4 see naples and die!
Vico dei Maiorani Één van de vele stegen van Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
60
61
Een goede schoonzoon Rotterdamsch Nieuwsblad, 26 januari 1924 Napels zien IS sterven Het Vrije Volk, 26 augustus 1978
62
Napoli Centrale foto: Cas Oorthuys, circa 1963 Collectie Nederlands Fotomuseum
63
INTERNATIONAL
In Napels tref je een enorm metropolitische sfeer, ondanks haar chaotische vervallen staat. De Napolitanen zouden dit toeschrijven aan het feit dat Napels tot 1860 een hoofdstad was van een ‘eigen’ Koninkrijk. Voordat ik in het begin van de zomer in Napels aankwam, bezocht ik in de lente New York. In Napels kun je aspecten vinden die mij sterk doen denken aan het tamelijk paranoïde, opgefokte en te gekke leven in New York. Beide hebben dus een wereldstad-gevoel, waar je als Rotterdammer gelijk een beetje tegen opkijkt. ‘Een eminente barokstad als Napels staat vol kerken die agressief boven de nauwe straatjes uittorenen en speciaal ontworpen zijn om vol ontzag je nek voor te verrekken. [...] Barokgebouwen waren voor hen in die tijd dus de wolkenkrabbers van New York. Verwacht niet dat zij naar contemplatieve spiritualiteit verwijzen. Wat ze uitschreeuwen is alleen maar macht.’ 1 Ze zeggen wel eens dat Rotterdam ook een barokke havenstad is. ‘Barok wil zeggen problematisch, vol onopgeloste tegenstellingen en vol onzekerheid. Met Rotterdam kan je nog alle kanten op en kan je van de ene verbazing in de andere vallen.’ 2
1 vrij naar: Handboek Italië, William Ward, Nijgh & Van Ditmar, 1993 (p. 102)
2 de Volkskrant, Rangen en Standen: Havensteden, quote van Ludo Pieters, 14 oktober 1995
Napels Aankomst baai van Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
64
65
Groot-Napels is het dichtstbevolkte gebied van Italië. Echter in 2011 woonden er in de stad Napels een kleine 30.000 mensen met niet-Italiaanse roots op een populatie van circa één miljoen. Het grootste gedeelte daarvan is afkomstig uit Oost-Europa, Azië en (Noord)Afrika. Dertigduizend, dat is niet veel; hoor ik u denken. Maar goed, dat was de legale telling, want er wonen ook veel illegalen in Napels. In Rotterdam wonen nu circa 300.000 mensen waarvan de families oorspronkelijk uit meer dan 170 landen afkomstig zijn, op een populatie van circa 620.000 inwoners. De regio Rotterdam heeft ongeveer 1,3 miljoen inwoners en de regio van Napels dik vier miljoen. Hoewel de stad Napels op straat minder multicultureel oogt dan Rotterdam, is Napels wel altijd werelds gebleven wat betreft invloeden van buitenaf. Dit heeft uiteraard met haar ligging aan zee te maken en met de komst van mensen van ver, die al meer dan tweeduizend jaar aan de gang is. De integratie van verschillende bevolkingsgroepen is er dus al wat langer aan de gang, kan je ook stellen.
Chiesa dei Girolamini Gevel van de kloosterkerk Chiesa dei Girolamini aan de Via dei Tribunali. foto: Gyz La Rivière, 2013
66
67
Manhattan gezien vanaf The Empire State Building foto: Gyz La Rivière, 2013
68
Napels ‘Quartieri Spagnoli’ gezien vanaf Museo di San Martino iPhoto: Gyz La Rivière, 2013
69
HAND VAN GOD
Napels heeft een enorm rijke geschiedenis en is heel lang één van de belangrijkste steden van Europa geweest. In de vroegmoderne tijd was Napels één van de grootste steden van Europa; al in de zestiende eeuw kon de stad op een inwonertal van boven de tweehonderdduizend bogen, evenals Parijs en Constantinopel, en was het een voornaam financieel centrum. 3 Rond deze periode was er ook al scheepvaartverkeer tussen Rotterdam en Napels. 4 Nog in de 18e eeuw was Napels groter dan Rome, Madrid en Amsterdam. 5 Het was kort gezegd een Europese hoofdstad van een ‘eigen’ Koninkrijk, een functie die Napels sinds de eenwording van Italië in de tweede helft van de negentiende eeuw langzamerhand een beetje is kwijtgeraakt. Eerst aan Turijn, vervolgens aan Florence en uiteindelijk aan Rome. En ja, als men sinds de opkomst van het massatoerisme van de afgelopen eeuw, het buiten Italië over Italië heeft, dan komen toch snel Rome, Venetië, Florence en Milaan ter sprake. Misschien heeft dit alles de trotse Napolitanen toch een minderwaardigheidscomplex bezorgd. In ieder geval gaf Maradona de Napolitanen iets van hun belangrijkheid terug, die vandaag de dag nog altijd voel- en zichtbaar aanwezig is in Napels. Opvallend detail: niet de beroemde Napolitanen zoals tenor Enrico Caruso, komiek Totò en actrice Sophia Loren (waar heel Napels uiteraard ook enorm trots op is), maar de buitenlander Maradona, bracht de trots terug. Over de Hand van God gesproken. Museo di Capodimonte Het paleis waar het Museo di Capodimonte in is gevestigd, is een groot Bourbons paleis in Napels, dat diende als zomerresidentie voor de koningen der Beide Siciliën. foto: Gyz La Rivière, 2013
3 Spectrum-Times Atlas van de wereldgeschiedenis, Geoffrey Barraclough, Het Spectrum, 1981 (p. 180-181) 4 vrij naar: Stad in aanwas, Geschiedenis van Rotterdam tot 1813, Arie van der Schoor, Uitgeverij Waanders, 1999 (p. 210) 5 Spectrum-Times Atlas van de wereldgeschiedenis, Geoffrey Barraclough, Het Spectrum, 1981 (p. 180-181)
Tenor Enrico Caruso Enrico Caruso wandelt met een onbekende dame in Napels. foto: onbekend, 1921 Collectie Nationaal Archief / Spaarnestad Photo / Het Leven
Milano Hotel Hotel Milano aan de ’s-Gravendijkwal 7b in Rotterdam. foto: Gyz La Rivière, 2013
70
71
IT STARTED IN NAPLES
Hoewel Sophia Loren in Rome geboren is, wordt zij toch zeker als een Napolitaanse gezien. Deels doordat ze een groot gedeelte van haar kindertijd en jeugd in de buurt van Napels heeft gewoond en wellicht ook door haar filmdebuut in L’oro di Napoli (The Gold of Naples) uit 1954, waarin een ode aan de stad Napels gebracht wordt. De film toont hoe een crimineel misbruik maakt van een clown, hoe Sophia Loren als een pizzaverkoopster de ring verliest van haar man, hoe een klein kind wordt begraven, hoe een gokverslaafde edelman wordt verslagen door een kind, hoe een prostituee trouwt en hoe een professor mensen tracht te helpen met zijn wijsheid. 6 In Napels is niks wat het lijkt, zullen we maar zeggen. Anders moet je het aan Pulcinella vragen: een Napolitaanse Jan Klaassen figuur uit de Italiaanse commedia dell’arte theatertraditie. In Napels staat Pulcinella symbool voor de bezweerder van het kwaad, maar is het ook degene die overal een voordeeltje of iets waardevols uit weet te halen. Pulcinella met zijn witte pak, muts en zijn zwarte masker is niet te missen, want je komt hem in Napels overal tegen.
L’oro di Napoli Affiche van L’oro di Napoli (The Gold of Naples) uit 1954. O’Pazzo Restaurant Pulcinella in neon op de hoek van de Mariniersweg en de Hoogstraat in Rotterdam. foto: Gyz La Rivière, 2013
6 IMDb / Internet Movie Database
Crooswijk Mien Donker naast een beschilderd Enecohuisje, bewoner van de Eduard Jacobsstraat op het voormalige Heinekenterrein in Crooswijk. Naast haar zit een Pulcinella-achtige cabaretier aan een tafeltje waarop een flesje Heinekenbier staat. foto: Cosima Artemis, jaartal onbekend Collectie www.verborgenkwaliteitenvancrooswijk.nl Pulcinella in Napels Sculptuur vervaardigd door Lello Esposito. foto: Gyz La Rivière, 2013
72
73
Le Bagattelle met Pulcinella Een prent uit het boek Usi e costumi di Napoli e contorni descritti e dipinti ( volume 1 ). Geredigeerd door: Francesco de Bourcard prent: pagina 364, 1853 Collectie British Library
74
Pulcinella Een prent uit het boek Usi e costumi di Napoli e contorni descritti e dipinti ( volume 2 ). Geredigeerd door: Francesco de Bourcard prent: pagina 90, 1853 Collectie British Library
75
Op het moment van mijn verblijf was Sophia Loren toevallig ook in Napels om opnames te maken voor een rol in een korte film van haar zoon Edoardo Ponti. Dit was natuurlijk groot nieuws in de (lokale) kranten. Als ik aan Sophia Loren denk, moet ik altijd aan tijdgenote en sexbom Jayne Mansfield denken en vooral aan haar beroemde aftrap in 1957 tijdens een voetbalwedstrijd van Sparta op het Kasteel in de Rotterdamse wijk Spangen. Het zal wel liggen aan de legendarische foto uit hetzelfde jaar toen Jayne Mansfield’s decolleté zo’n beetje uit haar jurk dreigde te vallen tijdens een etentje ter ere van Sophia Loren. Deze vroeg omstreden nipplegate affaire werd gefotografeerd. De foto’s werden (destijds) wereldwijd gepubliceerd en genereerden veel ophef.
Jayne Mansfield Op 31 oktober 1957 verrichtte filmdiva Jayne Mansfield de aftrap van de wedstrijd Sparta-DOS in het Kasteel. foto: Kees Molkenboer, 1957 Collectie Nederlands Fotomuseum Sophia Loren & Jayne Mansfield April 1957, Hollywood gaf een dinner party in het Romanoff’s restaurant in Beverly Hills ter ere van actrice Sophia Loren. foto: Joe Shere, 1957
76
77
Wasgoed I Wasgoed in de straten van Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
78
79
ETEN BIDDEN BEMINNEN
In het boek Eten bidden beminnen (Eat, Pray, Love: One Woman’s Search for Everything Across Italy, India and Indonesia) beschrijft de Amerikaanse auteur Elizabeth Gilbert een zoektocht naar zichzelf nadat ze is gescheiden, enzovoorts. Enfin, een echt vrouwenboek. Wel heel leuk om te lezen, zeker ook als man, als je zelf even in een wat mindere periode in je leven bent beland. Vooral als zij schrijft over haar bezoek aan Napels. ‘Ik ben meteen dol op Napels, het woeste, ruige, lawaaiige, vieze, hardwerkende Napels. Een mierenhoop in een konijnenhol, even exotisch als een Midden-Oosterse bazaar, met een vleugje New Orleans-voodoo toe. Een compleet stoned, gevaarlijk en vrolijk gekkenhuis. [...] De stad wordt aan alle kanten opgefleurd door het wasgoed dat uit alle ramen hangt en alle straten overspant: allemaal frisgewassen hemden en beha’s die als Tibetaanse gebedsvlaggen in de wind heen en weer fladderen.’ 7
7 Eten bidden beminnen, Elizabeth Gilbert, De Bezige Bij, 2006 (Nederlandse vertaling, 2007) (p. 116)
Wasgoed II en III Wasgoed in de straten van Napels. foto’s: Gyz La Rivière, 2013
80
81
Ik denk dat dit inderdaad voor iedereen de eerste indruk is van Napels. Althans dat ligt eraan waar men rondloopt, want Napels heeft meerdere gezichten. Anyway, ik ervaarde het zelf ook zo, alsof je in de spirit van een echt Middeleeuwse stad bent beland. Je maakt zeg maar een reis met een tijdmachine, maar er gaat iets mis en je bent ineens in een tussenperiode van verval aangekomen, opgesierd met barokelementen. Dat is Napels, maar niet zozeer door de look van een oude stad, want dat soort steden zijn er genoeg in Europa. Meer door de heersende mentaliteit in al die steegjes van Napels, met al hun straatschoffies en oude vrouwtjes, die ook nog eens allemaal door elkaar heen lopen te tetteren. Wat ook indruk maakt zijn de altaartjes en kapelletjes op elke straathoek, waar kaarsjes en (neon) lichtjes branden. Idem voor de vele tags, graffiti en politieke leuzen op alle muren van de stad. Ook moet je oppassen voor de grote hoeveelheid scooters die als een soort van duivenplaag de stad bespoken. Duiven? Wespen zal je bedoelen. Vespa is een Latijnse meisjesnaam en betekent niet voor niks wesp. En dan heb ik het nog niet eens gehad over het chaotische autoverkeer. Er rijdt geen auto in Napels zonder een paar deuken. Als je iets nieuws koopt in Napels wordt het snel oud.
Napels Centro Storico, Il Ventre di Napoli (de buik van Napels). foto: Gyz La Rivière, 2013 Napels De was hangt buiten boven een straat in Napels, waar een handelaar in ijsblokken aan het werk is. foto: Louis van Paridon, 1950 Collectie Nationaal Archief / Spaarnestad Photo / Louis van Paridon Tagging Op de kruising van Piazza Vittoria en aan de baai van Via Partenope in Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
82
83
Altaar I Één van de vele altaartjes en kapelletjes in Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
Altaar II en III Twee afbeeldingen van Maria en kind aan een huis in Napels. foto: Willem van de Poll, 1938 Collectie Nationaal Archief / Fotocollectie Van de Poll
Altaar IV Één van de vele altaartjes en kapelletjes in Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
84
Maria Missionaries of Charity aan de ’s-Gravendijkwal 13 in Rotterdam. foto: Gyz La Rivière, 2013
85
Ik zag onlangs op de Beijerlandselaan in RotterdamZuid een bezorger met in zijn rechterhand een dienblad met daarop een ingepakt broodje, een cola en een flesje Maggi de straat oversteken. Ik moest gelijk aan Napels denken want geen enkele Napolitaan heeft in z’n winkel, kantoor of bedrijf een koffiezetapparaat of espressomachine. Wel word je op straat als je niet uitkijkt door de vele espressobezorgers omver gelopen, aangezien iedereen vanuit z’n winkel of bedrijf telefonisch koffie bestelt bij de vele koffiebarretjes. Zo creëer je economie en zo houdt iedereen in Napels elkaar blijkbaar de hand boven het hoofd. De Napolitanen met al hun gebaren, ze kunnen daaro echt met hun handen praten. Ik spreek geen Napolitaans of Italiaans, maar met mijn handen kon ik enorm goed overweg. Ze verstaan je dus gewoon. Dan heb je in Napels nog een hoeveelheid aan kleine traditionele middenstandwinkels waar je ‘u’ tegen zegt. Laten dat nou de winkeltjes zijn die wij zo graag (meer) willen hebben op de Beijerlandselaan, Zwart Janstraat en het Zwaanshals. Voor een supermarkt zoals wij die kennen, moet je echt goed zoeken in Napels. Ook voor een gokkie wagen moet je hier zijn, want ze zijn ook gek op getallen en volgens de Napolitanen heeft elke gebeurtenis een eigen getal, vandaar de vele loterijen om (schrijnend) aan de armoede te kunnen ontsnappen.
Via dei Tribunali Laten dit nou de winkeltjes zijn die wij zo graag (meer) willen hebben op de Beijerlandselaan, Zwart Janstraat en het Zwaanshals. foto: Gyz La Rivière, 2013
86
87
Elisabeth Gilbert vervolgt met ‘De mensen hier vinden het echt krankzinnig fantastisch dat ze uit Napels komen, en waarom ook niet? Aan deze stad heeft de wereld én pizza én schepijs te danken.’ 8 Eten is ook inderdaad alom aanwezig. Napels is trots op eten, overal ruik je de pasta’s en zie je babà’s liggen. Ik was dan ook een paar kilo aangekomen toen ik weer in Rotterdam terug was. Zal wel aan de naam van de ‘artist in residence’ organisatie Il Ventre di Napoli (de buik van Napels) liggen, die mij hadden uitgenodigd. Al dat lekkere eten heeft ook een nadeel want Napels is de stad met de meeste kinderen met obesitas in Europa. Vind je het gek als je een pizza Margherita voor 1,50 euro op straat kan kopen? Goed en veel eten is nog steeds een teken van welvaart, een mager iemand heeft het vast niet goed, denken ze nog vaak in Napels. Trouwens om alles te willen weten over lekker eten en de bloeiende foodcultuur in het Rotterdamse is er sinds een half jaar de buik van Rotterdam website (www.debuikvan.nl). *
8 Eten bidden beminnen, Elizabeth Gilbert, De Bezige Bij, 2006 (Nederlandse vertaling, 2007) (p. 117)
*
Vico Giganti I & II foto: Gyz La Rivière, 2013 Vico Giganti at night iPhoto: Gyz La Rivière, 2013 Straatleven van Napels foto: Violette Cornelius, ergens in de periode 1954 - 1956 Collectie Nederlands Fotomuseum
88
89
STILETTOLICISME
Wat ook indruk heeft gemaakt is het enorme katholicisme dat door de hele stad is verweven. Deels komt dit door de circa 450 (barok)kerken en kathedralen die de stad rijk is en waar je dus je nek een beetje voor moet verrekken. Ten dele ook door een hoop kerken die niet meer in gebruik zijn, maar nog zichtbaar in het straatbeeld aanwezig. Dan heb je ook nog de hoeveelheid nonnen waarvan ik sommigen een lekker ijsje zag bestellen. Ook het spelen met roomse symboliek door de vele streetartists zie je er veel. In Rotterdam staan amper lege kerken want die zijn (helaas) in groten getale, na de ontkerkelijking, in de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw afgebroken. Tevens moet je voor een barok-kerk in Rotterdam heel goed zoeken. De Paradijskerk aan de Nieuwe Binnenweg is de enige overgebleven kerk met een barokinterieur en een non kom je in de Rotterdamse straten amper meer tegen. Ik kwam tot de conclusie dat Napels waarschijnlijk roomser is dan het Vaticaan zelf. Maar hoe kan het dat het ook de meest seculiere stad van Italië lijkt te zijn? Gezien de hoeveelheid aan corruptie en de invloed van de Camorra om maar een paar voorbeelden te noemen. Misschien ligt hierin de paradox van Napels. Je hoort ook elke dag vuurwerk. Napolitanen vertelden mij dat het afsteken van vuurpijlen drie redenen heeft. Het gebeurt bij een huwelijksvoltrekking, óf er is iemand uit de gevangenis vrijgekomen, óf een illegale lading is veilig door de havendouane op de plek van bestemming gekomen. Ik kan dit vuurwerkverhaal nog steeds niet geloven. Processie in Napels Deze foto heb ik in een boekwinkeltje gevonden in Rotterdam. foto: onbekend, 1960
90
91
Het Nederlandse boek Napoli!, is een bundeling van essays van verschillende auteurs over bekende internationale kunstenaars en schrijvers die in Napels hebben verbleven. Geerten Meijsing schrijft daarin over Napolitanen: ‘Snel tot tranen geroerd, altijd op het punt in zingen uit te barsten, en rap met de stiletto. Nooit te vertrouwen en altijd op voordeeltjes uit: alle ondeugden van Latijns-Amerika lijken uit Napels te komen. De onderbuik van de beschaving, zó denken we meestal over Napels, waar alle menselijke ellende en armoede samenkomen in een dierlijke overlevingsdrift.’ 9 Ik kan me wel in dat vooroordeel vinden, want deels is het in het echt ook waar, toch doen we de Napolitanen hiermee tekort. Aangezien in deze uitbundige volksgekte ook de schoonheid van Napels en haar inwoners ligt. Enfin, dit hoofdstuk heet niet voor niks ‘Eerst Napels zien en dan sterven’ naar de beroemde quote van Goethe. Blijkbaar maakte de stad op Goethe ook zo’n verpletterende indruk als op mij. En ja, misschien zijn sommige clichés toch waar, want ook ik ben afgelopen zomer (uiteraard) beroofd met een mes op m’n buik. Weer die buik, denk ik dan achteraf. Il Ventre di Napoli (de buik van Napels).
9 Napoli!, Napels veil, Geerten Meijsing, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 213)
Naples in the Nineties Een afbeelding uit het boek Naples in the Nineties. A sequel to Naples in 1888. Geredigeerd door: Eustace Neville Rolfe afbeelding: pagina 47, 1897 Collectie British Library
92
93
Modern Napels Uitzicht biedend over (het naoorlogse) Napels en haar haven. foto: Cas Oorthuys, circa 1963 Collectie Nederlands Fotomuseum
94
95
