Verslag studiereis Kopenhagen

Verslag studiereis Kopenhagen 1. Inleiding

Van 30 september tot 3 oktober 2012 is een groep van 18 mensen vanuit het landelijk steunpunt Brede Scholen en twee reisleiders afgereisd naar Denemarken om daar verschillende instellingen te bezoeken rond onderwijs en opvang. De 18 deelnemers aan de reis waren in veel gevallen ambassadeurs van het landelijk steunpunt Brede Scholen (experts of ervaringsdeskundigen verbonden aan brede scholen in Nederland). Daarnaast was er ook een beleidsmedewerker van het ministerie van SZW, een adviseur van het landelijk steunpunt en een onderzoeker vanuit het lectoraat Integraal Jeugdbeleid mee. We hebben verschillende instellingen in en rond Kopenhagen bezocht. Het doel van de studiereis was ons te laten inspireren op het gebied van brede schoolontwikkeling en doorgaande lijnen, uitwisseling en ontmoeting met de Deense collega’s en de deelnemers aan het werkbezoek. Hoewel Denemarken om de hoek ligt, verschilt de context op een tal van punten van de Nederlandse situatie. Een aantal belangrijke verschillen met de Nederlandse situatie zijn:  Kinderen in Denemarken gaan in het jaar dat zij zes jaar worden op 1 juni als jaargroep tegelijk naar de basisschool en blijven daar tot ongeveer hun 16e jaar.  Vrijwel alle kinderen (ongeveer 97%) gaan elke dag naar de kinderopvang (kindergarten) voordat zij naar school gaan.  Kinderen van 6 tot 10 jaar gaan naar de BSO (SFO). Na hun tiende blijven zij na schooltijd thuis of bezoeken een vrijetijdsclub.  De meeste basisscholen in Deenemarken (87%) zijn openbaar. De schoolkeuze van ouders is beperkt tot een bepaald postcodegebied.  Vrijwel alle ouders werken fulltime.  Ouders in Denemarken hebben 52 weken verlof voor en na de geboorte van een kind (onderling te verdelen).

2. Trekronerskolen (Roskilde)

Trekronerskolen is een openbare school met 810 kinderen in de leeftijd van 6 tot 16 jaar (34 klassen). Er werken 58 leerkrachten en 30 pedagogen. Vormgeving Trekronerskolen is een prachtige moderne school die gehuisvest is in een complex van verschillende lage gebouwen rond een binnenplaats. In de lage gebouwen zitten de verschillende klassen die met hun ramen en ingang direct uitkomen op het binnenplein. In één van de centrale gebouwen zit een uitgebreide bibliotheek, bioscoop, kantine, café en schoolkeuken. Op het binnenplein zijn bewust geen speeltoestellen geplaatst, kinderen gebruiken de ruimte om te spelen. Bij het ontwerp is er vanuit gegaan dat kinderen in hun pauze veel moeten bewegen en samen (leren) spelen. Zo is er een plaats die op allerlei manieren gebruikt kan worden; om te rennen, te skateboarden of waar met water gespeeld kan worden (zwemmen, kliederen). Kinderen hebben de vrijheid om eigen plekken op te zoeken, waarbij toezicht beperkt aanwezig is. De kinderen kunnen gaan en staan waar ze willen en de school vertrouwt erop dat zij daarbij zelf hun veiligheid in acht nemen. De omgeving van de school bestaat uit de nabijgelegen gebouwen van de plaatselijke universiteit en natuur bestaande zoals bos en moeras. Voor een indruk van de school zie http://www.sla.dk/byrum/trekroner.htm Zelfsturende teams Opvallend aan de organisatie van de school zijn de zelfsturende teams. Voor elke drie opeenvolgende leerjaren is een groep van vier leerkrachten. Een leerkracht blijft drie jaar bij zijn

klas en start dan weer opnieuw met een jonge groep (zie figuur 1). Deze groep leerkrachten regelt zelf voor deze drie leerjaren de inhoud van het onderwijs, de planning en ziektevervanging. Voorop staat dat flexibiliteit in de teams van belang is en de mogelijkheid het onderwijs naar eigen inzicht in te richten. Het voordeel hiervan is dat er geen les uitvalt, er interdisciplinair wordt samengewerkt en kennis gedeeld. Reflectie op het eigen werk vindt de school daarbij heel belangrijk, het leidt tot innovatie binnen de school. Het is elk jaar een klus om 10 diverse kwalitatief goede teams samen te stellen, maar de ervaringen zijn zeer positief. Leerkrachten vinden het erg leuk en uitdagend om op de Trekronerskolen te werken en het ziekteverzuim is dan ook laag.

Figuur 1: Teamstructuur Trekronerskolen Samenwerking BSO De buitenschoolse opvang werkt nauw samen met de school en vindt plaats vanuit een aantal gebouwen op het binnenplein van de school. De pedagogisch medewerkers die daar werken komen tussen de middag in de klaslokalen om met de kinderen te lunchen en begeleiden de naschoolse activiteiten. Ook gaan zij mee met excursies die vanuit school worden georganiseerd. Oudergesprekken worden gevoerd met de leerkracht en de pedagogisch medewerker die betrokken is bij een kind.

3. Hellerup Skole (Hellerup) De Hellerup Skole heeft een innovatief onderwijsconcept in een modern nieuw gebouw. De school telt 650 leerlingen en 80 medewerkers. Het bezoek aan deze school lokt verschillende reacties uit onder de bezoekers. Sommigen vinden het allemaal prachtig, anderen vinden het verschrikkelijk. Iedereen is het eens over het architectonische fraai vormgegeven schoolgebouw. De school werd gebouwd in 2002 en is een voorbeeld van Scandinavisch design, veel hout en glas en staal. Veel discussie is er over de vrijheid en (het gebrek aan) structuur in de school. De alternatieve leerplekken en de vrijheid die de kinderen krijgen hebben als keerzijde dat de school het er in de school in de ogen van sommigen chaotisch aan toe gaat en er rommelig uitziet. “Open plan” schoolconcept Wat onmiddellijk opvalt is het ontbreken van klaslokalen in de school. De school werkt met het zogenaamde “open plan” schoolconcept. De school werkt met open en flexibele leerruimtes die zowel de kinderen als de volwassenen de optimale ontplooiingskansen moeten bieden. Een klas

telt ongeveer 17 leerlingen. Op deze manier geeft de school vorm aan de gemeentelijke visie op leren: Leren zonder grenzen. Centraal in deze visie staat: 1. Leerlingen gebruiken en ontwikkelen hun middelen en mogelijkheden maximaal. 2. Volwassenen organiseren structuren die kinderen uitdagen tot leren. In de school zie je dan ook veel materialen (documentatie, boeken, digitale middelen, muziekinstrumenten, dieren, sportfaciliteiten etc.) waarmee kinderen onder schooltijd en in hun vrije tijd zichzelf kunnen ontplooien. En er is ruimte voor kinderen met uiteenlopende leerstijlen. Er zijn gemeenschappelijke plekken waar kinderen samen kunnen werken en er zijn de afgeschermde open cirkels waar collectieve instructie en uitleg gegeven kan worden. Voor leerlingen die daar behoefte aan hebben is er ook ruimte om zich terug te trekken en alleen te werken. Voor de medewerkers daarentegen betekenen de open ruimtes dat zij altijd zichtbaar zijn. Zo kunnen zij gemakkelijk van elkaar leren. De school staat open voor nieuwe kennis uit bijvoorbeeld onderzoek en heeft daarom partnerschappen met allerlei particuliere ondernemingen, hoger onderwijsinstellingen en scholen in binnen-en buitenland. Sociaal welzijn Sociaal welzijn ziet de school als voorwaarde om te komen tot leren. Kinderen moeten zich veilig voelen en erkenning krijgen. Zij krijgen van de professionals alle vertrouwen. Zij hoeven dat niet eerst te verdienen. Kinderen worden verondersteld zelf verantwoordelijkheid te kunnen dragen voor hun leerproces en hun omgeving. Zo moeten zij bijvoorbeeld ook zelf schoonmaken. Om de lessen niet verstoren waren wij na schooltijd te gast. Een filmpje waarop de school in bedrijf is te zien staat op youtube (http://www.youtube.com/watch?v=PhdqWXi2x3I).

4. Gemeente Gladsaxe

De gemeente Gladsaxe ligt vlakbij de hoofdstad Kopenhagen en telt ongeveer 62.500 inwoners. De gemeente telt 63 kinderdagverblijven (kindergarten) waar zo’n 5000 kinderen van 0 tot 6 jaar naar toe gaan. In de gemeente maakt 97% van de kinderen gebruik van de kinderopvang. You have te learn to be, before you can learn to learn, is de filosofie van de gemeente Gladsaxe. De gemeente vindt het belangrijk dat het kind en zijn ontwikkeling centraal staat in de dagopvang en op scholen. De focus ligt daarbij op wat de kinderen kunnen en niet op wat zij niet kunnen. DAP-project Het DAP-project staat voor Documentatie van Pedagogische leerplannen en is ontwikkeld in nauwe samenwerking met de kinderopvang in de gemeente Gladsaxe. Het doel van het project was de focus binnen de kinderopvang te veranderen van ‘taking care’ naar ‘education’. De kinderopvang binnen de gemeente moet jonge kinderen een omgeving bieden die relevant en ondersteunend is voor hun ontwikkeling en waar zij iets van leren. DAP gaat daarbij uit van vijf competenties waaraan gewerkt wordt:  persoonlijke en sociale vaardigheden • taal-en communicatievaardigheden • kennis over cultuur • kennis over de natuur • muzikaliteit en lichaamsbeweging Het werken aan de verschillende competenties moet het dagelijks leven van kinderen in de kinderopvang structureren en inhoud geven. Voor elk kind in de kinderopvang wordt een portfolio bijgehouden dat er voor elk kind binnen de gemeente hetzelfde uitziet. In het portfolio wordt de ontwikkeling van het kind bijgehouden aan de hand van concrete producten

en presentaties zoals observaties van pedagogen, tekeningen etc. Het portfolio is altijd beschikbaar voor ouders. Het DAP-project zorgt ervoor dat een kind in de kinderopvang individueel en in de groep op een leuke en doelgerichte manier elke dag leert en zich ontwikkelt. Ouders waren aanvankelijk bezorgd over de nieuwe koers binnen de kinderopvang. De gemeente heeft daarom een folder voor ouders gemaakt waarin zij geïnformeerd worden over DAP. Ook zijn er zogenaamde ontwikkelingsgesprekken ingesteld als het kind 1 jaar, 3 jaar en 5 jaar is. Aan de hand van de portfolio’s vindt er een gesprek plaats over het kind met de ouders en betrokken professionals. De instellingen die betrokken zijn bij het DAP-project worden door de gemeente ondersteund, maar niet gecontroleerd bij de uitvoering van het beleid. De gemeente is trots op wat er bereikt is voor de 0-6 jarigen binnen de gemeente.

5. Kildevænget Børnehus

De uitwerking van het DAP-project is goed terug te zien in het kinderdagverblijf Kildevænget Børnehus. Een onopvallend pand uit de jaren tachtig biedt dagopvang voor 3 peutergroepen en 3 kleutergroepen. De groepsruimtes zijn niet erg groot. De buitenruimte daarentegen wel en bestaat een grote tuin met veel bomen. Er zijn allerlei plekken en huisjes waar kinderen kunnen klimmen en zich verstoppen. Kinderen zijn dan ook een groot deel van dag buiten aan het spelen. Voor regenachtig weer zijn er speciale regenjassen, -pakken en laarzen. De baby’s slapen overdag buiten in een kinderwagen. De maaltijden en tussendoortjes zijn op het kinderdagverblijf altijd gezond. Tussen de middag krijgen de kinderen een warme maaltijd die ter plekke door een kok wordt klaargemaakt. Bij verjaardagen worden de kinderen feestelijk getrakteerd op een etagère met allerlei soorten fruit. Overgang van dagopvang naar school Op 1 juni gaan alle kinderen in Denemarken die dat jaar 6 jaar worden naar school. Er zijn allerlei rituelen rond deze overstap. Zo zijn er in de gemeente Gladsaxe bijvoorbeeld sportwedstrijden tussen teams van de kinderopvang en de school. Kildevænget Børnehus vindt het belangrijk dat er een veilige en herkenbare overgang is van de dagopvang naar school. De kinderen worden daarom in het laatste jaar van hun verblijf op de dagopvang voorbereid op school. Er worden educatieve activiteiten gedaan en er wordt gewerkt aan twee belangrijke projecten die in de gemeente Gladsaxe de overgang naar school markeren: het eigen koffertje en de groepsschatkist. Met een eigen koffertje presenteert het kind zichzelf op school: hier ben ik! In het koffertje zit een pop die hun eigen (karakter)eigenschappen weergeeft. Daarnaast zit er een tekening in van het kind op school, een familietekening en een meetlint. Het meetlint staat centraal bij veel educatieve activiteiten. De kinderen worden zelf gemeten en ook voorwerpen worden gemeten zoals zelfgebouwde torens. De schatkist is een cadeau van de kinderopvanggroep aan de nieuwe school en bso: hier zijn we dan! De kinderen uit de groep moeten samen tijdens het laatste jaar beslissen wat zij in de schatkist willen stoppen. Ze kiezen bijvoorbeeld de drie leukste liedjes of spelletjes. Daarnaast een groepsfoto en twee posters met foto’s van het dagelijks leven op de kinderopvang.

De scholen nemen de overdracht vanuit de kinderopvang buitengewoon serieus. Voor kinderen met bijzondere behoeften is er aanvullend nog een warme overdracht. Ontwikkeling van kinderen Op het kinderdagverblijf wordt vanuit de DAP visie gewerkt aan het vergroten van de vaardigheden en competenties van kinderen op twee verschillende niveaus; kinderen in de leeftijd van 0,5 – 2 jaar en kinderen van 3 - 6 jaar. De vijf competenties uit het DAP staan hierbij centraal. De kinderen ontwikkelen competenties en vaardigheden in twee fasen. In de eerste fase door actief deel te nemen aan activiteiten waarbij zij begeleid worden door volwassenen. In de tweede fase door de activiteit zelfstandig uit te voeren. Volwassenen spelen een belangrijke rol bij de activiteiten, maar zij dragen geen kennis over aan de kinderen. Zij helpen kinderen om de volgende stap te zetten waarbij de kinderen zelf de regie in handen hebben. Het is de taak van de pedagogisch medewerkers ervoor te zorgen dat de kinderen worden uitgedaagd en nieuwsgierig gemaakt. Twee belangrijke methoden waarmee gewerkt wordt zijn de focuskinderen en het portfolio. Elke dag staat er een kind per groep in de focus. Deze focuskinderen worden een dag lang met extra aandacht gevolgd door de pedagogisch medewerkers en de kinderen in de groep. De specifieke focus van de pedagogisch medewerkers levert voor hen informatie op die zij kunnen gebruiken in de gesprekken met ouders en bij het uitstippelen van educatieve activiteiten voor het kind die passen bij zijn ontwikkeling. Op de gang is voor ouders zichtbaar welk kind die dag in de focus staat en is aan het eind van de dag te zien wat het kind gedaan heeft en wat de leidsters over het kind hebben geschreven. Uitgangspunt is dat er altijd positief over de kinderen wordt gerapporteerd.

6. Randergade Skole

Randersgade skole is een school met 500 leerlingen aan de rand van de stad Kopenhagen. De school is een typische stadsschool. Het gebouw van eind 19e eeuw heeft een klein bemeten schoolplein waar alle 500 kinderen tegelijk pauze houden. De school profileert zich als internationaal georiënteerde school. Kinderen maken al vroeg kennis met vreemde talen. Meteen in het eerste jaar beginnen zij met Engels, vanaf het vijfde jaar komen daar Frans en Duits bij. De school onderhoudt ook contacten met instellingen buiten Denemarken. Klas 0 Kinderen die net nieuw zijn op school komen in klas 0. Daar worden zij door een pedagogisch medewerker voorbereid op het schoolse leven. De lessen zijn nog niet zo gestructureerd en de nadruk ligt vooral op spelen en vrije expressie. Het belangrijkste dat kinderen in deze klas leren is sociale vaardigheden. Gaandeweg wennen zij aan meer structuur. Tijdens de lessen praten de

kinderen over vriendschap en hoe zij met elkaar om moeten gaan. Daarnaast leren zij bijvoorbeeld ook hoe zij een pen moeten vasthouden. De samenwerking met de kinderopvang is niet erg intensief. De kinderen komen van 25 verschillende instellingen voor kinderopvang. Een recent project rond lezen in samenwerking met één kinderopvanginstelling en de bibliotheek was een eerste poging tot samenwerken. De samenwerking tussen leerkrachten en pedagogisch medewerkers bleek echter niet makkelijk. Pedagoog De school heeft één speciale pedagoog in dienst die als taak heeft kinderen met speciale behoeften in de klas te observeren. De pedagoog maakt samen met de leerkracht voor het kind een plan van aanpak om het kind te helpen. Dat plan wordt zo ontworpen dat de hele klas profiteert van de maatregelen. Green kids Na een projectweek rond het klimaat is op initiatief van een oudere leerling de school een project gestart: ‘Green Kids’. Met dit project willen leerkrachten en leerlingen iedereen eraan herinneren dat je zelf een bijdrage kunt leveren aan het milieu. Met name kinderen worden aangesproken zelf actie te ondernemen. Het belangrijkste doel van Green kids is in contact komen met andere kinderen, ook uit andere landen, om de boodschap van green kids te verspreiden. In het kader van dit project hebben een aantal leerlingen zelf een flash mob gemaakt (https://www.youtube.com/watch?v=yVtZ6VBRvHk).

7. Tot slot

Wat is de uitkomst van drie intensieve dagen op werkbezoek in Denemarken? In eerste instantie lijkt Denemarken erg op Nederland. Echter, naarmate je je meer verdiept in de wijze waarop zij onderwijs en kinderopvang vormgeven en de gedachten daarachter vallen ook de verschillen goed op. In het oog springende leerzame punten waren: • De Denen vinden het belangrijk het kind centraal te stellen in de school en de kinderopvang en ze doen het ook. • Vrijwel alle kinderen kunnen gelijke kansen geboden worden (doordat bijna alle kinderen naar de kinderopvang gaan) om zich al vroeg te ontwikkelen. • Sociale vaardigheden worden als belangrijkste competentie gezien. Leren komt daarna. • Professionals krijgen veel vrijheid om hun vak zo in te richten dat naar eigen inzicht de kinderen zo goed mogelijk kunnen onderwijzen en begeleiden. • Elkaar vertrouwen is de basis in de instellingen. Leerkrachten en pedagogisch medewerkers gaan ervan uit dat kinderen zich ontwikkelen als je ze ruimte en verantwoordelijkheid geeft en het vertrouwen dat zij daar goed mee omgaan. Ook (de vaak hoog opgeleide) professionals wordt veel ruimte en verantwoordelijkheid gegeven bij de invulling van hun werk.