8 ghostbusters
Blinky, Pinky, Inky or Clyde? Street Art in Napels. Op de hoek van Vico Candelora en Via Candelora, Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013
198
199
Bizar De Telegraaf, 25 mei 1993 Groeiend Bijgeloof Nederlands Dagblad, 28 december 1957 Klopgeest De Tijd, 13 juni 1969 Snackbar Spooky Het Vrije Volk, 11 november 1982 Spookhuis Insulindestraaat 254 - 256, Rotterdam
200
201
Ironisch genoeg zijn deze rijke speculanten erop in gesprongen, omdat het steden zijn die juist zo aangenaam zijn in hun totaliteit. Dubbel verlies dus. De komende decennia zal, naar mijn mening, dan ook in het teken staan van de teloorgang van hoofdsteden en de opkomst van de tweede en derde steden. Aangezien wij nu juist goed kunnen zien, wat je niet moet doen. Daarnaast is er nog een probleem en dat is dat de (volkse) arme (multiculuturele) bevolking vaak is weggestopt in de hoeveelheid banlieues rondom al deze steden in Europa. Gelukkig ontkom je zowel in de straten van Rotterdam en Napels niet aan de diversiteit van inkomensverschillen. Ik ben van mening dat dat juist op de lange termijn onze gezamenlijke sterke kracht is. Dat betekent niet dat wij nu lekker kunnen gaan stilzitten en wachten op succes.
GHOSTTOWN
Doodshoofden vindt men op verschillende locaties in Napels. Ze hebben een diepe indruk op mij achtergelaten, omdat het niet alledaags is om ze in het straatbeeld te zien. Op pagina 221 ziet u de enige skull die ik in Rotterdam heb kunnen vinden. Tevens zeggen de Napolitanen dat het er in hun stad enorm kan spoken. Voornamelijk door de hoeveelheid kleine steegjes, die vooral ’s avonds tot de verbeelding spreken. Of door de vele verhalen en mythes waarmee de stad vol zit. De onlangs overleden Harold Ramis die de rol van Egon Spengler in de film Ghostbusters (1984) speelde, zei ooit: ‘People create their own monsters. Our fears come from within us, not outside.’ De meeste huizen in de binnenstad van Europese steden zoals Parijs, Londen, Amsterdam en Praag zijn onbetaalbaar geworden. Jan met de pet (ikke dus) komt niet meer in aanmerking om in het centrum van menig hoofdstad van Europa een betaalbaar huisje te bemachtigen. Dit proces zal, vrees ik, alleen maar gaan toenemen. In Londen heb je nu al peperdure straten waar amper iemand woont, terwijl de huizen wel verkocht zijn. Veel van dit soort optrekjes zijn in handen van rijke speculanten uit Rusland, China en waar vandaan dan ook. Na goud en kunst is het nu de beurt aan vastgoed op een gewilde locatie waarvan de waarde alleen maar kan stijgen. Uiteindelijk zal dit het tegendeel gaan bewijzen, want hierdoor ruk je langzaam het leven uit de stad weg. Citykerk Het Steiger Een betonnen Paulusbeeld van J. Vlasblom, 1960 foto: Gyz La Rivière 2014 Ministry of Justice Een zeefdruk uit de The Little Red Book Series. De kleur rood staat hierbij centraal, gekoppeld aan de diverse ministeries van mijn eigen overheid, waar het beleid van mijn regering wordt uitgevoerd. Gyz La Rivière, 2010
202
203
NIEUWE STAD
Want elke stad is het aan zichzelf wel verplicht om te blijven vernieuwen. Doet een stad dat niet, dan rest slechts een andere (toekomstige) functie en deze is meestal museaal van aard. Vele Europese steden hebben hier last van en dat is op de lange termijn hun doodvonnis (lees: Unesco). Je moet als stad waakzaam zijn, zoals Odysseus zeg maar. Je zogenaamde stadssymfonie moet niet te perfect gaan klinken, anders krijg je op den duur alleen maar toeristen in plaats van bewoners. En voor hen moet je ook goed zorgen, aangezien je eigen inwoners jou maken tot de stad die je werkelijk bent. Dit betekent ook dat je niet zomaar roekeloos mag omgaan met je eigen (stads)verleden. Integendeel zelfs. Mooie voorbeelden hiervan zijn enerzijds de Grote of Sint-Laurenskerk in Rotterdam en anderzijds de Santa Chiara kerk in Napels. De Grote of Sint-Laurenskerk werd gebouwd tussen 1449 en 1525 en is door de bommenregen van de Nazi’s op 14 mei 1940 verwoest. De kerk is helemaal gerestaureerd en was pas in 1968 voltooid. De Santa Chiara kerk werd gebouwd tussen 1313 en 1340 en is door de bommenregen van de Northwest African Strategic Air Force (NASAF) geallieerden op 4 augustus 1943 verwoest. Deze kerk is ook helemaal gerestaureerd en werd in 1953 voltooid. Voor mij staan beide kerken symbool voor de veerkracht van de Rotterdamse en Napolitaanse gemeenschap.
Age difference De Beurs - World Trade Center building en de Laurenskerk. De Stadspartij postcard (detail) concept: Joris Boddaert foto: Paul Martens, 1994 De Santa Chiara kerk Een prent uit het boek Descrizione della città di Napoli e delle sue vicinanze. samengesteld door: Gaetano Nobile, Achille de Lauzières & Raffaele D’Ambra prent: pagina 200, 1855 Collectie British Library
204
205
De ruïne van de St. Laurenskerk Op de besneeuwde voorgrond een groep werklieden, rechtsachter molen De Noord op het Oostplein. De werklui zijn bezig de gedeeltelijk middeleeuwse infrastructuur te verwijderen ten behoeve van de geplande wederopbouw van het centrum als moderne city. vervaardiger: Reinier Sybrand Bakels, 1940 Collectie Museum Rotterdam
206
Uitzicht over Napels De Santa Chiara kerk en omgeving. foto: Willem van de Poll, 1964 Collectie Nationaal Archief / Van de Poll
207
ORGANISM
Een belangrijk kenmerk van een stad is dat zij groeit als een levend organisme. Doet zij dat niet, dan heeft ze de functie van een echte stad verloren. Althans, in mijn optiek. Als een stad niet meer groeit, heeft ze een andere functie gekregen, bijvoorbeeld die van ‘voormalig wereldwonder’ zoals Venetië en Florence dat zijn. Daar is verder niks mis mee, maar dat zou geen uitgangspunt voor Rotterdam moeten zijn. Dat kan ook niet, aangezien Rotterdam geen historische binnenstad heeft zoals Venetië of Florence, schreef ik in mijn boek Rotterdam 2040. De stad Rotterdam moet gaan groeien, niet zozeer in containers of de haven an sich. Maar juist in mensen die in Rotterdam willen komen wonen, flaneren en noem maar op. Voor de cultuurfilosoof Walter Benjamin is de stad ook een bewegend organisme en Napels verrast hem in dit opzicht, zo tipten Patricia Pulles en Rotterdams stadshistoricus Paul van de Laar mij nog. ‘Porosity results not only from the indolence of the Southern artisan, but also, above all, from the passion for improvisation, which demands that space and opportunity be at any price preserved.’ 1 Deze poreuze stad Napels is volgens Patricia dan ook uitermate ontvankelijk voor het opnemen van culturele sporen in taal, keuken, architectuur enzovoorts. Culturele sporen worden gemaakt en achtergelaten door de bewoners van de stad die er leven en geleefd hebben. Wees dus op je hoede als je als lokale overheid ze eventueel tracht te gaan uitgummen, want als je telkens de sporen en vooral culturele sporen uitwist, die je als stad gezamenlijk achterlaat, wie ben je dan nog? Een voetzoeker? En wat blijft er dan nog over voor de toerist?
1 One-Way Street and Other Writings, Walter Benjamin, translated by Edmund Jephcott and Kingsley Shorter, New Left Books, 1979 (p. 170)
Bombing Foto van de tentoonstelling Rotterdam 2040 van Gyz La Rivière in TENT, Rotterdam. foto: Gyz La Rivière, 2013
208
209
Dan heb je ook nog een andere reus die het levenslicht in Rotterdam zag, namelijk kunstenaar Willem de Kooning die in 1960 het werk A Tree in Naples maakte. Of hij hier Napels uit Italië mee bedoelt, is mij een raadsel. Er is namelijk ook een Naples in Florida, zoals je ook een Rotterdam in de staat New York hebt. En zo kan je blijven puzzelen.
JULES VERNE, ERASMUS AND WILLEM DE KOONING
Steden zijn per definitie internationaal. Je ‘eigen’ stad is dan ook vaak bekender of beroemder dan je meestal zou denken. Met al die data en informatie van mensen die door de tijd jouw stad hebben bezocht, of er een tijdje gewoond hebben, daar kan je als stad enorm veel mee. Ook al waren ze positief of negatief over je. Onderschat niet de indruk die je als stad kan achterlaten. Onderschat ook niet de sporen die ‘anderen’ in jouw stad hebben achtergelaten en wat je daarmee kan doen. Vernieuwing vraagt erom dat je kijkt naar je eigen (stads)verleden, want er is geen nieuwigheid zonder gisteren. Ikzelf ben gek op dingen die in je eigen stad zijn gebeurd en altijd benieuwd wat dat soort zaken over nu en morgen kunnen vertellen. Zo hoorde ik onlangs via Rotterdams-alles-weter en schrijver Jan Oudenaarden dat Jules Verne in het boek Keraban de stijfhoofdige (Kéraban-le-têtu) over twee Rotterdammers te Constantinopel een verhaal heeft geschreven. Dan denk ik gelijk, Jules Verne, wow. Maar goed, ik dwaal af, het zal de Erasmus in mij wel zijn. Over Erasmus gesproken, in het voorjaar van 1509 was de grote denker en schrijver in Rome. ‘Erasmus maakte nog een laatste excursie naar Napels en ving toen de terugweg aan over de Alpen, op weg naar zijn vriend Thomas More in Londen. Spelend met de achternaam van deze vriend, componeerde Erasmus naar eigen zeggen tijdens deze reis wat nu bekend staat als zijn grootste kunstwerk, de Moriae encomium of de Lof der Zotheid.’ 2 Erasmus is de beroemdste Rotterdammer en Lof der Zotheid z’n bekendste werk. Toch een klein grappig linkje tussen beide havensteden Napels en Rotterdam.
2 www.kb.nl
Lof der Zotheid, 1511 Het beroemde boek van ‘onze’ Desiderius Erasmus. een versie uit 1659 Collectie Comité Erasmus
210
211
GOTHIC ROTTERDAM
Door Jules Verne de tijdreizeiger moest ik aan het volgende denken. Een tijdje geleden was ik op de website historiek.net beland, waarop Edwin Ruis verslag doet over negentiende eeuws Gothic Rotterdam. Hij schrijft eerst over Mary Shelley, de auteur van het wereldberoemde Frankenstein, en zij heeft trouwens ook een tijdje in Napels gewoond. Mary Shelley arriveerde als 17-jarige, toen nog Mary Godwin, in Rotterdam. ‘De Engelse tiener werd vergezeld door haar vijf jaar oudere minnaar, de gehuwde dichter Percy Shelley, en haar stiefzusje. Het drietal had in de voorgaande maanden een rondreis door Europa gemaakt en was via Nederland op weg naar huis. De zwartgallige Mary had in haar reisverslag niets positiefs te melden over Nederland en spelde bijna iedere plaatsnaam fout. Rotterdam kon haar goedkeuring echter wel wegdragen.’ 3 Dan haalt Edwin Ruis nog het vroege SF-verhaal van de Amerikaanse schrijver Edgar Allan Poe aan. ‘Het maffe verhaal The Unparalleled Adventure of One Hans Pfaall (1835), begint op een ongewoon warme dag in wat Poe beschrijft als de keurige stad Rotterdam. Daar breekt op het Beursplein onder de pijp rokende Rotterdammers grote commotie uit, wanneer uit de hemelsblauwe lucht een vreemde luchtballon afdaalt.’ 4
3 vrij naar: historiek.net, Gothic Rotterdam, Edwin Ruis
4 vrij naar: historiek.net, Gothic Rotterdam, Edwin Ruis
A Tree in Naples vervaardiger: Willem de Kooning, 1960 The Sidney and Harriet Janis Collection (MoMA) © 2014 The Willem de Kooning Foundation / Artists Rights Society (ARS), New York Voodoo Lounge Podium De Vlerk, Rotterdam flyer, design by Slush, somewhere in the nineties
212
213
Echt spookachtig wordt het volgens Edwin Ruis met de Ierse schrijver van gothic horror J.T. Sheridan Le Fanu die geldt als de grootste horrorschrijver van de negentiende eeuw. In 1839 verscheen van hem het verhaal Strange Event in the Life of Schalken the Painter. ‘Het verhaal gaat over een vreemdeling, een aan de Boompjes woonachtige rijke Rotterdammer genaamd Wilken Vanderhausen. Onderzoek in het verhaal naar deze vreemdeling wijst uit dat niemand in Rotterdam ooit van Vanderhausen heeft gehoord.’ 5 Mary Shelley beschrijft Rotterdam alleen in haar reisverslag (hoewel in Frankenstein Rotterdam wel genoemd wordt), waarin Poe en Sheridan Le Fanu de stad als toneel kiezen voor hun vreemde, macabere verhalen vervolgt Edwin Ruis nog. Negentiende eeuws Rotterdam was, ondanks de cholera, enigszins proper, maar blijkbaar spookte het er wel.
5 vrij naar: historiek.net, Gothic Rotterdam, Edwin Ruis
Het is geen tovenarij of zo. TV-still van de film Kruistocht in spijkerbroek, 2006. De vijftienjarige Dolf belandt via een tijdmachine in het jaar 1212. Daar noemt Dolf zichzelf de zoon van de Hertog van Rotterdam, omdat ene Nicolaas en de leiding van de kruistocht alleen naar mensen van adel willen luisteren. iPhoto: Gyz La Rivière, 2013 Rotterdam Terror Corps since 1993 flyer de Sloop Afbraak van de Rotterdamse (nood)Schouwburg. foto: Lex de Herder, 1984 Collectie Stadsarchief Rotterdam
214
215
Horror & Ghosts Parkzicht, Rotterdam, 1993 flyer Oostzeedijk Een voormalig Joodse begraafplaats in Rotterdam die al meer dan 200 jaar niet in gebruik is. foto: Menno Bouma, 2013
216
217
SPOOKSTAD – MEMENTO MORI
Van het klassieke spoken is het Rotterdam van nu een beetje ontdaan, hoewel het er tegenwoordig op een heel andere manier kan spoken, zoals de wind hier heftiger kan hozen dan elders in Nederland. Of we zoeken het zelf op, bijvoorbeeld met de viering van het 666-jarig bestaan van Rotterdam (vanaf 06-06-06 tot het einde van dat jaar dat Rotterdam 666 jaar oud was). Dat spoken doet mij ook erg denken aan mijn verblijf in Napels. Allereerst heeft Napels de corno *, die op het eerste oog op een rood pepertje lijkt. Het is echter een slangvormige rode amulet die het boze oog moet afweren en goed geluk moet gaan brengen aan de drager. Hoe meer hij gedraaid is, hoe meer geluk hij kan brengen. Je kunt ze in Napels overal kopen en de corno is een van de vele bijgeloven die de stad rijk is. De Napolitanen geloven in heksen, maar ook in geesten, zoals de Munaciello. ‘Een klein wezentje in de gedaante van een monnik, dat in het wit gekleed gaat als het geluk brengt en in het rood als er tegenspoed in aantocht is.’ 6 Dit wezentje schijnt bij veel mensen thuis te komen. Hoe Munaciello dat doet is vrij simpel, aangezien onder Napels een enorme wereld ligt van grotten, catacomben, galerijen, voorraadkamers, tunnels en oude watergangen. Dit uitgestrekte ondergrondse stelsel is het resultaat van duizenden jaren graven in de grond van Napels, dat je tegenwoordig ook kan bezoeken. Tijdens de Tweede Wereldoorlog deden de ondergrondse tunnels dienst als schuilkelders voor luchtaanvallen. 7 Deze tunnels zijn de verbinding voor Munaciello tot zo’n beetje elke huiskamer in het centrum.
*
6 vrij naar: Napoli!, Het feest van mijn hart, Els Naaijkens, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 125)
7 suditalia.nl/historie-napels
Rotterdam 666 jaar Programmafolder van de viering van het 666-jarig bestaan van Rotterdam. Vanaf 06-06-06 tot het einde van 2006 dat Rotterdam 666 jaar oud was. privécollectie Gyz La Rivière
218
219
Neapolis Teatro Greco-Romano / San Lorenzo Maggiore, Napels iPhoto: Gyz La Rivière, 2013
220
Skull I Te zien aan de gevel van de voormalige bibliotheek aan de Botersloot-zijde in Rotterdam. Het gebouw huisvest nu het Erasmus University College. Één van de weinige gebouwen (gebouwd tussen 1918 en 1923) in het centrum die het bombardement van 14 mei 1940 heeft overleefd. foto: Gyz La Rivière, 2014
221
Als je bijvoorbeeld op de beroemde Via dei Tribunali loopt, staat daar de kerk Santa Maria delle Anime del Purgatorio ad Arco. Als je goed kijkt zie je dat er doodshoofden in de gevel van de kerk zijn verwerkt. De doodshoofden staan voor het feit dat ook jij als individu op een dag de dood zal vinden (memento mori). Het maakt je als mens kwetsbaar als je er naar kijkt en dat is uiteraard de bedoeling. Doodshoofden vindt men op meer locaties, zoals ook in Certosa di San Martino in de wijk Vomero. Het beroemdste voorbeeld is de Fontanelle grot elders in de stad die als begraafplaats diende. Er liggen duizenden schedels en botten, overblijfselen van mensen die in de zestiende eeuw aan onder andere de pest zijn overleden. Op het hoogtepunt van de epidemie stierven er 1500 mensen per dag en die werden bijgezet in de grotten, maar ook mensen die omkwamen door aardbevingen, cholera, Vesuvius-uitbarstingen en hongersnood. Later diende de grot ook als begraafplaats voor de armen van de stad. Rond deze schedels groeide een soort cultus: mensen die een schedel ‘adopteerden’ en regelmatig een bezoek brachten aan ‘hun dode’. Die cultus werd in 1969 verboden. Toch wordt deze cult of devotion to the skulls, die door het Vaticaan verboden is, nog steeds dagelijks door wat Napolitanen beoefend. De grot kan nu wel elke dag bezocht worden.
Skull II De Santa Maria delle Anime del Purgatorio ad Arco kerk aan de Via dei Tribunali in Napels. foto: Gyz La Rivière, 2013 Skull III Te zien in de Certosa di San Martino in de wijk Vomero van Napels. iPhoto: Gyz La Rivière, 2013
222
223
‘Het vindingrijke contact met het al di là – het hiernamaals – gaat erg ver: toen SSC Napoli in het seizoen 1986 en 1987 de voetbalcompetitie won, versierden uitzinnige fans een spandoek voor de defunti (de doden op een begraafplaats) waarop stond: Jullie weten niet wat jullie gemist hebben! – waaronder de volgende dag een tweede spandoek bleek te hangen met het “antwoord” : Wie zegt dat we het gemist hebben? ’ 8 In de afgelopen eeuw in 1906, 1929 en voor het laatst in 1944 barstte de Vesuvius uit en richtte in Napels en de regio schade aan, waarvan die van 1906 het zwaarst was. Volgens sommige vulkanologen kan er ieder moment een nieuwe grote uitbarsting komen. Ik bedoel maar, het blijft er spoken.
Catacombs of San Gennaro Een prent uit het boek Napoli e i luoghi celebri delle sue vicinanze. samengesteld door: Giovanni Battista Ajello prent: pagina 370, 1845 Collectie British Library
224
8 vrij naar: Handboek Italië, William Ward, Nijgh & Van Ditmar, 1993 (p. 410)
Skull IV Te zien in de Certosa di San Martino in de wijk Vomero van Napels. iPhoto: Gyz La Rivière, 2013
225
OSCAR WILDE
Napels stond bekend als een misdadige stad waar losbandigheid, verderf en vooral homoseksuele prostitutie konden floreren. ‘De Golf van Napels werd gezien als een paradijs op aarde, en het krioelde er in de achttiende en negentiende eeuw dan ook van de al dan niet gefortuneerde buitenlanders die er hun heil zochten.’ 9 Oscar Wildes aanwezigheid bleef niet onopgemerkt. ‘Zijn verschijning was zeer opvallend en hoewel men niets van zijn werk kende, waarvan nooit iets in het Italiaans was vertaald, was men des te beter op de hoogte van de schandalen en processen rond de beruchte Ierse schrijver.’ 10 De beste man wilde alleen maar rust, zeker na zijn gevangenschap in Londen van kort daarvoor. ‘Napels was een toevluchtsoord. En wie op de vlucht is, heeft geen oog voor schoonheid. De blik was binnenwaarts gekeerd.’ 11 De schrijver heeft zich over de stad totaal niet uitgelaten in tegenstelling tot zoveel andere schrijvers, dichters en kunstenaars die Napels door de eeuwen heen hebben bezocht. Echter, dit is in mijn ogen ook een statement. Over Oscar Wildes periode in Napels lees ik verder in het essay ‘Napels was fataal’ van Gerlof Janzen uit het boek Napoli! waarin hij ook Matilde Serao (van Il Ventre di Napoli) even aanstipt. Ditmaal is ze weer woonachtig in Napels na haar avontuur in Rome. Tevens is ze hoofdredacteur geworden van Napels’ belangrijkste dagblad Il Mattino (dat nog steeds bestaat). Daarin schrijft Matilde Serao in een opmerkelijk artikel, ‘dat het een schande zou zijn, zelfs als de schrijver onder een aangenomen naam in Napels aanwezig zou zijn.’ 12 ‘Ze sprak haar vrees uit dat Napels besmet zou kunnen raken door de Wildeaanse plaag en ze protesteerde in naam van alle eerlijke lieden die in rust en vrede wensen te leven tegen de aanwezigheid van de dichter in Napels.’ 13 226
9 Napoli!, Napels was fataal, Gerlof Janzen, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 159)
10 Napoli!, Napels was fataal, Gerlof Janzen, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 165)
Hierin vind ik Matilde Serao heel vreemd. Eerst neemt ze het op voor het ‘volkse’ Napels in Il Ventre di Napoli, maar ze wil dezelfde inwoners ook behoeden voor obsceen gedrag, of zo? Kortom, een heel andere tijd rond 1897, zal ik maar denken. Oscar Wilde voelde zich sterk aangesproken door de overtuiging te leven in een tijd waarin iedereen zijn deugden voor zich hield en niemand zich met andermans leven bemoeide, een filosofie van de Chinese filosoof Zhuang Zi. 14 Anti-establishment zeg maar. Of volgens mijn eigen bescheiden filosofie vergelijkbaar met het M.O.B.- ism, het Mindyour-Own-Business-ism gehalte van William S. Burroughs uit de twintigste eeuw. ‘Most of the trouble in the world has been caused by folks who can’ t mind their own business ’, schreef hij ooit.
14 Wikipedia
11 Napoli!, Napels was fataal, Gerlof Janzen, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 169)
12 Napoli!, Napels was fataal, Gerlof Janzen, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 166)
13 Napoli!, Napels was fataal, Gerlof Janzen, Uitgeverij Bas Lubberhuizen, 2002 (p. 166)
De omgeving van de mens is de medemens Jules Deelder, neon dichtregel, 2011 Nieuwe Binnenweg 125, Rotterdam foto: Gyz La Rivière, 2014
227
Winti Bal Masqué, Hét interculturele festival waarin de Surinaamse en de Nederlandse cultuur samenkomen voor een feestelijk Winti dansritueel, 15 maart 2014. concept: Marian Markelo en Boris van Berkum foto: Ari Versluis
228
229
