visie op food sectorupdate 2013 Interviews Trends & ontwikkelingen Sectorvisie

visie op

food

sectorupdate 2013 ▶▶ Interviews ▶▶ Trends & ontwikkelingen ▶▶ Sectorvisie

visie op food

1

Geachte relatie, Voor u ligt Visie op Sectoren (VOS), de jaarlijkse dwarsdoorsnede van het Nederlandse bedrijfsleven. Om uw bedrijf en business model echt te kunnen begrijpen, verdiept ABN AMRO zich in uw sector. Het rapport geeft een schets van de stand van zaken en de vooruitzichten van een groot aantal branches. Zo kunt u een kijkje nemen achter de veelomvattende en daardoor soms verhullende macro-economische cijfers. Bovendien biedt het de mogelijkheid om na te gaan hoe uw onderneming het doet in vergelijking met branchegenoten. Die macro-economische cijfers laten zien dat Nederland te maken heeft met een periode van conjuncturele zwakte. De eurozone heeft de afgelopen jaren onder vuur gelegen. En de Nederlandse economie is in 2012 gekrompen. Het lijkt er niet op dat die krimp dit jaar zal plaatsmaken voor groei. De sombere consument houdt zijn hand op de knip. Daarmee doet de Nederlandse economie het slechter dan die van de ons omringende landen. Gelukkig is dit niet het hele verhaal over de conjunctuur. De mondiale economische vooruitzichten zijn beter dan een jaar geleden. Binnen de eurozone tekent zich een keer ten goede af. Dat is vooral te danken aan ingrepen van de Europese Centrale Bank. De periode van hoge nood lijkt voorbij, al blijft er reden voor bezorgdheid. Deze verbetering is goed nieuws, want vrijwel geen land is zo sterk op het buitenland gericht als Nederland. Bovendien zijn er meer lichtpunten in de Nederlandse economie. Onze economie wordt gevormd door een bonte verzameling van marktpartijen: bedrijven, consumenten, overheden, et cetera. In veel branches binnen de bedrijvensector zal de stemming onder ondernemers volgens dit rapport verbeteren. Exporterende ondernemingen profiteren van de aantrekkende wereldhandel. In het kielzog daarvan zullen bedrijfstakken als de transportsector en de groothandel herstel laten zien. Andere sectoren, vooral de bouwsector, hebben in 2013 echter te maken met tegenwind. In deze turbulente tijd is de food sector als vanouds een stabiele factor. De directe volumes worden nauwelijks geraakt, maar margedruk is wel een groot thema. Grondstofprijsontwikkeling enerzijds en een fel concurrerende food retail creëren grote druk op u en uw collega’s. Hoe hierin alert te ondernemen? Het verbinden van de eigen belangen met die van de afnemer is een antwoord. Hoe? Zeer gecommitteerde samenwerking tussen foodbedrijven en afnemers kan een unieke waardepropositie opleveren voor de eindconsument. Deze publicatie is geschreven voor u, ondernemers. Hoe Nederland presteert, hangt nauw samen met hoe u presteert. Ondernemers staan vaak wat optimistischer in het leven dan de gemiddelde Nederlander. Dat optimisme heeft Nederland nodig om op een bestendiger groeipad te komen. Met kennis van uw sector helpen wij u graag uw plannen te realiseren. Goede zaken gewenst!

Joop Wijn

Lid Raad van Bestuur ABN AMRO

2

visie op food sectorupdate 2013

visie op food

4 6 10 12 14 16 18 20 22 24

Nederlandse economie interviews dranken foodservice groothandel in bloemen en planten

handel in en bewerking van vis

handel in en bewerking van groente en fruit koek, snacks en zoetwaren mengvoederindustrie slachterijen en vleesverwerking

26 28 30

zuivelindustrie leeswijzer colofon

3

4

Nederlandse economie: licht herstel in loop van 2013 De Nederlandse economie is vorig jaar 1% procent gekrompen. Dat kan geheel worden toegeschreven aan lagere binnenlandse bestedingen. De uitvoer is verder toegenomen en heeft een sterkere terugval van de economie voorkomen. Ook voor 2013 wordt een krimp van de economie voorzien – met 0,5 tot 1%. En naar verwachting zijn wéér de binnenlandse bestedingen daar debet aan, terwijl de uitvoer verder groeit. We denken dat de economie in de loop van dit jaar weer voorzichtig wat groei zal laten zien. Dat herstel zet vermoedelijk door in 2014, waardoor de economische groei richting 1% kan gaan. De economie is afgelopen jaar gekrompen. Het bruto binnenlands

ontmoedigd door het lage consumentenvertrouwen en de zwakke

product (bbp) nam af met gemiddeld 1,0%. In de eerste twee

huizenmarkt.

kwartalen van het jaar liet de economie een heel lichte groei zien ten opzichte van het voorgaande kwartaal. Daarmee leek een eind

Voor 2013 is het beeld nog niet veel beter. Het reëel beschikbaar

gekomen aan de recessie die was begonnen in het voorjaar van

inkomen daalt opnieuw, door dezelfde factoren als in 2012. Wel lijkt

2011. Maar in het tweede halfjaar kromp de economie opnieuw - en

de daling van het reële loon wat lager uit te vallen. We verwachten

sterk.

dat in de nog af te sluiten cao’s zal worden geprobeerd de btwverhoging deels te compenseren. Als gevolg van de (verdere)

Economie in tweede helft 2012 weer gekrompen

inkomensdaling zal de consument opnieuw minder uitgeven. Maar

6

120

3

105

als het vertrouwen van de consument later in het jaar wat zou herstellen, dankzij de voorzichtige verbetering van het internationale

% 0

90

-3

75

-6

60

economisch klimaat, kan de daling van de consumptie iets lager uitvallen dan vorig jaar. Ook de investeringen daalden vorig jaar. Dat is niet verrassend als de productie van het bedrijfsleven krimpt. Die krimp zien we terug

1991

1993

1995

1997

1999

2001

2003

2005

2007

2009

2011

bbp (% j-o-j; l.as) Economisch-sentimentindicator (r.as)

Bron: Thomson Reuters Datastream

Binnenlandse bestedingen nog onder druk

in de mate waarin het machinepark in de industrie wordt benut: de bezettingsgraad lag in het tweede halfjaar zo’n 2% lager dan in de tweede helft van 2011. Dat is geen impuls om te investeren, zeker niet bij de nog altijd onzekere vooruitzichten. Met het voorzichtige herstel dat wij voorzien, zijn er aanvankelijk nog weinig prikkels om te gaan investeren, al worden de perspectieven voor de exportsector wel beter. Bovendien kan de verbetering van het internationale economisch beeld ook het vertrouwen van ‘binnenlandse’

De binnenlandse bestedingen hebben de bbp-groei in de rode cij-

ondernemers schragen. Aan de krimp van de bedrijfsinvesteringen

fers geduwd. De investeringen zijn (eind 2012) al zeven kwartalen

kan dan ook dit jaar een einde komen.

op rij gedaald en de particuliere consumptie zelfs al acht kwartalen. Nadat de particuliere consumptieve bestedingen 1% waren gedaald in 2011, namen ze vorig jaar nog eens 1,4% af. De ‘hoofdschuldige’ aan deze daling is het reëel beschikbaar gezinsinkomen, dat vorig jaar fors afnam - nog aanzienlijk méér dan de consumptie-

Uitvoer is en blijft groeimotor voor de economie

ve bestedingen. Deze stevige daling werd veroorzaakt door diverse

De uitvoer van goederen en diensten is vorig jaar gestegen met

factoren. Zo stegen de lonen vorig jaar fors minder dan de prijzen:

3,3%. Na twee sterke kwartalen kwam de uitvoer in de zomer

reëel gingen de lonen omlaag. Verder drukten de bezuinigingen van

weliswaar in een dip, maar daarna tekende zich weer herstel af. Dat

de overheid en hogere pensioenpremies de koopkracht. En ten

er een terugval optrad mag geen verrassing heten, wanneer wordt

slotte daalde de werkgelegenheid. De consumptie werd bovendien

bedacht dat maar liefst driekwart van de goederenuitvoer binnen de

visie op Nederland

EU blijft - een regio die vorig jaar een economische krimp kende van

twee gezichten: de binnenlandse bestedingen krimpen, de uitvoer

0,3%. Tegen die achtergrond valt de Nederlandse exportprestatie

groeit. Sectoren die meer op het buitenland georiënteerd zijn,

mee.

zullen beter presteren dan sectoren die (vooral) op de binnenlandse

5

markt actief zijn. Wel merken we op dat de stijging van de uitvoer wordt geflatteerd door de wederuitvoer (producten die worden ingevoerd door een

Dankzij de voorzichtige conjuncturele opleving kan de economie

Nederlandse partij en weer worden uitgevoerd zonder dat ze een

met wat meer vaart 2014 binnengaan. In dat jaar kan de groei rich-

noemenswaardige bewerking hebben ondergaan). De uitvoer van

ting 1% gaan. De werkloosheid, die doorgaans naijlt bij de ontwik-

binnenslands gefabriceerde goederen deed het vorig jaar minder

keling van de productie, zal echter nog enige tijd blijven oplopen.

goed. Deze nam toe met een schamele 0,5%, terwijl de wederuitvoer met 7% steeg.

Uitvoer groeit verder 20

70

10

60

% 0

50

-10

40

Dit jaar kan dat beeld dankzij de aantrekkende wereldhandel verbeteren: de binnenslands geproduceerde uitvoer kan weer wat meer toenemen. Enkele indicatoren wezen in de eerste maanden van 2013 op een aanhoudende groei van de uitvoer. Bovendien blijkt uit diverse internationale ranglijsten dat de Nederlandse concurrentiepositie goed is. Dat betekent dat ons land goed in staat zou moeten zijn om te profiteren van de aantrekkende wereldhandel. We voorzien daarom een oplopende exportgroei.

Huizenmarkt beweegt nog niet De woningmarkt heeft opnieuw een mager jaar achter de rug. Het

-20

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

30

Uitvoer goederen (% j-o-j; l.as) PMI exportorders (index; r.as)

Bron: CBS, Markit NEVI

aantal transacties daalde in 2012 voor het zesde jaar op rij. Aanvan-

Inflatie kan licht dalen

kelijk zal het transactievolume nog verder afnemen, onder invloed

De inflatie liep eind 2012 snel op richting 3%, door de verhoging

van de minder gunstige fiscale behandeling van de eigen woning.

van de btw in oktober. Begin 2013 liep de inflatie nog iets verder

Ook de krappere hypotheeknormen van het Nibud spelen een rol.

op, door onder meer de verhoging van enkele andere belasting-

Bovendien zijn de banken terughoudend bij de kredietverlening.

tarieven. Zonder het effect van die belastingverhogingen was het inflatiecijfer in de eerste maanden slechts 1,6%. In de loop van

Een belangrijke factor voor een herstel van de woningmarkt vormt

het jaar kan de inflatie wat afnemen, doordat het opwaartse effect

de betaalbaarheid. Die verbetert door de lage rente en vooral door

van de eerdere energieprijsstijgingen afneemt en door de zwakke

de daling van de huizenprijzen. De betaalbaarheid beweegt door de

conjunctuur. Bovendien valt in het najaar het effect van de

gedaalde prijzen geleidelijk weer richting het historisch gemiddelde.

btw-stijging weg uit het inflatiecijfer.

De voorzichtige kredietverlening, de nog fragiele economie en de minder gunstige fiscale voorwaarden voor eigen woningbezit

Risico’s

houden voorlopig een rem op de markt voor koopwoningen. Maar

Wat zijn nu de risico’s bij ons scenario? De kans op tegenvallers lijkt

de bodem komt in zicht door de verbeterde betaalbaarheid. Een

wat groter dan die op meevallers. Wij gaan ervan uit dat de

andere reden dat de markt kan stabiliseren, is de ontwikkeling van

(systeem-)risico’s rond de staatsschuldencrisis, dankzij diverse

de woningvoorraad. Die wordt door de achterblijvende woningbouw

maatregelen, zoveel zijn verminderd dat nieuwe, serieuze onrust op

steeds krapper. In 2014 verwachten wij daarom een lichte stijging

de financiële markten kan uitblijven en het vertrouwen in de

van het aantal transacties.

economie geleidelijk kan verbeteren. Maar echt beteugeld is de crisis niet. Dat bleek in maart met Cyprus. De gevolgen van het

Gemiddelde groei in 2013 nog negatief volgend jaar weer positief

‘geval Cyprus’ lijken mee te vallen. Maar dat betrof slechts een klein land. Verder moet het economisch herstel in de eurozone, dat wij in de loop van dit jaar voorzien, op gang komen door de aantrekkende wereldeconomie. Als die opleving echter stagneert, blijft ook het

Al met al krimpt de economie dit jaar gemiddeld opnieuw - met

herstel hier dit jaar uit. Ook is denkbaar dat het drukkend effect dat

naar schatting 0,5 tot 1%. Dit negatieve cijfer is overigens groten-

de ombuigingen van de overheid hebben op de groei, forser uitvalt.

deels toe te schrijven aan de negatieve doorwerking van de forse

Aan de andere kant moet ook worden gezegd dat als het mondiale

krimp in de tweede helft van 2012. In de loop van 2013 kan dankzij

herstel daad-werkelijk doorzet, dit (tijdelijk) wat sneller kan gaan dan

de uitvoer herstel optreden. Dat wordt echter afgeremd door de

verwacht. Op- en neergaande bewegingen na omslagen van de

omvangrijke ombuigingen van de overheid. De economie heeft dus

conjunctuur worden nogal eens onderschat.

6



retail als exclusieve partner?

Vier korte interviews over exclusieve relaties met retailers. Dat kán een kansrijke strategie zijn voor ondernemers. Murk Boerstra, adjunct-directeur FNLI: ‘Je moet óf flinke marktkracht hebben, of op een andere manier een bijzondere propositie hebben.’ Robert van Ballegooijen, lid van de directie A-ware Food Group: ‘Onze risicospreiding is gegarandeerd – want A-ware Food levert ook aan buitenlandse retailers.’ Nick Visser, directeur DGS Group: ‘In de categorie ‘vleeswaren vers’ is een exclusieve relatie voor retailers meestal niet interessant.’ Niels Dijkman, Sector Banker Food bij ABN AMRO: ‘Nauw samenwerken is geen sinecure, maar wel een model dat meer en meer te zien zal zijn. Graag bespreek ik de voors en tegens in uw specifieke geval. Ik heb diepgaande kennis over - en kennissen in de sector.‘

Murk Boerstra, adjunct-directeur FNLI:

‘Bezint eer gij begint’ Twee. Producenten die meer service en toegevoegde waarde leveren, veelal door onder een sterk merk te leveren. Dat kunnen Murk Boerstra: ‘Voor echt succes is het belangrijk dat de retailer en

de grote jongens zijn, zoals Unilever. Maar deze A-merkfabrikanten

foodfabrikant een enigszins gelijkwaardige verhouding tot elkaar

zullen hun producten natuurlijk in álle schappen willen zien liggen,

hebben, dat je elkaar iets bijzonders kunt bieden. Blijkens recent

daar is hun kostbare marketing ook op afgestemd. Al heb je ook

onderzoek dat de Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie

hier een enkele uitzondering die de regel bevestigt. Unilever bakt

samen met GfK heeft gedaan, Top Topics 2013, hecht de retailer

bijvoorbeeld het Blue Band Goede Start Witbrood, met

relatief minder waarde aan de relatie dan de foodfabrikant. Dat is

toegevoegde vezels, exclusief voor Albert Heijn.

misschien ook wel verklaarbaar: de foodindustrie kent hier en daar overcapaciteit en de onderlinge concurrentie is zeer groot.

Er zijn producenten die nog niet duidelijk genoeg positie hebben gekozen. Die hangen tussen de verschillende categorieën in. Als je

Het is cruciaal om je positie te bepalen als voedselproducent. Wie

niet duidelijk hebt hoe je je wilt onderscheiden, dan moet je je zes

wil ik zijn? Waar wil ik bij horen? Er zijn grofweg twee

keer achter de oren krabben, voordat je een exclusieve relatie

hoofdcategorieën mogelijk. Eén. De producenten die meer het

aangaat met één retailer. En sowieso geldt: als het kan, zorg voor

accent leggen op grote volumes tegen lage prijzen, een tak van

risicospreiding, bijvoorbeeld door te exporteren of ook andere

sport die steeds meer geïnternationaliseerd is. Hieronder vallen

afzetkanalen te bedienen, zoals foodservice of horeca.’

veel private labelaars. Die fabrikanten willen geen exclusieve relatie met één retailer, dat maakt ze te kwetsbaar.

interviews

Robert van Ballegooijen,

lid van de directie A-ware Food Group:

‘Door strategische samenwerking ligt accent niet alleen op prijs’ En als je eraan begint, dan moet je er vól voor gaan en er niet van alles bij doen. Je moet de consequenties van je keuze ervaren, en Robert van Ballegooijen: ‘Wij rijpen, snijden en verpakken al dertig

je moet de performance leveren die van je verwacht wordt, alleen

jaar alle kaas voor Albert Heijn. De hele kazen komen niet via ons,

dán ben je niet inwisselbaar. Kijk of je het concept schaalbaar kan

die koopt Albert Heijn rechtstreeks van de fabrikant. Andere

maken. Minder grote bedrijven zijn er vaak huiverig voor, maar

retailers in Nederland beleveren we niet, die beschouwen we als

wees niet bang om aan buitenlandse retailers te leveren. Ze zijn

onze concurrent. Bouter Cheese, onderdeel van A-ware Food

dichterbij dan je denkt. Samenwerking maakt export sneller

Group, heeft een strategisch partnerschap met de grootste

haalbaar.

Nederlandse retailer. In 2014 starten wij een eigen kaasfabriek. Of

Exclusieve klantrelaties hebben een groot voordeel: het gaat niet

deze ook voor AH gaat produceren, wordt later apart bekeken.

alleen over de laagste prijs. Maar veel meer over de

Andere ondernemers vragen me wel eens: beperken jullie jezelf

langetermijndrivers van de categorie: duurzaamheid, innovatie,

niet door maar voor één klant te werken? Nee, waarom? We maken

nieuwe product-marktcombinaties.

een duidelijke keuze, AH is een uitstekende partner en we kunnen

Dáár weten we heel veel van. Met onze kennis van kaas en

veel aan ze leveren. En onze risicospreiding is gegarandeerd – want

logistiek, zorgen we dat Albert Heijn, met al hun kaas, Nederlandse

A-ware Food levert ook aan buitenlandse retailers: in heel Europa

én buitenlandse soorten, concurrerend is en blijft. Samen met de

en Rusland. Ook dáár werken we met exclusieve klantrelaties; onze

klant bouwen we verder aan het succes. Dat is de win-winsituatie

klanten zitten niet in elkaars vaarwater. Onze jaaromzet is EUR 1,1

waar een strategisch partnership om draait.’

miljard, het grootste deel daarvan realiseren we in het buitenland. Als je als bedrijf overweegt een exclusieve klantrelatie met een retailer aan te gaan, zou ik adviseren goed te analyseren of het een houdbaar model is. Ben ik groot genoeg? Kan ik voldoende volume leveren? Genoeg onderscheidend vermogen en innovatie leveren?

7

8

Nick Visser,

directeur DGS Group:

‘We werken intensief samen met bijna alle supermarkten’

En dan gaan we praten over onze inzichten, bij de inkooporganisaties van retailers. We komen niet met een worst onder de arm. Vaak blijkt dat de category manager en wij het eens zijn over de minder sterke kanten in het schap en hoe die beter ingevuld kunnen worden. Zodat de omzet daar weer interessanter wordt. Dat lukt natuurlijk alleen als je je werk méér dan uitmuntend doet, want category managers van supermarkten kun je echt niets op de mouw spelden. In 1997 ben ik met mijn compagnon een slagerij in Tilburg begon-

Nick Visser: ‘In de categorie vleeswaren vers is het voor retailers

nen. Nu zijn we een bedrijf met een miljoenenomzet. En winnen

meestal niet interessant om een exclusieve relatie met één pro-

we prijzen. De Industributie Trofee 2013, bijvoorbeeld, en op Sla-

ducent aan te gaan. De voornaamste reden om dat te doen -

vakto 2012 wonnen we een prijs met gehaktballetjes waarin we

ervan verzekerd zijn dat producten geleverd kunnen blijven

vlees hebben vervangen door natuurlijke eiwitten, omdat vlees

worden - is afwezig. Er is namelijk overcapaciteit.

schaars gaat worden. Daarmee spelen we in op de trend dat een deel van de consumenten minder vlees wil eten.

DGS Group bestaat uit Dutch Grill Specialities in Tilburg en The Filet Company in Eersel. We produceren gegrilde vleeswaren, ro-

Bij onze werkwijze hoort ook opleiding en training van het perso-

tisserie producten en filet américain. Als we vanuit het niets lek-

neel in de supermarkten, dat deel verzorgen wij ook. Bij grillpro-

kere en gezonde producten zouden ontwikkelen, en die dan ver-

ducten is het cruciaal dat ze professioneel aan de man gebracht

volgens gingen verkopen aan retailers, dan zouden we vele malen

worden. We maken ook ons eigen reclamemateriaal en demo’s

minder succesvol zijn dan nu het geval is. We kijken heel goed

en etiketten. We proberen zó onderscheidend te zijn, dat retailers

naar de markt, de trends, voorkeuren van consumenten en de

een samenwerkingsmodel met ons aan willen gaan dat niet is ge-

werkwijze van een retailer,; uiteraard in de categorie waarin wij

baseerd op jaarlijks tenderen, maar meer op wederzijds respect

actief zijn: verse vleeswaren en bewerkte vleesproducten.

en elkaar helpen beter te worden.’

interviews

Niels Dijkman, Sector Banker Food:

‘Exclusief samenwerken met retailer kan goed model zijn’

van de bedrijven bij elkaar? De basis is een uitstekende operationele prestatie, een hard gegeven. Er is echter ook de ‘zachte kant’. Een exclusief partnership heeft uiteindelijk veel weg van een relatie tussen twee mensen. Het gaat om vertrouwen, intuïtie, het gevoel dat het goed zit. Contracten moeten er uiteraard zijn om risico’s juridisch af te dekken, maar ze geven bovendien een mooie kans om tijdens voorafgaande besprekingen de houding van de ander te peilen. Als de kogel door de kerk is, zal een leverancier, om de retailer zo goed mogelijk van dienst te kunnen zijn, klantspecifieke investeringen doen om productielijnen, ICT en logistiek aan te passen. Tegelijkertijd moeten oude klanten nog bediend worden, of moet er afscheid van hen worden genomen. Het is een transitieperiode, gekenmerkt door onzekerheden. Gaat het wel lukken, verdienen we de investeringen terug? Krijgen we een langetermijnrelatie? Daarbij komt het aan op het juist inschatten van de sectordynamiek, ondernemerschap en wederzijds commitment. Zo nauw samenwerken is geen sinecure, maar wel een model dat meer en meer te zien zal zijn, naar mijn mening. Ik ben graag bereid Niels Dijkman: ‘Toeleveranciers in de voedingsindustrie met slechts

om met ondernemers in gesprek te gaan over de voors en tegens

één grote supermarktketen als klant, dat zag je tien jaar terug amper.

van dit model in hun specifieke situatie.’

Liever koos men voor een zo groot mogelijk klantenbestand, om het risico te spreiden. Anno 2013 zie je die heel nauwe zakelijke relaties met maar één of enkele retailers, steeds vaker. Een intieme, exclusieve samenwerking waarin veel informatie digitaal gedeeld wordt, kan beide partijen ten goede komen. Een retailer krijgt optimale dienstverlening tegen scherpe prijzen. En de leverancier een voorspelbare, grotere vraag. Wel of niet voor zo’n exclusief partnership kiezen, wat is wijsheid? Een leverancier realiseert zich dat de retailer zeer machtig is. En moet daarom realistisch zijn over zichzelf: wat kan ik, wat wil ik? Kan ik een retailer brengen wat hij zoekt? Qua prijs, kwaliteit, qua logistieke ontzorging en vernieuwing? Verder: passen de waarden en culturen

9

10

dranken

In 2012 omzetstijging voor zowel groothandel als industrie



Groei moet gezocht worden in de export, beste kansen buiten de EU



Industrie meer mogelijkheden tot expansie dan groothandel

Branchebeschrijving De branche bestaat uit de drankenindustrie en de groothandel in

de branche levert dranken aan de horeca, detailhandel, catering,

dranken. De drankenindustrie produceert, vermarkt en distribueert

bedrijfs- en sportkantines en tankstations. Ook zijn er groothandels die

alcoholische dranken, zoals bier, gedistilleerd, wijn en likeur, maar ook

zich specifiek op export richten.

non-alcoholische dranken. Hiertoe behoren frisdranken, waters en sappen. Zuivel wordt niet tot de branche gerekend. De groothandel in

Trends en ontwikkelingen De drankenindustrie is onderdeel van de voedings- en genotmiddelen-

product is. Opvallend is, dat van de alcoholische dranken ongeveer

sector in Nederland, en heeft daarin een bijdrage aan de toegevoegde

tweederde niet-EU landen als bestemming heeft. Voor non-

waarde van circa 10-15%. Hiermee levert de sector ongeveer een

alcoholische dranken is dit nog geen kwart. Met de achterblijvende

zelfde bijdrage aan de Nederlandse economie als bijvoorbeeld de

groei van de bestedingen in de EU, bepalen deze verschillen in

farmaceutische industrie. De productie is vrij grootschalig en gecon-

oriëntatie voor een belangrijk deel de financiële prestaties van

centreerd. Zo zijn er in Nederland 55 tot 60 actieve bierbrouwerijen,

bedrijven.

waarvan de grootste acht meer dan 99% van de productie leveren.

De groothandel in dranken levert vooral aan de horeca en verschillende

Binnen het segment non-alcoholische dranken (circa 25 spelers) zijn

detailhandelskanalen. Bier wordt meestal direct door de brouwer

de activiteiten ook grootschalig. Voor de distilleerderijen geldt dat ook,

geleverd. Bij de groothandel draait het erom waarde aan de keten toe

hoewel hier iets meer sprake is van diversiteit. Het buitenland is een

te voegen. Dat kan zijn door efficiëntie, snelheid van leveren of

belangrijk afzetkanaal. Ongeveer tweederde van de exportwaarde

assortiment. Naarmate het serviceniveau hoger is, speelt de prijs een

betreft alcoholhoudende dranken, waarbij bier het grootse export-

minder belangrijke rol.

Onze visie De consumptie van alcoholische dranken in Nederland staat onder druk.

volume. In sommige segmenten (zoals gedistilleerd) zal er een kleine

Sinds 2007 daalt de consumptie in volume met ruim 1% per jaar. Dat

krimp zijn van de binnenlandse vraag. Bedrijfsresultaten kunnen jaarlijks

heeft onder andere te maken met verminderd horecabezoek. Dit wordt

flink fluctueren. Dat komt zowel van de kostenkant (volatiliteit van

als duur ervaren, terwijl het inkomen daalt. De consumptie van non-

grondstofprijzen) als van de vraagkant (voornamelijk het weer).

alcoholische dranken vertoont nog steeds een lichte jaarlijkse groei in

De beste kansen liggen er voor de export, en dan met name buiten de

volume en omzet. De groei in de consumptie van frisdranken en

EU. De groei in emerging markets zal beduidend hoger liggen dan die in

mineraalwater lijkt daarbij tot stilstand gekomen. Wel een opvallende

de EU. Daarbij komt er bij een toenemend welvaartsniveau meer vraag

opkomende concurrent is leidingwater. Er is inmiddels een heel scala

naar exclusieve producten, ook op het gebied van voedsel en drank.

aan designflessen waarmee een toenemend aantal consumenten zijn

Het is niet zo dat daardoor het succes voor het oprapen ligt, maar door

eigen water tapt, bijvoorbeeld op kantoor of op school. Voor de

samenwerking met lokale partijen en de juiste marketing en distributie

komende jaren verwacht ABN AMRO een stabilisatie van omzet en

zijn er goede mogelijkheden voor internationale expansie.

Kerngegevens

Websites

Aantal bedrijven in de branche:

▶▶ distilleerderijen: 35-40

▶▶ bierbrouwerijen: 55-60

▶▶ wijngaarden (> 1 hectare): ca. 75

▶▶ frisdrankindustrie: 25

▶▶ groothandel in dranken: 1.555

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.gdh.nl www.productschapdranken.nl www.commissiebier.nl www.pd-cg.nl

drankenindustrie en -groothandel

Vrij goed jaar 2012 voor de drankenindustrie ▶▶ De omzet van de drankenindustrie heeft zich in 2012 goed

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau 20

met kostenstijgingen, bleef er sprake van een reële groei die

10

gunstig afsteekt tegen de meeste andere branches. ▶▶ Opvallend was dat de export van de drankenindustrie in 2012

groei in % j-o-j

ontwikkeld, met een plus van bijna 5%. Ook rekening houdend

15

terugviel tot een groei van nog geen procent. De binnenlandse

5 0 -5 -10

omzet trok de kar. Dit was afgelopen jaren precies andersom.

-15 -20

2009

2010

Totaal

Hotels, restaurants en export dragen bij aan omzetstijging ▶▶ De omzet van de groothandel nam in 2012 met bijna 5% toe. In

2011

2012

Binnenland Buitenland

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

11

2012 wisten hotels en restaurants toenemende omzetcijfers te ▶▶ Naast een kleine impuls van de horeca, heeft de groothandel kunnen profiteren van de toename van de export van dranken,

6 groei in % j-o-j

realiseren. Hiervan heeft de groothandel licht kunnen profiteren.

1 -4

vooral alcoholische. De uitvoer daarvan nam met meer dan 10% -9

toe in 2012. De export van non-alcoholische dranken nam slechts licht toe in 2012.

-14

2010

2011

2012

Uitvoer neemt gestaag toe

Bron: CBS 0

▶▶ Sinds 2010 groeit de uitvoer van dranken gestaag. Met name de

0

de groei zelfs met dubbele cijfers geschreven.

0

▶▶ De totale export van dranken bedraagt in 2012 ruim EUR 3,5 miljard. Daarvan betreft ongeveer tweederde de uitvoer van alcoholische dranken. De afgelopen tien jaar nam de uitvoer van dranken met gemiddeld 3,5% per jaar toe.

groei in % j-o-j

uitvoer van alcoholische dranken doet het erg goed; in 2012 werd

0 0 0 0

2008

2009

2010

2011

2012

alcoholvrije dranken alcoholhoudende dranken

Cola op afstand de meest gedronken frisdrank

Bron: FWS, Ruigrok Netpanel

▶▶ In de afgelopen jaren zijn Nederlanders gemiddeld steeds minder bier en gedistilleerde dranken gaan drinken. Per capita wordt er meer dan 100 liter frisdrank per jaar gedronken. ▶▶ Nederlanders drinken 25% meer frisdrank dan in 2000. Cola is op afstand de meest gedronken frisdrank. Cola regular is daarbij nog net wat populairder dan de lightversie. ▶▶ Opvallend is dat bij andere frisdranken dan cola, de lightversie weinig populair is onder de frisdrankdrinkers.

Cola regular Cola light IJsthee Koolzuurvrij regular Sinas regular Koolzuurvrij light Cassis regular Bitter Lemon 7uo/sprite regular Sinas light 0%

5%

10%

15%

20%

25%

30%

11

12

foodservice

Consumentenbestedingen aan foodservice daalden in 2012 met 1,1%



Totale foodmarkt kende juist lichte groei van 0,2%



Supermarkten blijven hun aandeel in foodmarkt vergroten

Branchebeschrijving Bij foodservicegroothandels onderscheiden we drie typen. Het eerste

zowel bezorgservices als cash-and-carry formules. Groothandels die

type bevoorraadt de foodretailmarkt, zoals supermarkten. Het tweede

foodservicebedrijven beleveren, staan in deze Visie op Sectoren

type foodservicegroothandel levert primair aan foodservicebedrijven,

centraal. De concentratie in deze branche is hoog. Grote partijen zijn

zoals horeca, bedrijfsrestaurants, zorginstellingen en cateraars. Het

Deli XL, Sligro, Metro en Hanos.

derde type bedient beide markten. Alle soorten groothandels kennen

Trends en ontwikkelingen Volgens het FoodService Instituut Nederland (FSIN) stegen de uit-

catering, maar vooral ook van andere At Home branches: speciaal-aken

gaven van Nederlandse consumenten aan voedings- en genot-

en ambulante handel. Zij zagen hun aandeel dalen met respectievelijk

middelen in 2012 met 0,2% tot EUR 56,6 miljard. Vooral de ‘At Home’

2,3% en 2,9%. Sinds 2009 heeft de foodservice, onder invloed van de

kanalen (supermarkten, speciaalzaken) profiteerden hiervan. De ‘Out

economische crisis, EUR 1 miljard aan omzet verloren. In tegenstelling

of Home’ kanalen (horeca, catering) zagen hun omzetten juist iets

tot 2011, zat er in 2012 geen enkele groeier tussen de foodservice-

afnemen, met 1,1%. De nadruk die supermarkten leggen op hun

kanalen. Allemaal verloren ze terrein. Zelfs de fastservice, dankzij

versaanbod en de verbeteringen die zij in de presentatie hiervan

prijsconcurrentie in 2011 nog een groeier, zag nu de omzet teruglopen.

doorvoeren, zal ook invloed hebben gehad op de bestedingen.

Consumenten zijn, dankzij de economische tegenwind, enorm

Hetzelfde geldt voor het toenemende aandeel convenience food in

prijsbewust geworden. Binnen de foodmarkt zijn supermarkten, die

supermarkten. Het aandeel van supermarkten in de foodservice-

hun logistieke processen enorm hebben geoptimaliseerd en elkaar al

bestedingen door consumenten, steeg in 2012 dan ook tot 49,8%.

jaren op prijs beconcurreren, hierin toonaangevend.

Supers winnen niet alleen marktaandeel ten opzichte van horeca en

Onze visie In 2013 zullen aanhoudende economische onzekerheid en op

margeverkrapping, vanwege druk op de afzet in vooral het horecakanaal,

bezuiniging gerichte overheidsmaatregelen de consumenten-

zal de focus op kostenbesparing voorlopig blijven. Groothandels zullen

bestedingen drukken. Ook toenemende werkloosheid zal de private

de aanhoudende focus op prijs zeker merken in hun onderhandelingen

consumptie negatief beïnvloeden, waardoor bestedingen in de food-

met grote afnemers, die steeds vaker extra korting zullen bedingen. Er

service lager zullen uitkomen. De focus op prijs die 2012 zo lijkt te

is een stijgende vraag naar duurzame, lokale en gezonde producten

hebben bepaald, houdt volgens ABN AMRO in 2013 aan. Hierdoor zal de

vanuit de consument. Foodservice kan hierop inspelen door het

Out of Home foodservice meer terrein inleveren, vooral ten opzichte

aanbieden van nieuwe producten, bijvoorbeeld streekgerechten. Om

van supermarkten. Dit wordt versterkt doordat foodretailers meer naar

deze producten snel en tegen een goede prijs te kunnen bieden, is

foodservice toe bewegen, met een sterke focus op convenience food of

samenwerking in de keten essentieel. Ook samenwerking met andere

zelfs restauratiemogelijkheden in de winkel. En dit zonder hun

groothandels op het gebied van inkoop en logistiek, kan helpen de

traditionele, prijsgevoelige publiek uit het oog te verliezen. Door

kosten te beheersen.

Kerngegevens

Websites

Totale voedingsconsumptie: EUR 56,6 mrd

www.fsin.nl www.foodholland.nl www.distrifood.nl

▶▶ Consumptie bij foodretail: EUR 38,6 mrd ▶▶ Consumptie bij foodservice: EUR 17,9 mrd

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

foodservice

Bestedingen aan eten en drinken stabiliseerden in 2012 ▶▶ In 2012 stegen de consumptieve bestedingen aan voedings- en

60

genotmiddelen marginaal, met 0,2% tot een totaalbedrag van

50

EUR 56,6 miljard.

40

▶▶ Supermarkten vormden het enige segment in de foodmarkt dat

30

hiervan kon profiteren en een omzetgroei boekte. geen ruimte voor omzetgroei in de foodservice in 2013.

20 x EUR 1 mrd

▶▶ Als gevolg van de daling in de consumentenbestedingen, is er

10 0

Foodservice kanalen Supermarkten 2009

2010

2011

Marges onder druk gemiddelde te zien van de verschillende groothandels. ▶▶ De marges kwamen in 2012 onder druk te staan door de hogere

Foodretail overig

Totaal Food

2012

Bron: CBS, ABN AMRO Economisch Bureau

▶▶ De bruto marge van foodretailgroothandels is gemiddeld lager dan de marge van foodservicegroothandels. In de grafiek is een

Bron: FSIN

Bedrijfs-resultaat Overige kosten Afschrijvingen 1%

8%

Arbeidskosten

5%

6%

voedselprijzen en een sterkere focus op prijs bij afnemers. ▶▶ De marges op huismerken zijn doorgaans hoger dan op A-merken.

81%

Inkoopwaarde van de omzet

Marktaandeel blijft dalen

Bron: FSIN

▶▶ Het marktaandeel van foodservice daalde van 32% in 2011, naar Gemak

31,7% in 2012. Foodservice bestaat uit de segmenten horeca, catering en gemak.

Catering

▶▶ Het marktaandeel van supermarkten groeide van 49% in 2011 naar 49,8% in 2012. Deze groei ontstond voornamelijk door kannibalisering van het aandeel van speciaalzaken, eveneens

10,0% 5,9% 15,8%

Horeca

49,8%

een retailkanaal.

Supermakten

5,3% 13,2%

Markten en overige retail

Retail 68,3% Speciaalzaken

Meeste groothandels aangesloten bij inkoopcombinatie

Bron: Sligro

▶▶ Aan de inkoopkant hebben vier grote grossiercombinaties meer

Sligro

dan 75% van de markt in handen.

Overig

▶▶ Aan de omzetkant is de markt meer versnipperd. Zo zijn er groot-

20,7% 19,9%

handels die zich hebben gespecialiseerd in een bepaald klantsegment, bijvoorbeeld een bepaald type horeca of zorginstellingen. ▶▶ Het marktaandeel van marktleider Sligro groeide van 18,7% in 2011 naar 19,9% in 2012.

HANOS/ISPC Kruidenier

Diverse brouwerijen

6,4%

14,8%

3,8%

14,0%

10,8% 9,6% Deli-XL Metro

Lekkerland

13

14

groothandel in bloemen en planten

Consolidatie en samenwerking zetten versneld door



Export van bloemen en planten groeit in 2012 ondanks eurocrisis



Op langere termijn veel mogelijkheden voor verdere groei

Branchebeschrijving De groothandel in bloemen en planten bestaat uit de binnenlandse en

in op de veiling, bij bemiddelingsbureaus en rechtstreeks bij telers-

de exporterende groothandel. In het binnenland worden de activiteiten

verenigingen of kwekers. De handel buiten de veiling om neemt sterk

zowel door cash & carry bedrijven als door lijnrijders uitgevoerd.

toe. Door de import van bloemen en planten kan de branche jaarrond

Op buitenlandse markten zijn verzendexporteurs, lijnrijders en

beschikken over een breed assortiment.

gespecialiseerde plantenexporteurs actief. De groothandel koopt

Trends en ontwikkelingen De structuur van de groothandel in bloemen en planten wordt

landen zoals Rusland, neemt toe. In 2012 is de export, ondanks de

gekenmerkt door enkele grote bedrijven en een groot aantal kleine

economische tegenwind met 3% gestegen. De exportstijging is

bedrijven. De 32 grootste exporteurs, elk met een omzet van meer

geheel in het eerste halfjaar gerealiseerd; in het tweede halfjaar liep

dan EUR 40 miljoen, realiseerden in 2012 gezamenlijk 47% van de

de export met 1% terug. Op de lange termijn laat de export een groei

exportwaarde. Schaalvergroting, marktspecialisatie en een grotere

zien. De export wordt bevorderd door het brede en diepe assortiment

professionalisering zetten onverminderd door. Alle marktsegmenten

dat beschikbaar is, de goede kwaliteit van het product, het grote aantal

kunnen door de mix aan bedrijven optimaal worden beleverd. De

noviteiten, de ontwikkeling van nieuwe markten, nieuwe distributie-

concurrentie tussen de bedrijven is moordend. Er worden grote

kanalen op bestaande markten (bijvoorbeeld bouwmarkten, super-

volumes afgezet tegen krappe marges, terwijl de debiteurentermijnen

markten en woonwarenhuizen) en de efficiënte logistiek. Verder wordt

oplopen. Goed creditmanagement is van groot belang. De branche is

de export beïnvloed door economische en valutaire ontwikkelingen op

sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de export. Circa 86% van de

de afzetmarkten, de weersomstandigheden en de spreiding van de

export wordt binnen de EU afgezet, maar het belang van niet-EU

bloemengeefdagen.

Onze visie ABN AMRO verwacht dat de consolidatie in de branche, door

concepten, inspelen op nieuwe distributiekanalen en het voeren van

margedruk de komende jaren versneld doorzet. De marktontwikkelingen

een ketenstrategie, waarbij wordt samengewerkt met lokale partners,

worden in 2013 bepaald door de economische ontwikkelingen in de

kunnen daarbij helpen. Er ontstaan meer gesloten verticale ketens,

afzetlanden, de euro- en dollarkoers en de weersomstandigheden. Op

waarbij product- en marktinformatie worden gedeeld en er afspraken

de langere termijn kan de marktomvang verder toenemen. Er liggen nog

worden gemaakt op basis van exclusiviteit. Kwekers, handelaren en de

veel groeimogelijkheden in Oost-Europa vanwege de grote bevolking,

retail krijgen hierdoor inzicht in productinformatie, verkoopcijfers,

een groeiende middenklasse en grote belangstelling voor bloemen en

marges en derving. De potentie van deze ontwikkeling is erg groot:

planten. De groothandel ondervindt meer concurrentie van recht-

meer omzet, hogere marges en lagere dervingskosten. Kwaliteit,

streekse import uit Afrika en van lokaal geproduceerde producten. De

assortiment, service, creditmanagement en een goede logistiek blijven

groothandel kan haar marktpositie versterken door meer samenwerking

de komende jaren de kritische succesfactoren voor de groothandel.

op gebied van productie, logistiek en verkoop. Nieuwe verkoop-

Kerngegevens

Websites

Aantal exporterende bedrijven: 686

Export snijbloemen: EUR 3.314 mln

Aantal bedrijven met omzet > EUR 5 mln: 175

Export potplanten: EUR 2.076 mln

Aantal bedrijven met omzet > EUR 40 mln: 32

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.hbagbloemen.nl www.tuinbouw.nl www.vgb.nl www.floraholland.com

groothandel in bloemen en planten

Exportgroei bloemen en planten ondanks economische crisis ▶▶ De export van bloemen en planten is in 2012 met bijna 3%

▶▶ De export van potplanten heeft een beperkte groei van 1,8% laten

3.314 2.076

1.993

1.888

1.854

1.500 x EUR 1 mln

tweede halfjaar is de export gekrompen.

1.859

2.000

▶▶ De export van snijbloemen is met 3,4% gestegen. De

3.204

2.500

2.039

prijsniveaus.

3.151

3.000

2.991

belangrijk deel kan de exportstijging worden verklaard door hogere

3.243

3.500 3.374

4.000

gegroeid tot een recordbedrag van EUR 5,4 miljard. Voor een

exportstijging vond in het eerste halfjaar van 2012 plaats; in het

Bron: HBAG Bloemen en Planten

1.000 500 0

zien.

2007

2008

Snijbloemen

2009

2010

2011

2012

Pot- en tuinplanten

Rusland in top-5 van Nederlandse exportbestemmingen

Bron: HBAG Bloemen en Planten

▶▶ De export naar Duitsland, het Verenigd Koninkrijk en Rusland hebben naar waarde in 2012 de grootste groei laten zien. Er is naar

Overig

deze landen voor EUR 150 miljoen meer aan snijbloemen afgezet. ▶▶ De export naar Zuid-Europese bestemmingen zoals Italië, Spanje

Duitsland

30%

28%

en Griekenland staat door de economische crisis onder druk. Orders worden kleiner en betalingstermijnen lopen op. ▶▶ De export naar Oost-Europa laat een tweedeling zien: de export

België

naar Rusland groeide met ruim 26%, terwijl de export naar andere

Rusland

Oost-Europese landen is teruggelopen.

4% 5% 6%

15% 12%

Verenigd Koninkrijk

Italië Frankrijk

Groei veilingomzet

1.200

gestegen. als importproducten verhandeld.

x EUR 1 mln

▶▶ Via de veilingen worden zowel producten van Nederlandse bodem

800

0

355

316 2008

2.422

355

2009

366

338

2010

Potplanten

Import siergewassen in stijgende lijn

2011

2012

Tuinplanten

Bron: Eurostat/Productschap Tuinbouw

▶▶ De import van siergewassen is in 2012 met bijna 4% gegroeid.

1.470

▶▶ Kenia is de belangrijkste leverancier van siergewassen aan

1.270

Nederland, met een marktaandeel van 23%. In 2012 is de

1.070 870

weersomstandigheden.

670 x EUR 1 mln

productie in Kenia nauwelijks gestegen door minder goede

geïmporteerd, die buiten de veiling om worden verhandeld

2.353

400

Snijbloemen

▶▶ Er worden steeds meer bloemen door de groothandel in Nederland

1.487

1.600

hogere gemiddelde prijsniveau is de veilingomzet met 2%

1.467

2.000

1.445

een kleine daling liet zien van 1,4%. ▶▶ De aanvoer van kamerplanten is met 0,7% gedaald. Door het

2.330

2.400

2.194

De gemiddelde prijs lag op een hoger niveau, terwijl het volume

1.402

2.800

1.377

▶▶ De veilingomzet van snijbloemen is in 2012 met 2,9% gegroeid.

2.477

Bron: VBN, vanaf 2010 FloraHolland

1.285 1.173

1.174

1.170

2009

2010

1.230

1.274

470 270 70

2007

2008

2011

2012

15

16

handel in en bewerking van vis

Bestedingen aan vis, schaal- en schelpdieren voor thuisconsumptie liepen in 2012 terug



Export van vis en visproducten groeide in 2012 met 4%



Veel mogelijkheden om afzet van vis en visproducten te vergroten

Branchebeschrijving Onder de handel in en bewerking van vis (groothandel in vis en

bedrijfsactiviteiten door de bedrijven gecombineerd. De bedrijven

visverwerkende industrie) valt een brede schakering aan bedrijven. Dit

handelen in vis en verwerken vis, die op de visafslagen is aangevoerd

betreft de groothandel, de bewerking en verwerking van rond- en

of uit import afkomstig is. De distributie vindt plaats naar detailhandel,

platvis, haring en andere pelagische vis, de verwerking van

horeca en foodservice in binnen- en buitenland.

schelpdieren en garnalen en het roken van vis. Veelvuldig worden

Trends en ontwikkelingen Het aantal bedrijven in de visverwerkende industrie en de groothandel

rechtstreeks zaken doet met kwekers in het buitenland. In 2012 is de

in vis is redelijk stabiel. De aanvoer van vis op de visafslagen is

afzet van vis en visproducten voor thuisconsumptie teruggelopen. Dit

gelimiteerd door de vangstquotering. Voor de grondstofvoorziening

wordt veroorzaakt door de gemakstrend in de

van de bedrijven is de import van gekweekte en wild gevangen vis van

voedingsmiddelenconsumptie; verse vis wordt door de consument

groot belang. Aanvullende importen bieden ook mogelijkheden voor

niet als een gemakkelijk te bereiden product ervaren. Verder wijkt de

een verbreding en een verdieping van het assortiment met nieuwe

consument door de economische crisis en het lage

exotische vissoorten. De import neemt toe door een verdere

consumentenvertrouwen, vaker uit naar goedkopere vissoorten of –

commercialisering van relatief goedkope vissoorten, zoals pangasius

producten (bijvoorbeeld vissticks). Er vindt een ‘trading down’ plaats

en tilapia en door het grotere aanbod van vis uit viskwekerijen in Azië

bij de visconsumptie. Het salmonella-incident met gerookte zalm in

en Afrika. Bedrijven werken in verschillende vormen meer samen met

2012, heeft slechts een tijdelijke invloed gehad op de afzet van

toeleveranciers om de grondstofvoorziening op langere termijn veilig

gerookte zalm. De export van vis en visproducten bevindt zich in een

te stellen. Soms vindt er ketenverkorting plaats, waarbij de retail

stijgende trend.

Onze visie De binnenlandse consumptie van vis en visproducten neemt de

bedrijfsstructuur in de branche de komende jaren zal worden versterkt

komende jaren verder toe. Daarbij spelen de volgende factoren een rol:

door schaalvergroting, specialisatie en meer samenwerking. De

vis heeft een gezond imago, er is meer vis verkrijgbaar tegen een

bedrijven gaan zich meer specialiseren in bepaalde marktsegmenten of

aantrekkelijke prijs, het assortiment wordt groter en er is meer vis

in bepaalde distributiekanalen. Deze ontwikkelingen bieden ook

laagdrempelig in de supermarkt verkrijgbaar. De consument heeft veel

mogelijkheden om de marktmacht van de afnemers te pareren. De

aandacht voor duurzaam en verantwoord gevangen vis. In de gehele

marktpositie van de bedrijven wordt versterkt door een keuze te maken

keten, van voerleverancier tot consument, wordt er veel aandacht

ten aanzien van de marktpositionering. Productontwikkeling,

besteed aan duurzaamheid en certificering door middel van het MSC-

verpakkingen en service kunnen de marktpositie van de bedrijven

en ASC-label. Op de korte termijn heeft de consument meer

verder versterken. Een breed assortiment en allerlei nieuwe producten

belangstelling voor goedkopere vissoorten, door minder goede

kunnen niet alleen bestaande klanten, maar ook nieuwe klanten

economische ontwikkelingen. ABN AMRO verwacht dat de

aanzetten tot het kopen van vis.

Kerngegevens

Websites

Aantal visverwerkende bedrijven: 120

Export vis en visproducten: EUR 2.606 mln

Aantal groothandels in vis: 470

Import vis en visproducten: EUR 2.227 mln

Bestedingen vis, schaal- en schelpdieren: EUR 526 mln

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.pvis.nl www.visbureau.nl www.dutchfish.nl www.visserijnieuws.nl

handel in en bewerking van vis

Bestedingen voor het eerst in lange tijd gedaald ▶▶ De bestedingen aan vis, schaal- en schelpdieren voor thuisverbruik

600

zijn in 2012 fractioneel gedaald, tot EUR 526 miljoen. Verse vis

500

wordt veel buitenshuis gegeten.

495

2006

2007

2008

514

520

530

526

2009

2010

2011

2012

200 x EUR 1 mln

▶▶ Tonijn in blik is de meest gegeten visconserve. Pangasius en zalm

493

300

minder vis op tafel. De consumptie per hoofd van de bevolking de visconsumptie.

480 400

▶▶ De consument koos in 2012 voor goedkopere vissoorten en zette daalde met 3,7%. Economische ontwikkelingen hebben invloed op

Bron: GfK, Nederlands Visbureau

100 0

zijn de grootste volumemakers in diepvriesvis.

Export neemt verder toe

Bron: CBS

▶▶ De export van vis en visproducten is in 2012 met 4% gestegen, tot

Steeds meer wederuitvoer van vis en visproducten vindt via

274

285

329

330

443 435

421 383 291 320

385 363

417

0

Nederlandse zeehavens plaats.

2008

2009

België/Luxemburg

2010

Duitsland

Italië

123

133

122

100

117

147

▶▶ Pelagische vis wordt naar landen in West-Afrika geëxporteerd.

200 x EUR 1 mln

producten. De scholexport naar Italië is bijvoorbeeld erg groot.

278 287

300

rekening. Elk land heeft zijn eigen kenmerken qua gevraagde

373

63% van de Nederlandse export van vis en visproducten voor hun

306 281

400

▶▶ De vijf grootste afzetlanden in de EU nemen gezamenlijk circa

468 440

500

EUR 2.606 miljoen.

2011

2012

Frankrijk

Spanje

Import van vis en visproducten met 1% gegroeid

Bron: CBS

▶▶ De import van vis en visproducten is in 2012 licht gegroeid. Er

269

262

287

300

0

2008 Duitsland

Omzet visafslagen gestegen

2010 Denemarken

149 139

126 138

194

196

180 97

2009 België/Luxemburg

128 117

134

155 160

100

100

x EUR 1 mln

▶▶ Hollandse garnalen worden na de vangst geëxporteerd, in het

184

200

nijlbaars, uit Azië en Afrika geïmporteerd. buitenland gepeld en weer geïmporteerd.

330

Duitsland en Denemarken. ▶▶ Er werden veel exotische vissoorten, zoals pangasius, tilapia en

359

werden vooral meer vis en visproducten geïmporteerd uit

2011 2012 Verenigd Koninkrijk

Bron: LEI, ABN AMRO Economisch Bureau

▶▶ De omzetstijging van de Nederlandse visafslagen kan in 2012

500

geheel worden toegeschreven aan de sterke stijging van de 400

garnalenprijs. ▶▶ De omzet aan vis (exclusief garnalen) daalde, ondanks quotum-

300

stijgingen en een grotere aanvoer van tong en schol door een x EUR 1 mln

visafslagen plaats.

335 295

273

295

287

2010

2011

308

200

lagere gemiddelde visprijs. ▶▶ De inkoop van platvis vindt voor een belangrijk deel op de

334

100 0

2006

2007

2008

2009

2012

17

18

handel in en bewerking van groente en fruit

Op de internationale groentemarkt neemt Nederland een sterke positie in



In het voorjaar sterke concurrentie van Spanje



Groeimogelijkheden buiten de eurozone en in Oost-Europa

Branchebeschrijving De diversiteit aan bedrijven in de handel in en de bewerking van

industrie. De bedrijven kopen in op veilingen of rechtstreeks bij

groente en fruit is groot. De volgende segmenten kunnen worden

kwekers, telersverenigingen, akkerbouwers of handelaren in binnen-

onderscheiden: groothandel (exporterend, importerend en

en buitenland. Veel bedrijven handelen ook in importproducten, zoals

binnenlandse), tussenhandel (inclusief sorteer- en pakstations),

citrusfruit en bananen. Uien worden in deze beschrijving buiten

groentebewerkingsbedrijven en groente- en fruitverwerkende

beschouwing gelaten.

Trends en ontwikkelingen In de branche is een mix van bedrijven actief. Er zijn veel kleinschalige

2012 is de export iets teruggelopen. De exportdaling kan worden

bedrijven en een beperkt aantal grote bedrijven. De grotere bedrijven

verklaard door het minder gunstige voorjaarsweer, waardoor de

richten zich op supermarkten, terwijl de kleinere bedrijven werkzaam

productie en de export trager op gang zijn gekomen dan in 2011, en

zijn op de foodservicemarkt of een regionale scope hebben. De

door de grotere concurrentie van groenten uit Spanje, de economische

branche wordt gekenmerkt door een sterke concurrentie, mede

tegenspoed op belangrijke exportmarkten en de grotere lokale

doordat telersverenigingen steeds vaker rechtstreeks aan de retail

productie. Het Nederlandse productenpakket heeft een sterke positie

afzetten. Er worden grote volumes afgezet tegen krappe marges. De

door het brede assortiment, de goede en uniforme kwaliteit, de

branche is sterk afhankelijk van de export, waarbij de wederuitvoer aan

aandacht voor voedselveiligheid, het gebrek aan residuen van

belang wint. Bedrijven kunnen hierdoor naast exotische producten ook

gewasbeschermingsmiddelen en een efficiënte logistiek. Bedrijven

producten waarvan de binnenlandse productie klein is, in het assor-

leggen de grondstofvoorziening op langere termijn vast, door het

timent opnemen. Bijna 90% van de export wordt binnen de EU

aangaan van contracten of door samenwerking met leveranciers.

afgezet. Buiten de EU is de export naar Rusland van groot belang. In

Onze visie De komende jaren zetten schaalvergoting, samenwerking en meer

daarentegen nog groeimogelijkheden. Het is van belang het

specialisatie door. Samenwerking zal steeds vaker optreden met telers,

onderscheidend vermogen van het product te vergroten en de afzet

telersverenigingen, retail en foodservicebedrijven, maar ook tussen

marktgerichter te organiseren. Kwaliteit leveren tegen een goede prijs is

handelsbedrijven onderling. Bedrijven gaan zich meer specialiseren in

niet meer voldoende. Investeringen die de verkooppositie versterken:

bepaalde marktsegmenten of bepaalde distributiekanalen. Er ontstaan

nieuwe producten, verkoopconcepten, duurzaamheid, verpakkingen,

meer gesloten verticale ketens, waarbij product- en marktinformatie

service, logistieke concepten voor optimalisatie van tracking & tracing,

wordt gedeeld. Kwekers en handelaren krijgen hierdoor inzicht in

onlinediensten en social media. Op de internationale groente- en

productinformatie, verkoopcijfers, marges en derving. De potentie

fruitmarkt met een sterke internationale concurrentie ziet ABN AMRO

hiervan is groot: meer omzet, hogere marges en lagere dervingskosten.

nog ruimte voor leveranciers met een goede sourcing en een netwerk

De export van verse groenten en fruit naar West-Europa zal komende

van goede afzetkanalen, die een breed en diep assortiment voeren.

jaren weinig groei laten zien. Op Oost-Europese markten zijn

Kerngegevens

Websites

Aantal groothandelaren in AGF: 1.045

Export groente, Nederlands product:

Aantal groente- en fruitverwerkers: 100

1,71 mln ton

Aantal groentesnijderijen: 88

Export fruit, Nederlands product: 0,30 mln ton Import groente en fruit : EUR 6.692 mln

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.gfactueel.nl www.frugiventa.nl www.tuinbouw.nl www.vigef.nl

handel in en bewerking van groente en fruit

Export licht onder druk fruitexport nam met 4% af. ▶▶ De EU neemt een dominante positie in als afzetmarkt van Nederlandse groenten en fruit, met een marktaandeel van 88%. Ruim 54% van de Nederlandse export gaat naar Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. ▶▶ De belangrijkste exportbestemming buiten de EU is Rusland. De export naar dit land is in 2012 licht teruggelopen.

2.400 2.000 1.821

1.814

1.747

1.600 1.689

400 0

352 2007

320

2009

304 2012

5.064

5.057

4.717 4.310

4.011

4.200 3.600 3.000 2.400

China, Israël en Peru.

1.800

1.550

1.450

1.435

1.637

1.638

1.628

1.200

x EUR 1 mln

goede sourcing van producten, waarbij kwaliteit, herkomst,

317 2011

Vers fruit

4.655

4.800

de belangrijkste leveranciers. Er wordt ook veel geïmporteerd uit ▶▶ Bedrijven kunnen zich op een massamarkt onderscheiden met een

2010

Bron: Eurostat/Productschap Tuinbouw

▶▶ De importwaarde van fruit is in 2012 stabiel gebleven. De belang-

▶▶ De import van groente is fractioneel gedaald. De EU-lidstaten zijn

343

279

2008

Import van groente en fruit stabiliseert Chili (8%).

1.709

800

Verse groente, excl. uien

rijkste herkomstlanden zijn Brazilië (14%), Zuid-Afrika (12%) en

1.729

1.200

x 1.000 ton

▶▶ De export van groenten is in 2012 in volume licht gedaald (-1%); de

Bron: Productschap Tuinbouw, KCB

600 0

duurzaamheid en prijzen met de leveranciers worden vastgelegd.

2007 Groente

2008

2009

2010

2011

2012

Fruit

Industriële verwerking van verse groenten

Bron: VIGEF/Productschap Tuinbouw

▶▶ De industriële verwerking van verse groenten daalt sinds 2008, waarbij in 2011 een licht herstel optrad.

600

▶▶ Ruim 36% van de industrieel verwerkte groenten betreft

500

champignons. De verwerking van champignons fluctueert jaarlijks.

400

▶▶ De grondstofvoorziening voor de verwerkende industrie is

300

afhankelijk van het areaal van de contractteelt, aankopen op de vrije bevindt zich in een dalende lijn; er wordt een groter areaal in het buitenland gecontracteerd.

68 34

148

145

240

247

58 37 143

100

2011 met 2% gedaald. De export is voor groentebewerkingsbedrijven van ondergeschikt belang. ▶▶ De afzet van voorverpakte en bewerkte groente wordt bevorderd

0

2006 2007 Overige verwerking Tafelzuren Diepgevroren Gesteriliseerd

500 400

200

afnemers van groentebewerkingsbedrijven.

x EUR 1 mln

neemt deze producten met een hogere marge, graag in het

producten verwerken tot eindproducten zijn de belangrijkste

147

122

242

209

237

2008

2009

2010

2011

600

300

▶▶ Supermarkten, foodservicebedrijven, horeca en bedrijven die de

46 30

Bron: HBAG Groenten en Fruit

door de belangstelling voor gemak van de consument. De retail assortiment op.

137

44 33

270

Groentebewerkingsbedrijven ▶▶ De binnenlandse omzet van de groentebewerkingsbedrijven is in

48 33

200 x 1.000 ton

markt en de import. Het areaal van de contractteelt in Nederland

58 48

488

509

520

525

514

2008

2009

2010

2011

423

100 0

2006

2007 Omzet

19

20

koek, snacks en zoetwaren

Hoge grondstofkosten en druk vanuit de grote handelspartners drukken de marges



Schaalvergroting in de branche cruciaal om margedruk tegen te gaan



Aanpassing Europees suikerbeleid nodig om kostprijs te verlagen

Branchebeschrijving Fabrikanten van koek, snacks en zoetwaren produceren een breed

groot aantal verkooppunten plaats, variërend van supermarkten tot het

scala aan producten. Dit loopt uiteen van chocoladeproducten,

grijze kanaal (benzinestations, markten, drogisterijen en dergelijke).

suikerwerk, biscuit, banket en snijkoek tot hartige versnaperingen. Het

Nederland, en dan in het bijzonder de Amsterdamse haven, is groot in

zijn alle zoete en hartige etenswaren die industrieel zijn vervaardigd en

import van cacao en verwerking.

buiten de maaltijden om worden genuttigd. De afzet vindt via een

Trends en ontwikkelingen De consumptie van koek, snacks en zoetwaren nam in 2012 met 1,6%

werking zijn van strategisch belang in de branche, aangezien afnemers

in waarde toe. Vooral de hartige versnaperingen liet met 5,2% een

het productenpakket bij voorkeur op grootschalige wijze inkopen bij

aanzienlijke stijging zien. Deze stijging was vooral te danken aan

een beperkt aantal ondernemingen. De marges staan onder druk door

scherpe prijsstijgingen op de grondstoffenmarkt. Het volume van de

de hoge suikerprijzen aan de ene kant, en de druk van grote afnemers

koek, snacks- en zoetwarenmarkt bleef nagenoeg gelijk ten opzichte

– goed voor 73% van de totale omzet van koek, snacks en zoetwaren -

van 2011. Een bekend verschijnsel voor de productcategorie koek,

aan de andere kant. De opmars van stevia als alternatief voor suiker,

snacks en zoetwaren is second placement, waarbij je het product op

zet door met de introductie van diverse stevia-snoepjes. Stevia

meer plekken in de winkel terugziet. Deze categorie is binnen de food

beantwoordt deels de vraag naar natuurlijke ingrediënten en calorie-

de meest gefragmenteerde branche, met relatief veel kleinschalige

arme producten. Toch blijft suiker het belangrijkste ingrediënt voor de

bedrijven. Toch zet de trend van concentratie binnen de snoepmarkt

branche. Cruciaal voor de suikerprijs in Europa is het suikerbeleid van

door. Grotere producenten zoeken elkaar op, terwijl kleine fabrikanten

de EU, dat deze zomer aangepast gaat worden.

failliet gaan en worden overgenomen. Schaalvergroting en samen-

Onze visie Grote fabrikanten hebben nu ongeveer driekwart van de markt in

2012/13 is er een tekort van 3,0 miljoen ton suiker bovenop de quota

handen. De overige 25% bestaat uit kleine bedrijven. De tendens van

van 13,8 miljoen ton. Het Europese Parlement wil - met steun van

schaalvergroting zal volgens ABN AMRO moeten doorzetten om een

Duitsland en Frankrijk - de suikerquota verlengen tot 2020, om de

breder productenpakket aan te kunnen bieden, beter de grondstofprijs-

suikerbietentelers te beschermen. De Europese Commissie stelt juist

schommelingen op te vangen en een sterkere vuist richting de retail te

voor de quota af te schaffen in 2015. De Europese Raad van Ministers

kunnen maken. Daarnaast zijn consumenten in deze tijd meer gefocust

kwam met een tussenoplossing: september 2017. Een beslissing wordt

op de prijs-kwaliteit verhouding. De klant wil luxe producten, maar

verwacht in de zomer van 2013. Feit is, dat door de invoerheffingen de

tegen een schappelijke prijs. Dit zal de winstverwachtingen bij zoet-

Europese suikerprijs in 2013 en 2014 aanzienlijk hoger zal liggen dan de -

warenproducenten onder grote druk blijven houden. Door het Europese

overigens erg volatiele - wereldmarktprijs. Deze marktprijs blijft volgens

suikerquotabeleid en de garantieprijzen aan boeren, is er een suiker-

ABN AMRO volatiel, maar wel rond het huidige niveau schommelen.

tekort in Europa en is suiker structureel te duur. Voor het seizoen

Kerngegevens

Websites

Aantal producenten van banket en koek: 130

Supermarktomzet chocolade: EUR 430 mln

Aantal producenten chocolade/suikerwerk: 125

Supermarktomzet koek en banket: EUR 802 mln

Supermarktomzet suikerwerk: EUR 464 mln

Omzetaandeel zoetwaren in supermarkt: 73%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.ssz.nl www.vbz.nl www.consudel.nl www.caobisco.eu

koek, snacks en zoetwaren

Bedrijfsgrootte vervaardiging van chocolade en suikerwerk ▶▶ Er zijn in Nederland 130 producenten van koek en banket en 125

Bron: CBS

50 en meer werkzame personen

fabrieken die chocolade en suikerwerk produceren.

20 tot 50 werkzame personen

▶▶ Meer dan de helft van de bedrijven in chocolade en suikerwerk

9% 9%

heeft minder dan vijf werkzame personen in dienst. Nog geen 20% van de bedrijven heeft meer dan twintig werkzame personen in

5 tot 20 werkzame personen

dienst.

63%

19%

1 tot 5 werkzame personen

▶▶ Opvallend is dat grotere bedrijven vaak bekendere merken hebben. Daarnaast is er in deze branche meer aandacht voor doorontwikkeling van producten (zoals nieuwe verpakkingen) dan voor echte productinnovatie.

Consumptie snacks en zoetwaren gestegen ▶▶ In 2012 is de consumptie van snacks en zoetwaren met 1,6% in

Bron: SSZ

waardegroei binnen de snacksmarkt is met 5,2% opvallend te

748 838

760 821

1.093 945

1.092 852

1.086 847

736 830

807

763 840

1.110 836

738

724

796

400 x EUR 1 mln

▶▶ Biscuit, banket en snijkoek vormt de grootste productgroep.

621

600

▶▶ Alle productgroepen laten in 2012 een groei zien. Vooral de

690

800

toe met EUR 57 miljoen.

noemen.

1.035

1000

en zoetwarenmarkt bijna EUR 3,6 miljard. In 2012 nam de waarde

1.124

1200

waarde gestegen. In 2011 bedroeg de omzet op de koek, snacks

200 0

Gedurende de afgelopen vijf jaar is de omzet van deze product-

2007

2008

2009

Chocolade Biscuit, banket, snijkoek

groep nagenoeg gelijk gebleven op ongeveer EUR 1,1 miljard.

Totale afzet snacks en zoetwaren neemt verder af ▶▶ In volume is de totale vraag naar snacks en zoetwaren in 2012 met

2010

2011

2012

Suikerwerk Hartige versnaperingen

Bron: Studiecentrum Snacks en Zoetwaren Benelux

300

0

2007

2008

Suikerprijzen op wereldmarkt dalen 30 25

15

hoge invoerheffing op de prijs van geïmporteerde suiker.

10

en verder onder druk te staan.

137

137

243

246

138

85 108

85 108

2012

20

markt, als gevolg van de suikerquota van 13,8 miljoen ton en de

een klein deel doorberekenen. Hierdoor komen de marges verder

2011

35

blijft rondom het huidige niveau.

▶▶ Bedrijven kunnen de steeds stijgende grondstofkosten slechts voor

2010

Suikerwerk Hartige versnaperingen

Bron: Thomson Reuters Datastream

sinds de top in 2011. De verwachting is dat de suikerprijs volatiel ▶▶ De suikerprijs is in Europa aanzienlijk hoger dan op de wereld-

84 108

2009

Chocolade Biscuit, banket, snijkoek

▶▶ De suikerprijs op de wereldmarkt blijft binnen een dalende trend

248

131 88 109

109 81

80

105

100 x 1 mln kg

respectievelijk 0,2% en 0,6%.

125

afzet in de suikerwerkmarkt daalde met 0,5%. De chocolademarkt

124

200

en snacksmarkt lieten wel een kleine volumestijging zien, van

250

236

door. ▶▶ Voor biscuit, banket en snijkoek daalde het volume met 1,2%. De

256

0,5% gedaald. Hiermee zet de dalende trend, die startte in 2009,

5 0 2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

21

22

mengvoederindustrie

Fusies en overnames houden aan



Hoge prijzen van agrarische grondstoffen veranderen dynamiek in keten



Branche ontwikkelt zich van leverancier tot probleemoplosser

Branchebeschrijving De mengvoederindustrie produceert voer voor landbouwhuisdieren. In

voerspecialiteiten en regionale marktfocus en kleine bedrijven met

de loop der tijd is de concentratie door fusies en overnames toege-

lokale binding. Zowel de coöperatieve als de private eigendoms-

nomen. Het aantal spelers is vrij klein met enkele grote internationaal

structuur komt voor. Nevedi vertegenwoordigt de Nederlandse

georiënteerde ondernemingen met een fors marktaandeel en dunne

producenten en leveranciers van mengvoeders, premixen en vochtrijke

marges. Daarnaast is er een aantal middelgrote bedrijven met

diervoeders.

Trends en ontwikkelingen De mengvoederindustrie opereert onder uitdagende omstandigheden.

manieren. In de eerste plaats neemt ook bij de voerproducenten zelf

Zo staat de omvang van de Nederlandse veestapel door regelgeving

de concentratie toe via fusies en overnames. Vergroting van efficiency

rondom dierenwelzijn en milieu onder druk. Dit betekent dat er geen

is hierbij een belangrijke drijfveer, waar ook de veehouder via de

ruimte is voor groei van veevoervolumes in Nederland. Daarnaast is er

voerprijs uiteindelijk van profiteert. Daarnaast spelen een rol: groter

sprake van een opwaartse druk op de grondstofprijzen als gevolg van

draagvlak voor investeringen; ook in R&D, grotere inkoopmacht,

de aanhoudende groei van de mondiale vraag naar agrarische grond-

vergroting van het marktgebied en verbreding van het assortiment. In

stoffen. Omdat de voerkosten 55 tot 75% van de kostprijs in beslag

de tweede plaats wordt de voerproducent steeds meer een partner

nemen, is het effect op de resultaten van de veehouders groot. Bij de

van de veehouder. Via innovatieve producten, voerconcepten en advies

veehouders zelf neemt de schaalgrootte steeds verder toe. Vooral de

ondersteunt hij de veehouder bij het verhogen van de kwaliteit van

grotere bedrijven voorzien steeds meer in hun eigen voerproductie

de eindproducten, het verlagen van de kostprijs, het bevorderen

door zelf voeders op te slaan, te bewerken en te mengen. De hiervoor

van diergezondheid en dierenwelzijn en het reduceren van de

beschreven marktomstandigheden beïnvloeden de branche op twee

milieubelasting.

Onze visie Behoudens extreme weersomstandigheden verwacht ABN AMRO dat

voerproducent, naast mengvoerleverancier, meer een makelaar wordt

de grondstofprijzen in de loop van de tweede helft van 2013 dalen. Op

van voer-, markt- en grondstoffenkennis. Het proces van schaal-

termijn moet echter met structureel hoge niveaus van grondstofprijzen

vergroting door middel van fusies en overnames houdt naar

rekening worden gehouden. Daarbij zorgen productiedalingen door

verwachting aan. Hierbij houden de grote spelers ook markten buiten

weersinvloeden, bij lage voorraden en groeiende vraag, voor een hoge

Nederland in de gaten. Wij verwachten relatief veel fusie- en

prijsvolatiliteit. Dit stelt hoge eisen aan de kwaliteit van markt-

overnamebewegingen bij de middelgrote spelers. Deze zijn niet groot

verwachting, inkoop en risicomanagement. Door deze ontwikkeling

genoeg om dezelfde schaalvoordelen te behalen als het grootbedrijf,

gaan ook veehouders op zoek naar strategieën om minder kwetsbaar te

maar ook weer te groot om de voordelen van het kleinbedrijf (local

worden voor ongunstige grondstofprijzen. Eigen inkoop en verwerking

heroe, zeer gespecialiseerd, korte lijnen, super flexibel, sterke binding

van enkelvoudige droge en natte bijproducten groeit. Daardoor groeit de

met afnemers) volledig uit te buiten.

behoefte aan markt- en grondstofkennis. ABN AMRO verwacht dat de

Kerngegevens

Websites

Aandeel productie 106 leden Nevedi: 96%

Aandeel varkensvoeders in mengvoerafzet: 44%

Marktaandeel top-3 in Nederland: 60%

Aandeel rundveevoeders in mengvoerafzet: 24%

Afzet veevoer in Nederland: 18 mln ton

Aandeel pluimveevoeders in mengvoerafzet: 27%

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.pdv.nl www.nevedi.com www.lei.wur.nl www.fefac.org

mengvoederindustrie

Daling varkensstapel valt mee

Bron: CBS

▶▶ Sinds een paar jaar staat de veestapel onder druk als gevolg van

102

15

per 1 april

regelgeving rond verduurzaming van vlees.. De daling van de kippenstapel in 2012 was grotendeels het gevolg van minder leghennen (inclusief fokhennen).

10

98

5

94

varkensstapel duidelijker af, vooral in Oost- en Zuid-Europa.

x 1 mln

van de varkensstapel in 2012 mee. In de rest van Europa nam de

0

2007

2008

Rundvee (l.as)

2009

2010

2011

Varkens (l.as)

Kippen (r.as)

Voerproductie voor Nederlandse markt gedaald ▶▶ Na een herstel in 2010, daalde de totale Nederlandse veevoer-

12.000

daalde echter met 2,2% en die van het overige veevoer zelfs met

10.000

boeren om steeds meer te voorzien in de eigen veevoerproductie, gaat ABN AMRO voor 2012 uit van een daling van de

productie, x 1.000 ton

14.000

groeide nog wel iets in dat jaar. De productie van varkensvoer

▶▶ Gezien de krimp van de veestapel in 2012 en de neiging van

Bron: FEFAC

16.000

productie weer in 2011. De productie van rundvee- en pluimveevoer

6,7%.

90

2012

x 1 mln

▶▶ Gezien de regelgeving voor groepshuisvesting valt de lichte daling

8.000 6.000 4.000 2.000 0

2006 2007 Overig Pluimveevoer Rundveevoer Varkensvoer

veevoerproductie voor de Nederlandse markt.

2008

2009

2010

2011

Sojaprijs enorm gestegen

Bron: LEI

▶▶ Belangrijke grondstoffen voor mengvoer zijn tarwe, maïs, soja en tapioca. De prijzen hiervan worden op de mondiale markt bepaald.

550

Tot ver in 2012 bewogen de wereldmarktprijzen van granen en

500

300 250

450

sojabonen zich in een opgaande lijn.

400

▶▶ Uiteindelijk nam de gemiddelde prijs van sojaschroot toe met bijna

200

350 150

300

100

Sojaschroot ZA, l.as

50

okt

jul

apr

jan-12

okt

jul

150

apr

200 jan-11

EUR/ton

250

Tarwe EU, r.as

Voerprijzen stegen met vertraging in 2012

Bron: LEI

▶▶ Voerproducenten kopen een deel van de grondstoffen op termijn

50

in, wat mede leidt tot een vertraagd doorberekenen van prijsmutaties op de grondstoffenmarkt. Daarnaast laat het prijsverloop

40

van mengvoer een veel minder volatiel patroon zien dan het 30

Vleesvarkensbrok,1.08 Standaardbrok A Vleeskuikenkorrel mac

okt

jul

apr

jan-12

jul

10

okt

en 7%. Dit bovenop de al forse prijsstijgingen in 2011.

apr

standaardbrok en vleeskuikenkorrel met respectievelijk 9%, 8,5%

20

jan-11

in 2012. Uiteindelijk stegen de prijzen van vleesvarkensbrok,

EUR/100 kg

prijsverloop van agrarische grondstoffen. ▶▶ Niettemin was een toename van de veevoerprijzen onvermijdelijk

EUR/ton

37% in 2012 en de tarweprijs met ongeveer 7,5%.

23

24

slachterijen en vleesverwerking

Productie en export namen toe in 2012



Opkomende markten moeten zorgen voor marktgroei



Opwaartse druk op veeprijzen niet volledig doorgegeven aan retail

Branchebeschrijving De slachterijbranche bestaat voornamelijk uit varkens- en pluimvee-

verpakken van vleesproducten komt voor. Er zijn ongeveer 60 grote en

slachterijen. De slachterij neemt de dieren af van de veehouder of

middelgrote slachterijen. De vleesverwerkende industrie kent enkele

veehandelaar en slacht de dieren. Soms worden de deelstukken

grote ondernemingen. Het merendeel van de bedrijven betreft

verkocht aan uitsnijderijen of aan vleesveredelaars. Het vlees wordt

gespecialiseerde, ambachtelijke bedrijven met een meer regionale

vervolgens verwerkt tot halffabrikaten en eindproducten. Ook het zelf

functie.

Trends en ontwikkelingen De Nederlandse vleesproductie is in 2012 iets toegenomen, vooral

Rond dat hogere prijsniveau zorgen fluctuaties in de aanbod- en

door de pluimveevleesproductie. Export van vlees is belangrijk en

vraagverhouding van vee voor een hoge mate van prijsvolatiliteit. De

vindt vooral plaats naar landen binnen West-Europa. In 2012 nam de

Nederlandse slachters kunnen de veeprijs praktisch niet beïnvloeden

nominale export verder toe, waarbij de export naar landen buiten

en hebben aan de afzetkant te maken met machtige retailorganisaties.

West-Europa een bovengemiddelde groei vertoonde. De export naar

Deze moeilijke omstandigheden hebben ertoe geleid dat de branche

deze regio´s is van essentieel belang voor de branche, omdat de West-

een proces van schaalvergroting doormaakt via sanering, fusies en

Europese markt kampt met verzadigingsverschijnselen. Daarbij komt

overnames. Doelen zijn: efficiencyverhoging, een groter draagvlak

dat de druk op de koopkracht in deze regio groot is als gevolg van

voor investeringen in productie en productontwikkeling, product- en

overheidsmaatregelen om de begroting op orde te krijgen. Met de

regioverbreding, verzekering van veeaanvoer en waarborgen van

groeiende mondiale vraag naar agrarische grondstoffen komen

afzetkanalen. Inmiddels zijn er in de meeste segmenten dominante

veevoerprijzen op een historisch gezien structureel hoger niveau. Dit

spelers in Nederland ontstaan. Op Europees niveau is de markt echter

mondt uiteindelijk uit in structureel hogere inkoopkosten van vee.

nog gefragmenteerd.

Onze visie De vleesconsumptie in West-Europa blijft onder druk staan als gevolg

met een verhoogde fusie- en overnameactiviteit. Volgens ABN AMRO

van de matige koopkrachtontwikkeling. Ook eten mensen in deze regio

is een verdere verhoging van consumentenprijzen uiteindelijk onont-

steeds vaker uit overtuiging minder vlees. Afzetgroei moet komen uit de

koombaar. De branche werkt aan een betere verwaarding van vlees.

opkomende markten waar de vraag naar vlees toeneemt, zoals

Bijvoorbeeld door in te zetten op duurzamer vlees via het bevorderen

Centraal- en Oost-Europa. Hier heeft men wel te maken met geduchte

van dierenwelzijn, reductie van antibioticagebruik en het verlagen van de

concurrenten uit de VS en Zuid-Amerika. Specifieke aandacht vragen de

milieu-impact. Positief is dat retailers lijken te bewegen richting een

varkensslachterijen. In Europa, vooral in Duitsland, is sprake van over-

betere waardering van kwaliteitsvlees, al dan niet in concepten.

capaciteit en een strijd om de levering van varkens. Gecombineerd met

Tenslotte zal de gehele vleesketen de handen ineen moeten slaan om

de verwachte daling van het Europese varkensaanbod ontstaat er een

vleesschandalen te voorkomen en maatschappelijke acceptatie van het

opwaartse druk op de varkensprijzen. Onder deze omstandigheden

houden van vee te bevorderen.

moet gezocht worden naar verbeteringen van ketenefficiency, mogelijk

Kerngegevens

Websites

Productie uit slachtingen: 2,9 mln ton

Aantal varkensslachterijen met > 100.000

▶▶ waarvan varkensvlees: 1,8 mln ton

slachtingen: 9

▶▶ waarvan pluimveevlees: 0,7 mln ton

Aantal vleeskuikenslachterijen met > 10.000 ton geslacht gewicht: 13

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.cov.nl www.pve.nl www.agriholland.nl www.nepluvi.nl

slachterijen en vleesverwerking

Binnenlands vleesverbruik daalde in 2012

Bron: PVE

▶▶ De productie uit slacht en de vleesexport groeiden licht in 2012. De

3

invoer van vlees, inclusief de producten die zonder bewerking weer worden uitgevoerd, daalde met 1%. Per saldo is de Nederlandse

2 x 1mln ton

consumptie van vlees (slachtingen minus uitvoer plus invoer) met ongeveer 0,5% gedaald. ▶▶ De invoer van vlees en vleesproducten kwam in 2012 voor 75% uit

1

de EU met Duitsland (25% aandeel) als koploper, gevolgd door België (18% aandeel). Daarbuiten is Brazilië de belangrijkste

0

leverancier met een aandeel van 13%.

2009

2010

Slachtingen

Invoer

2011

Uitvoer

2012

Verbruik

Marginale toename productie uit slachtingen ▶▶ De totale productie van vlees nam in 2012 licht toe. Terwijl de

Bron: PVE

1.600

productie van kippenvlees toenam, liet de productie van de overige vleessoorten een daling zien.

1.200

▶▶ Pluimveevlees profiteert duidelijk van de druk op het reëel beschik800

baar inkomen van de Europese consument. Het aandeel van deze x 1.000 ton

vleessoort in de vleesproductie nam daardoor toe.

400

0

2005 Rundvlees

2010 Kalfsvlees

2011

Varkensvlees

2012

Pluimveevlees

Exportaandeel West-Europa daalde in 2012

Bron: CBS

▶▶ De vleesexport in waarde nam in 2012 toe. De export naar gebieden buiten West-Europa nam veel sterker toe dan de export

100%

binnen West-Europa. Hierdoor boette West-Europa aan belang in.

80%

▶▶ De belangrijkste exportlanden zijn Duitsland, het Verenigd Koninkrijk,

60%

Frankrijk en Italië. Duitsland vormt de grootste exportmarkt. Naar het Verenigd Koninkrijk wordt primair bacon uitgevoerd. Italië is de ontwikkeling in dit land drukt de vraag naar deze vleessoort.

Export vlees

grootste afnemer van kalfsvlees. De moeizame economische

40% 20% 0%

2000 Rest wereld Rest W-E Italië

2005

2010

2011

2012

Frankrijk Verenigd Koninkrijk Duitsland

Nederlandse vleesconsumptie verzadigd

Bron: PVE

▶▶ De Nederlandse vleesconsumptie is duidelijk verzadigd en groeit

100

nauwelijks meer. In 2012 nam het verbruik per hoofd van de 80

bevolking met bijna 1% af tot iets meer dan 84 kilo. ▶▶ De vier belangrijkste vleessoorten vertoonden een daling van de

40 in kg per capita

vleessoort in 2012 steeg.

2,4

2,5

2,5

2,6

21,6

22,1

22,8

22,3

22,2

43,6

41,9

41,8

41,4

41,0

60

consumptie per capita. Hierbij nam het verbruik van pluimveevlees het minst af, waardoor het aandeel van deze relatief goedkope

2,7

20 19,2 0

2000 Ander vlees Pluimveevlees Varkensvlees Rund-/kalfsvlees

19,2

19,2

18,8

18,4

2005

2010

2011

2012

25

26

zuivelindustrie

Volop dynamiek in aanloop naar verdwijnen melkquota



Verwerken van extra melkaanbod is een uitdaging



Innovatie en marktgebieden buiten Europa sleutels tot succes

Branchebeschrijving De zuivelindustrie produceert een breed assortiment

een aantal grote spelers met een uitgebreid assortiment is er een

basiszuivelproducten, waarvan de belangrijkste kaas, melkpoeder,

groep kleinere bedrijven met een smaller productenpakket. Ook zeer

gecondenseerde melk en boter zijn. Daarnaast worden er

kleine nichespelers komen voor. Een groot deel van de Nederlandse

consumptiemelkproducten in allerlei varianten geproduceerd, zoals

zuivel wordt in het buitenland afgezet.

melk, karnemelk, yoghurt en vla. De concentratiegraad is hoog. Naast

Trends en ontwikkelingen Steeds meer worden productie, verwerking en handel door een

mondiale vraag- en aanbodverhoudingen met sterk fluctuerende

cluster van bedrijven gedaan, waarbij de clusters onderling met elkaar

prijzen tot gevolg. De branche is volop in beweging door de opheffing

concurreren. De moeizame ontwikkeling van de Europese economie

van de markt- en prijssteun voor melk en het einde van quotering in

zette druk op de verzadigde Europese markt, vooral bij bulk. Autonome

Europa in 2015. Een aantal Nederlandse spelers sorteert al voor op

productiegroei wordt gerealiseerd door betreding van marktgebieden

een groter aanbod van melk vanaf dat tijdstip. Op belangrijke markten

buiten Europa. Ook het ontwikkelen van innovatieve producten,

wordt nu al een positie ingenomen, door vestiging ter plaatse of door

appellerend aan gezondheid en duurzaamheid, stimuleren de

overnames. Ook worden productievestigingen onder de loep genomen

productie. In 2012 nam de zuivelproductie met 2% toe. Het grootste

en worden nieuwe fabrieken gebouwd. Tenslotte wordt de verhouding

deel van de Nederlandse zuivelproductie wordt uitgevoerd, vooral

tot melkveehouders tegen het licht gehouden. Hierbij komen zaken

binnen West-Europa. Het exportvolume groeide beperkt in 2012, maar

aan de orde als prijssystemen, leveringsrechten en de rolverdeling

de uitvoer in waarde nam af. Vooral de prijs van boter en boterolie

tussen coöperatie en privaat bedrijf.

daalde sterk. De prijs van zuivelproducten wordt bepaald door

Onze visie De markt in West-Europa blijft nog onder druk staan vanwege overheids-

de uitdaging staan het extra aanbod tot waarde te brengen. Een groot

maatregelen om de begroting op orde te krijgen. Substantiële groei

deel van de extra melkaanvoer zal tot melkpoeder worden verwerkt.

moet uit gebieden daarbuiten komen. De buitenlandse interesse, uit

Daarnaast moeten de verkoopinspanningen op de wereldmarkt worden

vooral het Midden Oosten en Azië, voor Nederlandse zuivel (producten

opgeschroefd. Aan de innovatieve kwaliteiten worden hoge eisen

en bedrijven) groeit vanwege de kwaliteitsperceptie. Als gevolg van het

gesteld. Hieronder valt volgens ABN AMRO het inspelen op duurzaam-

wegvallen van de quotering in 2015 neemt het melkaanbod toe.

heid (biologisch melk), gezondheid en regionale afkomst van producten.

Schattingen van het extra aanbod variëren tussen de 10 en 20% in

Ook het vinden van basismateriaal voor bijvoorbeeld babymelk, lactose-

2020. ABN AMRO verwacht dat de impact van de Europese productie-

vrije melk, sportdranken en dergelijke behoort daartoe. Hierdoor

toename op wereldzuivelprijzen wordt gedempt door de groeiende

ontstaan aantrekkelijke, innovatieve productsegmenten die een hogere

vraag naar zuivel in opkomende markten. Prijsvolatiliteit heeft echter zijn

toegevoegde waarde genereren.

intrede gedaan en zal niet meer verdwijnen. De zuivelindustrie blijft voor

Kerngegevens

Websites

Aantal grote ondernemingen: 20

Aantal werknemers: 9.800

Aantal fabrieken van grote ondernemingen: 50

Verwerkte melk: 11.770 mln kg

▶▶ waarvan coöperatieve fabrieken: 31 ▶▶ waarvan particuliere fabrieken: 19

Actuele sectorprognoses vindt u in onze publicatie ’Prognoses economie en sectoren’

www.prodzuivel.nl www.agriholland.nl www.CBS.nl www.lei.wur.nl

zuivelindustrie

Binnenlands verbruik nam toe in 2011

Bron: Productschap Zuivel

▶▶ In 2011 namen productie, uitvoer en invoer toe. Per saldo nam de

7.000

binnenlandse marktvoorziening (productiewaarde plus invoer minus

6.000

uitvoer) verder toe.

5.000

▶▶ De uitvoer van zuivelproducten is voor bijna 95% van Nederlandse

5.294

producten die,eventueel na een kleine bewerking, weer worden

2.000

x EUR 1 mln

3.000

5.369

5.052

4.877

4.000

herkomst. De totale uitvoer omvat daarnaast ook geïmporteerde geëxporteerd.

6.410 5.880

3.816

3.534

2.276

2.062

2.022

1.945

1.000 0

2000 Productiewaarde

2005 Uitvoer

2010

2011

Invoer

Productie van melkpoeder daalt derde jaar op rij ▶▶ De zuivelproductie bestaat voor meer dan de helft uit kaas.

1.600

Gecondenseerde melk neemt met ongeveer 25% de tweede

1.400

positie in.

1.200 1.000

▶▶ Na een zeer lichte daling in 2011, nam de totale zuivelproductie in gecondenseerde melk: bijna 5%. Alleen de productie van melkpoeder daalde en wel met meer dan 2,5%. Ook in 2010 en 2011 daalde de melkpoederproductie.

800 productie, mln kg

2012 toe met 2%. De grootste productiestijging werd genoteerd bij

Bron: CBS

600 400 200 0

2008

2009

2010

2011

2012

Boter Melkpoeder Gecondenseerde melk Fabriekskaas

Nominale uitvoer zuivelproducten daalde in 2012

Bron: CBS

▶▶ In 2012 daalde de totale zuivelexport in waarde met ongeveer 3%. 3.500

export in kilo’s steeg, bleef de nominale uitvoer praktisch gelijk in

3.000

2012. De uitvoer van boter en boterolie nam in volume fors toe,

2.500

maar nam in waarde fors af.

2.000

▶▶ Bij mager melkpoeder was er zowel in volume als in waarde sprake van een zeer sterke daling van de uitvoer. Alleen bij gecondenseerde melk kon een stijging van zowel het exportvolume als de exportwaarde worden genoteerd.

export, mln euro

Bijna de helft van de zuiveluitvoer bestaat uit kaas. Terwijl de kaas-

1.500 1.000 500 0

2010 Melkprodukten

2011 Boter en boterolie

2012 Kaas

Exportaandeel Afrika groeit ▶▶ Het belang van Europa in de kaasexport neemt – zij het zeer

Bron: CBS 100%

geleidelijk - sinds 2000 af. Deze regio vormt echter nog steeds de 95%

belangrijkste exportbestemming voor kaas. De Westeuropese landen Duitsland, Frankrijk en België namen in 2012 gezamenlijk

90%

57% van de kaasexport voor hun rekening. In het Oosteuropese van 5%. ▶▶ Buiten Europa is vooral de opkomst van Afrika opvallend. Het exportaandeel van dit continent is inmiddels gegroeid van 2% in 2000 naar 4% in 2012.

85% aandeel regio´s

marktgebied neemt Rusland de koppositie in met een exportaandeel

80% 75%

2000 Afrika Azië en Oceanië Amerika Europa

2005

2010

2011

2012

27

28

leeswijzer

Deze leeswijzer geeft u inzicht in de opbouw van de brancheanalyses en geeft bovendien een verklaring van enkele veel gebruikte termen.

De tweede pagina van de brancheanalyse

De brancheanalyses bestaan uit twee volledige pagina’s. Op de

Op de tweede pagina van de brancheanalyse staan vier

eerste pagina staan achtereenvolgens de volgende onderdelen:

verschillende figuren. In de balk boven de figuren staat de titel van de figuur in het betreffende blok, inclusief een bronvermelding. In

De eerste pagina van de brancheanalyse

veel gevallen heeft ABN AMRO Economisch Bureau eigen bewerkingen en ramingen gemaakt met behulp van de gegevens van de genoemde dataleverancier. Indien een dergelijke bewerking heeft plaatsgevonden, dan staat dit vermeld in de balk.

▶▶ Drie bullets

De figuren op pagina 2 hebben betrekking op economische

De drie bullets bovenaan de pagina geven de kern van de analyse

ontwikkelingen. Onderwerpen die hier onder andere kunnen

weer. In drie korte zinnen wordt een kernachtige samenvatting

worden behandeld zijn: omzetontwikkeling, kostenontwikkeling,

van de brancheanalyse weergegeven.

exploitatiebeeld, exportontwikkeling, aantal bedrijven, werkgelegenheid, marktaandelen, en dergelijke.

▶▶ Het blok ‘Branchebeschrijving’ Het blok ‘Branchebeschrijving’ geeft een beknopte omschrijving en definitie van de branche. De belangrijkste karakteristieken van de branche worden hierin beschreven.

Waar staan de letters ‘r’ en ‘v’ voor in de figuren?

▶▶ Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’

In de figuren treft u in sommige gevallen een letter ‘r’ of ‘v’ achter

Het blok ‘Trends en ontwikkelingen’ gaat in op de huidige

het jaartal aan. In deze gevallen staat de ‘r’ voor een raming (op

ontwikkelingen in de branche. De tijdspanne van dit blok ligt in

basis van beschikbare gegevens t/m bijvoorbeeld november 2011

veel gevallen tussen maart 2012 en maart 2013. In dit blok wordt

is een inschatting gemaakt voor de rest van het jaar). De ‘v’ staat

in sommige gevallen ook enkele jaren teruggekeken om de

voor voorspelling en betreft de verwachting van de betreffende

huidige ontwikkelingen en trends beter te kunnen begrijpen.

sector econoom van ABN AMRO Economisch Bureau.

▶▶ Het blok ‘Onze visie’ Het blok ‘Onze visie’ geeft de visie over de branche weer van de sector economen van ABN AMRO Economisch Bureau. De analyse heeft betrekking op het huidige jaar (2013) en in sommige gevallen het komende jaar (2014). ▶▶ Het blok ‘Kerngegevens’ Het blok ‘Kerngegevens’ geeft een overzicht van de meest relevante (economische) indicatoren die kenmerkend zijn voor de branche. De gegevens hebben betrekking op 2012, tenzij anders vermeld. Bij het zoeken naar de gegevens voor dit blok is gebruik gemaakt van een veelheid van bronnen. Er is vooral gebruik gemaakt van de gegevens van het CBS, maar tevens zijn andere bronnen geraadpleegd, zoals brancheorganisaties, onderzoek- en adviesbureaus, kranten, tijdschriften, internet en overheidsinstanties (waaronder product- en bedrijfschappen, ministeries).

leeswijzer

Veel gebruikte termen, inclusief definities Tot slot van deze leeswijzer een opsomming van enkele veel gebruikte termen in deze publicatie, inclusief de definitie volgens ABN AMRO. ▶▶ Definitie ZZP ZZP staat voor ‘Zelfstandigen Zonder Personeel’. Ondernemers die geen personeel in dienst hebben. Het begrip verwijst ook naar de term ‘freelancer’. ▶▶ Definitie MKB MKB staat voor Midden- en KleinBedrijf. In deze publicatie hanteren we als definitie voor MKB de volgende veel gebruikte tabel: Categorie onderneming

Werknemers

Jaaromzet

of jaarlijks

balanstotaal middelgroot

< 250

≤ € 50 mln.

≤ € 43 mln.

klein

< 50

≤ € 10 mln.

≤ € 10 mln.

micro

< 10

≤ € 2 mln.

≤ € 2 mln.

▶▶ Definitie FTE FTE staat voor ‘full-time-equivalent’. Eén fte staat voor een volledige werkweek van 38 uur. ▶▶ Definitie BBP Bruto Binnenlands Product is de totale waarde van alle in een land geproduceerde goederen en diensten in een bepaalde periode.

29

30

colofon

De Visie Op Food is een uitgave van ABN AMRO. Het rapport is

Disclaimer

geschreven door ABN AMRO Economisch Bureau op verzoek van

De in deze publicatie neergelegde opvattingen zijn gebaseerd op door

ABN AMRO Sector Advisory.

ABN AMRO betrouwbaar geachte gegevens en informatie, die op zorgvuldige wijze in onze analyses en prognoses zijn verwerkt. Noch

Sectoranalyse

ABN AMRO, noch functionarissen van de bank kunnen aansprakelijk worden gesteld voor in deze publicatie eventueel aanwezige onjuist-

Thijs Pons ([email protected])

heden. De weergegeven opvattingen en prognoses houden niet meer in

Senior Sector Econoom

dan onze eigen visie en kunnen zonder nadere aankondiging worden

ABN AMRO Economisch Bureau

gewijzigd.

Macro economische analyse

© ABN AMRO, mei 2013 Deze publicatie is alleen bedoeld voor eigen gebruik. Het gebruik van

Nico Klene ([email protected])

tekstdelen en/of cijfers is toegestaan mits de bron duidelijk wordt ver-

Senior Econoom

meld. Verveelvoudiging en/of openbaarmaking van deze publicatie is niet

ABN AMRO Economisch Bureau

toegestaan, behalve indien hiervoor schriftelijk toestemming is gekregen van ABN AMRO. Teksten zijn afgesloten op 15 april 2013.

Interviews Joep Auwerda Journalist/tekstschrijver

Fotografie interviews Hannie Verhoeven

Commercieel contact Niels Dijkman ([email protected], 020-3439935) Sector Banker Food ABN AMRO Sector Advisory

Distributie Website: www.abnamro.nl/food Telefoon: 0900-0024 (e 0,10 per minuut)

AA 6585 G © 05-13

0900 - 0024 (E 0,10 per minuut) abnamro.nl/sectoren