Water op de Hoogte Water, economie en leefomgeving in Hoog Nederland
CONCEPT Inhoud Blz. 1 De hoge landen
3
2 Economisch belang van Hoog Nederland
5
3 Relaties met water
14
4 Kansen voor water
24
Regionaal Bestuurlijk Overleg Rijn Oost / Stuurgroep Deltaplan Hoge Zandgronden Juni 2012
INVOEGEN VOORWOORD
1
De hoge landen
Water, zo gewoon. Of toch niet…. Water: alledaags en altijd bij de hand. We noemen dit ook wel een ‘ubiquiteit’, alom vertegenwoordigd, net als lucht en aarde. Die perceptie van vanzelfsprekendheid is niet terecht. Onder invloed van onder andere klimaatverandering zullen in Nederland ook vraagstukken over droogte gaan spelen. Minder neerslag en hogere temperaturen hebben op termijn impact op gebruiksfuncties als industrie, natuur, landbouw, recreatie en drinkwaterwinning. Er kunnen bovendien waterkwaliteitsproblemen optreden in stedelijke gebieden. Naast de strijd tegen het zoute water is ook de strijd vóór het zoetwater meer en meer urgent. Het probleem wordt erkend….. De Tweede Deltacommissie (commissie Veerman, 2008) heeft aandacht gevraagd voor de houdbaarheid van de huidige strategie van hoogwaterbescherming en zoetwatervoorziening in het licht van de klimaatverandering. Naar aanleiding daarvan is de Rijksoverheid het Deltaprogramma gestart. Het Deltaprogramma ontwikkelt een langetermijnstrategie voor het omgaan met water en ruimtelijk beleid, met aandacht voor duurzame maatschappelijke ontwikkeling bij onontkoombare klimaatverandering. Onderdeel van het Deltaprogramma is het deelprogramma Zoetwater. Daarin staan twee vragen centraal: •
Hoe groot is het vraagstuk van de zoetwatervoorziening, waar en hoe manifesteert zich dat?
•
Wat zijn de mogelijkheden en benodigde maatregelen voor duurzame zoetwatervoorziening voor de lange termijn?
In 2014 vindt besluitvorming plaats: de Deltabeslissing met de nieuwe strategie voor de zoetwatervoorziening in Nederland. In de voorbereidingen daarvoor zijn de regio’s in Hoog Nederland samen aan het werk gegaan. Knelpunten en mogelijke oplossingen worden (in samenhang) verkend. Dit manifest vormt de koepel voor deze inspanningen. Een trip langs de highlights van Hoog Nederland en de relatie van deze economische en maatschappelijke parels met een duurzame goede zoetwatervoorziening. Hoog Nederland, een specifieke regio met een eigen dynamiek Het gebied Hoog Nederland is wezenlijk anders dan de rest van Nederland. Het gaat letterlijk om de hogere delen van Nederland en betreft veelal zandgronden: gebieden die voor een groot deel niet door wateraanvoer vanuit rivieren, kanalen en het IJsselmeer worden bereikt. Hoog Nederland is het droogste deel van het land. Nu al is in droge jaren een tekort aan water en doen zich problemen voor met de kwaliteit van water. Onder invloed van klimaatverandering zal de droogteproblematiek verder toenemen.
Dit manifest schetst in vogelvlucht de bijzonderheden en het belang van Hoog Nederland. Veel landbouw (voedselproductie), veel topsectoren, grote biodiversiteit, kenmerkende afwisseling tussen klein en groot, stedelijk en landelijk, natuur en werken, rust en dynamiek. Water speelt daarin een essentiële rol, in verschillende hoedanigheden. Als procesingrediënt bij productie (van bijvoorbeeld energie en chemische producten), als infrastructuur voor binnenvaart en waterrecreatie of als ingrediënt voor o.a. voedselproductie.
Een frisse blik op het water
Hoog Nederland is de helft van Nederland, in alle opzichten.
Wat is bijvoorbeeld het belang van goede zoetwatervoorziening voor de industrie, voor de chemie, voor landbouw en daarmee: wat is het belang voor de economie en de werkgelegenheid?
Assen
Het is belangrijk om knelpunten in kaart te brengen en oplossingen te formuleren bezien, dus daar wordt aan gewerkt. Het manifest Water op de Hoogte voegt een element toe: inbedding in ‘de rest van de wereld’, daar waar wordt gewerkt en geleefd en geleerd en gerecreëerd. Een alternatieve blik, met aandacht voor de plek van Hoog Nederland in de maatschappij en de relatie met water.
• • • •
omvang watergebruik? alternatieven voor water? impact fluctuaties waterhoeveelheid impact fluctuaties waterkwaliteit
Zwolle
Apeldoorn Amersfoort Arnhem
Enschede
• • • •
impact op de oogst van minder water? van meer water? relatie met klimaatscenario’s? % omzet in relatie tot waterrisico’s
Nijmegen ‘s-Hertogenbosch Breda
Tilburg Eindhoven
Maastricht
Een korte reis door Hoog Nederland!
• omvang van waterrecreatie • toekomstperspectief • belang waterkwaliteit • functie voor BV NL
2
Economisch belang van Hoog Nederland
Cijfers spreken Nederland behoort nog steeds tot de rijkste landen van de wereld, in termen van koopkracht per inwoner. Anno 2012 is het verbeteren van de internationale concurrentiekracht één van de topprioriteiten van het rijk. Daar wordt op diverse manieren aan gewerkt, bijvoorbeeld door specifiek in kennisontwikkeling te investeren. In ruimtelijk-economisch perspectief staat het creëren van een excellent vestigingsklimaat voorop: een goede omgeving om in te ondernemen, werken, innoveren en leven. Bijzonder kenmerkend voor Hoog Nederland is de diversiteit en kwaliteit. Verbindende elementen zijn: de hoge ligging met typische zandgronden, grotendeels niet bereikbaar voor directe wateraanvoer vanuit rivieren en IJsselmeer de rijke variëteit aan typen omgevingen: stedelijk, landelijk, uitloopgebieden, kleinschalig, dynamisch, oud, nieuw, water, groen unieke natuurlijke en landschappelijke kwaliteiten, met onder meer beekdalsystemen en hoogveengebieden de aantrekkelijkheid (van oudsher) van het vestigingsklimaat voor bijvoorbeeld bedrijven in de voedingsindustrie, landbouw en recreatie groen als verbindende kwaliteit tussen sterke economische kerngebieden als Brainport Eindhoven, Greenport Venlo en Kennispark Twente.
Hoog Nederland is goed voor:
Ruim 50% van het grondoppervlak van Nederland Circa 40% van de bevolking en ook de beroepsbevolking Met bijna 2,9 miljoen banen bijna 40% van de werkgelegenheid in Nederland in 2010 Met landbouw en industrie als uitschieters (van oudsher) Met circa 45% van alle in Nederland gerealiseerde toegevoegde waarde (ruim 238 miljard euro in 2009)
De economische structuur van Hoog Nederland is in grote lijnen vergelijkbaar met de Nederlandse structuur. Er is veel werkgelegenheid en economische activiteit in sectoren als handel en zakelijke dienstverlening. Hoog Nederland heeft -van oudsher- een sterke positie in de landbouw en in de industrie. De werkgelegenheid in deze sectoren staat overigens, net als in de rest van Nederland, onder druk. Daarnaast is er relatief veel werkgelegenheid in de handel. Kenmerkend voor de economische structuur is verder dat Hoog Nederland naar verhouding meer en (qua werkgelegenheid) wat kleinere bedrijven heeft dan het Nederlands gemiddelde.
100%
Cultuur, sport, recreatie en overig
90%
Gezondheid en welzijnszorg
80%
Onderwijs en openbaar bestuur
70%
Diensten
60%
Horeca
50%
Vervoer en opslag
40%
Handel
30%
Bouwnijverheid
20%
Industrie & energie
10%
Landbouw, bosbouw, visserij
0%
Hoog Nederland
Overig Nederland
Nederland
Bron: CBS, 2012
Parels van Hoog Nederland
Kennispark Twente, met initiatieven als Technology Valley Brainport Eindhoven met haar internationaal onderscheidend vermogen en enorme potentieel aan kennisintensieve bedrijven Greenport Venlo, de tweede Greenport van Nederland met een productiewaarde van meer dan een miljard euro en bovendien als jarenlang de logistieke hotspot van Nederland Chemelot als ‘community’ van het chemiecluster in ZuidLimburg Biobased Economy als opkomend en onderscheidend economisch cluster in West-Brabant
Sommige van deze parels zijn in afgelopen jaren uitgegroeid tot bekende ‘merken’ (brands) in economische context, die elk in hun eigen omgeving en sector zorgen voor onderscheidend vermogen, economische dynamiek en duurzame werkgelegenheid in Hoog Nederland.
Het gebied Hoog Nederland staat bij velen op het netvlies als groen, met veel ruimte, veel landbouw en kleine steden. Dat is volledig terecht. Daarnaast is Hoog Nederland dat deel van Nederland waar Brainport Eindhoven de spotlight haalt als slimste regio van de wereld, waar DSM is uitgegroeid tot wereldspeler in de chemie en waar ’s lands bekendste bierbrouwerijen jarenlang eeuwenlang brouwen. Binnen Hoog Nederland zijn meerdere parels af te bakenen. Sommige bestrijken de hele regio, andere zijn juist gebiedspecifiek: Agro, landbouw en veehouderij in heel Hoog Nederland Natuur en recreatie in heel Hoog Nederland: de Tuin van Nederland, tientallen en gebieden als Maasplassen, Veluwe, Heuvelland
Onderstaand een profiel van enkele internationaal vooraanstaande en onderscheidende parels van Hoog Nederland geïllustreerd. Het gaat om economische en maatschappelijke clusters die duizenden
arbeidsplaatsen vertegenwoordigen, uniek voor Hoog Nederland zijn en kansrijke duurzame toekomstperspectieven hebben. De sterke clusters in Hoog Nederland
Een interessant element van de focus op is de het grote aantal campussen in Nederland: sommige zitten in de initiatieffase en verschillende andere zijn al helemaal operationeel. Circa 20 campusinitiatieven zijn in Hoog Nederland.
Het economisch beleid van nu is sterk gericht op topsectoren: economische segmenten die een belangrijke exportrol vervullen in de Nederlandse economie, met een hoge graad van innovatie en waardevermeerdering. Onderstaande figuur (van het ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie) illustreert wat de negen Nederlandse topsectoren zijn:
Idee Opstart Groeifase Volwassen
Campussen in Nederland (bron: BCI, 2009)
Een aantal daarvan is zeer verdienstelijk in de zin dat de initiatieven werkelijk bijdragen aan economische dynamiek en innovatiepotentieel van de regio’s. De bekendste in heel Nederland is de High
Tech Campus Eindhoven, die op het voormalige Philips-terrein tot wasdom is gekomen. Bedrijven staan in de rij om zich op deze campus te kunnen vestigen. Op een andere manier maar evenzo succesvol als concept is het Kennispark Twente, in combinatie met een aantal sterke initiatieven als Mesa+ en Nanolab. Hoog Nederland springt er voor een aantal topsectoren in het bijzonder uit. Het gaat dan om: Chemelot voor de Chemie Greenport Venlo voor de topsectoren Agro Food en Tuinbouw Brainport Eindhoven in relatie tot High Tech Food Valley, icoon voor gezonde voeding (Agro Food) Kennispark Twente en MedTech Highway in relatie tot Life Sciences 1
Chemie
6
Water
2
Life -sciences
7
Agro -food
3
HTSM
8
Tuinbouw en uitgangsmaterialen
4
Energie
9
Creatieve industrie
5
Logistiek
1 1 3 2 6 1 9 2
5
9 7 4 3 2
7
4
3 1
8 5
3 4 2
1
. Topsectoren in Hoog Nederland (bron: BCI, 2011)
Illustratieve voorbeelden • Wetsus • Grolsch • Essent • Alliander • Sligro • Mars • Bavaria • Unox • Heinz • Océ • ASML • Philips • VDL • DAF • Seacon • DSM • Sabic • Akzo Nobel • Universiteiten • Zorginstellingen
Onderstaande infoboxen illustreren deze sterke clusters in Hoog Nederland.
Greenport Venlo
Greenport Venlo Glastuinbouw Vollegrond teelt Veehouderij Fresh & Food Agribusiness (Agro)logistiek Zakelijke / Financiële Dienstverlening Detailhandel
Omvang Complex 52.000 banen in primaire sector 84.000 banen in de rest van de keten Toegevoegde waarde primaire sector − 1,4 miljard euro Toegevoegde waarde rest van keten − 6,6 miljard euro
Brainport Eindhoven
Brainport Zuid-Oost Nederland 35% van de Nederlandse export 45% van de private R&D investeringen 55% van alle Nederlandse patentaanvragen
High tech Systems & Materials Food Automotive Lifetec Design
Food Valley 165.000 banen 330.00 inwoners 1 universiteit, 3 hogescholen, 3 roc’s
economie, food en innovatie klimaat, energie en afval ruimtelijke ontwikkeling en leefbaarheid recreatie, toerisme en cultuur
sociale concepten sport, onderwijs en arbeidsmarkt wonen mobiliteit
Kennispark Twente
internationale hotspot voor micro-, en nano- en medische technologie, ICT/telematica en high tech systems. terrein van 180 hectare met grote concentratie van topkennis, talent en internationaal opererende bedrijven. ambitie: 10.000 nieuwe arbeidsplaatsen
Mechatronics Valley Twente Thales Campus UT (in ontwikkeling) Kennispark Twente Innovatieplatform Twente MESA+ / High Tech Factory NanoLAB NL
De sterke clusters van Hoog Nederland hebben een hoge innovatiegraad, realiseren veel toegevoegde waarde en werkgelegenheid en staan op het netvlies van bedrijven, investeerders en beleidsmakers. Samengevat Hoog Nederland draagt in belangrijke mate bij aan de Nederlandse economie en de concurrentiepositie van Nederland als excellente vestigingslocatie. De regio huisvest (van oudsher) meerdere belangrijke clusters en economische parels, die een bewezen kracht en duurzame toegevoegde waarde hebben. Een regio met veel groeipotenties. Veel bedrijven in topsectoren hebben een band met water. De landbouw uiteraard, de sector water zelf, maar ook in chemie en energie is water een essentiële factor. Ontwikkelingen in de watertoevoer of in de kwaliteit van de watervoorraad hebben impact op het functioneren van deze bedrijven. Meer over die relatie, over hoe het water wordt gebruikt en wat het belang ervan is voor Hoog Nederland en heel Nederland, wordt geduid en geïllustreerd in het volgende hoofdstuk.
3
Relaties met water
De watervraag Waar water beschikbaar moet zijn, wanneer, hoeveel en in welke kwaliteit is allemaal afhankelijk van de ‘vrager’ en diens activiteiten. Er zijn grofweg vijf categorieën ‘watervragers’. Ten eerste zijn er de landgebruikers (land- en tuinbouw, veehouderij, bosbouw). Dan zijn er economische sectoren (o.a. industrie en energie), watergebruikers (binnenvaart en recreatie) en natuur (water, bos, landschap, en dergelijke). Daarnaast zijn algemene nutsvoorzieningen belangrijk, bijvoorbeeld in de zin van peilbeheer dat nodig is om te voorkomen dat gebouwen verzakken en de stedelijke omgeving aantrekkelijk blijft. De watervraag heeft meerdere dimensies en gaat over zowel kwaliteit als kwantiteit. De belangrijkste bronnen zijn (naast neerslag) grondwater, oppervlaktewater en leidingwater. Het gebruik van water gaat grofweg over drie functies: water als grondstof, water als procesfactor en water als drager. Wanneer deze functies afgezet worden tegen de watervragers ontstaat het onderstaande beeld.
Grondstof
Procesfactor
Drager
Landgebruikers Land- en tuinbouw Bosbouw Natuur Landnatuur Waternatuur Landschap Sectoren Industrie (chemie) Agro & food Water gebruikers Logistiek (binnenvaart) Recreatie Nutsvoorziening Stedelijk omgeving
Bron: BCI 2012
Het watergebruik van economische sectoren geeft een indruk van het belang van water voor de activiteiten. Onderstaande figuur geeft vooral weer hoe het totale watergebruik is verdeeld: waar zitten de grootverbruikers van grondwater, oppervlaktewater en leidingwater? Van het totale watergebruik (leidingwater, oppervlaktewater en grondwater) is de sector energievoorziening de grootste watergebruiker in Nederland. Deze sector neemt 61% van het totale ge-
bruik voor haar rekening1. Hiervan wordt het grootste deel onttrokken uit oppervlaktewater, na gebruik wordt het water weer geloosd op het systeem. De energiecentrale Harculo (Zwolle) van GDF Suez ‘leent’ op deze manier 5 à 20 kubieke meter per seconde. Tweede grootverbruiker is de industrie met 26% van het totaal. Waterbedrijven en afvalbeheer nemen 11% van het watergebruik voor hun rekening. Het aandeel van de landbouw in het totale watergebruik is met 1% van het totaal beperkt. Watergebruik per sector (totaal)
3
Waterverbruik sectoren in mln. m in 2009 3
Leidingwater (mln. m3)
Leidingwater (mln. m ) (mln m3) Oppervlaktewater Grondwater (mln. m3) 82,4
50,9 121,5
0,1 Landbouw, bosbouw 121,5en visserij 188,2 Delfstoffenwinning
3,6
0,9 13,9 50,9 890,6
Industrie 4,6 10,9
182,8
761,6
4,6 Energievoorziening 4,6 Waterbedrijven en afvalbeheer 10,9 Overig 9665,2
Landbouw, bosbouw en visserij 3653,3 3,6 Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning Landbouw, bosbouw en visserij Delfstoffenwinning
Industrie Delfstoffenwinning
Industrie
Energievoorziening Industrie Waterbedrijven en afvalbeheer Energievoorziening Waterbedrijven en afvalbeheerOverig Waterbedrijven en afvalbeheer 182,8 Energievoorziening
Bron: CBS, 2012
Watergebruik naar sector (2009) 11%
1%
1%
26% Landbouw, bosbouw en visserij Industrie Delfstoffenwinning 0%
Energievoorziening Overig Waterbedrijven en afvalbeheer
61%
Bron: CBS, 2012
Inzoomen op de verschillende bronnen geeft een genuanceerder beeld over het watergebruik. Verreweg het meeste water dat wordt gebruikt is oppervlaktewater: meer dan 14 miljard kubieke meter per jaar. Verder wordt circa 1 miljard kubieke meter grondwater gebruikt en circa 375 miljoen kubieke meter leidingwater.
Voor elke ‘watervrager’ spelen eigen overwegingen en prioriteiten een rol bij het gebruik van water. Zeven groepen watervragers worden specifiek in beeld gebracht2.
Per categorie wordt een beschrijving gegeven, conclusies getrokken en een toekomstbeeld geschetst.
2 1
Netto watergebruik, exclusief gebruik neerslag
Industrie (met nadruk op voeding, papierindustrie en chemie) Energie Landbouw Recreatie Logistiek, in het bijzonder binnenvaart Natuur en landschap Quality of life, oftewel leefomgeving
De beschikbaarheid van cijfers en data verschilt per sector. Andere bronnen zijn input vanuit de sectoren en literatuurverkenningen.
A Industrie (voeding, papierindustrie en chemie)
De industrie is een ruim begrip en bestaat dan ook uit verschillende subindustrieën: voedingsindustrie, chemische industrie, papierindustrie raffinaderijen en basismetaal. Het watergebruik tussen de verschillende subsectoren is ook groot. Het watergebruik van deze sectoren loopt sterk uiteen. De chemische industrie is verreweg de grootste waterverbruiker, namelijk 57% van het totale verbruik. Raffinaderijen volgen met een verbruik van 22% van het totaal. Het totale waterverbruik door de industrie ligt in 2008 op ongeveer hetzelfde niveau als dertig jaar geleden. Wel is in deze periode de grondwateronttrekking aanzienlijk teruggedrongen als indirect gevolg van de invoering van de Wet verontreiniging oppervlaktewater in 1970 (Compendium voor de Leefomgeving, 2012).
57%
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
22% 8%
2%
O ve rig e
in du st ri
e
e et aa lin du st ri
Ba sis
m
in du st r ie he isc
Ch em
Ra ffi na de rij en
4% Pa pi er in du st r ie
e
7%
ng sin du st ri Vo ed i
Water vormt voor de industrie een belangrijke productiefactor. Niet alleen als grondstof voor bijvoorbeeld voedingsmiddelen, maar ook als onderdeel van het productieproces, onder andere als koelwater of proceswater. Zonder voldoende beschikbaarheid van water kan de industrie niet efficiënt functioneren. De chemische industrie is de op een na grootste watergebruiker van Nederland. Het aandeel van de sector op het totale watergebruik bedraagt 26%, waarvan 90% uit oppervlaktewater bestaat en na gebruik weer wordt geloosd. 5% van het waterverbruik in industriële processen wordt door drinkwaterbedrijven als (hoog- en laagwaardig) industriewater geleverd aan de industrie. Het belang van water voor de industrie is dus evident.
Waterverbruik industrie (2008)
Voor Hoog Nederland vormt de industrie een belangrijke sector (8,5% vestigingen en 6% van de totale werkgelegenheid). De sector is arbeidsintensief (ca. 11 werknemers per vestiging) en heeft een grote toegevoegde waarde. In totaal zijn er in de sector industrie in Hoog Nederland circa 240.000 mensen werkzaam (31% van Nederland) en zijn er circa 52.000 vestigingen (50% van Nederland, -CBS, 2010-). In Hoog Nederland bevinden zich verschillende industriële clusters: chemie in Limburg en Moerdijk, voedingsindustrie in Zuidoost en Midden-Brabant en de Gelderse Vallei en papierindustrie in OostGelderland. Raffinaderijen en basismetaalindustrie zijn zeer beperkt in Hoog Nederland aanwezig. Deze zijn geconcentreerd in Rotterdam en IJmuiden.
Boegbeeld: chemie in Zuid-Limburg
Utility Support Group verzorgt alle utilities op industrieterrein Chemelot, waaronder water. verbruikt 6.000 m3 water per uur
70% koelwater 30% demiwater (stoom etc.)
waarvan
60% verdampt 40% wordt geloosd in Maas
gesloten systeem is technisch haalbaar, maar niet rendabel, zolang de Maas blijf ‘leveren’
Esta de Goede
Zeeland (rond de Schelde, Sloegebied en Kanaalzone), het Eemsgebied (Delfzijl), West-Brabant (Moerdijk) en Limburg (Chemelot, DSM, Sabic). Twee van deze regio’s zijn gelegen in Hoog- Nederland. Met name het cluster in Limburg is van grote economische waarde. Gevestigde bedrijven in deze regio behoren tot de wereldtop. Gezamenlijk hebben zij zich verenigd op de campus Chemelot. Op Chemelot zijn veel verschillende typen bedrijven en branches gevestigd: van basischemie tot fijnchemie, van grondstoffen producerende bedrijven tot bedrijven die nieuwe producten ontwikkelen en van start-ups tot multinationals (DSM, Sabic) De voedingsindustrie heeft behoefte aan kwalitatief hoogwaardig water, een groot deel van het door de sector gebruikte water, wordt verwerkt in voeding. Levensmiddelenfabrikanten gebruiken water in alle facetten van de productieketen: van teelt (zie paragraaf land en tuinbouw) tot industriële verwerking van het eindproduct. De voedingsindustrie is sterk vertegenwoordigd in Hoog Nederland: Midden en Zuidoost Brabant en de Gelderse Vallei huisvesten grote voedingsproducenten. Productielocaties van grote voedingsproducenten zijn in deze regio gevestigd. Te denken valt aan: Mars, Coca Cola, Bavaria, Friesland Campina, Arla, Grolsch, Heinz, Honig, etc.
Technologie & Ontwikkeling USG
Bron: USG/BCI 2012
Nederlandse chemiebedrijven behoren tot de wereldtop. Goede voorbeelden zijn DSM en Akzo Nobel, beiden met hun ‘roots’ in Hoog Nederland. De Nederlandse chemische industrie kent een aantal regio’s met belangrijke chemische clusters: de botlek,
Water is essentieel voor de productie van karton en papier, niet alleen in kwantiteit, maar ook in kwaliteit. Voor de productie van 1 ton papier is zo’n 8 m3 water nodig. De papierfabriek van Sappi in Nijmegen verbruikt circa 5.000 m3 schoon water per dag afkomstig uit circa 15 grondwaterbronnen. De papierfabriek van Sappi is niet de enige in Nederland. Nederland nog 22 andere karton- en papierfabrieken. 15 hiervan zijn gelegen in Hoog Nederland (zie onder-
staand figuur). De grootste concentratie van deze fabrieken is in Oost Gelderland (as Apeldoorn – Doetinchem). Karton- en papierfabrieken Nederland
B Energie Voor de energiesector is water essentieel. Met name voor elektriciteitscentrales speelt water een belangrijke rol in het productieproces. De energiesector is de grootste watergebruiker in Nederland. Energiecentrales in Nederland > 60MW 1 2 3
7 8 10 11 12
6 9
33 14
13
16 17 20 18 19 21 22 23 24 25 26 27
4 5
34 35
15 30
36
31 32
28 29 37 38
Opgesteld vermogen centrales (2010): Nederland: Hoog Nederland (centrales >60MW)
Bron: VNP, 2012
Bron: Energie-Nederland, 2011
25.415 3.425
39
In totaal neemt de sector in 2010 61% van het totale watergebruik voor haar rekening (CBS, 2012). Water wordt in deze sector hoofdzakelijk gebruikt als koelwater ten behoeve van het productieproces. Het koelwater wordt onttrokken uit oppervlaktewater en wordt na gebruik geloosd. Voor energiecentrales is ligging aan water dus van groot belang. Onderstaande kaart illustreert dat bijna alle centrales gelegen zijn aan het water. De totale opgesteld vermogen in 2010 van deze centrales in Nederland bedraagt circa 25.500 MW en produceren circa 124.000 miljoen kwh elektriciteit (Energie Nederland, 2011). In onderstaand figuur zijn energiecentrales opgenomen met een vermogen groter dan 60 MW. Het gros (ca. 70%) van de centrales is gelegen in Laag Nederland. Elf centrales (30%) met een capaciteit groter dan 60 MW zijn gelegen in Hoog Nederland. Gezamenlijk hebben deze centrales een opgesteld vermogen van 3.425 (circa 13% van de totale beschikbare vermogen in Nederland) (Energie Nederland, 2011). C Landbouw Land- en tuinbouw is de grootste landverbruiker van Nederland (RWS, 2011). Het totale grondgebruik van de land- en tuinbouw is circa 1,9 mln. ha (CBS, 2012). Hoog Nederland neemt hiervan circa de helft voor haar rekening (circa 0,9 mln. hectare). Het aantal land- en tuinbouwbedrijven in Hoog Nederland ligt echter hoger dan in laag Nederland, daarentegen is Hoog Nederland verantwoordelijk voor ‘slechts’ 40% van de werkgelegenheid in land- en tuinbouw. Dit suggereert dat er relatief veel eenmansbedrijven in Hoog Nederland zijn.
Het is weinig verrassend dat deze sector een belangrijke watergebruiker en dat water een essentiële voorwaarde is voor goed functioneren (en produceren). Zowel de primaire productie (vollegrond en glastuinbouw) als de veehouderij zijn belangrijke watergebruikers. De landbouwsector is met 147 mln. m3 de vierde grootste waterverbruiker. Het grootste deel (56%) wordt onttrokken uit de grond, maar ook leidingwater vormt met 35% een belangrijk aandeel van het watergebruik. 3
Waterverbruik landbouw in mln. m (2009) Waterverbruik Totaal verbruik Nederland Verbruik per ha Verbruik Hoog Nederland
Leidingwater 51 27 25
Grondwater 82 44 41
Oppervlaktewater 14 7 7
Totaal 147 79 73
Bron: CBS, 2012; eigen bewerking BCI, 2012
Wanneer het totale watergebruik van de land- en tuinbouw afgezet wordt afgezet tegen het grondgebruik van de sector in Hoog Nederland, kan voorzichtig geconcludeerd worden dat water ook in Hoog Nederland van groot belang is. D Recreatie Voor de recreatieve sector heeft water twee functies: water als beleving en als drager. Mensen recreëren graag bij water. Tijdens hete zomerdagen wordt verkoeling gezocht aan zee, meren, plassen en rivieren. Daarnaast is water als drager voor de pleziervaart uiteraard essentieel. Water is hiermee een belangrijke asset voor de Nederlandse recreatieve sector. Voldoende hoog waterpeil en een hoge waterkwaliteit is essentieel voor de sector.
Nederland heeft relatief gezien veel oppervlaktewater. De totale oppervlakte binnenwater exclusief het IJsselmeer/markermeer en de Randmeren, maar inclusiefs de Rijn en Maas bedraagt bijna 128.000 hectare. Het aandeel Hoog Nederland hierin is 25%. Wanneer specifiek gekeken wordt naar recreatiewater3, dan is het aandeel van Hoog Nederland in Nederland aanzienlijk hoger, namelijk ruim 45%. Ondanks de grote beschikbaarheid van open water in Nederland is het aandeel waterrecreatie in vrijetijdsactiviteiten 4%, waarvan de grootste concentraties zich bevinden in de kustprovincies, Friesland en Flevoland. Van de jachthavens met meer dan 20 ligplaatsen ligt tussen 20-30% in Hoog Nederland (Waterrecreatie, 2005). Met de Maasplassen beschikt Limburg over een van de grootste aaneengesloten waterpartijen in Nederland.
Bron: Monitor Vrije tijd en Toerisme, 2009 3
Definitie recreatief binnenwater: tot recreatief binnenwater wordt gerekend: water in park, plantsoen, strandbad/spartelvijver, recreatieplas (surfen, zwemmen en dergelijke), water in golfterrein, water in jachthavens, roeibaan, waterskibaan (CBS)
Ondanks dat waterrecreatie slechts een beperkt aandeel heeft in de totale vrijetijdsactiviteiten heeft, waardeert de Nederlander water (in combinatie met bos) in de recreatieomgeving zeer. Het gaat dan voornamelijk om beken en meertjes met grillige oevers en een meanderend verloop. Typisch landschappen die in Hoog-Nederland te vinden zijn.
E Logistiek (binnenvaart) Voor de binnenscheepvaart geldt dat water vooral als infradrager van belang is. Beschikbaarheid van water wordt als een vanzelfsprekendheid opgevat. Goederenvervoer via binnenvaart is de laatste jaren sterk toegenomen en zal met de komst van Maasvlakte II alleen maar in belang toenemen. Op dit nieuwe terrein wordt op 1.000 hectare netto terrein nieuwe container- en bulkoverslag gerealiseerd. Dit zal voor een forse toename in het gebruik van het goederenvervoer per binnenvaart leiden. Er zijn afspraken gemaakt met de bedrijven die zich op Maasvlakte II vestigen om een groot aandeel van hun landzijdige aan- en afvoer via de spoor en binnenvaart af te wikkelen. Het aandeel van de binnenvaart voor de container aan- en afvoer naar de Maasvlakte zal hierdoor stijgen van 30% naar 35%, dit ten koste van het containervervoer over de weg. Voldoende en geschikte binnenvaarwegen zijn dus essentieel om de binnenvaart te kunnen accommoderen. Binnenvaartterminals (barge terminals) spelen een belangrijke rol om ontwikkeling van de Rotterdamse haven te kunnen accommoderen. Vanuit de bargeterminals worden distributiecentra bevoorraad. Een goed voorbeeld hiervan is Bargeterminal Tilburg. De terminal heeft circa 300 gebruikers (waaronder Fuji, Sony, Samsung) die afhankelijk zijn van transport via de terminal. Gezamenlijk zijn deze bedrijven goed voor een werkgelegenheid van circa 5.000 banen. Niet alleen bedrijven direct aan het water zijn dus afhankelijk van het kanaal (water), ook de bedrijven in de schil daarom heen profiteren van goede verbindingen via het water. Om de groei van de haven van Rotterdam te kunnen faciliteren zijn bargeterminals in het achterland dus essentieel. Het achterland van
Rotterdam bevindt zich grotendeels in Hoog Nederland (zie figuur) een goede bereikbaarheid over het water in de toekomst is dus van groot belang om de achterlandfunctie die deze terminals voor Rotterdam vervullen te behouden, dan wel te versterken.
Bron: BCI, 2012
Zoals te zien in de figuur, is Hoog Nederland belangrijk voor logistiek in Nederland. Van alle terminals in Nederland, is 58% gevestigd in Hoog Nederland. Tevens bevinden alle trimodale terminals
en 65% van alle binnenvaartterminals zich in Hoog Nederland (BCI, 2012). In totaal zijn er bijna 145.000 mensen werkzaam in de sector logistiek in Hoog Nederland (CBS, 2010). Binnen de binnenvaartsector zijn verschillende oplossingrichtingen denkbaar in relatie tot het omgaan met laag water. Voorgestelde infrastructurele oplossingrichtingen zijn het verhogen van de terugpompcapaciteit bij sluizen, opdat schutverliezen worden beperkt en de schutfrequentie bij laagwater niet naar beneden hoeft. Logistiek gezien liggen oplossingen in het gedurende laagwater per dag langer varen en het garanderen van voldoende reservecapaciteit aan schepen en schippers. De oplossing om bij laagwater halfbeladen te varen ligt echter niet voor de hand Ontwikkelingen in ITC, waarbij op elk moment de laagwatersituatie, scheepsposities, capaciteit van havens en sluizen bekend zijn, maken slim logistiek plannen mogelijk. DSM in Limburg heeft een dergelijk systeem al operationeel om hun vervoer over de Maas te optimaliseren (bron:Deltares). Vanzelfsprekend kan de laagwaterproblematiek deels ook worden beperkt door schepen te ontwerpen die minder diepgang hebben en sneller kunnen varen. Gebruik van lichtere materialen, twee kleine in plaats van één grote schroef en andere typen aandrijving die minder turbulentie veroorzaken illustreren hoe de binnenvaartsector zijn eigen productiemiddelen verbetert c.q. moet verbeteren. F Natuur en landschap Tekst PM
Natuur in Hoog Nederland
G Quality of life - leefomgeving Tekst PM
Samengevat: water en economie in Hoog Nederland De verwachte opgaven voor de verschillende sectoren en functies in het kort: land- en tuinbouw oplossingen voor daling grondwaterpeil natuur voorkomen verdroging en daling waterkwaliteit stedelijk gebied voorkomen van achteruitgang waterkwaliteit en verzakking van bebouwing (bij dalende grondwaterstanden) industrie kostenbeheersing en tekorten voorkomen energie opwarmen van koelwater door temperatuurstijgingen scheepvaart garanderen voldoende vaardiepte recreatie kwaliteit van water optimaliseren De conclusies uit het voorgaande zijn: Investeren in water in Hoog Nederland is noodzaak
Er is een uitdrukkelijk verband tussen economie (van Hoog Nederland en heel Nederland) en de beschikbaarheid en kwaliteit van water Er is evenzeer een uitdrukkelijke relatie tussen het watersysteem van Hoog Nederland en het streven naar een excellent vestigingsklimaat in het versterken van de internationale concurrentiepositie van de BV Nederland De kansen om voor te sorteren op ontwikkelingen en knelpunten voor te blijven, zitten in de thema’s; - beter omgaan met/beheren van voorraden - optimaliseren opslag - optimaliseren wateraanvoer - beter benutten en opslaan van neerslag - hergebruik van water - minder gebruik van grondwater (minder onttrekken)
4
Kansen voor water
Belangrijkste opgaven voor Hoog Nederland De hoge zandgronden van Nederland vormen het droogste deel van Nederland. In het huidige klimaat is nu al sprake van verdroging van natuurgebieden en watertekorten in droge jaren. De balans tussen de watervraag en het aanbod staat nu al onder druk in droge jaren. Voor maatschappij en economie is belangrijk dat het water op peil gehouden wordt en dat scheepvaartwegen (ook) in droge tijden bevaarbaar blijven.
Klimaatverandering vereist
zet onder druk
beperken. Dat speelt zeker in Hoog Nederland, waar 60% - 70% van het gebied niet door aanvoer vanuit rivieren en IJsselmeer van water kan worden voorzien. Ook waterkwaliteitsproblemen met mogelijke gevolgen voor gezondheid en leefbaarheid in stedelijke gebieden zijn een punt van aandacht. Kortom, de impact van klimaatverandering op de watervoorziening gaat serieuze impact hebben in Hoog Nederland. Tijdig ingrijpen (lees: nu) is noodzakelijk om economische dynamiek, kwaliteit van leven en biodiversiteit in Hoog Nederland op peil te houden.
Beschikbaarheid en kwaliteit van water wordt intensief benut door
vereist
Economische/maatschappelijke gebruikers Investeringen, innovaties & maatschappelijk debat is essentieel voor
Veerkracht van systemen (water, natuur) Onder invloed van klimaatverandering en socio-economische ontwikkelingen komt de balans verder onder druk te staan. In verschillende nationale en regionale studies zijn verwachte knelpunten in beeld gebracht. Het wordt steeds belangrijker om het beschikbare water strategisch en zorgvuldig in te zetten en vraag/gebruik te
De hoofdopgaven zijn: Waterbesparing: zuiniger en slimmer om te gaan met het beschikbare water Voorraadvorming: vergroten van de voorraad gebiedseigen water
Optimaliseren van de wateraanvoer: van hoofdwatersysteem tot in de haarvaten van het regionale systeem Samenwerking en innovatie: duurzame balans tussen vraag en aanbod van voldoende water van voldoende kwaliteit garanderen
Interessante kansen en perspectieven voor Hoog Nederland Dit manifest legt de focus op kansen versus knelpunten. Kansen om de opgaven voor Hoog Nederland op een duurzame, constructieve en effectieve manier tegemoet te treden, zijn in grote lijnen: Investeringen in het watersysteem, om alles op peil te houden Kansen benutten in water Synthese van kansen Er zijn knelpunten4: wat is de brug naar oplossingen en kansen? Deels is dat termen van investeringen in fysiek-ruimtelijke zin. En daarnaast zijn er kansen door anders (of minder) te gebruiken, produceren, verdelen, et cetera. In Hoog Nederland zijn vele voorbeelden te vinden en/of in ontwikkeling van nieuwe vormen van samenwerking, nieuwe manieren om water (minder) te gebruiken of bronnen slimmer te beheren. Dat gebeurt zowel kleinschalig in particuliere en lokale initiatieven als grootschalig door industriële bedrijven.
4
De knelpunten worden in diverse onderzoeken nader doorgrond en gekoppeld aan mogelijke en/of noodzakelijke maatregelen.
Illustratieve voorbeelden in Hoog Nederland Borger-Odoorn opvang van neerslag in stedelijke gebieden, benutten voor groenvoorzieningen en landbouw Klimaatadaptieve Drainage via slimme technieken en applicaties water vasthouden en op het juiste moment benutten voor landbouw Terug naar de bron letterlijk de kwaliteit van bronnen en bovenlopen herstellen en optimaliseren, door slim inrichten en goed beheren De Rode Fiets nieuwe allianties en tandems, bijeenbrengen van verschillende expertises, gericht op innovatie Efteling zuivering van afvalwater, gebruik in waterattracties
Een breed spectrum aan ideeën en innovaties, vaak door de markt samen met de overheden opgepakt, bezien juist vanuit kansen die water biedt voor landbouw, industrie, recreatie de stedelijke omgeving en de landschappelijke waarde. De urgentie om met water aan het werk te gaan, wordt naar de toekomst telkens explicieter. Onderstaand overzicht geeft een beeld van sectoren waar de komende periode veel veranderingen worden verwacht, zowel in het belang van water als in de verwachting omtrent vereiste veranderingen.
land voor vestiging van en investering in nieuwe economische activiteiten is afhankelijk van een duurzame toevoer van water. Groot
Belang water
Bedrijven zien een breed spectrum aan oplossingsrichtingen, zoals de tabel illustreert. Verhuizen is een laatste redmiddel in veel gevallen. Innovatie, hergebruik en het veilig stellen van eigen bronnen liggen uiteraard veel meer voor de hand. Industrie Energie
Verhuizen
Innoveren
Zuiniger/ Hergebruik
‘Eigen’ bronnen
Aanvoer
Minder kwaliteit
Landbouw Recreatie
Industrie
Logistiek
Energie
Klein Weinig
Veel
Veranderingen voor toekomst verwacht
Landbouw Recreatie
Bron: interviews bedrijfsleven Hoog Nederland (BCI, 2012) Logistiek
Bedrijven verwachten dat -uiteindelijk- bij afnemende beschikbaarheid de prijs van water stijgt. Naarmate de kennis groter wordt, wordt navenant met meer urgentie gekeken naar wat bedrijven (en organisaties) kunnen ondernemen om knelpunten voor te zijn, in de brede zin van het woord. Dus voorkomen dat de (te maken) kosten voor water stijgen door voor te sorteren: hergebruik, minder gebruik, slimme opslag, kwaliteit bewaken, et cetera. Als er in Hoog Nederland niets gebeurt om problemen met beschikbaarheid en kwaliteit te voorkomen, is voor sommige sectoren uiteindelijk ook de vestigingslocatie een punt van aandacht en eventuele heroverweging. De aantrekkelijkheid van Hoog Neder-
Bron: interviews bedrijfsleven Hoog Nederland (BCI 2012)
De boodschap Niet investeren in water in Hoog Nederland is geen optie, voor niemand. Risico’s lopen uiteen van het achteruitgaan van de leefomgeving en het verdrogen van natuurgebieden tot uitholling van de landbouwfunctie van Hoog Nederland en het verdwijnen van economische sectoren.
Investeren is een taak van alle belanghebbenden en vergt verschillende vormen van innovatie. In sociaal opzicht is een debat vereist over het gebruik van water en de (beperkte) vanzelfsprekendheid van beschikbaarheid. In termen van governance is belangrijk dat ieder zijn eigen verantwoordelijkheid neemt (om minder te gebruiken, meer te hergebruiken, anders te gebruiken, et cetera) en niet de verantwoordelijkheid afschuift naar anderen. Dat betekent samenwerking tussen overheid, bedrijven en kennisinstellingen (zoals al op veel thema’s gebruikelijk is). Uiteraard is ook technologische innovatie belangrijk: voor het beheer van voorraden, optimaliseren van hergebruik en het volledige spectrum aan innovaties (in producten, processen, et cetera) dat al dan niet direct impact heeft op het gebruik van water.
2) De maatschappelijke en economische toegevoegde waarde van Hoog Nederland is groot
Hoog Nederland heeft acht boodschappen
1) ‘Hoog Nederland’ is een krachtige regio met veel gezichten
Het gaat om hoger gelegen gebieden, veelal zandgronden, die grotendeels niet met wateraanvoer via rivieren en kanalen bereikt kunnen worden. Deze gebieden kennen een rijke variëteit aan functies (afwisseling tussen stedelijke netwerken, stedelijke uitloopgebieden en landelijk gebied) Unieke natuurlijke en landschappelijke kwaliteiten met beekdalsystemen, hoogveengebieden. Een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor uiteenlopende economische sectoren, met een sterke landbouwsector en (van oudsher) veel industrie
Ruim 50% van het grondoppervlak Circa 40% van de bevolking en ook de beroepsbevolking Een regio die 37% van alle werkgelegenheid in Nederland accommodeert in aantallen banen, met bijna 2.9 miljoen banen in 2010 Met als uitschieters landbouw en industrie; twee sectoren die bij uitstek een belangrijke relatie met water onderhouden Met een geschat aandeel van 45% van alle binnen Nederland gerealiseerde toegevoegde waarde (ruim 238 miljard Euro in 2009) X van de X (aantal en hectaren?) Nationale Parken, Nationale Parken, Natura 2000 gebieden
3) Hoog Nederland onderscheidt zich met sterke, concurrerende en innovatieve economische clusters
Agro-Landbouw en veehouderij (gehele regio) Twente (Technology Valley en Kennispunt) De regio Eindhoven met haar enorme potentieel aan kennisintensieve bedrijven (Brainport) De regio Noord-Limburg, al jaren de logistieke hotspot van Nederland en (met meer dan een miljard productiewaarde) de twee Greenport van Nederland Het chemiecluster Zuid-Limburg Het biobased cluster in West-Brabant
Recreatie: gebieden zoals de tuin van Nederland, Maasplassen, Veluwe, het Groene Woud, Heuvelland, zijn van (inter)nationale allure Natuur- en landschap: X van de X (aantal en hectaren?) Nationale Parken, Nationale Parken, Natura 2000 gebieden
4) Hoog Nederland is de contramal van de rest van Nederland: een unieke diverse leefomgeving met een rijkdom aan natuurgebieden en beekdalen
6) Hoeveelheid en kwaliteit van het beschikbare water (grondwater en oppervlaktewater) staat onder druk in Hoog Nederland en voldoende toevoer is niet gegarandeerd Dit blijkt uit landelijk en regionaal onderzoek naar de gevolgen van klimaatverandering voor de watervoorziening5 (verwijzen naar . 7) Investeren is noodzaak
Een mozaïeklandschap waar natuur, landbouw en stedelijk gebied gradueel in elkaar overlopen, net als economische en culturele activiteiten. Bijzondere omgevingen (herkenbare natuurgebieden en ‘leefomgevingen) Veluwe, hoogveengebieden De Peel, heuvellandschap Limburg, Maasplassengebied, Groene Woud…
5) Voldoende en goed water als facilitator van economische en maatschappelijke processen is essentieel voor Hoog Nederland
Landbouw Industrie (chemie, voedingsindustrie, papierindustrie) Energie- en drinkwatervoorziening Transport, met name de binnenvaart Recreatie Natuur Leefbaarheid
5
Investeren in brede zin in kennis, in innovatie, in maatschappelijk besef én in technologie en concrete maatregelen om beschikbaarheid en kwaliteit van water te optimaliseren Voor duurzame economische ontwikkeling, werkgelegenheid, welzijn (leefbaarheid), landschappelijke en natuurlijke kwaliteiten in Hoog Nederland Om knelpunten weg te nemen die specifiek in Hoog Nederland ontstaan en in de toekomst in toenemende mate gaan plaatsvinden Om voorraden veilig te stellen Om een goede balans tussen vraag en aanbod van water ook voor de toekomst te garanderen Om een aantrekkelijk vestigingsklimaat te bieden voor bedrijven en hun (kennis)werkers: wonen, werken en recreëren in Hoog Nederland
O.a. Bestuurlijke rapportage Zoetwater van het Deelprogramma Zoetwater, mei 2012, Analyse van de effecten en gevolgen van klimaatverandering op het watersysteem en functies, Regionale knelpuntenanalyse Zuid-Nederland (fase 2), van de Stuurgroep DHZ, mei 2012
Niet investeren is geen optie: risico’s lopen uiteen van het achteruitgaan van de leefomgeving en het verdrogen van natuurgebieden tot uitholling van de landbouwfunctie van Hoog Nederland en het verdwijnen van economische sectoren. 8) Top 5 van kansen voor Rijk en regio 1
2
3
4 5
Waterbesparing en vermindering gevoeligheid voor droogte en watertekorten (terugdringen watervraag/behoefte door hergebruik van water (peka proef, efteling), innovatieve waterbesparende technieken in landbouw (peilgestuurde drainage, beregening op maat, verhogen vochthoudend vermogen van de bodem door aangepaste grondbewerking - bufferboeren), industrie, scheepvaart, andere teeltkeuzen in landbouw, aanpassing natuurdoeltypen aan klimaatverandering) Vergroten gebiedseigen beschikbaarheid van water (voorraadvorming door waterconservering, waterbuffering, waterberging, infiltratie, op bedrijfs- en gebiedsniveau: voorbeeld Vasthouden bij de bron, Nieuw Limburgs Peil) Optimaliseren van de aanvoer van water (internationale afspraken over Rijn- en Maasafvoeren, infrastructurele maatregelen in kanalensystemen en regionale watersystemen, herijking waterakkoorden) Nieuwe vormen van samenwerking tussen waterbeheerders en watergebruikers Regionale overheden, waterschappen, bedrijven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties in Hoog Nederland trekken samen op.
Slotwoord Investeren in water is meer dan het bereiken van balans tussen vraag en aanbod van water in Hoog-Nederland. In dit manifest is de economische kracht van Hoog Nederland beschreven. Aangetoond is dat een belangrijk deel van het Nederlands economisch product in deze regio tot stand komt. Hoog Nederland is een economisch veelzijdige regio met sterke (economische) clusters en een voor Nederland unieke quality of life met een goede mix tussen dynamiek en rust. Het manifest illustreert de relatie van de parels van Hoog Nederland met water. Dus ja: water in Hoog Nederland hoort hoog op de agenda, van alle betrokken spelers. We willen allemaal:
