“Een investering in kennis betaalt de beste rente” – Benjamin Franklin –
WELKOM! Martijn Langenberg & Leo Niers, Grip op je Vermogen, 3 oktober 2014
Franklin Templeton Investments Belangrijke feiten
• Onafhankelijke groep • Pure asset manager • Genoteerd aan de beurzen van New York en San Francisco
• Meer dan 65 jaar ervaring in beleggen.
• 95 kantoren wereldwijd
USD 922,20 miljard
• Meer dan 600
(per 30 juni 2014)
beleggingsprofessionals
For Internal Use Only / Not for Distribution to the Public
2
3
Introductie van de Franklin Templeton Academie: Franklin Almanak 1958
For professional investor use only. Not for distribution to retail investors.
Franklin Templeton Academie 2014
4
Doe ACTIEF mee: er zijn prijzen te verdienen!
“Vertel me en ik vergeet. Onderwijs me en ik herinner. Betrek me en ik leer” – Benjamin Franklin –
DE PSYCHOLOGIE VAN HET BELEGGEN Leo Niers, Grip op je Vermogen, 3 oktober 2014
6
Doelstellingen van deze module: Aan het einde van de module bent u in staat:
1
Onderscheid te maken tussen Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie.
2
Definities, voorbeelden en implicaties van 10 verschillende behavioural biases (vooringenomenheid) te begrijpen.
3
De valkuilen van uw eigen vooringenomenheid te omzeilen.
7
Agenda 1.
Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen
2.
Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie
3.
10 Behavioural Biases
4.
Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen
5.
"Middelen"
6.
Samenvatting en Vragen
7.
Meer lezen?
8
Agenda 1.
Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen
2.
Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie
3.
10 Behavioural Biases
4.
Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen
5.
"Middelen"
6.
Samenvatting en Vragen
7.
Meer lezen?
99
Tulpenmanie: Nederland, 1636
• Op het hoogtepunt van de markt kon iemand met één tulp een volledig huis kopen.
• Op het dieptepunt van de markt was één tulp evenveel waard als...
• …een gewone ui.
Pamflet tijdens tulpenmanie 1637
1010
De crash van 1987 • Op 19 oktober 1987: De Dow Jones verloor 508,32 punten. Dit betekende een verlies van 22,6%. In één dag verdween $ 500 miljard als sneeuw
voor de zon.
• Er worden verschillende oorzaken toegeschreven aan deze crash: De crash werd versneld door programmahandel. Door portfolioverzekeringen, afgeleid van klassieke financiën, namen
beleggers te veel risico omdat het altijd mogelijk was om aan een 'grotere dwaas' te verkopen.
11
De internetzeepbel Donderdag
Augustus 1995
12
Agenda 1.
Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen
2.
Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie
3.
10 Behavioural Biases
4.
Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen
5.
"Middelen"
6.
Samenvatting en Vragen
7.
Meer lezen?
13 13
“….Intuïtieve voorspellingen en beoordelingen onder onzekerheid volgen niet de wetten van de waarschijnlijkheid of de beginselen van de statistiek...”
Daniel Kahneman
Vernon Smith
14 14
Hoe zit het met het idee dat markten efficiënt zouden zijn?
1515
De revolutie van Markowitz - 1952 Er is een manier om uw portefeuille te diversifiëren om het risico aanzienlijk te reduceren.
Efficiënte portefeuille: die met het laagste risico voor een gegeven rendementsverwachting. Harry M. Markowitz Geboren 1927
Een theorie die de financiële markten meer dan 50 jaar lang heeft beheerst
16 16
Aannames in Traditionele Financiële Theorie:
Rationele Verwachtingen
Risico Aversie
Activa Integratie
17 17
18
Het bewijs… Het Januari-effect (MSCI Small Cap Index Fund)
+7.55% 15/12/2010 – 31/1/2011
+12.74% 15/12/2011 -- 27/1/2011
This chart is for illustrative purposes only and does not reflect the performance of any Franklin, Templeton or Mutual Series fund.
19 19
20 20
21 21
Benjamin Graham
“Personen die hun emoties niet kunnen beheersen zijn niet geschikt om te profiteren van het beleggingsproces.”
22
Benjamin Graham
“De belegger zijn grootste probleem – en zelfs zijn ergste vijand – zal waarschijnlijk hijzelf zijn.”
23
Zijn de horizontale lijnen recht?
24
Agenda 1.
Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen
2.
Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie
3.
10 Behavioural Biases
4.
Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen
5.
"Middelen"
6.
Samenvatting en Vragen
7.
Meer lezen?
25 25
Behavioural Biases Structuur: BEHAVIOURAL BIASES
COGNITIEF
EMOTIONEEL
INFORMATIEVERWERKING
GELOOFSVOLHARDING • • •
VERLIESAVERSIE KUDDEGEDRAG OVERMOED • • •
BEVESTIGINGSBIAS WEERGAVE BIAS SPIJT BIAS
• • • •
ANKEREN BESCHIKBAARHEIDSBIAS KADEREN MENTALE REKENINGEN
26
Emotionele Biases ` VERLIESAVERSIE
“Een vriendschappelijke weddenschap” Stel een vriend van u wil een weddenschap aangaan met u. Als u de inzet accepteert, hebt u een 50% kans op verlies van €10,000 en een 50% kans op het winnen van een onbepaald geldbedrag.
Hoeveel zou u minimaal willen winnen voordat u de mogelijkheid van verlies van €10,000 zou accepteren? Vraag: Ik zou € ......... moeten winnen voordat ik de mogelijkheid van € 10,000 verlies zou aanvaarden.
27
Emotionele Biases KUDDEGEDRAG “Het volgen van de massa…”
Rendement van de MSCI-Europa en de instroom van Aandelen
HOOG KOPEN
LAAG VERKOPEN
28
Emotionele Biases OVERMOED “De makkelijkste om te bedriegen bent uzelf*”
Heeft u... 1. Een rijbewijs? 2. Rijdt u goed? 3. Rijdt u beter dan de gemiddelde bestuurder?
*Bron: Edward G. Bulwer-Lytton (1803–1873, British Novelist)
“85% van de verkoop-beslissingen zijn slecht: de investeerder zou er beter aan doen om niets te doen of het tegenovergestelde te doen.” Barron’s 2 Januari 2012
30
Cognitieve Biases: Fouten door geloofsvolharding BEVESTIGINGSBIAS “Bevestiging zoeken….”
Je hebt het gevoel dat een bepaald type auto het meest populaire type voertuig is. Als je vervolgens rondrijdt, begin je dat type auto op te merken op de wegen.
31
Cognitieve Biases: Fouten door geloofsvolharding WEERGAVE BIAS “Linda….” Stel u voor dat u wordt voorgesteld aan Linda. Linda is 31, alleenstaand, openhartig en erg slim. Ze studeerde filosofie. Als student was ze ernstig bezorgd over gevallen van discriminatie en sociale rechtvaardigheid en nam ze ook deel aan antinucleaire demonstraties. Wat is waarschijnlijker? Linda is een:
a) b)
Een bankbediende? Een bankbediende en tevens actief in een feministische beweging?
32
Cognitieve Biases: Fouten door geloofsvolharding SPIJT BIAS “Als...Als... Als...” Jan bezit aandelen van bedrijf A. Hij denkt erover om zijn aandelen in dit bedrijf te verkopen en aandelen van bedrijf B te kopen, maar besluit uiteindelijk om dit toch niet doen. Nu blijkt dat hij € 20,000 beter af zou zijn geweest als hij zijn aandelen in Bedrijf A had verkocht en de aandelen van Bedrijf B zou hebben gekocht. Bob bezit aandelen in Bedrijf B, maar besluit die te verkopen om met de opbrengst aandelen in Bedrijf A te kopen. Het blijkt nu dat hij met € 20,000 beter af zou zijn geweest als hij zijn aandelen van Bedrijf B had gehouden. Wie heeft het meeste spijt? a) b)
Jan Bob
33
Cognitieve Biases: Informatieverwerking ANKEREN “Een heuristiek…”
Vraag: 1. Wie van de mannen is getrouwd? 2. Hoeveel spendeerde u aan uw verlovingsring?
34
Cognitieve Biases: Informatieverwerking KADEREN “Het kleine plaatje versus het grote plaatje” Stel u voor dat uw land zich voorbereidt op de komst van een dodelijke ziekte, die indien onbehandeld gelaten, naar verwachting 600 mensen zal doden. Er zijn 2 mogelijkheden om deze ziekte aan te pakken en hun waarschijnlijke uitkomsten zijn de volgende: Situatie 2
Situatie 1
80%
A)
20% B)
Als plan A wordt aangenomen, zullen 200 mensen gered worden.
Als plan B wordt aangenomen, is er een 1/3 kans dat de 600 mensen gered kunnen worden, en een 2/3 kans dat de 600 niet gered kunnen worden.
20%
80%
A)
Als plan A wordt aangenomen, zullen 400 mensen sterven.
B)
Als plan B wordt aangenomen, is er een 1/3 kans dat niemand sterft, en 2/3 dat allen sterven.
35
Cognitieve Biases: Informatieverwerking BESCHIKBAARHEIDSBIAS “Wat herinneren we ons”
36
Cognitieve Biases: Informatieverwerking MENTALE REKENINGEN “Het geheel is groter dan de som der delen.…”
Stel u heeft net €30 gewonnen in een casino. Welke van deze alternatieven zou u kiezen?
70%
A)
U kunt ofwel uw € 30 winst riskeren met een kans van 50% om €9 te verliezen en en kans van 50% € 9 te winnen.
30%
B)
U stopt met spelen en stopt de €30 winst in uw zak.
Stel u voor dat u geen €30 gewonnen heeft, maar met de volgende opties voorgeschoteld wordt:
43%
A)
U kunt uw eigen geld inzetten met een 50% kans om €39 te winnen en een 50% kans om €21 te winnen
57%
B)
U zet uw eigen geld niet in en houdt €30.
37
Agenda 1.
Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen
2.
Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie
3.
10 Behavioural Biases
4.
Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen
5.
"Middelen"
6.
Samenvatting en Vragen
7.
Meer lezen?
38 38
Bedenk wel… •
Behavioural Finance is gebaseerd op ervaringen
•
Beoordeel elke beslissing en leg waarnemingen vast
•
Zelf Controle: Overweeg beleggingsregels
39 39
Voorbeelden van beleggingsregels: Strategie Delegeer beslissingen aan anderen Periodiek Vermijden
Regels
Deadlines
Beperk uw opties
Zet een voorwaardelijke overeenkomst op
Voorbeeld Het hebben van een beleggingsadviseur om uw portefeuille te beheren Het vermijden van informatie over hoe de markt of uw portefeuille presteert, teneinde vast te houden aan uw beleggingsstrategie op lange termijn Alleen uit inkomen spenderen en nooit uit kapitaal
Het streven naar een bepaalde hoeveelheid geld voor het einde van het jaar
Het kopen van illiquide beleggingen om de drang te vermijden om beleggingen te verkopen wanneer de markt daalt Afspreken om te investeren wanneer de markt daalt met een bepaald percentage
40 40
Het voorkomen van biases: •
Investeer met een beleggingsdoel.
•
Leg het beleggingsbeleid van te voren vast.
•
Pas een duidelijke asset allocatie toe en overweeg om te herbalanseren.
•
Beleg voor de lange termijn en overweeg om te “Middelen”.
41
Agenda 1.
Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen
2.
Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie
3.
10 Behavioural Biases
4.
Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen
5.
"Middelen"
6.
Samenvatting en Vragen
7.
Meer lezen?
4242
Market Timing vs. Constant Beleggen • Karel Constant vs. Mark de Market timer • Ze zijn allebei met beleggen gestart in 1977 • Droegen allebei €100 per maand • Portefeuille bestaande uit: 60% Aandelen 40% Obligaties
Source: Thompson Financial: Portfolio consist of 60% MSCI World, 40% Citi WGBI as of 31/12/2013
43
…Fietsen door De jaren
’80
Karel Constant
Mark de Market timer 1987
Regelmatige Contributies
Wall Street’s Black Monday
1989 Berlin Wall Falls
Waarde per 31/12/1989
€9,550
Source: Thompson Financial: Portfolio consist of 60% MSCI World, 40% Citi WGBI as of 31/12/2013
Aan het begin van elke crisis stopt Mark met Beleggen
Waarde per 31/12/1989
€8,456
44
…Fietsen door De jaren
’90
Karel Constant
Mark de Market timer 1991
Regelmatige Contributies
Persian Gulf War
1993 1st WTC Bombing
1994
Aan het begin van elke crisis stopt Mark met Beleggen
Mexican Crisis
1997 Waarde per 31/12/1999
Asian Currency Crisis
Waarde per 31/12/1999
1998
€49,587
Russian Ruble Crisis
Source: Thompson Financial: Portfolio consist of 60% MSCI World, 40% Citi WGBI as of 31/12/2013
€38,517
45
…Fietsen door De jaren
2000
Karel Constant
Mark de Market timer 2000
Regelmatige Contributies
Tech Bubble
2005 London Transit Bombings
2007
Aan het begin van elke crisis stopt Mark met Beleggen
Sub-prime Crisis
2008 Waarde per 31/12/2009
Accounting Scandals
€83,050
Source: Thompson Financial: Portfolio consist of 60% MSCI World, 40% Citi WGBI as of 31/12/2013
Waarde per 31/12/2009
€64,676
46
…Fietsen door De jaren
2010
Karel Constant Regelmatige Contributies
2010 European Debt Crisis
2011 Downgrade U.S. credit-rating
2013
Mark de Market timer Aan het begin van elke crisis stopt Mark met Beleggen
U.S. Fiscal Cliff
Waarde per 31/12/2013
€120,363
Source: Thompson Financial: Portfolio consist of 60% MSCI World, 40% Citi WGBI as of 31/12/2013
Waarde per 31/12/2013
€91,912
4747
En de winnaar is: • Karel Constant’s vermogen per 31/12/2013: €120,363
• Mark de Market timer’s vermogen per 31/12/2013: €91,912
• Mark droeg €10,300 minder bij dan Karel, maar eindigde met €28,451 minder aan vermogen.
48
Bull and Bear Markten: Internationale aandelenmarkten van eind 1969 tot en met eind 2013
49 49
Bull and Bear Markten: Internationale aandelenmarkten van eind 1969 tot en met eind 2013
50
Agenda 1.
Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen
2.
Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie
3.
10 Behavioural Biases
4.
Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen
5.
"Middelen"
6.
Samenvatting en Vragen
7.
Meer lezen?
51
Samenvatting • Talrijke voorbeelden van irrationeel gedrag op de financiële markten zijn bestudeerd in de afgelopen eeuwen en onder die gebeurtenissen, zijn diverse financiële zeepbellen, alles behalve rationeel.
• Het gedrag van de gehele markt is niets anders dan de som van het gedrag van elke individuele belegger.
• Behavourial Finance legt uit hoe mensen zich gedragen in de werkelijkheid, in tegenstelling tot traditionele financiële theorie, die veronderstelt hoe beleggers zich gedragen in een geïdealiseerde wereld.
• Bewijsmateriaal verzameld op het gebied van Behavioural Finance suggereert dat veel beleggers hun beslissingen baseren op gevoelens en andere psychologische biases in tegenstelling tot rationele fundamenten.
• Beleggingsregels, Beleggen voor de lange termijn en met een doel, Systematisch herbalanseren en “Middelen” kunnnen worden toegepast om een belegger’s eigen vooringenomenheid te overwinnen.
52
Vragen?
53
Wie is de winnaar…?
Neem a.u.b een Glossary mee!
`
54
Bedankt voor uw actieve bijdrage vandaag!
55
Agenda 1.
Enkele voorbeelden van beleggingszeepbellen
2.
Traditionele Financiële Theorie versus Behavioural Finance Theorie
3.
10 Behavioural Biases
4.
Suggesties hoe u uw biases kunt voorkomen
5.
"Middelen"
6.
Samenvatting en Vragen
7.
Meer lezen?
56
Meer lezen: • Boek: “Ons Feilbare Denken” door Daniel Kahneman • Boek: “Behavioural Finance and Wealth Management” door Michael Pompian • Boek: “Psychology of Investing” door John Nofsinger • Boek: “Behavioural Investing” door James Montier • Boek: “Beyond Greed and Fear” door Hersh Shefrin • Artikel: “Aspects of Investor Psychology” door Daniel Kahneman and Mark Riepe • Artikel: “Martha Stewart’s Lessons in Behavioural Finance” door Meir Statman
57
Disclaimer Dit document is alleen algemeen bedoeld, vormt geen juridisch of fiscaal advies en is evenmin een aanbod van aandelen of een uitnodiging om in te schrijven op aandelen van een in Luxemburg gedomicilieerde sicav Franklin Templeton Investment Funds (het 'Fonds'). Niets in dit document mag worden opgevat als beleggingsadvies. Franklin Templeton Investments is uitermate zorgvuldig en minutieus te werk gegaan bij het verzamelen van de informatie in dit document. Het is echter mogelijk dat bij het opstellen van dit document gegevens van externe bronnen zijn gebruikt, en Franklin Templeton heeft die gegevens niet onafhankelijk geverifieerd, gevalideerd of gecontroleerd. De geformuleerde standpunten zijn die van de auteur op de publicatiedatum en kunnen zonder voorafgaande kennisgeving worden gewijzigd. De in dit document vermelde onderzoeken en analyses zijn in opdracht van Franklin Templeton Investments uitgevoerd voor eigen doeleinden, en worden slechts terloops aan u meegedeeld. Franklin Templeton Investments is jegens een lezer van dit document of jegens een andere persoon of entiteit niet aansprakelijk voor eventuele onnauwkeurige, foutieve of weggelaten informatie in dit document, ongeacht de oorzaak van die onnauwkeurigheid, fout of weglating. Uitgegeven door Franklin Templeton Investment Management Limited (FTIML) - World Trade Center Amsterdam, H-Toren, 16e verdieping, Zuidplein 134, 1077 XV Amsterdam - Tel: +31 20 575 2890 - Fax: +31 20 575 2892. FTIML is gemachtigd en gereguleerd in het Verenigd Koninkrijk door de Financial Services Authorities en is gemachtigd om investeringszaken in Nederland te doen door de Autoriteit Financiële Markten (AFM).
Franklin Templeton Investments Europe Limited. Franklin Templeton Investments Management Ltd. The Adelphi 1-11, John Adam Street, London, WC2N 6HT, United Kingdom +44 20 7073 8500 http://www.franklintempleton.co.uk
