Update
special
Duurzaam ontwerpen:
Visie en praktijk Duurzaamheid is een hot item in Nederland, ook in de bouw. Zowel in het aanbestedingstraject als tijdens het ontwerp- en bouwproces wordt speciale aandacht besteed aan duurzaam ontwerpen en bouwen. Steeds vaker krijgt SmitWesterman vanuit de markt de vraag hoe het bureau over duurzaamheid denkt. En wat de bijdrage van een constructeur kan zijn op dit terrein. Om op deze vragen antwoord te geven, is dit nummer van Update geheel gewijd aan het thema Duurzaamheid. U leest welke visie SmitWesterman erop nahoudt als het om duurzaam ontwerpen gaat. Aan de hand van een aantal projecten ziet u vervolgens hoe deze visie in praktijk wordt gebracht.
december 2009
Eerdere nummers van Update vindt u op onze website www.smitwesterman.nl. Wilt u liever een gedrukt exemplaar, belt u dan naar (0182) 615 655 of stuur een mail naar
[email protected].
Oud, maar niet afgedankt Steeds vaker ondergaan oude bedrijfspanden een metamorfose en krijgen een nieuwe functie. Niet alleen uit respect voor industrieel erfgoed, maar ook vanwege de grote voordelen als het gaat om duurzaamheid. Er wordt immers fors bespaard op sloop- en investeringskosten. Ook is minder energie nodig voor het produceren en aanvoeren van nieuw materiaal.
Bij hergebruik van bestaande gebouwen wordt eerst grondig onderzoek gedaan naar de draagkracht en kwaliteit van de constructie. Op basis daarvan kan worden bepaald of extra voorzieningen nodig zijn om de maximale draagkracht te vergroten. Bij de verbouwing van de watertoren in HazerswoudeRijndijk tot kantoorruimte bleek dat niet nodig. Tussen de poten onder het betonnen watervat konden
Watertoren Hazerswoude-Rijndijk Opdrachtgever Bouwbedrijf J. & W. Verweij B.V. Architect Rothuizen van Doorn ‘t Hooft
zonder toevoegingen twee extra verdiepingen worden gemaakt. De stalen constructie van het oude pakhuis De Phoenix te Bodegraven bleek niet sterk genoeg om een betonvloer te dragen. Ook was de geluidsisolatie van de bestaande houten vloeren te gering. Daarom werd gekozen voor een lichte, zwevende dekvloer van glaswol en staalplaatbeton. Met behulp van lichte metalstudwanden werd de ruimte ingedeeld in 22 appartementen. Door toepassing van deze moderne bouwtechnieken voldoet de oude constructie aan de hedendaagse eisen. Zie Update april 2007.
De Phoenix Bodegraven Opdrachtgever Hopman Interheem Groep B.V. Architect HM Architekten
Flexibiliteit in ontwerp, uitvoering en gebruik
In het ontwerp voor de nieuwe huisvesting van ORS Lek en Linge in Culemborg worden zo groot mogelijke, kolomvrije vloeroverspanningen opgenomen om flexibel gebruik mogelijk te maken. De stabiliteit van het gebouw wordt gerealiseerd in de
verticale verkeersruimten zoals de schachten en trappenhuizen. Deze onderdelen in een gebouw worden in de toekomst veelal niet meer verschoven. De overige ruimte is nagenoeg vrij indeelbaar, waardoor het gebouw ook op de langere termijn zeer bruikbaar is en daardoor een langere levensduur krijgt. De aula van het Stanislas College in Pijnacker moet voor verschillende doeleinden te gebruiken zijn. Zo kan de ruimte zowel overdag als ’s avonds een functie vervullen, bijvoorbeeld als theater. Om een grote kolomvrije ruimte te
realiseren, stelde SmitWesterman voor op de bovenlaag een verdiepingshoog vakwerk te construeren. Dit vakwerk en de gevel dragen de bovenliggende verdiepingen.
Stanislas College Opdrachtgever Stanislas College Architect Ton Voets Architecten Foto: Ton Voets Architecten
De behoefte aan flexibiliteit in de bouw is groot. Flexibiliteit in het gebruik van gebouwen, maar ook in het ontwerp- en bouwproces. Doelstelling is gebouwen te realiseren die niet alleen nu, maar ook in de toekomst aan de veranderende wensen van de gebruikers blijven voldoen.
ORS Lek en Linge Opdrachtgever Stichting COVO Architect Van den Berg Kruisheer Elffers Architecten
Artist impression: Architectenbureau Cepezed
Stationsoutillages Opdrachtgever ProRail Architecten Architectenbureau Cepezed en Blom & Moors
Minimaal materiaalgebruik = slim construeren Zo min mogelijk materiaal gebruiken. Dat is vanuit kostenoverwegingen én duurzaamheidsopzicht altijd de moeite waard. Het is te realiseren door slim te construeren binnen de gestelde randvoorwaarden. Het constructief gebruiken van bouwkundige elementen is een voorbeeld van slim construeren.
Welk materiaal? Hout, staal, beton, de keuze voor een bepaald materiaal heeft alles te maken met de meest optimale constructie. En ook met het uitgangspunt om zo min mogelijk materiaal te gebruiken. Gekozen wordt voor dat materiaal dat voor de constructie het meest geschikt is. Vaak blijkt dat dan ook de meest duurzame oplossing. Het dak van vrijetijdspark ZEP in Middelburg (zie Update mei 2008) dankt zijn vorm aan het gebruik van houten gelamineerde liggers die op stalen kolommetjes zijn geplaatst. Zowel de houten liggers als de staalconstructie zijn demontabel en uitstekend recyclebaar. Zo is niet alleen een beeldbepalend dak verkregen, maar ook een uiterst duurzame oplossing.
Glas lijkt wellicht niet het meest voor de hand liggende materiaal voor een draagconstructie. Toch zal het met die functie worden toegepast in stationoutillages in heel Nederland, met een pilot in Leiden. De 26 mm dikke glazen panelen vormen de bouwkundige schil die als draagstructuur dient van de transparante paviljoens. Het creëren van grote overspanningen helpt ook het materiaalgebruik te beperken. Bovendien ontstaat daardoor meer flexibiliteit in een gebouw. De VZA-vloer die is gebruikt voor Solids Amsterdam
Trompenburg Lisse Opdrachtgevers Woningstichting Eigen Haard en Bouwbedrijf Horsman Architect Architektenburo Ruud van der Kroft
Bij plan Trompenburg in Lisse (zie Update oktober 2008) is ervoor gekozen om bollenplaatvloerelementen van BubbleDeck® toe te passen. Deze elementen bestaan uit een wapeningskorf met onderen bovenwapening waartussen kunststof bollen zijn geplaatst. In verhouding tot andere vloersystemen heeft dit systeem minder materiaal per m2 nodig, waardoor ook minder energie gevraagd wordt voor transport en fabricage. De vloer is bovendien volledig zelfdragend. Liggers zijn niet nodig. Kortom: een zeer duurzame oplossing.
ZEP Middelburg Opdrachtgever ZEP Vrijetijdspark vof (een samenwerking tussen TCN en RECC) Architect Nio Architecten
overspant een afstand van maximaal 12 meter. Deze vloer met ‘voorspanning zonder aanhechting’ kan 5 kN/m2 aan. Zie Update mei 2009.
De bedrijfshal van TRS Transportkoeling in Katwijk is voorzien van extra hoge, geperforeerde dakplaten die een afstand van 10,8 m overspannen. Hierdoor zijn minder dakliggers en kolommen noodzakelijk. De kolommen op de begane grond zijn daar geplaatst, waar het effect op de dakliggers en -platen het meest gunstig is. Zie Update mei 2008.
Artist impression: Architectenbureau Cepezed
CHDR Opdrachtgever CHDR Architect Architectenbureau Cepezed GouweZone Opdrachtgever Ericis Adviseurs & Managers Architect EGM Architecten
Illustratie: Betonson/Cepezed
Integraal denken voor minimaal energieverbruik Duurzaam ontwerpen vraagt om voortdurend integraal denken. De beste oplossing ontstaat wanneer in de ontwerpfase aspecten als architectuur, constructie, materiaalkeuze en installaties op elkaar worden afgestemd met aandacht voor minimaal energieverbruik. Integraal ontwerpen met minimaal energieverbruik kan op twee manieren. In de actieve aanpak
staat het gebruik van zo goedkoop mogelijke energie centraal. Bij passief bouwen wordt de vraag naar energie zoveel mogelijk beperkt. De gebouwen in project GouweZone in Gouda stoten na oplevering minimaal 60% minder CO2 uit dan een traditioneel kantoor. Dit is onder andere mogelijk door een zeer geïntegreerde ontwerpaanpak met toepassing van duurzame oplossingen. Voorbeeld daarvan is
de Wingvloer waarin alle leidingen zijn verwerkt en ook betonkernactivering wordt toegepast om een optimaal klimaat te verkrijgen. Zie Update oktober 2007.
Het verwerken van installaties in de constructie heeft nog meer voordelen: er wordt hoogte gewon-
nen waardoor minder materiaal nodig is, de bouwkosten lager zijn en meer flexibiliteit ontstaat. Een dergelijke compacte, duurzame oplossing heeft SmitWesterman voorgesteld aan CHDR voor hun nieuwbouw. In het ontwerpstadium is met het hele ontwerpteam de keuze bepaald voor een geïntegreerd vloersysteem.
Foto: Dura Vermeer Vastgoed
Cruquius Haarlemmermeer Opdrachtgever Dura Vermeer Vastgoed Architect Architectenbureau Van Manen
Energie besparen tijdens de uitvoering
Foto:
Duurzaam ontwerpen gaat verder dan het ontwikkelen van een gebouw op zich. Het is zaak om binnen de ontwerpopgave ook rekening te houden met zo min mogelijk energieverbruik tijdens de uitvoering. Bewuste keuzes
in de ontwerpfase leiden tot besparingen zoals reductie van de fabricage van materialen, de energie die nodig is voor het transport en de hoeveelheid bouwafval die ontstaat. Het Comenius College in Hilversum wordt ingrijpend gerenoveerd en uitgebreid. In de binnentuin van het bestaande gebouw worden extra lokalen geplaatst. Vanwege de beperkte ruimte die beschikbaar is voor de uitvoering, is ervoor gekozen zo min mogelijk materiaal te gebruiken, dat bovendien gemakkelijk aan te voeren is. De oplossing: een lichte staalconstructie met staalplaatbetonvloeren.
Het skelet van de kantoorpanden in Cruquius (Haarlemmermeer) is volledig in de fabriek geprefabriceerd. Dat geldt ook voor de vloeren en de gevel. Montage vindt plaats op de bouwplaats, wat veel tijd, materiaal en handelingen aldaar bespaart. Bovendien vindt de prefabconstructie plaats in goed geoutilleerde ruimten onder goede arbeidsomstandigheden. Zie Update mei 2008.
Duurzaam ontwerpen is vooral slim construeren
Foto: T.J. Koedood
Duurzaamheid betekent voor SmitWesterman samen met de ontwerpteampartners een gebouw ontwerpen dat voorziet in de behoefte van de huidige gebruikers, maar ook rekening houdt met toekomstige wensen en mogelijkheden. In de meest ideale situatie ontstaat een gebouw dat nooit gesloopt hoeft te worden, dat verschillende functies kan vervullen en zo weinig mogelijk energie vraagt. Hoe kan een constructeur als lid van een ontwerpteam nu het beste een bijdrage leveren aan duurzaam ontwerpen? Voor het beantwoorden van die vraag zijn zes aspecten van duurzaamheid geformuleerd. Zes aandachtspunten die, vaak in combinatie met elkaar, de duurzaamheid van een gebouw bepalen: • • • • • •
hergebruik flexibiliteit minimaal materiaalgebruik materiaalkeuze minimaal energieverbruik uitvoeringsaspecten
Bij duurzaam ontwikkelen is het de uitdaging een gebouw te
ontwerpen met zoveel intrinsieke kwaliteit dat het over lange tijd voor de eigenaar/huurder nog steeds uitstekend bruikbaar is en een grote uitstraling heeft. Om dat te bereiken, worden bijvoorbeeld gebouwen geconstrueerd die op termijn een andere functie kunnen gaan vervullen, of wordt een bijdrage geleverd om bestaande gebouwen geschikt te maken voor hergebruik. Zo kan een voormalige fabriek of oud pakhuis worden getransformeerd tot woonruimte. Daarmee wordt aanzienlijk bespaard op sloop- en investeringskosten evenals op energie voor het produceren en aanvoeren van nieuw materiaal. Ook zijn er constructies te ontwerpen die het mogelijk maken gebouwen flexibel in te delen, zodat aanpassingen in de toekomst eenvoudig te realiseren zijn. Flexibel gebruik van gebouwen draagt eveneens bij aan het besparen van materiaal en energie. Denk bijvoorbeeld aan een school waarvan de aula in de avonduren en het weekend wordt gebruikt als theater. Slim construeren Bij een optimaal constructieontwerp hoort een optimaal materiaal-
gebruik, lees: minimaal materiaalgebruik. Daardoor zal immers ook de milieubelasting van het gebouw minimaal zijn. De constructie wordt op zo´n manier ontworpen, dat er zo weinig mogelijk materiaal nodig is. Slim construeren staat centraal en is in feite niets nieuws in het kader van duurzaamheid. Daarbij wordt bovendien altijd gekozen voor materiaal dat voor de constructie het meest geschikt is. Vaak is dat dan ook de meest duurzame oplossing. Het zijn vooral de flexibiliteit van een gebouw en de mate waarin het slim geconstrueerd is, die de duurzaamheid ervan bepalen, meer nog dan de keuze van de materialen. Daarbij is het uiteraard van belang een optimaal ontwerp te realiseren. Een ontwerp dat past binnen de randvoorwaarden die de opdrachtgever stelt. Wat wil de opdrachtgever in de toekomst met een gebouw? Dat is de kernvraag bij duurzaam ontwerpen en bouwen. Deze vraag wordt altijd uitgebreid besproken binnen het ontwerpteam. Integrale aanpak Duurzaam ontwerpen kun je als constructeur niet alleen. Ontwerpteampartners zoals de architect,
opdrachtgever, installatieadviseur en andere adviseurs zijn nodig om tot een optimale oplossing te komen. Een oplossing die het resultaat is van een integrale aanpak met aandacht voor de constructie, materiaalkeuze, onderhoud, energieverbruik, bruto verhuurbaar oppervlak enzovoorts. Door integraal te ontwerpen kan een gebouw worden gerealiseerd dat in de exploitatie zo min mogelijk energie verbruikt en minimaal milieubelastend onderhoud vereist. Bovendien kan in goed overleg met de betrokken partners rekening worden gehouden met duurzaamheidsaspecten tijdens de uitvoering. Door keuzes te maken in het ontwerp kan immers worden bespaard op de fabricage van materialen en op de energie die het transport daarvan kost. Duurzaam ontwerpen en bouwen is in de visie van SmitWesterman dus vooral slim construeren. Samen met de bouwteampartners en binnen de randvoorwaarden die de opdrachtgever stelt. In veel gevallen blijkt slim construeren ook gelijk te zijn aan goedkoper construeren.
Nieuwe opdrachten
Start uitvoering
Artist impression: Architectenbureau Cepezed
Kort BMS bezoekt Facet
Schets: Inbo Architecten
Architectenbureau Cepezed ontwerpt het nieuwe gemeentehuis Westland in Naaldwijk. Het gemeentehuis krijgt een oppervlakte van ca. 19.000 m2 bvo, verdeeld over vier en gedeeltelijk drie bouwlagen. Hieronder komt een twee-
laagse ondergrondse parkeergarage voor 460 auto’s. Cepezed heeft SmitWesterman gevraagd de constructie te ontwerpen. Uit oogpunt van duurzaamheid, flexibiliteit en kosten wordt momenteel gewerkt aan een integraal ontwerp.
CVO ’t Gooi bouwt in Hilversum de nieuwe huisvesting voor College de OpMaat. Het bijna 4.000 vierkante meter grote gebouw krijgt naast onderwijslokalen ook een zeer ruime sporthal. Het ontwerp is van Inbo Architecten. SmitWesterman verzorgt de constructie. Met het ontwerpen van een constructie die flexibele indeelbaarheid mogelijk maakt, wordt gestreefd naar een zo duurzaam mogelijk gebouw.
Europese aanbestedingen
SmitWesterman heeft de afgelopen maanden enkele Europese aanbestedingen gewonnen. Het betreft de nieuwbouw van de faculteit Geowetenschappen van de Universiteit Utrecht en de uitbreiding van de brede school De Hoge Akker te Tuitjenhorn (NH). Deze opdracht voor het ontwerp van een nieuwbouw rondom de bestaande school is samen met DMV Architecten in de wacht gesleept.
In Uithoorn is eind oktober de bouw gestart van Park Krayenhoff. Dit project bestaat uit 203 grondgebonden woningen en 110 appartementen. Gekozen is voor een bouwsysteem van betonwanden met breedplaatvloeren. Opdrachtgever is UBA Projectontwikkeling B.V. Spring Architecten en TIB Architecten maakten het ontwerp voor het plan op het voormalige IBM-terrein. Het oude hoofdkantoor zal worden hergebruikt voor appartementen.
‘Bouwen langs de snelweg’ was het thema van het projectbezoek dat Bouwen met Staal begin juni organiseerde. De deelnemers brachten een bezoek aan het transparante kantoorgebouw Facet langs de A2 bij Utrecht. Zowel opdrachtgever ING Real Estate Development als architect Van Tilburg Ibelings von Behr Architecten gaven een presentatie over dit opvallende kantoorgebouw, hoofdkantoor van OPG. Namens SmitWesterman lichtte projectleider Bert Offringa het constructief ontwerp toe. Vervolgens werden de bezoekers rondgeleid op de bouwplaats. Zonder twijfel kan worden gesteld dat het gebouw als indrukwekkend werd ervaren.
Van den Berg Kruisheer Elffers Architecten ontwierp in opdracht van Stichting COVO het nieuwe havo-gebouw voor de scholengemeenschap ORS Lek en Linge in Culemborg. Medio november is hiervoor de eerste paal geslagen. Het gebouw zal ongeveer 4200 vierkante meter groot worden, inclusief een in het oog springende ‘zwevende’ gymzaal op de eerste verdieping. Aannemer is Wijnen Bouwgroep.
Stavorenweg 4 2803 PT Gouda Postbus 592 2800 AN Gouda
Update is een uitgave van
Tekst Annemieke Bos tekst & concept, Gouda
Ingenieursbureau SmitWesterman
Vormgeving Frank’A, Gouda
en verschijnt twee keer per jaar.
Drukwerk Tromp Drukkerij, Rotterdam
T 0182 615 655 F 0182 615 743 E
[email protected] www.smitwesterman.nl
