1
WERK VAN DEN AKKER
Afdeling Herentals Kruidentuin: aanleg en verzorging Lesgever: Bert Peers
18-11-2013
Verslag: Michel Peeters
Tekst: Bart Peers
Inleiding Vele eeuwen geleden kwamen kruiden reeds in de tuinen voor. Denken we maar aan de tuinen bij kloosters en abdijen. Maar reeds veel tijd daarvoor zijn er sporen van kruiden gevonden. Het zijn vooral de Romeinen die er voor zorgden dat de kweek en gebruik meer verspreid raakte. Vele planten werden gebruikt om als medicijn of tovermiddel voor zieke mensen en dieren. Dankzij de orde van de benedictijnen raakte de teelt van kruiden en groenten ook in onze streken bekend. De monniken gingen de planten verbouwen om de zieken en armen te helpen. Tijdens de middeleeuwen vonden vele geneeskrachtige inheemse planten uit de vrije natuur hun intrede in onze tuinen. Denken we aan absintalsem en bijvoet.
Zonder uitzondering bezitten alle kuikenkruiden een meer of minder bekende geneeskrachtige werking. De versgeoogste en geconsumeerde kruiden bevatten een hoge voedingswaarde en geneeskrachtige werking. Zo kunnen we stellen dat chlorofyl een sterke bloedvernieuwer is. Het versterkt ook de zenuwen en vergroot onze afweerkracht tegen ziekten. Het verbetert de functie van hart en bloedvaten, darm en nieren en verbetert de vitaliteit van het lichaam. Uit de plantengeneeskunde weten we dat meestal niet een enkele stof de goede werking geeft maar wel het samenspel tussen meerdere stoffen. De diverse stoffen kunnen elkaar aanvullen, elkaars werking versterken of alleen al door hun aanwezigheid een zuiverende werking hebben. Velen soorten zoals knoflook en ui
Kruiden: kweken, verzogen in de tuin.
Door de vele kruistochten en zeevaarten kwamen er vele uitheemse planten naar hier.
2
hebben een antibacteriële werking bij infectieziekten. Vele anderen stimuleren de eetlust en de spijsvertering . Andere mogelijke werkingen: versterken zenuwstelsel, immuunsysteem, prestatievermogen, pijnstillen, ondersteunen genezingsprocessen. Meestal moeten we niet bang zijn van neveneffecten. De werkzame stoffen kunnen zijn: -
Organische zuren Bitterstoffen Looistoffen Glycosiden …
De werkzame stoffen zijn ongelijk verdeeld over de verschillende plantendelen. Bladeren bevatten veel chlorofyl waardoor ze aan stofwisseling doen en zo zijn ze rijk aan actieve bestanddelen. Stengels verzorgen het transport in de plant maar bevatten vaak weinig werkzame stoffen In hout en schors kunnen wel wat stoffen opgeslagen liggen De wortel slaat vaak een hoge concentratie aan werkzame stoffen op. De bloem is vaak pigment rijk en gekleurd en bevat vaak genezende eigenschappen en etherische olie . De zaden bevatten alle levensnoodzakelijke voeding- en werkzame stoffen van de komende plant. Hierin zitten dus vaak hoogwaardige voeding- en geneesmiddelen.
Het inrichten van een kruidentuin kan op vele manieren gebeuren. Je richt een volledig tuintje in of je zet de platen op aantrekkelijke plaatsen verspreid in je tuin. Bij plaatsgebrek kan je eventueel in potten kweken op het terras of balkon. In elk geval neemt enkele basisregels in acht: -
De meeste kruidensoorten staan graag op een zonnige standplaats, daar ze vaak uit zuiderse landen komen. De ontwikkeling van de planten en
Kruiden: kweken, verzogen in de tuin.
Kruidentuintje inrichten of toch in bakken of potten?
3
-
-
-
-
-
-
het aroma en werkzame stoffen gebeurt onder invloed van voldoende zonlicht. Probeer je tuintje (of je planten) kort bij de keuken te maken of te zetten. Als ze verder weg staan doe je vaak niet de moeite om ze gaan te halen. Ook moeten alle kruiden goed te bereiken zijn, zonder veel moeite en in alle weersomstandigheden te oogsten. Voorzie een watertoevoer om in extreme droogte de planten te voorzien van water. De meeste kruiden komen met weinig toe maar de groei stagneert als er te weinig vocht voorhanden. Eventueel kan je er een regenton kort bij zetten zodat je eenvoudig kan water geven. Voorzie een vogeldrinkplaats kort bij de kruidentuin en zorg ervoor dat ook insecten aan voldoende vocht geraken. Zo zullen ze de kruidentuin veelvuldig bezoeken. Dit biedt voordelen naar het biologisch evenwicht in je tuintje. Zet eens een tuinbank kort bij je kruidentuin. Je kan er de kruiden al even schoonmaken voor je naar binnen gaat. Ook kan je zo even gaan zitten en genieten van je kruiden die vaak mooie vormen, geuren en kleuren hebben. Ook insecten en vogels bekijken is zeer rustgevend. Gebruik de juiste materialen voor de aanleg. Gebruik materialen die een beetje passen in het geheel. Eventuele recuperatiematerialen. Het gebruik van hout en keien kan zeer mooie effecten geven. Eventueel kan je ook potten, pannen en ander afgeschreven keukenmateriaal gebruiken om het geheel een leuke toets te geven. Let er wel op dat het geheel niet te kitscherig word of op een schroothoop lijkt. Natuurlijk kan je je tuin inrichten volgens eigen smaak en goesting
•
Een kruidentuintje voor 4 personen. Met een oppervlak van 3 bij 4 meter kom je ruimschoots toe. Groter hoef je het niet te nemen, dan zal er veel blijven staan. Wat zet je er zoal in: o Munt eventueel in soorten 5 tot 10 stuks o Bieslook 5 stuks o Bonenkruid (1j) ‘ stuks of 0,25 m² o Citroenmelisse 2 stuks o Dragon 2à3 stuks o Rozemarijn 3à4 stuks o Salie 3 stuks o Tijm 3 stuks o Marjolein 3 stuks o Lavendel 2 stuks
Kruiden: kweken, verzogen in de tuin.
Enkele voorbeelden:
4
o o o o o o o
Basilicum (1j) 0,5m² Kervel (1j) 0,25 m² Dille (1j) 0,5m² Peterselie 0,5m² Venkel (1j) 0,25m² Knoflook 0,5m² Koreander(1j) 0,25m²
Bij de aanleg moet je rekening houden met een aantal zaken: - De hoogte en omvang van de planten - De behoefte van de planten
Als de rug van het bed een muur heeft kan je best de hoogste planten achteraan zetten en de laagste vooraan. Als het bed geen schutting heeft en langs alle kanten te bereiken is kan je beter de hoogste in het midden zetten. Eventueel kan je stapstenen in het perk leggen om de oogst en onderhoud makkelijker te maken. Je kan je kruidentuin ook wat speelser aanpakken en de kruiden in vormen zetten of snoeien. Dit is persoonlijke voorkeur. Of historisch geïnspireerd
•
Kruidenspiraal:
Voor elk wat wils Het werkt zo: exotische kruiden (denk: rozemarijn, tijm) komen bovenin het spiraal. Daar wordt het water snel afgevoerd en ze vangen hier het optimale aan zon. Vochtminnende kruiden (bieslook) komen onderin en alles wat van de middenweg houdt, valt daartussen. Voor liefhebbers van échte natte voeten (watermunt) kun je zelfs rondom de spiraal nog een geul graven
Maar er zitten nóg wat plussen aan een kruidenspiraal: doordat de kruiden zo dicht bij elkaar staan, ontstaat er een soort microklimaat. Ze profiteren van elkaars warmte. En dat dichtbij elkaar staan heeft ook weer het voordeel dat je meer planten kwijt kunt. Dus ook in een kleine tuin heb je vanaf nu een breed assortiment aan lekkere kruiden, op één vierkante meter.
Kruiden: kweken, verzogen in de tuin.
Lekker knus
5
Maken: Het enige wat je nodig hebt om zelf een spiraal te maken, is grond vermengd met compost en bakstenen om de spiraal mee te bouwen. 1. Kies een plek in de tuin met voldoende zonlicht (minimaal vijf uur zon per dag). 2. Zet een stok in het midden van de plek waar de spiraal moet komen. Bind een touw van één meter aan de stok en bind aan het eind een ander stokje. Trek een cirkel in de grond. 3. Bouw op die lijn een muurtje van bakstenen van ca. 30 cm hoog. Maak hem niet helemaal rond, maar draai een stuk voor het einde naar binnen. Stapel vanaf de tweede ronde één à twee stenen hoger. 4. Doe dit naar het middelpunt toe nog eens, tot je drie etages hebt en de spiraal naar je zin is. 5. Vul alles op met grond en geef flink water. 6. Laat de spiraal voor de aanplant even ‘inklinken’. Pas als hij stevig genoeg is kun je kruiden gaan planten. Gebruik eventueel cement tussen de stenen om daar zeker van te zijn. •
Palettentuin voor kruiden:
Een pallettuin neemt amper plaats in beslag: je zet hem recht tegen de muur waarna de planten mooi de hoogte in groeien. Je kan er allerlei eetbaar groen in kwijt: verschillende soorten sla (rode krulsla, eikenbladsla, pluksla, kaboutersla, rucola), bieslook, koriander, munt, basilicum, Italiaanse en krulpeterselie, zurkel, mosterdsla en een enkele kerstomaat. Voeg kleur toe met rode en gele snijbiet, bloedzuring of eetbare viooltjes. Nodig
•
Een pallet
• • •
Een vel antiwortel doek van ruim twee op twee meter
• •
Nietjes of krammen en een schietpistool
Twee tot drie zakken potgrond Twintig tot dertig groenten- en kruidenplantjes Een oud vel plastiek
•
Bekleed je pallet aan de achterkant, zijkanten en onderkant met worteldoek. Dat houdt de grond bij elkaar terwijl overtollig water toch makkelijk weg kan. Plooi de randen om, tegen het uitrafelen, en zet vast met nietjes of krammen.
•
Leg je pallet op een vel plastiek, dicht bij haar definitieve plek. Vul de kieren met potgrond en zet er je planten in. Ze mogen dicht bij elkaar staan, zo valt de aarde er niet uit. Plant in de bovenste rand droogteminnende kruiden als salie, tijm, oregano en rozemarijn. Begiet.
• •
Na twee weken zijn je planten genoeg geworteld en mag je je pallet recht zetten, tegen de muur. Controleer elke dag of de aarde nog vochtig is. Begiet je pallet telkens bovenaan: het water sijpelt langzaam door naar beneden. Voeg elke twee weken een scheutje plantenvoeding aan je gietwater, voor nog meer opbrengst.
Let op! Regent het veel, dan kan je pallet zwaar worden en omvallen: veranker ze preventief tegen de muur.
Kruiden: kweken, verzogen in de tuin.
Hoe?
6
•
Kruiden in potten
Niets is zo makkelijk als keukenkruiden die kort bij de keuken staan. Daarom kan je overwegen deze in potten te zetten. Dit is niet enkel praktisch maar ook mooi. Je kan ook regelmatig de opstelling veranderen naargelang je behoefte of het seizoen. Je kan ook je muren gebruiken om er potten tegen te hangen zo kan je op een beperkte plaats veel planten zetten. Nadeel aan deze opstelling is dat je er veel werk aan hebt om te gieten en dergelijke.
Kruiden verzorgen en opkweken Vermeerderen Zaaien: Vele kruiden, zeker de 1-jarigen, kan je uit zaad opkweken. Dit is vaak een makkelijke methode en goed betaalbaar. Je kan ervoor kiezen in het voorjaar ter plaatse te zaaien. Maar vaak haal je er voordeel uit om de plantjes eerst op te kweken in een zaaibakje of potje en ze later uit te platen in de tuin. Zo kan je het teeltseizoen verlegen en meer uit de teelt halen. Je verlengt het teeltseizoen. Weet wel dat je met zaaien vaak teveel planten hebt. Je zaait vroeg in het jaar(eind maart - half april) in een zaaikistje met een zaaigrond, meestal bij een hogere temperatuur (±20 °C) . Wanneer de jonge plantjes in het kiemstadium zijn moeten ze beschikken over voldoende licht (rekken voorkomen). Ze moeten ook snel wat koeler komen en wennen aan minder goede omstandigheden. Als er twee echte blaadjes zijn kan je ze best overpotten in een goede (pot)grond.
Stekken: Dit kan zeker bij de doorlevende kruiden (tijm, rozemarijn, salie, lavendel, laurier, dragon, …) Gebruik gezond materiaal dat goed stevig is. Snij de stekken bij voorkeur met een mes juist onder een knoop. Vaak geeft een kopstek het mooiste resultaat maar tussenstek kan natuurlijk ook.
Kruiden: kweken, verzogen in de tuin.
Als de weersomstandigheden het toelaten kan je ze buiten zetten maar meestal niet veel voor half mei.
7
Steek de stekken in een speciale stekgrond of doe een deel zand bij je potgrond. Steek de stekken in deze grond ( in potje of bakje) en zet ze op een vrij warme plaats (15 – 20 °c) . Eventueel onder plastiek. (In water stekken lukt ook vaak goed) Als de planten goed geworteld zijn kunnen ze naar buiten (afharden)
Scheuren: Vele kruiden vormen grote pollen die je makkelijk in delen kan steken. Het vroege voorjaar of vroege najaar is vaak een goede periode. (citroenmelisse, munt, marjolein, oregano (= wilde marjolein)) Uitlopers: munt Afleggen: tijm, rozemarijn
Standplaats Om succes te hebben bij je teelt kan je best ervoor zorgen dat ze op een goede standplaats terechtkomen. De meeste kruiden zijn niet kieskeurig naar grondsoort maar wel naar vochttoestand en zon. Best is steeds een goed doorlaatbare humusrijke grond met een actief bodemleven. De meeste kruiden hebben graag een zonnige standplaats. Op zanderige gronden is het zeker aan te raden om een goede compostgift juist voor het planten en jaarlijks wat compost tussen de planten te verwerken. De pH is licht zuur: tussen 5,5 en 6,5
Weer chemische meststoffen uit je tuin. Deze geven de planten als het ware een zweepslag. De planten krijgen een enorme korte groei die het aroma en werking van de kruiden nadelig beïnvloed. Hou je grond en plantengroei in de gaten. En geef bij wanneer het nodig lijkt. Zeer goed is om in het najaar, wanneer de planten in rust gaan, een laagje compost tussen de planten te strooien. Dit is een goede bescherming in de winter. En in het voorjaar kunnen de opkomende planten genieten van de stoffen die vrijkomen.
Kruiden: kweken, verzogen in de tuin.
Bemesting
8
Werk in elk geval zoveel mogelijk met organische messtoffen, ze werken traag maar zeker. Om een snelle werking te krijgen als de planten een gebrek vertonen kan je gebruikmaken van plantengier of compostthee.
Bestrijding van ziekten Als je ervoor zorgt dat de kruiden kort bij elkaar staan en je hebt ze niet gesorteerd op kleur en geur zal niet zo snel iets mis gaan. Natuurlijk het kan wel. Maar je moet de natuur ook zijn gang laten gaan. Spaar lieveheersbeestjes. Lok insecten door bloemen en andere aantrekkelijke planten in de buurt te zetten. Zorg voor vogeldrinkplaatsen. Je kan natuurlijk ook ingrijpen door plantengieren of aftreksels. Enkele voorbeelden: -
Paardenstaartthee tegen schimmelziekten Brandnetelthee tegen bladluis Vele kruiden al of niet gemengd als aftreksel
Bereiding: 1 kg kruid, grof versneden, in 10 l koud water; laat 12 tot 24 u trekken Hiermee kan je onverdund sproeien over de aangetaste planten. Als je het langer laat staan komt er een soort rotting op gang en krijg je een gier. Dit is goed bruikbaar als bemesting en geeft een plantenversterkende werking. Verdunnen! Kruidenthee: = plantversterkend. Overgiet de grof gesneden kruiden met kokend water Afkooksels: tegen verschillende plantenziekten zoals meeldauw en roest. Laat de kruiden eerst 24 u trekken in water, daarna afkoken gedurende 20 minuten. Laten afkoelen. Enkele bekende zijn: paardenstaart, boerenwormkruid
0nderhoud gedurende het jaar Uitdunnen, verplanten indien nodig Snoeien van overblijvende kruiden (voorjaar)
Kruiden: kweken, verzogen in de tuin.
(500gr / 10 l H²O)
9
Afdekken / winterbescherming (aanaarden, afdekken met bladmassa, compost) Niet winterharde soorten naar binnen halen Onkruidbestrijding Eventueel overkappen om de teeltduur te verlengen, vervroegen.
Oogsten Kruiden zijn waardevoller als ze vers zijn. Bewaren geeft verlies aan smaak of werking. Eventueel kan je ze wel in een glas water zetten om ze langer goed te houden. Of in de koelkast. Snij enkel wat je nodig hebt Als kruiden in bloem komen zal het vaak zijn dat de bladkwaliteit minder wordt. Dus bloemknoppen weghalen is geen overbodig werk.
Enkele veel gebruikte en waardevolle kruiden •
•
•
Knoflook: verwant aan de ui. De bol bestaat uit teentjes. o Zonnige standplaats o Normale vruchtbare bodem die goed doorlatend is o Zeer sterke smaak o Zeer goed om vele gerechten op te vrolijken o Zeer gezond: bloeddrukverlagend, galstimulerend, antibiotische werking, als zalf een middel tegen eksterogen,… Bieslook: familie van vorige, dikke pollen vormend o Zonnig tot halfschaduw o Alle bodems o Fijne milde uismaak o Rijk aan vitaminen o Zeker vers te gebruiken, niet meekoken Dille: eenjarig lijkt een beetje op venkel o Zonnig o Vruchtbare bodem, vochthoudend niet natte standplaats o Anijsachtige smaak, zaadjes krachtiger dan plant o Past zeer goed bij zure gerechten (azijn e.d.) o Gunstige werking op spijsvertering, tegen maagklachten, goed voor jonge moeders die hun kindjes borstvoeding geven (melkproductie)
Kruiden: kweken, verzogen in de tuin.
Dit lijstje is zeker niet volledig!
10
Kervel: verwant aan peterselie o Halfschaduw tot schaduw o Normale tuingrond o Zachte smaak o Niet meekoken o Bloedzuiverende werking, urineafdrijvend,
Kruiden: kweken, verzogen in de tuin.
•
