MODE DIËTEN EN VOEDINGSGOEROES:
wat moet ik ermee?
Lisbeth Mathus-Vliegen Maag-Darm-Leverarts / Hoogleraar Klinische Voeding Academisch Medisch Centrum / Universiteit van Amsterdam
Iedereen in Nederland eet 2 ons groente en 2 stuks fruit per dag Mee eens
Mee oneens
1
Hoe weet u wat u (of uw patiënt) moet eten en hoe u (of uw patiënt) gezond moet eten?
Groenten en fruit: vitamine C, foliumzuur mineralen (K), vezel, bioactieve stoffen
Melk(producten), kaas, vlees (waren), vis, kip, eieren, vleesvervangers: eiwit, mineralen (Ca, Fe), B-vitamines, visvetzuren
Brood, aardappelen, pasta, rijst, peulvruchten: koolhydraten, eiwit, vezel, B-vitamines, mineralen
Dranken: vocht Smeer- en bereidingsvetten: vitamine A, D, K, essentiële vetzuren
Voedingsfactoren
Geassocieerde ziekten
Gemiddelde consumptie
Groenten ↓
Hart/vaatziekten, 120 g/d longkanker
200 g/d
Fruit ↓
Hart/vaatziekten, 100 g/d beroerte, kanker van long, maag en borst
200 g/d
Voedingsvezel ↓
Hart/vaatziekten, 10 g/1000 kcal diabetes type 2 (± 20 g/d)
14 g/1000 kcal (± 30-40 g/d)
Vis ↓
Hart/vaatziekten, 2-3 maal per beroerte maand
1-2 maal per week
Verzadigd vet ↑
Hart/vaatziekten
<10 energie%
Transvetzuren ↑ Zout ↑
Hart/vaatziekten 1,8 energie% Hart/vaatziekten, 9 g/d beroerte
14 energie%
Aanbeveling/ richtlijn
<1 energie% 6 g/d
2
VEZELRIJKE VOEDING 3,4 g/MJ of 14 g/1000 kcal 30 g/d, 40 g/d (GR advies 2006) Helft fermenteerbare vezels: groenten, fruit, peulvruchten Helft niet-fermenteerbare vezels: granen 4 sneden volkoren brood 2 flinke porties rauwkost 1 portie groenten 1 appel met schil 1 sinasappel 4 aardappelen Totaal
8g 4g 5g 3g 3g 6g 29 g
→ 5 sneden volkorenbrood or 4 eetlepels zemelen (12 g) → 39 g
Volkoren brood per 100 g 6,8 voedingvezel Wit brood per 100 g 2,7 g voedingsvezel Blue Band Goede Start: per 100 g 6,8 g voedingsvezel Samenstelling per 100 g: tarwevezel 2,8 g, inuline 2,2 g
Voor niet-ontbijters is Brinta Wake-up, Hero Fruitontbijt en Mona Goedemorgen een goede vervanger
MEE EENS MEE ONEENS
3
Nederlands ontbijt Vol Kcal Vet Voedingvezel 680 480 21 6
Hero fruit ontbijt Vol Kcal Vet Voedingvezel 250 120 0 4 Goede morgen Mona Vol Kcal Vet Voedingvezel 200 160 3 3 Brinta wake-up Vol Kcal Vet Voedingvezel 150 155 1,3 1,5
Hoe meer vitamines, hoe beter MEE EENS
MEE ONEENS
AANDACHT VOOR VITAMINES Vitamine K Na geboorte 1 mg po, 25 mcg vanaf dag 8-3mnd RR 3,2 laattijdige bloedingen Nieuw voorstel: Na geboorte 2 mg po, 1 mg po vanaf dag 8-3mnd* Neonaat met risicofactoren eenmalig 1 mg im**
* Geen vitamine K bij kunstvoeding > 500 ml ** Risicofactoren: kind geen orale intake moeder tijdens zwangerschap en lactatie: gebruik van fenobarbital, fenytoine, rifampicine, INH, fenylbutazon, vitamine K antagonisten of malabsorptie
4
FOLIUMZUUR • Foliumzuur in de VS en Canada: uit de voeding 250 mcg/dag en via verrijking (toevoeging aan meel als 140 mcg/100 g) minimale intake 400 mcg/dag (zwangeren 600 mcg/dag) • Supplementen met 400-1000 mcg foliumzuur worden door 30% van de VS populatie genomen en is niet gereguleerd GOEDE NIEUWS • Reductie neurale buis defecten met 20% • Reductie lage folium zuur spiegels (<3 ng/ml) van 21% tot <1 % SLECHTE NIEUWS • Toename van hoge foliumzuur spiegels (>20 ng/ml) bij kinderen en oudere volwassenen van 5% tot 38% • Niet gemetaboliseerd foliumzuur (pteroylmonoglutamaat, PMG) te vinden in het serum van 80% van oudere vrouwen Morris et al. AJCN 2007;85:193-200
FOLIUMZUUR • 1400 ouderen met laag vitamine B12 en hoge folaat status door foliumzuur supplementen: verhoogde incidentie van anemie en verminderde cognitie • Laag folaat status verhoogt kanker risico door destabilisering van DNA omdat foliumzuur voor thymidine synthese nodig is • Hoog folaat status kan kanker risico verhogen door proliferatie van nietactieve kankercellen Kanker N yrs RR – Mammaca – Colorectaal ca
24500 1021
10 10
1.32 1.52
J VORMIG VERBAND KANKER RISICO EN FOLAAT STATUS Stolzenberg-Solomon et al. AJCN 2006;83:895-904; Cole et al. JAMA 2007;297:2351-2359
VITAMINE D • Bronnen: fotosynthese in de huid afhankelijk van geografische breedte (λ 290-320 nm), huidpigmentatie, bedekte huid/ in huis blijvend, leeftijd • Voeding: vette vis, margarine, in VS en Canada 400 IU/L in verrijkte melk (1 mcg = 40 IU) • Supplementen 400 IU/ dosis • Toxiciteit (hypercalciemie) bij >10.000 IU/dag
5
AANBEVELING VITAMINE D Leeftijdsgroep
Wie
Vitamine D mcg
Kinderen
0 t/m 3 jaar
Iedereen
10 mcg
Vrouwen
4 t/m 49 jaar
10 mcg
50 t/m 69 jaar ≥ 70 jaar
Donkere huid/ onvoldoende buiten Iedereen Iedereen
Zwangeren
Iedereen
10 mcg
4 t/m 69 jaar
Donkere huid/ onvoldoende buiten Iedereen
10 mcg
Mannen
≥ 70 jaar
10 mcg 20 mcg
20 mcg
NIEUWE ONTWIKKELINGEN VITAMINE D 10-20 mcg vitamine D en 0,5-1,0 g calcium/dag Overtuigend Aannemelijk
verlaagt het risico op botbreuken met 13% (HR 0,87 (0,77/0,97)) vermindert de afname in botdichtheid vermindert het risico op vallen met 15% (HR 0,85 (0,76/0,96))
NIEUWE ONTWIKKELINGEN VITAMINE D Serum calcidiol > 30 nmol/l Overtuigend
geen deficiëntie verschijnselen (>50 nmol/l bij ♀ vanaf 50 en ♂ vanaf 70 jaar)
Aannemelijk
lager risico op kanker colorectaal en prostaat lagere bloeddruk
Onvoldoende
relatie vitamine D inname – kanker/ bloeddruk relatie vitamine D inname en vitamine D status – hart- en vaatziekten – autoimmuun aandoeningen – infectieziekten – type 2 diabetes
6
VITAMINES • Aandacht voor vitamine K, vitamine D, foliumzuur, vitamine B6 en vitamine B12 • Toxiciteit van vetoplosbare en wateroplosbare vitamines • β-caroteen en longkanker, β-caroteen en maagkanker • Vitamine E en prostaatkanker, vitamine E en vroegtijdig overlijden
‘Ongezonde voeding vul je aan met supplementen’
Niet-nutritieve componenten of bioactieve stoffen in de voeding (als potentiële remmers van carcinomen) Groep Glucosinolaten Flavonolen Terpenen Org. Zwavelverbindingen Catecholen Tannines Fenolische zuren Carotenoïden
Gewassen Brassica: broccoli,div. koolsoorten, spruitjes Vele groenten- en fruitsoorten (sla, ui) Citrusvruchten Knoflook, uien, sjalotten Groene thee Groene thee, druiven, noten Diverse groenten (slasoorten) Wortels
7
SAMENVATTEND • Met de maaltijdschijf is goed begrip en uitleg van een gezonde voeding mogelijk • Bij een gevarieerde Nederlandse voeding zijn supplementen niet nodig • Supplementen kunnen kool, broccoli en spruitjes niet vervangen • Enkele vitamines (K, D, foliumzuur) moeten soms worden aangevuld • Verschillende soorten vezels haal je uit groenten en fruit en uit granen
VOEDINGSGOEROES • Davis – Bread Belly • Verburgh – de Voedselzandloper
En waar zijn Montignac, Atkins, South Beach, bloedgroepen dieet, Sonja Bakker, dr. Frank – behalve dood of stinkend rijk – gebleven?
WILLIAM R. DAVIS WHEAT BELLY: Lose the wheat, lose the weight, and find your path back to health • De toenemende verspreiding van tarweproducten veroorzaakt de toename van overgewicht • Het zetmeel in tarwe is anders dan dat in bananen, aardappelen en groenten. De amylopectine structuur van het zetmeel in tarwe zorgt voor een snelle stijging van de bloedglucose spiegel • Volkorenbrood heeft een glycemische index (GI) van 72 en dat is veel hoger dan die van kristalsuiker (GI 59)
Brouns et al., J Cereal Sci 2013;58:209-215
8
WILLIAM R. DAVIS WHEAT BELLY: Lose the wheat, lose the weight, and find your path back to health • Tarwe-opiaten zijn zo verslavend dat zij het mensen onmogelijk maken om hun voedingsinname te beheersen en het vermijden van tarwe uit het dieet veroorzaakt ontwenningsverschijnselen
Lose the wheat, lose the weight, and find your path back to health 215 obese coeliakie patiënten ↓ 13 kg – 25 patiënten ∆kg -12,5 en 91 patiënten ∆kg +7,5
patiënten met overgewicht of obesitas in 58% en 46% gewichtsverlies – 66% van de patiënten met ondergewicht aankomend Brouns et al., J Cereal Sci 2013;58:209-215; Murray et al., AJCN 2004;4:669-673; Cheng et al., J Clin Gastroenterol 2-10;4:267-271
KRIS VERBURGH Melk, frisdranken, (drink)yoghurt, sterke drank, bier, niet-versgeperste fruitsap DE VOEDSEL Brood, aardappelen, rijst, pasta Kant-en-klaar gerechten, rood ZANDLOPER vlees, gefrituurd voedsel Zoetigheden
MINDER Margarine, boter, 7 BASIS REGELS zout, suiker, 1. Geen brood, aardappelen, pasta of rijst ω-6 olie 2. Havermoutpap als broodvervanger; rijst, Med. aardappelen en pasta vervangen door groenten, peulvruchten, paddenstoelen, tofu, quorn Supl 3. Geen melk of yoghurt, wel sojavarianten Suiker vervangers, 4. Geen rood vlees, wel vette vis en met smaakversterker, mate gevogelte MEER gezonde oliën 5. Groenten en fruit zijn de basis Zwarte chocola, noten, 6. 3-6 koppen groene/witte thee sojapap/yoghurt Vette vis, gevogelte, ei, kaas, en 1 glas fruit- of groentensap per dag tofu, quorn 7. Het nuttigen van “intelligente” Havermoutpap, peulvruchten, fruit, voedingssupplementen paddenstoelen, groenten Thee, water, rode wijn, soja melk, koffie
VOEDSELZANDLOPER • Bovenin de slechte, onderin de goede voedingsmiddelen • Geen brood, pasta, rijst, aardappelen, wel havermoutpap • Glycemische index havermout = 50 ≡ volkoren brood en bruine rijst; volkoren spaghetti zelfs 42 en beter • Chocola kans op myocardinfarct ↓ 37% • Handvol walnoten kans op myocardinfarct ↓ 50% • Paddenstoelen kans op borstkanker ↓ 62%
9
OVERGEWICHT EN MODE DIËTEN? • Eiwitverrijkt dieet • Atkins/ low carb dieet (laag koolhydraten) • Laag glycaemisch index/ load dieet
KARAKTERISTIEKEN VAN MACRONUTRIËNTEN Eiwit
Koolhydraten
Vet
Verzadigingssnelheid Verzadigingsduur
snel lang
matig snel lang
traag kort
Bijdrage aan de dagelijkse energie Energiedichtheid Opslagcapaciteit
laag
hoog
hoog
laag geen
matig laag
hoog hoog
Metabole wegen voor opslag elders Autoregulatie
ja
ja
nee
goed
goed
slecht
Energie toevoer in kcal/ gram
4
3,75
9
Thermogenese (DIT)
± 20%
± 8%
±5-10%
Lean 1998
5% oxidatie, 12% glycogeensynthese, 22% lipogenese
LEEFSTIJLVERANDERING: DIEET maakt de samenstelling in vetten, eiwitten en koolhydraten uit?
Hoog-eiwit versus laag-calorisch dieet Review van 7 RCT, FU 36-60 mnd ∗ gewichtsverlies 12 mnd 3,6 (0,2 tot 7,4) kg in het voordeel van hoog-eiwit dieet ∗ gewichtsverlies 36 mo 1,5 (-2,4 tot 5,4) kg niet verschillend
Avenell et al., Health Technology Assessment 2004,8: 1-182
10
SYSTEMATISCH REVIEW: LOW-CARB(OHYDRATE) (LC) VS LAAG-VET (LV)/ LAAG-CALORISCHE DIËTEN • Meer gewichtsverlies na 6 mnd (4,02 kg) en na 12 maanden (1,05 kg) • Hoger LDL cholesterol na 6 (0,14 mmol/l) en 12 maanden (0,37 mmol/l) • Hoger HDL cholesterol na 6 (0,04 mmol/l) en 12 maanden (0,06 mmol/l) • Lagere triglyceriden na 6 (0,16 mmol/l) en 12 maanden (0,19 mmol/l) • Lagere RR systolisch na 12 maanden (2,19 mm Hg) • Geen effect op glucose en insuline • Uitval lager op low-carb dieet vs controle dieet Hession et al., Obes Rev 2008;10:36-50
GLYCEMISCHE INDEX Toename van de glucose over 2 uur (oppervlakte onder de curve) na inname van koolhydraten als % van de referentiewaarde. Referentiewaarde = de toename van de glucose over 2 uur (oppervlakte onder de curve) na 50 g glucose of witbrood
Inname koolhydraten
0
1
2
Time after meal (hours)
GLYCEMISCHE INDEX Toename van de glucose over 2 uur (oppervlakte onder de curve) na inname van koolhydraten als % van de referentiewaarde. Referentiewaarde = de toename van de glucose over 2 uur (oppervlakte onder High GI de curve) na 50 g glucose of witbrood
Low GI
Inname koolhydraten
0
1 2 Time after meal (hours)
11
META-ANALYSE LAAG GL DIËTEN - Meer lichaamsgewicht verlies (1,1 kg), meer vetmassa verlies (1,1 kg) zonder verschil in vetvrije massa - Meer daling van totaal cholesterol (0,22 mmol/l) en LDL cholesterol (0,24 mmol/l) - Geen verschil in HDL cholesterol en triglyceriden - Geen verschil in nuchtere glucose en insuline waarden, geen verschil in insuline gevoeligheid - Geen verschil in bloeddrukwaarden - Cave merendeels bepaald door 1 van de 5 studies Thomas et al., Cochrane Syst Rev 2007, issue 3
TAKE HOME MESSAGE Ten opzichte van energiebeperking geven eiwitverrijkte diëten op korte termijn, maar niet op langere termijn meer gewichtsverlies laag-koolhydraten, hoog vet/hoog eiwit diëten meer gewichtsverlies op korte termijn (6 mnd) en in geringe mate ook op lange termijn (12 mnd), niet op de hele lange termijn (24 mnd) * nadelige effecten van een verhoogd totaal en LDL-cholesterol * gunstige verhoging van HDL en verlaging van triglyceriden, * gering effect op de bloeddruk laag glycemische index/ load diëten * iets meer gewichtsverlies * verbetering van totaal en LDL cholesterol
12
