Visie op. duurzaam bouwen

Visie op

duurzaam bouwen

Redactie Martijn van Winkelen Bas de Bont Jort de Bosch Kemper Bep Charité Vormgeving Theo! Design Productie Lifoka b.v. Foto omslag Rene van den Burg Uitgave April 2012 ZRi adviseurs en ingenieurs Balistraat 1 2585 XK Den Haag T 070 361 55 59 E [email protected] www.zri.nl

2

Visie op

duurzaam bouwen

Auteurs: Martijn van Winkelen Bas de Bont

Niets uit deze uitgave mag zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ZRi verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt.

3

4

Inhoud 1.

Duurzaam bouwen

8

3.4.2

Structurele flexibiliteit

14

1.1

Wat is duurzaam bouwen?

6

3.4.3

Gebouwschil

15

1.2

Waarom duurzaam bouwen?

6

3.4.4

Gebouwconstructie

15

1.3

Hoe duurzaam bouwen?

7

3.5

Oplossingen op componentniveau 16

3.5.1

Ventilatie

16

2

Proces

8

3.5.2

Verwarming en koeling

16

2.1

Duurzaamheidsambitie

8

3.5.3

Water

17

2.2

Samenwerking

9

3.5.4

Energieproductie

17

2.2.1

Ontwerpers en adviseurs

9

3.5.5

Verlichting

19

2.2.2

Uitvoerende partijen

9

3.5.6

Bouwmaterialen

19

2.2.3

Gebruikers

4

Financiën en regelgeving

20

4.1

Haalbaarheid van het

3

Techniek

10 11

3.1

Duurzaamheidsdoelstellingen

11

duurzaamheidsconcept

20

3.2

Ontwerpstrategieën

12

4.2

Effectiviteit van technieken

20

3.2.1

Ontwerp naar schaalniveau

12

4.3

Financiering bij woningen

3.2.2

Ontwerp volgens de Trias

scholenbouw

21

Casussen

23

Energetic

12

3.3

Oplossingen op gebiedsniveau

13

5

3.3.1

WKO

13

5.1

Scholen

23

3.3.2.

Geothermie

13

5.2

Woningen

24

3.3.3

Industriële restwarmte

13

5.3

Kantoren

30

3.3.4

Bio-energiecentrale

13

3.3.5

Vergistingsinstallatie

14

Bijlage 1: Termen en definities

31

3.4

Oplossingen op gebouwniveau

14

Bijlage 2: Illustratieverantwoording

32

3.4.1

Gebouwvorm en oriëntatie

14

5

Duurzaam bouwen

Visie op duurzaam bouwen

1. Duurzaam

bouwen

Duurzaam bouwen staat volop in de belangstelling. Er

1.2 Waarom duurzaam bouwen?

zijn veel redenen voor bedrijven en instellingen om in

Europa heeft zich ten doel gesteld om tot 2020 de

duurzame gebouwen te investeren, bijvoorbeeld lagere

CO2-emissie met 20% te reduceren. De gebouwde

exploitatiekosten. Ook stelt de overheid vanwege de

omgeving, die in ons land zorgt voor ongeveer 30%

klimaatdoelstellingen steeds strengere eisen.

van het energieverbruik, heeft een enorm besparingspotentieel. Daarom heeft de overheid het bouwbeleid

Deze publicatie behandelt onze visie op duurzaam

aangescherpt, onder andere op het gebied van

bouwen. In dit eerste hoofdstuk bespreken we ter

energiezuinigheid.

inleiding wat duurzaam bouwen is en waarom men daarvoor zou moeten kiezen. Daarna blikken we vooruit

Daarnaast zijn er voor bedrijven en instellingen

op wat er in deze publicatie ter sprake komt.

ook andere redenen om te investeren in duurzaam bouwen. Ten eerste stijgt de marktwaarde van duurzaam

1.1 Wat is duurzaam bouwen?

vastgoed. Door nu te investeren in duurzame gebouwen,

Duurzame ontwikkeling stelt ons in staat om te

zorgen organisaties ervoor dat hun vastgoed ook in de

voorzien in onze behoeften, zonder het vermogen van

toekomst interessant is voor de markt. Ten tweede heeft

toekomstige generaties om in de eigen behoeften te

duurzaam vastgoed lagere exploitatiekosten, bijvoorbeeld

voorzien in gevaar brengen. Wat betekent dat in de

omdat de kosten voor energieverbruik lager zijn.

bouw? Ten eerste de minimalisering van het gebruik van

Ten derde heeft een duurzaam gebouw een gunstige

energie, materiaal en water. Ten tweede de verbetering

invloed op het welbevinden van mensen en dus ook

van de kwaliteit van vastgoed. Daarbij gaat het niet

op bijvoorbeeld arbeidsproductiviteit, ziekteverzuim en

alleen om de levensduur van vastgoed, maar ook om het

schoolprestaties. Een laatste reden voor de ontwikkeling

welbevinden van mensen die in de gebouwen wonen en

van duurzaam vastgoed is voor de ontwikkeling van

werken. Ten derde speelt flexibiliteit bij duurzame

duurzaamvast goed is de positieve bijdrage van het

gebouwen een grote rol. Gebouwen die eenvoudig zijn

groenere karakter. Steeds meer mensen verwachten van

aan te passen aan de behoeften van gebruikers gaan

organisaties een verantwoorde werkwijze. Een duurzame

namelijk langer mee. Ten slotte is ook het gebruik

huisvesting geldt als toonbeeld voor maatschappelijk

belangrijk. In een duurzaam gebouw hoort een duurzame

verantwoord ondernemen.

organisatie, die staat voor een verantwoorde omgang met natuurlijke hulpbronnen.

6

In het tweede hoofdstuk van deze publicatie gaan we hier

- De overheid stelt steeds strengere eisen.

verder op in en bespreken we de facetten van het proces

- De marktwaarde van duurzaam vastgoed stijgt.

van duurzaam bouwen.

Duurzaam bouwen


Waarom duurzaam bouwen?

- Duurzaam vastgoed heeft lagere exploitatiekosten, bijvoorbeeld omdat de kosten voor energieverbruik

Uiteraard realiseren we ons dat een duurzaamheids-

lager zijn.

ambitie moet passen binnen financiële kaders.

- Een duurzaam gebouw heeft een gunstige invloed op

De maatregelen voor duurzame gebouwen moeten ook

het welbevinden van mensen en dus op bijvoorbeeld

bekeken worden vanuit hun invloed op investeringen en

arbeidsproductiviteit en schoolprestaties.

exploitatie. Wij geloven dat het daarbij niet alleen moet

- Duurzaam vastgoed heeft een goede uitstraling.

gaan om de eenvoudige terugverdientijd, maar ook om de total cost of ownership. De financiering zal afhangen van de gebouwfunctie en de specifieke opgave. In het vierde

1.3 Hoe duurzaam bouwen?

hoofdstuk van deze publicatie gaan we verder in op de

Technieken voor duurzaam bouwen zijn uitgebreid

financiering. We besteden daarbij ook aandacht aan

beschikbaar. Om voor de exploitatie van een

regelgeving, met name bij woningbouw en scholenbouw.

gebouw energie op te wekken, kunnen we bijvoorbeeld

In het laatste hoofdstuk bespreken we enkele casussen.

gebruikmaken van geothermie, zonne-energie, vergistingsinstallaties en windturbines. In het derde hoofdstuk van deze publicatie behandelen we een groot aantal technieken voor duurzaam bouwen. Wij geloven dat duurzaam bouwen meer is dan alleen het gebruik van techniek. Er is een nieuwe visie nodig op samenwerking in de bouw. Traditioneel is deze samenwerking gefaseerd en gefragmenteerd. Bij elke fase van het bouwproces zijn andere partijen betrokken. Deze scheiding tussen de fasen is volgens ons niet geschikt om energiedoelstellingen te realiseren. Duurzaamheid moet een integraal onderdeel zijn van ontwerp, realisatie, beheer en onderhoud. Daarom streven wij naar meer samenwerking over de fasen heen.

7

Proces


2

Proces

Bij duurzaam bouwen denkt men meestal aan het

2.1 Duurzaamheidsambitie

toepassen van technieken. Minstens zo belangrijk is

In de definitiefase van het bouwproces worden zaken

tevens de samenwerking tussen de partijen die in de

als stedenbouwkundige randvoorwaarden, locatie,

verschillende fasen betrokken zijn bij het gebouw, van

programma en financiering in kaart gebracht. Ons advies

het eerste initiatief tot en met het gebruik. In dit hoofdstuk

is om al in deze fase goed na te denken over de ambitie

leggen we uit wat de belangrijkste aspecten zijn van

op het gebied van duurzaamheid. Wat wil de gebruiker?

het bouwproces als het gaat om duurzaamheid. We

Wat wil de investeerder? Welke eisen stelt de overheid?

bespreken de formulering van de ambitie en de manieren

Wat zijn de financiële kaders?

om deze ambitie via slimme samenwerking te realiseren. Duurzaamheid is een breed begrip. Daarom moet In het onderstaande schema zijn de fasen van het

tijdens de definitiefase ook worden besloten welk aspect

bouwproces weergegeven. Bij elke fase staat

van duurzaamheid bij het betreffende project de nadruk

aangegeven welke acties voor duurzaam bouwen

moet krijgen. Bij de ontwikkeling van scholen is het

nodig zijn.

bijvoorbeeld belangrijk om vooral op het binnenklimaat

Integratie duurzaamheidsamibitie in ontwikkelingsproces Ambitie formuleren Financiele kader PVE

Definitiefase

Energie concepten formuleren subsidies

Structuur Ontwerp Voorlopig Ontwerp

Besteksfase Werkvoorbereiding

Ontwikkelingsprocess

Definitie Ontwerp

Concepten uitwerking, berekening EPC, GPR/GC haalbaarheid

Concepten wegen keuze concept verfijnen berekening

Definitieve berekening GPR, greencalc, EPC. LCA-materialen Integratie duurzaamheidsaspecten uitvoerings proces

Uitvoeringscontrole (bv. luchtdichtheid IF-meting)

uitvoering

Instructie gebruikers + publiciteit

Oplevering

Loggen + optimaliseren Energieverbruik (GBS)

Beheer Ulitwerkingsniveau

Afbeelding 1 | Acties per fase.

8

heidsambitie ter overweging om een integraal

kunnen er doelen worden gesteld op het gebied van

ontwerpteam te contracteren. Afzonderlijke partijen

flexibiliteit of materiaalgebruik.

hebben namelijk vaak de neiging om de verantwoordelijkheid voor duurzaamheid bij anderen te leggen. Dat

Er zijn verschillende instrumenten om duurzaamheid te

is jammer, want alle ontwerpen adviesdisciplines zijn

kwantificeren. Wij raden onze opdrachtgevers aan om in

nodig voor een optimaal resultaat. Wanneer men kiest

de definitiefase een instrument te kiezen dat men in het

voor een integraal ontwerpteam, kunnen de verantwoor-

vervolg van het project gebruikt. Afhankelijk van het soort

delijkheden voor duurzaamheid beter in samenhang

ambitie kan een keuze worden gemaakt uit bijvoorbeeld:

worden vastgelegd.

GPR-gebouw, Greencalc+, BREEAM-NL en LEED.

De keuze voor een integraal ontwerpteam is een

Onze aanbeveling is om duurzaamheidsdoelstellingen

stimulans voor een integrale, vakgebiedoverschrijdende

als prestatie-eisen vast te leggen in het programma

benadering, maar geen garantie. Daarom moet het

van eisen. Dat wil zeggen dat het doel wel wordt

projectmanagement de duurzaamheidsaspecten tijdens

geformuleerd, maar de wijze waarop de betrokken

het ontwerpproces regelmatig evalueren. Men kan het

partijen het doel willen bereiken niet. Dit geeft hen

ontwerpteam vragen om op een aantal momenten in

de vrijheid om zelf innovatieve en kostenefficiënte

het proces een document op te stellen waarin het duur-

oplossingen te vinden. Bij de bespreking van de

zaamheidsconcept vanuit de verschillende disciplines

technieken geven we enkele voorbeelden van

beschreven en geëvalueerd wordt.

Proces

Wij geven initiatiefnemers met een hoge duurzaam-

juist vaak op de minimalisering van energiegebruik. Ook


te letten. Bij de ontwikkeling van woningen ligt de nadruk

duurzaamheidsdoelstellingen. Ook door afzonderlijke partijen te contracteren, kan

2.2 Samenwerking

een hoge duurzaamheidsambitie worden gerealiseerd. Dan is wel meer aandacht nodig voor de taakverdeling

2.2.1 Ontwerpers en adviseurs

van de verschillende partijen wat betreft de duurzaam-

De initiatiefnemer kan bij de contractering van

heidsdoelstellingen. Het projectmanagement moet nog

ontwerpers en adviseurs (architect, installatieadviseur,

nadrukkelijker aansturen op een integrale benadering

constructieadviseur, bouwfysicus, energieadviseur)

van de ontwerpopgave.

kiezen voor afzonderlijke partijen of voor een integraal ontwerpteam, waarin meerdere partijen optreden als

2.2.2 Uitvoerende partijen

één rechtspersoon.

In het traditionele bouwproces is er een strikte scheiding tussen ontwerp, bouw en uitvoering. Hierdoor hebben

9

Het contract heeft een stapsgewijze opzet: pas wanneer Proces


de partijen de ene fase goed hebben doorlopen, volgt een

ontwerp bouw & beheer gebruik

opdracht voor participatie in de volgende fase.

ontwerp bouw & 2.2.3 Gebruikers beheer Het komt voor dat de partijen die betrokken zijn bij de bouw weinig contact hebben met gebruikers. Als

gebruik een gebouw in gebruik wordt genomen, verdwijnen ontwerpers en uitvoerende partijen van het toneel. Hierdoor wordt de duurzaamheidspotentie van het

gebouw onvoldoende benut. Wij raden onze opdrachtAfbeelding 2 | Ontwerp en gebruik.

gevers daarom aan om gebruikers te betrekken bij de ontwikkeling van het gebouw en ze te instrueren

uitvoerende partijen er weinig belang bij om zich in te

over hoe ze het gebouw op de meest duurzame wijze

spannen voor de duurzame kwaliteit (lange levensduur,

kunnen gebruiken.

beperkte onderhoudskosten) of optimale prestaties (rendementen, opbrengsten) van het gebouw. Door uitvoerende partijen een rol te geven bij beheer en onderhoud, zullen zij zich meer gaan inzetten voor duurzaamheid. Wij wijzen opdrachtgevers op de mogelijkheid om uitvoerende partijen al bij de ontwerpfase te betrekken. Zo kan gebruik worden gemaakt van hun specifieke kennis en ervaring op het gebied van duurzaamheid. Voor de inzet van uitvoerende partijen bij de fasen ontwerp, bouw, beheer en onderhoud is een geïntegreerd contract nodig. In een dergelijk contract worden de verantwoordelijkheden van de uitvoerende partijen in de verschillende fasen vastgelegd.

10

In dit hoofdstuk bespreken we een aantal technieken

3.1 Duurzaamheidsdoelstellingen

die kunnen worden toegepast bij de realisatie van een

Duurzaamheid heeft veel facetten. Daarom kunnen er

duurzaam gebouw. We leggen hierbij de nadruk op

verschillende doelen worden gesteld, bijvoorbeeld op

energiegebruik. Bij elke ontwerpopgave moet worden

het gebied van energie, binnenklimaat, flexibiliteit en

onderzocht hoe de technieken het slimst gecombineerd

materiaalgebruik. Op basis van deze doelen kan worden

kunnen worden, om te zorgen voor een duurzaam of

onderzocht welke technieken het best kunnen worden toe-

energieneutraal gebouw.

gepast. Enkele voorbeelden van energiedoelstellingen zijn:

Gebied

Techniek

Techniek


3

Gebouw

Bouwkundig

constructie

gebouwschil

inbouw

W-installaties

E-installaties

verwarming

verlichting

ventilatie

data

verlichting

electra

Afbeelding 3 | Van hoog naar laag schaalniveau.

11

1. Een aangescherpte energieprestatiecoëfficiënt (EPC).

op gebiedsniveau, vervolgens op gebouwniveau en als

Men kan bijvoorbeeld als voorwaarde stellen, dat het

laatste op componentniveau. In dit hoofdstuk bespreken

EPC 50% lager is dan vereist door het Bouwbesluit

we de technieken per niveau.

(conform NEN 7120). 2. Een energieneutraal gebouw. Dit betekent dat het

De Trias Energetica is een stappenplan voor de ontwikkeling van een goed energieconcept en kan

gebouw levert per saldo energie op, bijvoorbeeld

worden gebruikt om verschillende maatregelen af te

voor de directe omgeving.

wegen. Dit zijn de drie opeenvolgende stappen:

4. Een energieneutrale locatie. Dit betekent dat een locatie met meerdere gebouwen en voorzieningen energieneutraal is. 5. CO2-reductie van een bepaald percentage. Men meet hierbij ten opzichte van een referentiegebouw.

M en ini er ma gie lis ve ee 1 rbru r ik

Techniek

3. Een energieproducerend gebouw. Een dergelijk

3.2.2 Ontwerp volgens de Trias Energetica

e am rz ng uu kki kd e ui pw br ieo 2 Ge erg en


gebouw netto geen energie importeert.

1. Gebruik zo min mogelijk energie (bijvoorbeeld door isolatie, passieve zonne-energie etc.).

2. Gebruik voor de resterende energiebehoefte zo

3

Efficiënt gebruik veel mogelijk duurzame energie (bodemwarmte, fossiele brandstof

geothermie, bio-energie, actieve zonne-energie etc.). 3. Als eindige energiebronnen (fossiele brandstoffen etc.)

3.2 Ontwerpstrategieën

toch nog nodig zijn, gebruik ze dan efficiënt en schoon.

Er zijn twee ontwerpstrategieën waarmee men kan

Een maatregel die thuishoort in stap 3 is minder wen-

bepalen hoe technieken het best gecombineerd kunnen

selijk dan een maatregel die thuishoort in stap 2. In dit

worden om duurzaamheidsdoelstellingen te bereiken. Dat

hoofdstuk zullen we bij enkele technieken naar de Trias

zijn: ontwerp naar schaalniveau en ontwerp volgens de

Energetica verwijzen.

Trias Energetica.

3.2.1 Ontwerp naar schaalniveau

aspecten: 1. de omgeving; 2. het gebouw; 3. de componenten van het gebouw. Deze schaalniveaus moeten opeenvolgend aan bod komen om hun potentie het best te kunnen benutten. Eerst brengt men in beeld welke mogelijkheden er zijn

12

e am rz ng uu kki kd e ui pw br ieo 2 Ge erg en

drie niveau’s aandacht nodig voor energetische

M en ini er ma gie lis ve ee 1 rbru r ik

Bij de ontwikkeling van een duurzaam ontwerp is op

3 Efficiënt gebruik fossiele brandstof Afbeelding 4 | Trias Energetica.

3.3 Oplossingen op gebiedsniveau

warmtevraag of koudevraag op gebouwniveau kan

Het gebiedsniveau blijft in uitgewerkte duurzaamheids-

op gebiedsniveau worden gecompenseerd. Denk

concepten vaak onderbelicht. Dat is jammer, want

daarbij bijvoorbeeld aan een combinatie van woningen

maatregelen die op meerdere gebouwen tegelijkertijd

(warmtevraag) met winkels (warmteoverschot).

3.3.2. Geothermie

warmte, koude en elektriciteit. Bovendien kan men op

Bij geothermie gebruikt men de warmte van de aarde

gebiedsniveau onderzoeken of restwarmte van industriële

om gebouwen te verwarmen. Water dat zich bevindt in

gebouwen in de omgeving kan worden benut.

diepe zandsteenlagen (1,5 tot 5 kilometer diepte) heeft een hoge temperatuur. Dit water kan worden opgepompt

3.3.1 WKO

om er vervolgens in een centrale de warmte aan te

Warmte Koude Opslag (WKO) is een systeem om warmte

onttrekken. Het systeem is interessant vanaf een

en koude te onttrekken en af te geven aan watervoerende

warmtevraag van 4 à 5 MW, wat gelijk staat aan ongeveer

zandlagen in de bodem (50 tot 200 meter diep). In de

1500 huishoudens. Met geothermie kan zowel warmte als

zomer wordt warmte opgeslagen in de bodem, zodat het

electriciteit worden opgewekt.

Techniek

gebiedsniveau kan men zorgen voor de opwekking van


worden toegepast, blijken doorgaans effectiever. Op

in de winter gebruikt kan worden. In de winter wordt koude opgeslagen, zodat het in de zomer gebruikt kan worden.

Wist u dat er installaties zijn om warmte uit te wisselen tussen verschillende delen van een gebouw?

Afbeelding 5

Het warmteoverschot dat een gebouw met name in

WKO (Warmte

het voor- en najaar aan de zuidkant heeft, kan worden

Koude Opslag).

getransporteerd naar de noordkant, waar juist vraag is naar warmte.

3.3.3 Industriële restwarmte Voor de verwarming van gebouwen kunnen we gebruikmaken van industriële restwarmte, bijvoorbeeld Watervoerend pakket

van een afvalverwerkingsinstallatie in de omgeving. Er moet dan een warmtenet worden aangelegd.

3.3.4 Bio-energiecentrale Om het systeem goed te laten functioneren, moet in

Een bio-energiecentrale wekt door de verbranding van

de winter even veel warmte worden onttrokken als in

bijvoorbeeld zuivere bio-olie of snoeihout elektriciteit en/

de zomer wordt teruggeleverd. De overheersing van

of warmte op. De opgewekte elektriciteit kan worden

13

gebruikt voor gebouwgebonden energiegebruik of

3.4 Oplossingen op gebouwniveau

voor teruglevering aan het net. De warmte kan worden

Wanneer men in kaart heeft gebracht welke oplossingen

gebruikt voor ruimteverwarming en tapwater.

er zijn op gebiedsniveau, kan worden gekeken naar de

Een bio-energiecentrale die draait op snoeihout uit

oplossingen op gebouwniveau.

Techniek


de directe omgeving (bijvoorbeeld uit gemeentelijke plantsoenen) is een goed voorbeeld van een lokale,

3.4.1 Gebouwvorm en oriëntatie

gesloten kringloop. Zo kan op gebiedsniveau een

Het ontwerp van een gebouw moet al in een vroeg

duurzame voorziening voor elektriciteit en warmte

stadium worden geoptimaliseerd op energetische

worden gerealiseerd. Het rendement van deze

aspecten. Dat kan bijvoorbeeld door een compacte vorm

voorziening is hoog.

te ontwikkelen, de daglichttoetreding te optimaliseren, de beste oriëntatie van het gebouw te kiezen of door de gebouwvorm als drijvende kracht te gebruiken voor een hybride ventilatieconcept.

3.4.2 Structurele flexibiliteit Structurele flexibiliteit kan bijdragen aan de levensduur van een gebouw en de materialen. Men kan bij de bouw bijvoorbeeld kiezen voor een skeletstructuur of dragende gevels. De binnenmuren hebben dan alleen nog een scheidende functie en kunnen gemakkelijk worden verplaatst. Men kan er ook voor kiezen om de draagconstructie van het gebouw te overdimensioneren, zodat in een later stadium delen kunnen worden Afbeelding 6 | Bio-energiecentrale.

toegevoegd. IFD-bouwen (industrieel, flexibel en demontabel bouwen) is een andere mogelijkheid, die niet alleen de toekomstwaarde van het gebouw verhoogt,

3.3.5 Vergistingsinstallatie

maar ook de mogelijkheid biedt om delen van het gebouw

Een vergistingsinstallatie zet gft-afval om in biogas, om

in een andere situatie opnieuw te benutten.

zo elektriciteit of warmte op te wekken. Voor vergisting kan ook gebruik worden gemaakt van zogenaamd zwart water (sterk vervuild water) dat uit gebouwen afkomstig is. Ook hiermee kan een lokale, gesloten kringloop worden gerealiseerd.

14

Door een gebouw zorgvuldig te ontwerpen, kan de

energieverlies de hoogste prioriteit (stap 1 van de Trias

energievraag voor verwarming en koeling aanzienlijk

Energetica). Bij de beperking van energieverlies speelt

worden beperkt. Dat kan ondermeer door het warmte-

de gebouwschil een belangrijke rol. Het is in dit verband

accumulerend vermogen van het gebouw te benutten.

mogelijk om een gebouw ‘passief’ te maken. Een passief

Een gebouw met een groot warmteaccumulerend

gebouw heeft een zeer hoge isolatiewaarde, met een

vermogen warmt in de zomerperiode minder snel op en

warmteverlies dat grofweg 20% bedraagt van een

wordt in de winterperiode minder snel koud.

marktconforme referentie. Bouwmassa De gebouwschil kan behalve voor isolatie ook worden

Door te kiezen voor een zwaardere draagconstructie

gebruikt om de ventilatie en verwarming van een gebouw

(betonnen vloeren, zware wanden etc.) kan het

te ondersteunen. Dat kan met een actieve gevel. Een

warmteaccumulerend vermogen van een gebouw

actieve gevel bestaat meestal uit een dubbele huid

eenvoudig worden vergroot. Tijdens warme zomerdagen

waartussen lucht kan worden verwarmd. De verwarmde

neemt de constructie warmte op, waardoor de koellast

lucht kan bijvoorbeeld dienen als voorverwarmde

van het gebouw daalt. Men moet voor zwaardere

toevoerlucht, of de thermische trek kan worden gebruikt

draagconstructies uiteraard meer bouwstoffen gebruiken,

als drijvende kracht achter de ventilatie. Het actieve

wat nadelig kan zijn voor de duurzaamheid.

Techniek

3.4.4 Gebouwconstructie

Bij duurzaam bouwen heeft de beperking van


3.4.3 Gebouwschil

gedeelte van de gevel bestaat uit series van kleppen die oververhitting van het systeem voorkomen en eventueel

PCM

ventilatie verzorgen.

Phase Change Materials (PCM’s) zijn materialen die smelten en stollen. Door deze processen kan het

Een passief gebouw mag een energiebehoefte hebben

warmteaccumulerend vermogen van een gebouw worden

van maximaal 15 kWh/m2 per jaar. Daarvoor moet de

verbeterd en zijn installaties minder snel nodig. De

isolatiewaarde van de dichte delen van de gebouwschil

PCM’s kunnen worden opgenomen in de bouwkundige

liggen tussen de 6 en 10 m K/W en moet de

voorzieningen van een vertrek. Aandachtspunten bij

warmtedoorgangscoëfficiënt van de open delen van de

PCM’s zijn de kosten en de mogelijke milieubelasting van

gevel liggen tussen de 0,5 en 0,8 W/m K. Ook mogen er

het materiaal zelf. Daarnaast vereist de toepassing van

geen koudebruggen aanwezig zijn en moet het gebouw

PCM’s een zorgvuldig ontwerp.

2

2

in hoge mate luchtdicht zijn.

15

3.5 Oplossingen op componentniveau

WKO met vloerverwarming en -koeling

Techniek


of betonkernactivering

3.5.1 Ventilatie

Een WKO kan worden gecombineerd met betonkern-

Om te zorgen voor een comfortabel binnenklimaat is

activering en vloerverwarming. Bij betonkernactivering

ventilatie essentieel. Men kan bijvoorbeeld kiezen voor

zijn watervoerende leidingen opgenomen in de kern van

gebalanceerde ventilatie met warmteterugwinning of een

de vloer, om zo de gebouwconstructie (zowel de vloer

hybride ventilatieconcept met natuurlijke toevoer via de

als het plafond) te verwarmen. Bij vloerverwarming is het

gevels en mechanische afvoer. Welk type ventilatie het

systeem voor warmteafgifte in de dekvloer opgenomen.

meest gewenst is, hangt samen met andere aspecten van

Beide systemen zijn relatief traag. Vloerverwarming biedt

het klimaatconcept, bijvoorbeeld hoe warmte en koude

meer mogelijkheden om de temperatuur te beïnvloeden

worden opgewekt.

dan betonkernactivering. Wist u dat in plaats van de milieubelastende chemicaliën ook bietensap als koelmiddel kan worden gebruikt?

Warmteopwekking met biomassa Een alternatief voor de traditionele warmteopwekking met gasgestookte CV-ketels is een op biomassa gestookte CV-ketel. In gebouwen wordt vaak gebruikgemaakt van biomassa in de vorm van hout. Te denken valt aan snoeihout, houtblokken of houtkorrels. Afbeelding 7 | Haagse Hogeschool te Delft, hier is een hybride ventilatieconcept toegepast.

Voor een gemeente kan deze vorm van warmteopwekking interessant zijn, omdat zij zelf beschikking heeft over deze afvalstromen. All-airsysteem

3.5.2 Verwarming en koeling

Wanneer voor de luchtkwaliteit een hoog ventilatiedebiet

Een gebouw kan op allerlei manieren worden

is vereist, kan men een all-airsysteem als verwarmings-

verwarmd en gekoeld. Hieronder bespreken we een

en koelingssysteem overwegen. Zowel de koeling als de

aantal duurzame mogelijkheden.

verwarming van het gebouw vindt dan plaats via lucht. Voor een all-airsysteem kan de ventilatielucht met een

16

grondbuis in de winter worden verwarmd en in de zomer

3.5.4 Energieproductie

worden voorgekoeld. In de nacht kan in de zomer gebruik

Om een gebouw energieneutraal te maken, is alleen de

worden gemaakt van nachtventilatie.

minimalisering van energieverbruik niet voldoende. Er bestaan componenten om energie mee op te wekken. Zonne-energie

luchtverwarming en luchtkoeling is dat er geen

Zonnestraling kan met fotovoltaïsche cellen (PV-cellen)

warmtestraling is, wat de behaaglijkheid nadelig

worden omgezet in elektrische energie. Deze PV-cellen

beïnvloedt. Ook is lucht een minder effectieve drager

kunnen in panelen worden geplaatst, bijvoorbeeld op

van warmte en koude.

het dak. Ook kunnen ze worden geïntegreerd in de dakbedekking of in de zonwering. Wanneer de cellen

3.5.3 Water

worden aangebracht in glasdaken, kunnen ze ook

Om de milieubelasting van een gebouw te beperken,

werken als zonwering.

is het belangrijk om de waterhuishouding van het

Techniek

of een passief gebouw bruikbaar. Een nadeel van


Een all-airsysteem is alleen bij grote luchthoeveelheden

gebouw te optimaliseren. Als er veel vraag is naar warm tapwater, dan kan men overwegen om zonnecollectoren te gebruiken. Als er sprake is van veel watergebruik, dan zijn een grijswatercircuit of een helofytenfilter mogelijke oplossingen. Zonnecollectoren Zonnecollectoren met zonneboilers worden gebruikt om op een duurzame manier tapwater te verwarmen. Zonnestraling wordt door de zonnecollectoren omgezet in warmte. De collectoren kunnen worden geïntegreerd in het dak of los worden geplaatst. Afbeelding 8 | PV-cellen. Het is wat betreft de terugverdientijd aantrekkelijker om gebruik te maken van zonnecollectoren, dan

Hoewel PV-cellen veel worden toegepast, moet goed

fotovoltaïsche cellen (PV-cellen) aan te brengen.

worden onderzocht of de investering uit economisch

De invloed hiervan op de exploitatiekosten moet echter

oogpunt interessant is. De terugverdientijd hangt af van

per project worden bekeken. De terugverdientijd is

bijvoorbeeld de locatie en oriëntatie van de panelen. De

afhankelijk van bijvoorbeeld de locatie en oriëntatie

PV-cellen kosten rond de 600 euro per m2 (€4/Wp) en de

van de collectoren, het verbruik van warm tapwater en

opbrengsten liggen rond de 150 Wp/m2. De technische

leidinglengte.

levensduur is ongeveer 25 tot 30 jaar. Bij de berekening

17

van de terugverdientijd moet ook rekening worden

Bio-WKK

gehouden met de terugleververgoeding die wordt

Een WKK (warmtekrachtkoppeling) is een voorziening die

gehanteerd en de subsidiëring.

uit een brandstof zowel warmte als elektriciteit opwekt. De warmte kan worden ingezet voor ruimteverwarming en

Er zijn ook panelen waarbij fotovoltaïsche cellen

warm tapwater.

Techniek


worden gecombineerd met een zonthermische absorber. Met deze zogenaamde PVT-panelen kan

Een traditionele WKK werkt op gas of diesel.

zowel elektriciteit als warmte worden opgewekt. Dat

Vanwege het hoge rendement wordt deze WKK

zorgt voor een beter rendement dan bij zonnepanelen

duurzaam genoemd. Men moet er echter wel rekening

met alleen fotovoltaïsche cellen.

mee houden dat deze valt onder stap 3 van de Trias Energetica (een efficiënt gebruik van niet-duurzame

Windenergie

bronnen). Er zijn WKK-voorzieningen in opkomst die

Ook met wind kan duurzame energie worden opgewekt.

werken op bio-olie of biomassa. Deze maken gebruik

Er bestaan miniturbines die zijn afgestemd op de schaal

van vernieuwbare brandstoffen en zijn daarom zonder

van een gebouw. De miniturbines hebben een nominaal

meer aan te duiden als een duurzame energievoorziening

vermogen dat ligt tussen de 0,5 en 3 KW en kosten

(stap 2 van de Trias Energetica).

tussen de €6.000 en €20.000. Ook voor windturbines geldt dat de kosten en opbrengsten goed moeten worden

Bio-WKK’s zijn verkrijgbaar met verschillende

berekend. De techniek is nog in ontwikkeling.

capaciteiten. Bio-WKK’s voor wijken worden al door verschillende gemeenten gebruikt. Een mini-WKK op biomassa is inmiddels ook op de markt. Piëzo-tegels In piëzo-tegels bevinden zich mechanismen die energie opwekken zodra ze worden ingedrukt. Door de tegels in de doorgang van een parkeergarage te verwerken, levert elke auto die over de tegels rijdt energie op. In Japan wordt een dergelijk systeem (in experimentele fase) ook gebruikt voor snelwegen. Hoewel het concept origineel is, dragen dergelijke systemen niet veel bij aan de

Afbeelding 9 | Windturbine.

18

energieproductie. De opwekking bedraagt minder dan 1 W/m2.

Bouwmaterialen kunnen belastend zijn voor het

wat betreft de verlichting in een gebouw, eerst de

milieu. Door materialen zorgvuldig te selecteren, kan

behoefte aan kunstlicht zo veel mogelijk reduceren.

men de milieubelasting en de CO2-emissie van een

Dat kan bijvoorbeeld door de positie en grootte van

gebouw beperken. Men kan bijvoorbeeld zo veel mogelijk

gevelopeningen te optimaliseren. Men kan ook

materialen toepassen met een duurzaamheidskeurmerk

bouwkundige voorzieningen toepassen om toetreding

(Dubokeur, FSC). Ook kan men ervoor zorgen dat

van daglicht te verbeteren, zoals anidolische reflectoren.

materialen worden geselecteerd met een gunstige

Het is daarnaast belangrijk om zonwering te kiezen die

levenscyclus (Greencalc+, BREEAM-NL) en dat

direct zonlicht tegenhoudt, maar de toetreding van

sloopmaterialen zo veel mogelijk worden hergebruikt.

daglicht zo min mogelijk beperkt. Men kan bij de keuze voor materiaal ook rekening houden Daarnaast is het belangrijk dat kunstverlichting efficiënt

met het concept van Cradle to Cradle. De conventionele

is. Men kan bijvoorbeeld denken aan HF-verlichting of

duurzaamheidsmethoden zijn gericht op de vermindering

LED-verlichting. LED-verlichting is inmiddels geschikt

van vervuiling. Cradle to Cradle houdt in dat elk

voor toepassingen in verkeersruimten, toiletten etc.

restproduct een nieuwe, hoogwaardige bestemming

Voor werkplekken moet de geschiktheid van LED-

krijgt. Dit heet upcycling, in plaats van recycling. De

verlichting nog worden onderzocht. Door energiezuinige

gedachte hierbij is dat toekomstige generaties méér

verlichting te gebruiken, kan het geïnstalleerde vermogen

kunnen met het materiaal dan de huidige generatie.

Techniek

3.5.6 Bouwmaterialen

Redenerend vanuit de Trias Energetica moeten we,


3.5.5 Verlichting

aanzienlijk worden beperkt. Daglichtafhankelijke sturing kan het verbruik verder reduceren. Ook de schakeling van de verlichting heeft een grote invloed op energieverbruik. Er zijn verschillende energiezuinige schakelmethoden, zoals bewegingsdetectie, veegschakeling en daglichtafhankelijke schakeling. Afhankelijk van de manier waarop een ruimte wordt gebruikt, kan men een combinatie van schakelmethoden toepassen.

19

4


Uiteraard moet een duurzaamheidsambitie passen

een hogere initiële investering uit eigen middelen, voor

binnen de financiële kaders van een project. In dit

een zogenaamde groene lening of voor samenwerking

hoofdstuk bespreken we de financiële haalbaarheid van

met marktpartijen. Ook moet worden onderzocht welke

duurzaam bouwen, de effectiviteit van de in hoofdstuk

subsidies (bijvoorbeeld bij Agentschap NL) en fiscale

drie besproken technieken en de financiering en

regelingen (EIA, MIA, VAMIL) beschikbaar zijn.

regelgeving bij woningbouw en scholenbouw.



4.2 Effectiviteit van technieken 4.1 Haalbaarheid van het duurzaamheidsconcept

De kosten en baten van duurzame technieken moeten

In de fase van het structuurontwerp (SO) en de fase

onderling worden afgewogen. Daarbij is het de uitdaging

van het voorlopige ontwerp (VO) moeten verschillende

om met een minimale investering een maximaal resultaat

duurzaamheidsconcepten kostentechnisch worden

te realiseren.

beoordeeld, zowel wat betreft investeringskosten als exploitatiekosten. Men kan hiervoor verschillende

Effectief:

methoden gebruiken, bijvoorbeeld de eenvoudige

- gunstige vormfactor (compact gebouw);

terugverdientijd of de netto contante waarde. Deze

- verbeterde isolatie (Rc ≥ 5 m2K/W);

berekeningen moeten grondig worden geanalyseerd.

- geoptimaliseerde daglichttoetreding;

Vooral de uitgangspunten moeten inzichtelijk en correct

- passieve zonne-energie benutten of beperken;

te zijn. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de ontwikkeling

- warmteaccumulerend vermogen benutten;

van energieprijzen en rente.

- (elektrische) verlichting reduceren; - energie op wijkniveau (warmte, koude, bio-energie);

Wij bevelen onze opdrachtgevers aan om investeringen

- WKO (wijkniveau);

niet alleen te beoordelen op terugverdientijd, maar

- hoogwaardige hybride ventilatieconcepten;

ook op de “total cost of ownership”. Daarbij wordt

- CO2- gestuurde balansventilatie;

rekening gehouden met de kosten voor beheer,

- beperkt watergebruik;

onderhoud en afschrijving over de gehele gebruiksfase

- industriële restwarmte benutten.

van het gebouw. Ook de marktwaarde van het vastgoed kan in de afweging worden betrokken (huuropbrengsten,

Redelijk effectief:

vastgoedwaarde etc.).

- WKO (gebouwniveau); - passief bouwen;

Voor de investering in duurzaam bouwen is geld nodig. Wij raden onze opdrachtgevers aan om de mogelijke constructies hiervoor vroegtijdig in beeld te brengen.

20

Het kan bijvoorbeeld interessant zijn om te kiezen voor

- lage temperatuurverwarming, hogere temperatuurkoeling; - all-airsysteem met warmteterugwinning;

- bio-WKK;

koopwoningen kan de projectontwikkelaar ervoor kiezen

- warmteopwekking met biomassa.

om de investering in duurzaamheid door te berekenen in de verkoopprijs. Het nadeel hiervan is dat dit de verkoop

Minder effectief:

van de woningen kan belemmeren. Er kan daarom ook

- PCM in combinatie met nachtventilatie;

worden gekeken naar financiering vanuit een derde partij,

- zonne-energie;

die betrokken is bij de exploitatie. De investering kan

- windenergie;

zo worden doorberekend in de servicekosten. Men kan

- geothermie;

er ook voor kiezen om de energiekosten op te nemen

- LED verlichting.

in de servicekosten voor de vereniging van eigenaren, verrekend op basis van eigen gebruik. In het geval van huurwoningen is de situatie

Het schema is gebaseerd op de investering versus de

ingewikkelder. De woningcorporatie moet investeren in

invloed op de exploitatiekosten (terugverdientijd). We

de duurzaamheid van de woningen, terwijl de huurder

willen wel enkele kanttekeningen maken bij dit schema:

daar uiteindelijk profijt van heeft. Omdat de huurprijzen

- De effectiviteit van verschillende maatregelen is

aan een wettelijk maximum gebonden zijn, kunnen de

afhankelijk van onder andere de gebruiksfunctie, het

kosten vaak niet worden doorberekend aan de huurder.

gebruik, de energiebehoefte en de locatie. Ook kan een

Dit maakt het voor woningcorporaties minder interessant

subsidie de financiële haalbaarheid beïnvloeden.

om te investeren in duurzaam bouwen. Een mogelijke

- De effectiviteit van verschillende maatregelen is afhankelijk van de manier waarop deze worden


verschillende technieken uit het vorige hoofdstuk zijn.


In het kader staat aangegeven hoe rendabel de

oplossing is om, net als bij koopwoningen, de investering door te berekenen in de servicekosten.

gecombineerd. Als er een sterk, geïntegreerd duurzaamheidsconcept wordt neergezet, zal dit de

Bij scholenbouw speelt een soortgelijk probleem. De

effectiviteit van de investering vergroten.

gemeente investeert in de bouw, terwijl de school die het

- De techniek ontwikkelt zich snel. Dit beïnvloedt uiteraard

gebouw gebruikt en exploiteert daar van profiteert. Er

de mate waarin verschillende technieken economisch

zijn hiervoor verschillende oplossingen. Ten eerst kan de

interessant zijn.

gemeente de aanvullende budgetten verstrekken. Dat is echter niet in alle gevallen mogelijk, vanwege de druk op

4.3 Financiering bij woningen scholenbouw

de begroting van de gemeente. Er is ook een constructie

Bij woningbouw is de financiering van duurzaamheid

mogelijk waarbij de school geld beschikbaar stelt voor

complex. De partij die moet investeren, is meestal niet de

het project. Die bijdrage leidt tot besparing op de

partij die profiteert van die investering. In het geval van

exploitatiekosten. Een probleem is echter dat scholen

21

feitelijk niet gemachtigd zijn om hun exploitatiebudgetten te gebruiken voor investering in duurzame ontwikkeling. Ook moet worden nagedacht over eventuele tegenvallende exploitatiekosten. Organisaties kunnen bij ons terecht voor advies over hoe ze met dergelijke



problemen kunnen omgaan.

22

5

Casussen

5.1 Scholen

voorgeschreven dan wettelijk is vereist. Er werden ook

Het is elke keer weer een uitdaging om met een klein

eisen gesteld aan duurzame opwekking van energie.

budget een duurzaam schoolgebouw te realiseren. Men moet daarbij letten op de energieprestatie, maar ook op

Op het gebied van comfort werd als doel gesteld om

de kwaliteit van het binnenklimaat. Het binnenklimaat

klasse B van Frisse Scholen te behalen. Frisse Scholen

heeft namelijk invloed op de prestaties van leerlingen

is een richtlijn van Agentschap NL, waarin eisen worden

en op het comfort van docenten en medewerkers.

gesteld aan de duurzaamheid en het binnenklimaat van

Ook flexibiliteit is belangrijk, omdat de wereld van het

schoolgebouwen. Daarnaast was er de ambitie om het

onderwijs constant in beweging is. Door een slimme

BREEAM-NL certificaat ‘Good’ te behalen.

aanpak is het met een meerinvestering van ongeveer 15% al mogelijk om een frisse, energiezuinige school

Wist u dat het binnenklimaat in scholen een

te bouwen. In deze paragraaf bespreken we hoe een

bewezen invloed heeft op de prestaties van leerlingen

duurzaam gebouw is gerealiseerd voor het Huygens

en het verzuim onder leerkrachten?

College - De Polsstok in Heerhugowaard.

Het Huygens College - De Polsstok is een school voor

aan maatregelen, om een zo laag mogelijke EPC

voortgezet onderwijs en praktijkonderwijs, met een totaal

(energieprestatiecoëfficiënt) te behalen. De vraag naar

gebruiksoppervlak van ongeveer 4.750 m2. Bij het project

energie wordt gereduceerd door bovengemiddeld te

waren wij verantwoordelijk voor het projectmanagement.

isoleren en door een kas toe te voegen, die als

Daarbij hoorde ook het fomuleren en toetsen van de

entreegebied een buffer vormt tussen buiten en binnen.

doelstellingen.

Tot het pakket behoren ook een vraaggestuurde, hybride ventilatie met warmteterugwinning, een verwarming


met warmtepompen en warmte-koudeopslag,

Er was bij de ontwikkeling van het nieuwe schoolgebouw

LED-verlichting en zonnecollectoren. Mogelijk wordt

een hoge duurzaamheidsambitie, met een nadruk

er ook nog voor gekozen om een grote hoeveelheid

op de energieprestatie en het comfort. Op het gebied

PV-panelen te plaatsen.

Casussen

Uiteindelijk is gekozen voor een uitgebreid pakket Visie op duurzaam bouwen

Energieconcept Project

van energie is ingezet op een EPC (energieprestatiecoëfficiënt) dat 10 keer beter is dan de wettelijke eis.

Proces

Om dat te realiseren, waren maatregelen omschreven

Tijdens de ontwikkeling van het Huygens College -

conform de Trias Energetica. Zo werd in het programma

De Polsstok is systematisch aandacht besteed aan

van eisen een aanzienlijk hogere thermische isolatie

duurzaamheid en energieprestatie. Er is een programma

23

van eisen opgesteld, waarin de ambities zijn vastgelegd.


In de initiatieffase is een energieonderzoek uitgevoerd,

De opdrachtgever heeft als doel gesteld om een

waarbij verschillende concepten op het gebied van

representatieve villa te ontwikkelen, met een hoge

energie en binnenklimaat zijn bestudeerd. We hebben

woonkwaliteit en een goede energieprestatie.

ervoor gezorgd dat de uitvoerende partijen bij de ontwerpfase betrokken werden, onder andere met het

Energieconcept

oog op een goede integratie van ontwerp en uitvoering.

De woning is voorzien van een goede thermische schil,

Dit heet aanbesteding op basis van een VO+.

om het warmteverlies zo veel mogelijk te beperken (o.a. tripleglas). Ook is er een buitenzonwering en ruime

Financiering

daglichttoetreding. Er wordt bovendien gebruikgemaakt

Om de hoge duurzaamheidsambitie te realiseren, heeft

van verschillende installaties, zoals balansventilatie met

het Agentschap NL een UKP-NESK subsidie beschikbaar

warmteterugwinning, een warmtepomp met bodemopslag

gesteld. Ook heeft de school zelf een bedrag vrijgemaakt.

en vloerverwarming en -koeling.

Casussen


Daardoor was een aanvullende financiering beschikbaar van ongeveer 17% van het normbudget. Voor het dak met

Proces

PV-cellen zoekt men naar externe financiering.

Er zijn voor de ontwikkeling van de stadsvilla verschillende concepten bestudeerd, voor een optimale

5.2 Woningen

energieprestatie. Om de prestaties op het gebied van

De wettelijke eisen voor energiezuinigheid van

duurzaamheid inzichtelijk de maken, is met instrumenten

woningen zijn betrekkelijk hoog. Toch zien particulieren

gewerkt als Greencalc en BREEAM-NL. Hierbij is

en projectontwikkelaars het vaak als een aantrekkelijke

aandacht besteed aan verschillende aspecten van

uitdaging om woningen te realiseren die nog beter

duurzaamheid, zoals energie, binnenklimaat, water

presteren dan wettelijk vereist. Daarbij gaat het ze niet

en materialen.

alleen om energieprestatie, maar ook om bijvoorbeeld

De stadsvilla scoort uiteindelijk aanzienlijk beter

binnenklimaat en waterverbruik. In deze paragraaf

dan bij aanvang was geëist. De energieprestatie

bespreken we hoe een duurzame villa is gerealiseerd.

bedraagt 0,57 bij een geldende wettelijke eis van 0,80. De Greencalc-score van het gebouw bedraagt 166.

Project

24

Bij een stadsvilla aan de Jozef Israëlslaan in Den Haag

Financiering

hebben we duurzaamheid op een bijzondere manier

De projectontwikkelaar heeft de duurzaamheidsprestaties

vormgegeven. Wij waren verantwoordelijk voor het techni-

bij de verkoop van de stadsvilla gebruikt als onder-

sche ontwerp en voor het advies. De stadsvilla heeft een

scheidend aspect. Door de kwaliteit van de villa ligt de

oppervlak van ongeveer 780 m2 en telt vier bouwlagen.

marktwaarde hoger.

Referentie

Referenties

Voor de gemeente Heerhugowaard voerde ZRi de Europese niet-openbare

Casussen


Referenties

Huygens College en De Polsstok te Heerhugowaard

aanbestedingen uit van de adviesdiensten en het werk voor de nieuwbouw van één schoolgebouw voor het ‘Huygens College’ en ‘De Polsstok’ te Heerhugowaard. De adviesdiensten zijn als één integrale ontwerpopdracht aanbesteed. Het werk is eveneens als één integrale opdracht gegund aan een consortium van uitvoerende partijen. Daarnaast heeft ZRi de gemeente Heerhugowaard ondersteund bij het project-management tijdens de ontwerpfase.

48

25

Referentie

De huidige huisvesting van zowel De Polsstok als het

belang. Vroegtijdige samenwerking is noodzakelijk om

Huygens College voldoen niet meer aan de eisen en

de technische en financiële haalbaarheid van verschil-

wensen. Beide scholen, die beide onderdeel zijn van

lende oplossingen te borgen. Er is voor gekozen om één

SOVON, hebben elkaar gevonden in termen van wensen

ontwerpteam en één consortium van uitvoerende partijen

en ambities. Samen met de gemeente Heerhugowaard

te contracteren. Hiermee is de gewenste integraliteit

is besloten beide scholen onder te brengen in één nieuw

gewaarborgd en ontstaat voor de opdrachtgever een

schoolgebouw. De gemeente Heerhugowaard heeft deze

overzichtelijk proces waarbij slechts met twee partijen

ontwikkeling aangegrepen om de eerste energieneutrale

een overeenkomst wordt gesloten. Het ontwerpteam

school van Nederland te bouwen.

is aanbesteed op basis van een ontwerpvisie en de aanbestedingsprocedure heeft een inlichtingendialoog

Al in de initiatieffase is, in samenwerking met de

plaatsgevonden. Zodoende ontstond al tijdens de aan-

gemeente Heerhugowaard en andere betrokkenen, een

bestedingsprocedure een moment van interactie tussen

passende bouworganisatievorm ontwikkeld. Met name

inschrijvers, de opdrachtgever en de gebruikers. Zowel

vanwege de hoge ambitie op het gebeid van duurzaam-

voor de inschrijvers als voor de opdrachtgever en de

heid is gekozen voor een bouworganisatiestrategie met

gebruikers had dit een meerwaarde.

voorwaartse integratie van uitvoeringskennis. Voor een goede uitwerking van de duurzame aspecten is een

De aanbesteding van het werk heeft plaatsgevonden

vroegtijdige samenwerking met uitvoerende partijen van

op basis van voorlopig ontwerp, aangevuld met prestatieeisen (VO+). In aansluiting op de ontwerpopdracht is ook het werk in één perceel aanbesteed. Bij de aanbesteding van het werk is gekozen voor een concurrentie op basis van kwaliteit. Dit is bewerkstelligd door tijdens de aanbesteding het bouwkostenbudget bekend te maken. Dit

Referenties

Casussen


advieskosten (verhouding circa 50/50). Tijdens de ZRi is in een vroeg stadium bij het project betrokken.

budget gold als taakstellend. De inschrijvers dienden aan te geven in welke mate en op welke wijze zij de gewenste kwaliteit binnen de gestelde planning en het opgegeven budget konden realiseren. In de uitwerking van het Definitief Ontwerp (DO), dat parallel aan de aanbestedingsprocedure door het ontwerpteam is opgesteld, tot bestekstukken is

26

49

Referentie

het ontwerp met inbreng van het consortium van

Algemene gegevens van het project

uitvoerende partijen verder geoptimaliseerd. Hierbij had

Opdrachtgever:

het consortium van de uitvoerende partijen de verant-

Type gebouw:

woordelijkheid het bouwkostenbudget te bewaken.

Schoolgebouw (praktijkonderwijs en VMBO)

Bouwperiode:

2011 - 2012

Naast de aanbestedingen heeft ZRi de gemeente

Omvang:

circa 4.650 m2 bvo

Heerhugowaard ondersteund bij het projectmanagement.

Bouwkosten:

circa € 6.000.000,00 excl. BTW

ZRi heeft hierbij onder meer een rol gespeeld bij het

Ontwerpteam:

Ector Hoogstad Architecten

bewaken van het budget, de planning en de kwaliteit.

DWA installatie- en energieadvies

Onder meer een periodieke toets van het ontwerp aan het

– (installaties)

Programma van Eisen behoorden tot de werkzaamheden

Aronshon Constructies raadge-

van ZRi. Daarnaast had ZRi de taak om het proces

vende ingenieurs – (constructies)

te bewaken. Juist bij het toepassen van een andere

Ballast Nedam Bouw en Ontwikkeling B.V. Noordwest

Casussen

belang.

DGMR bouw – (bouwfysica) Uitvoerende partijen


bouworganisatievorm dan anders is dit van

Referenties

Gemeente Heerhugowaard

50

27

Referentie

Referenties

Referenties

Casussen


Stadsvilla Josef Israëlslaan, Den Haag

Integrale advisering van bouwfysica, energieprestatie, brandveiligheid, akoestiek voor de nieuwbouw van een stadsvilla aan de Josef Israëlslaan te Den Haag.

52

28

Referentie

De nieuwbouw van een stadsvilla van ca. 780 m2 bvo in

Gezien het feit dat dit plan in fasen is ingediend, is het

vier bouwlagen. Het betreft hier een ruime villa. Architect

plan voor de eerste fase op hoofdlijnen getoetst. Daarbij

van dit pand is Dick van Gameren Architecten.

is een inventarisatie gemaakt naar onoplosbare conflicten

De ambitie bij dit project is een zeer energiezuinig pand

met de regelgeving binnen het ontwerp. Op deze wijze is

neer te zette, ondanks de afmetingen. Hiervoor wordt

een voorlopig ontwerp opgesteld. In de daaropvolgende

in het pand o.a. gebruik gemaakt van verwarmingmid-

fase is het definitief ontwerp ontwikkeld waarbij ZRi

dels een warmtepomp met bodemopslag en driedubbele

heeft geadviseerd op gebieden van bouwfysica, energie-

beglazing toegepast. Het totale pakket aan energetische

prestatie, brandveiligheid, en akoestiek.

maatregelen leidt tot een energieprestatiecoëfficiënt (EPC) lager dan 0,6, bij een eis van 0,8. Het gebouw

Tevens begeleidt ZRi de bouwaanvraag en ondersteund

presteert circa 30% beter dan het Bouwbesluit vereist.

de opdrachtgever bij het beantwoorden van eventuele vragen van instanties naar aanleiding van de ingediende

Werkzaamheden ZRi

stukken.

Opdrachtgever:

Centacon

heid, brandveiligheid en akoestiek. De advieswerk-

Type gebouw:

Stadsvilla

zaamheden van ZRi zijn in 2009 in ontwerpteamverband

Ontwerpperiode:

2009 - 2010

gestart met het toetsen van het plan aan de eisen voor

Bouwperiode:

2010 -

zoals gesteld in de regelgeving ten behoeve van de

Omvang:

circa 780 m2 BVO

bouwvergunning.

Bouwkosten:

circa € 6.000.000,00 excl. BTW

Architect:

Dick van Gameren Architecten

Overige adviseurs:

Sweegers & de Bruijn, Peree

Casussen

Algemene gegevens van het project

uitgevoerd op het gebied van bouwfysica, energiezuinig-


zijn voor de nieuwbouw integrale advieswerkzaamheden

Referenties

Voor de villa aan de Josef Israëlslaan te Den Haag

53

29

5.3 Kantoren

Energieconcept

Een groot deel van de kantoorpanden die de afgelopen

Er is voor gekozen om het gebouw een compacte vorm

decennia zijn neergezet, heeft onvoldoende toekomst-

te geven, waardoor het energetisch efficiënt is. De gevel

waarde. Het is een uitdaging om bij de ontwikkeling van

heeft een dubbele huid, met een façade waarin lamellen

nieuwe panden en de herontwikkeling van bestaande

zijn opgenomen. Deze dubbele huidgevel fungeert in de

panden te zorgen voor een hogere toekomstwaarde.

zomer als zonwering, waardoor de koellast beperkt blijft.

Kantoren kunnen interessanter worden gemaakt voor

In de winterperiode fungeert de dubbele huidgevel als

gebruikers, projectontwikkelaars en vastgoedeigenaren,

buffer, ter beperking van warmteverlies.

door zich te onderscheiden op aspecten als energieprestatie, gebruikskwaliteit en flexibiliteit. In deze

Het gebouw is voorzien van CO2-gestuurde ventilatie.

paragraaf bespreken we hoe duurzaamheid is

Daarbij wordt lucht mechanisch toegevoerd, om het

vormgegeven bij een kantoorgebouw in Valkenburg

vervolgens via het atrium weer af te voeren. Zo wordt

(Zuid-Holland).

deze ruimte indirect geklimatiseerd. Het gebouw is ook voorzien van een hoogwaardige warmteterugwinning.

Project Het kantoorgebouw ligt aan de Voorschoterweg in

Het gebouw wordt verwarmd en gekoeld met behulp

Valkenburg (Zuid-Holland) en grenst aan de Oude Rijn.

van betonkernactivering. Om de betonkernactivering

Het gebouw telt zes bouwlagen en heeft een bruto

aan te vullen, zijn convectoren opgenomen voor lage

vloeroppervlak van ongeveer 2500 m . Wij zijn

temperatuurverwarming. Dankzij deze convectoren

verantwoordelijk voor het technische ontwerp en voor

kunnen gebruikers de temperatuur goed naregelen.

het advies. In het plan krijgt het gebouw een carré-vorm,

Met behulp van een warmtepomp worden warmte

een overdekt atrium en een dubbele huidgevel.

en koude onttrokken aan het oppervlaktewater van

2

de Oude Rijn. Duurzaamheidsambitie De ambitie voor het kantoorgebouw is om het duurzaam

Proces en financiering

te maken, met een hoge energieprestatie en een goed

In de voorbereidingsfase is een energiestudie uitgevoerd,

binnenklimaat. Het gebouw en de installaties worden in

waarbij verschillende concepten zijn ontwikkeld en af-

nauwe samenhang ontwikkeld. Door zorgvuldig

gewogen. Er is onder andere aandacht besteed aan een

uitgedachte bouwkundige voorzieningen kunnen de

variant met volledig natuurlijke ventilatie en aan verschil-

installaties namelijk minder zwaar gedimensioneerd

lende varianten voor verwarming en koeling. De varianten

worden.

zijn vergeleken op energieprestatie, gebruikskwaliteit en investeringskosten.

30

Bijlage 1:

Termen en definities

BKA (betonkernactivering)

Bij betonkernactivering benut men de massa van een gebouw voor verwarming en koeling.

Cradle to Cradle (C2C)

De centrale gedachte van Cradle to Cradle is dat elk restproduct een nieuwe, hoogwaardige bestemming moet krijgen.

CO2-neutraal

Een organisatie is CO2-neutraal wanneer op jaarbasis geen netto uitstoot van broeikasgassen nodig is om de organisatie te huisvesten. CO2 dat vrijkomt door gebruik van het gebouw, zoals benodigde mobiliteit en inkoop, speelt hierbij ook een rol.

Duurzame ontwikkeling

Duurzame ontwikkeling is ontwikkeling waarbij we in onze hedendaagse behoeften voorzien, zonder het vermogen van toekomstige generaties om in de eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen.

EIA (Energie Investeringsaftrek)

Fiscale regeling waarmee de overheid het bedrijfsleven wil aansporen om energie te besparen en duurzame energie toe te passen.

Energieneutraal gebouw

Een gebouw is energieneutraal als het op jaarbasis netto geen energie importeert. Er wordt met andere woorden tenminste evenveel energie opgewekt als er wordt gebruikt. Daarbij telt zowel het gebouwgebonden energieverbruik als het energiegebruik van gebruiksapparatuur.

Energieproducerend gebouw

Een gebouw waar op jaarbasis meer duurzame energie wordt opgewekt dan er aan

EPC (energieprestatiecoëfficiënt)

De energieprestatiecoëfficiënt is een index om de energetische efficiëntie van

energie wordt verbruikt. gebouw aan te geven. IFD-bouwen (industrieel, flexibel Dankzij industriële bouw buiten de bouwput kunnen kwalitatief goede gebouwen en demontabel bouwen)

snel worden neergezet. De prefab bouwdelen kunnen gemonteerd en gedemonteerd

LCA (levenscyclusanalyse)

Een levenscyclusanalyse is een methode om de totale milieubelasting van iets te

MIA (Milieu Investeringsaftrek)

Fiscale regeling waarmee de overheid het bedrijfsleven wil aansporen om het milieu

worden, waardoor de gebouwen bovendien flexibel zijn. bepalen, dus van de winning van benodigde grondstoffen tot de afvalverwerking. zo min mogelijk te belasten.

31

Passief gebouw

Een passief gebouw is een gebouw waar met behulp van passieve maatregelen wordt gezorgd voor een jaarlijkse energiebehoefte voor ruimteverwarming van maximaal 15 kWh/m2 en een primair energieverbruik van maximaal 120 kWh/m2. Een passief gebouw heeft een zeer hoge isolatiewaarde in combinatie met een hoge luchtdichtheid. Ook wordt door de juiste gebouworiëntatie, de juist gebouwvorm en de juiste afmetingen van de gevelopeningen gebruikgemaakt van passieve zonneenergie voor daglicht en warmte.

PCM’s (Phase Change Materials) PCM’s zijn materialen die smelten en stollen. Hierdoor kan het warmteaccumulerend vermogen van een gebouw worden verbeterd en zijn installatietechnische voorzieningen minder snel nodig. VAMIL (willekeurige afschrijving

Fiscale regeling waarmee de overheid het bedrijfsleven wil aansporen om het milieu

milieu-investeringen)

zo min mogelijk te belasten.

WKO (warmte en koude opslag)

Een voorziening waarmee warmte en koude worden opgeslagen in waterlagen in de

WKK (warmtekrachtkoppeling)

Een voorziening die uit brandstof zowel warmte als elektriciteit opwekt. Als brandstof

bodem. kan diesel worden gebruikt, maar bijvoorbeeld ook bio-olie.

32

Bijlage 2:

Illustratieverantwoording

Afbeelding 1

ZRi adviseurs ingenieurs

Afbeelding 2


Afbeelding 3


Afbeelding 4


Afbeelding 5


Afbeelding 6


Afbeelding 7

Alphaplan

Afbeelding 8

Duurzaam Innovatienetwerk

Afbeelding 9

OliNo

33

ZRi adviseurs ingenieurs ZRi is een landelijk opererend adviesbureau, met kantoor in Den Haag. De activiteiten van ZRi betreffen zowel bouwmanagement in brede zin, door ZRi adviseurs, als bouwtechnisch en bouwfysisch advies, door ZRi ingenieurs.

ZRi adviseurs ZRi adviseurs zorgt voor een transparante, vertrouwde en duurzame relatie tussen partijen in bouwprojecten. ZRi adviseert over het selecteren van ontwerpende en uitvoerende partijen, (Europees) aanbesteden en het bepalen van de optimale samenwerkingsvorm.

ZRi ingenieurs ZRi ingenieurs zorgt voor een gezonde, veilige en duurzame woon- en werkomgeving. De activiteiten betreffen primair bouwtechniek en bouwfysica. Dit betreft onder andere duurzaam bouwen, brandveiligheid, behaaglijkheid, daglichtbenutting en glas- en geveltechniek.

ZRi adviseurs en ingenieurs Balistraat 1 2585 XK Den Haag T 070 361 55 59 E [email protected] I www.zri.nl

Visie op. duurzaam bouwen

Recommend Documents