UNIVERSITEIT GENT Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar

UNIVERSITEIT GENT Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2008-2009

Het psychosociaal welzijn en de rol van coping bij Congolese ex-kindsoldaten

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van master in de pedagogische wetenschappen, orthopedagogiek Charlotte Vossen

Promotor: Prof. dr. Eric Broekaert Begeleiding: Cindy Mels

UNIVERSITEIT GENT Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2008-2009

Het psychosociaal welzijn en de rol van coping bij Congolese ex-kindsoldaten

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van master in de pedagogische wetenschappen, orthopedagogiek Charlotte Vossen

Promotor: Prof. dr. Eric Broekaert Begeleiding: Cindy Mels

Dankwoord Dankzij het maken van deze thesis heb ik heel wat meer kennis over het fenomeen exkindsoldaten. Met het maken van deze thesis ging heel wat onderzoek, opzoek – en schrijfwerk gepaard. Dit had ik nooit alleen klaargespeeld, dus wil ik in dit dankwoord graag enkele mensen speciaal bedanken. Het uitvoeren van mijn onderzoek en daarmee aansluitend het maken van mijn thesis was nooit mogelijk geweest zonder mijn medestudente Ogi De Clerck. Ik zal ons avontuur in Congo nooit vergeten. Het maken van onze reis en het onderzoek liep niet altijd van een leien dakje. Door het dreigend oorlogsgevaar zijn we zelf vroeger dan gepland naar huis moeten keren. Samen hebben we er ons echter steeds en overal doorgeslaan. Ook bij het maken van mijn thesis was Ogi altijd een luisterend oor en was ze steeds bereid om te helpen. Verder wil ik Cindy Mels, mijn begeleidster, hier uitvoerig bedanken. Zonder haar zou mijn thesis er heel anders uitgezien hebben. Ze heeft me uitgebreid begeleid van in het begin van mijn onderzoek. Ik ben haar dan ook dankbaar voor de vele uren dat ze hieraan gespendeerd heeft. Als laatste wil ik natuurlijk ook mijn ouders, familie en vrienden bedanken. Ze hebben me zowel in het maken van mijn reis naar Congo als bij het maken van deze thesis erg gesteund. Zo bleef iedereen, vooral Klaus, me bijstaan ondanks dat ik meerdere malen last had van “thesisstress”. Ook wil ik Hélène bedanken voor het nalezen van mijn thesis en Thaïs voor het helpen met de lay-out.

Inhoudsopgave Dankwoord................................................................................................................................ 4 Inhoudsopgave.......................................................................................................................... 5 Inleiding..................................................................................................................................... 8 DEEL 1: BEGRIPSOMSCHRIJVING EN PROBLEEMSTELLING .............................. 9 1

Begripsomschrijving ................................................................................................ 10

1.1 1.1.1 1.1.2 1.1.3 1.1.4

Kindsoldaten .............................................................................................................. 10 Prevalentie.................................................................................................................. 10 Oorzaak van het fenomeen kindsoldaat ..................................................................... 10 Definitie...................................................................................................................... 11 Internationale regelgeving.......................................................................................... 12

1.2 1.2.1 1.2.2 1.2.3 1.2.4 1.2.5

Psychosociaal welzijn ................................................................................................ 12 Posttraumatische stresstoornis (PTSS)....................................................................... 13 Emotionele problemen ............................................................................................... 13 Gedragsproblemen ..................................................................................................... 14 Crossculturele validiteit ............................................................................................. 15 Protectieve en risicofactoren voor veerkracht............................................................ 15

1.3 1.3.1 1.3.2 1.3.3

Coping........................................................................................................................ 19 Definitie coping.......................................................................................................... 19 Conceptualisatie ......................................................................................................... 19 Gebruik van copingsmechanismen ............................................................................ 20

2

Probleemstelling ....................................................................................................... 22

DEEL 2: METHODOLOGIE .............................................................................................. 24 3

Methode..................................................................................................................... 25

3.1 3.1.1 3.1.2

Onderzoekssetting ...................................................................................................... 25 Democratische Republiek Congo............................................................................... 25 Kindsoldaten in Congo............................................................................................... 26

3.2

Onderzoeksgroep........................................................................................................ 26

3.3

Procedure.................................................................................................................... 27

3.4 3.4.1 3.4.2

Dataverzameling ........................................................................................................ 28 Kwantitatief onderzoek .............................................................................................. 28 Kwalitatief onderzoek ................................................................................................ 33

DEEL 3: RESULTATEN KWANTITATIEVE EN KWALITATIEVE RAPPORTAGE .................................................................................................................................... 37 4

Statistische rapportage ............................................................................................ 38

4.1

Sociaal-demografische gegevens ............................................................................... 38

4.2

Traumatische blootstelling ......................................................................................... 39

4.3

Dagelijkse moeilijkheden........................................................................................... 40

4.4 4.4.1 4.4.2 4.4.3

Psychosociaal welzijn ................................................................................................ 41 IES-R.......................................................................................................................... 41 HSCL – 37A............................................................................................................... 44 Subjectief welzijn....................................................................................................... 47

4.5

Coping........................................................................................................................ 47

5

Rapportage interviews ............................................................................................. 49

5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4

Kindsoldaat ................................................................................................................ 49 Recrutering................................................................................................................. 49 Taken.......................................................................................................................... 50 Subjectief welzijn....................................................................................................... 50 Uitweg uit het leger.................................................................................................... 51

5.2 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4

Uitdagingen ................................................................................................................ 51 Traumatische ervaringen............................................................................................ 51 Dagelijkse moeilijkheden........................................................................................... 53 Reïntegratie ................................................................................................................ 54 Symptomen ................................................................................................................ 56

5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.3.4 5.3.5 5.3.6 5.3.7

Hoe gaan ze met deze zaken om? ............................................................................. 57 Geloof......................................................................................................................... 57 Raad vragen................................................................................................................ 57 Afleiding .................................................................................................................... 58 Niet weten wat te doen............................................................................................... 58 Agressie...................................................................................................................... 58 Alcohol en drugs ........................................................................................................ 58 Effectiviteit coping..................................................................................................... 59

5.4

Toekomst.................................................................................................................... 60

DEEL 4: DISCUSSIE EN CONCLUSIE ............................................................................ 62 6

Discussie .................................................................................................................... 63

6.1 6.1.1 6.1.2

Prevalentie van traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden...................... 63 Traumatische ervaringen............................................................................................ 63 Dagelijkse moeilijkheden........................................................................................... 64

6.2

De impact van schokkende gebeurtenissen en dagelijkse moeilijkheden op de prevalentie van symptomen en op de gehanteerde copingsmechanismen ................. 66

6.3 6.3.1 6.3.2 6.3.3

Psychosociaal welzijn ................................................................................................ 67 Posttraumatische stressymptomen ............................................................................. 67 Emotionele en gedragsproblemen .............................................................................. 68 Subjectief welzijn....................................................................................................... 69

6.4

Coping........................................................................................................................ 69

6.5

Effectiviteit coping..................................................................................................... 70

6.6

Aanbevelingen voor de praktijk ................................................................................. 72

6.7

Beperkingen van het onderzoek ................................................................................. 73

7

Conclusie ................................................................................................................... 74

Bijlagen.................................................................................................................................... 75 Bibliografie............................................................................................................................ 100

Inleiding Het begrip kindsoldaat is geen onbekend fenomeen meer. Toch zijn theoretische conceptualisaties, meetinstrumenten en psychologische interventies voor deze jongeren nog volop in ontwikkeling. Het doel van deze studie is de kennis over het psychosociaal welzijn en de rol van coping bij kindsoldaten in Congo te vergroten. Aangezien het onderzoek over ex-kindsoldaten beperkt is, wordt in deze studie ook verwezen naar literatuur over jongeren blootgesteld aan oorlog. Om de lezer een algemeen beeld te geven over het begrip kindsoldaat, wordt dit concept uitgebreid besproken in de begripsomschrijving. In dit deel wordt er ook ingegaan op hun psychosociale problemen en hoe jongeren blootgesteld aan oorlog inclusief kindsoldaten met deze moeilijkheden omgaan. Verder wordt in het tweede deel van de begripsomschrijving de probleemstelling van het onderzoek en daarbij aansluitend de onderzoeksvragen uitgeschreven. Opdat het proces van onze studie gevolgd kan worden, wordt de gehanteerde werkwijze gedetailleerd besproken in de methode. Zo worden de onderzoekssetting, de onderzoeksgroep, de procedure en de dataverzameling uiteengezet. In de methode vindt men ook een verklaring voor de keuze om kwantitatief onderzoek aan te vullen met kwalitatief onderzoek. In het derde deel worden zowel de kwantitatieve als kwalitatieve resultaten weergegeven. De verzamelde gegevens worden verwerkt in de discussie. Hier worden de resultaten kritisch besproken en worden eventuele verklaringen weergegeven. Aansluitend op de discussie wordt een conclusie neergeschreven.

DEEL 1: BEGRIPSOMSCHRIJVING EN PROBLEEMSTELLING

10

1

Begripsomschrijving

1.1

Kindsoldaten

1.1.1

Prevalentie

Over het fenomeen kindsoldaten bestaan geen precieze statistieken, maar de meest precieze en algemeen aanvaarde schattingen van de Internationale Coalitie tegen het gebruik van kindsoldaten hebben het over meer dan 250 000 kinderen die ingelijfd zijn in een leger of een gewapende beweging in verschillende landen (Belgische Coalitie tegen het gebruik van kindsoldaten, 2009). Unicef (2004) rapporteert kindsoldaten over de hele wereld, ook in industriële landen. De meeste kindsoldaten bevinden zich vooral in Afrika (Unicef, 2006). Naar schatting zijn er 12 000 kindsoldaten in de Democratische Republiek Congo (Unicef, 2004). 1.1.2

Oorzaak van het fenomeen kindsoldaat

Er zijn verschillende factoren op micro- en macroniveau die meespelen bij de rekrutering van kindsoldaten (Kimmel & Roby, 2007). 1.1.2.1

Microniveau

Armoede is waarschijnlijk de belangrijkste oorzaak voor de rekrutering van kindsoldaten (Kimmel & Roby, 2007). Jongeren zien het leger als uitweg, vaak door hun onwetendheid over wat het leven als kindsoldaat inhoudt (Unicef, 2004). Kinderen zijn ook goede krijgers die vaak blindelings gehoorzamen (Belgische coalitie tegen het gebruik van kindsoldaten, 2009). Kinderen en vooral adolescenten zijn immers onder de indruk van sociale, religieuze en nationalistische invloeden en willen zich hier mee identificeren (Kimmel & Roby, 2007). Zowel om deze reden als de algemene gehoorzaamheid waar kinderen aan moeten voldoen, kunnen deze jongeren gemakkelijk gemanipuleerd worden. (Annan, Blattman & Horton, 2006). Kinderen en jongeren worden vaak ontvoerd door rebellenlegers, maar ook door het regeringsleger (Wessells, 1997). 1.1.2.2

Macroniveau

Het beleid van een land draagt bij tot het rekruteren van kindsoldaten. De afwezigheid of een slechte handhaving en verkeerde toepassing van het beleid zorgt voor het misbruik van kindsoldaten (Kimmel & Roby, 2007). Zo bijvoorbeeld heeft het Congolese leger in 2003 een Charlotte Vossen

Begripsomschrijving en probleemstelling

11 akte ondertekend tegen het gebruik van kindsoldaten (Child Soldiers Global Report, 2004). Hierin werd duidelijk de leeftijdsgrens van 18 jaar vastgelegd voor vrijwillige legerdienst. Wel dient rekening gehouden te worden met de geschiedenis van Congo, waarbij tijdens het regime van Mobutu systematisch kinderen werden gerekruteerd in het Congolese leger (Child Soldiers Global Report, 2004). Het rekruteringsverbod van kinderen in het regeringsleger en in rebellentroepen is nog vrij jong, en heeft ook de start betekend van het Programme National de Desarmement, Demobilisation et Reisertion (PN-DDR), waarmee reeds vele kinderen werden gedemobiliseerd (Child Soldiers Global Report, 2008). Echter dient men niet te vergeten dat de inspanningen van de Congolese regering onvoldoende zijn geweest om dit fenomeen tegen te gaan. Verder beïnvloeden culturele en religieuze waarden van de samenleving het gebruik van kindsoldaten. Onderzoek toont aan dat kinderen en jongeren zich om religieuze reden kunnen inlijven in een leger (Kuntzel, 2006). Ook de culturele overtuigingen kunnen een rol spelen bij de rekrutering. Zo worden in landen zoals Liberia waar gehoorzaamheid een belangrijke waarde is, gemakkelijk jongeren gerekruteerd doordat de militairen een indrukwekkende uitstraling hebben (Olukoju, 2006). Bovendien geeft de inlijving in een leger de jongeren een sociale status, die ze in het gewone leven vaak niet hebben (Unicef, 2004). 1.1.3

Definitie

Onder de internationale gemeenschap en niet-gouvernementele organisaties (NGO’s) die begaan zijn met het lot van kindsoldaten, bestaat een algemene consensus over de definitie van kindsoldaten (Unicef, 2004). Zowel Unicef als de Internationale Coalitie tegen het gebruik van kindsoldaten1 gaan uit van de definitie zoals geformuleerd door de conferentie met betrekking tot preventie, demobilisatie en sociale reïntegratie van kindsoldaten in Afrika, Kaapstad 1997 (Unicef, 2004). Deze zogenaamde Kaapstadprincipes definiëren een kindsoldaat als volgt:

1

In 1998 door 6 internationale ngo’s opgericht: Amnesty International, Human Rights Watch, International Save the Children Alliance, Jesuit Refugee Service, the Quaker United Nations Office – Geneva en de Internationale Federatie ‘Terre des Hommes’.

Charlotte Vossen


12 “Iedere persoon jonger dan 18 jaar die behoort tot een geregeld, ongeregeld leger of een gewapende groep is een kindsoldaat. Ook wanneer ze kok, kruier, boodschapper,… zijn. Meisjes die gerekruteerd werden voor seksuele doeleinden en met het oog op gedwongen huwelijken, zijn eveneens kindsoldaten. De term verwijst dus niet alleen naar kinderen die een geweer dragen of gedragen hebben” (Belgische coalitie tegen het gebruik van kindsoldaten, 2009). 1.1.4

Internationale regelgeving

Volgens artikel 38 van het verdrag van de VN inzake de Rechten van het Kind mogen personen die de leeftijd van 15 jaar nog niet bereikt hebben niet deelnemen aan vijandigheden (Convention on the Rights of the Child, 1989). Dit verdrag werd aangevuld met een Protocol dat in 2000 uitgebracht werd en vervolgens in 2002 werd goedgekeurd (Unicef, 2004). Hierin wordt de wettelijke leeftijd om te strijden in gewapende groepen opgetrokken van 15 naar 18 jaar (Optional Protocol, 2000). Verder is de psychologische rehabilitatie van kindsoldaten een verplichting volgens artikel 39 van het verdrag van de VN inzake de Rechten van het Kind (Convention on the Rights of the Child, 1989). Ondanks deze wetgeving blijven zowel regeringslegers als rebellentroepen nog steeds kinderen jonger dan 18 jaar rekruteren (Unicef, 2004).

1.2

Psychosociaal welzijn

Ondanks het grote aantal kinderen die als soldaten strijden in gevechtssituaties, is het effect van kindsoldaat zijn op de mentale gezondheid van deze kinderen nog niet vaak onderzocht (Bayer, Klasen & Adam, 2007). Wel is er heel wat onderzoek verricht naar het psychosociaal welzijn bij kinderen en jongeren blootgesteld aan oorlog (Allwood, Bell-Dolan & Husain, 2002; Shaw, 2003; Ehntholt & Yule; 2006; Betancourt & Khan, 2008; Mels, Derluyn, Broekaert & Rosseel, 2009). De studies over beide doelgroepen bestuderen voornamelijk posttraumatische stresssymptomen, emotionele problemen en gedragsproblemen bij deze jongeren. Ook wordt de invloed van risico- en protectieve factoren op ‘resilience’ (veerkracht) onderzocht.

Charlotte Vossen


13 1.2.1

Posttraumatische stress stoornis (PTSS)

De diagnose Posttraumatische Stress Stoornis vindt men terug in de DSM-IV (American Psychiatric Assosiation, 1994) gecategoriseerd onder angststoornissen. Volgens criterium A van de DSM-IV kan de blootstelling aan een extreme stressvolle of catastrofale gebeurtenis leiden tot een diagnose van posttraumatische stressstoornis (APA, 1994). Criterium B, C & D van de DSM-IV beschrijft de symptomen die optreden bij een PTSS. De symptomen bestaan uit 3 grote clusters; 1) de herbeleving van het trauma (nachtmerries of flashbacks), 2) vermijding van herinneringen of emotionele uitschakeling hiervan, 3) ernstige prikkelbaarheid met slaapstoornissen, extreme spanning als gevolg van bepaalde prikkels, irritatie en hevige schrikreacties (APA,1994). Onderzoek naar symptomen bij jongeren blootgesteld aan gewelddadige en niet gewelddadige oorlogservaringen stelde bij 41% van de ondervraagden (N=791) PTSS-symptomen vast (Allwood et al., 2002). Recent onderzoek (Mels et al., 2009) onderzocht traumatische ervaringen en symptomen van PTSS bij Congolese adolescenten blootgesteld aan oorlog. In dit onderzoek rapporteerden 52% van de ondervraagden (N=990) klinisch significante symptomen van PTSS. In onderzoek naar symptomen van PTSS bij Oegandese ex-kindsoldaten werd vastgesteld dat 97% van de correspondenten (N=71) een klinische significante score behaalde op posttraumatische stresssymptomen (Derluyn, Broekaert, Schuyten & De Temmerman, 2004). Amone-P’Olak (2005) kwam in onderzoek naar de impact van oorlog en seksueel geweld bij adolescente meisjes in Noord-Oeganda (N=123) tot de bevinding dat alle meisjes op 1 na een zekere mate van posttraumatische stress rapporteerden. 1.2.2

Emotionele problemen

Onder emotionele problemen vallen depressieve gevoelens, angsten, lage zelfwaardering, somatische klachten en obsessief en compulsief gedrag (Van der Ploeg, 2003). In het algemeen wordt gesteld dat emotionele problemen meer voorkomen bij meisjes dan bij jongens (Helsen, 2001). Onderzoek wijst uit dat vluchtelingenkinderen en adolescenten die een oorlog meegemaakt hebben heel wat emotionele problemen kunnen hebben zoals depressie en angst (Shaw, 2003; Amone-P’Olak, Garnefski & Kraaij, 2006; Ehntholt & Yule, 2006). Zo vonden Goldstein, Charlotte Vossen


14 Wampler & Wise (1997) bij een steekproef van 364 kinderen tussen 6 en 12 jaar in een vluchtelingenkamp tijdens de oorlog in Bosnië, dat de meeste kinderen droefheid (91%) en angst (96%) ervaarden. Onderzoek bij ex-kindsoldaten in Nepal geeft weer dat 53% van de correspondenten (N=141) een klinische score rapporteerde op depressie en 46% een klinische score op angst behaalde (Kohrt, Jordans & Tol, 2008). 1.2.3

Gedragsproblemen

Onder gedragsproblemen worden de meer gedragsmatige probleemgedragingen aangeduid zoals aandachtsproblemen, agressief en delinquent gedrag (Van der Ploeg, 2003). In tegenstelling tot emotionele problemen, komen gedragsproblemen vaker voor bij jongens dan bij meisjes (O’Connor, McGuire, Reiss, Hetherington & Plomin, 1998). Paardekooper (1999) vond een significant verschil in gedrag bij Zuid-Soedanese gevluchte oorlogskinderen (N=193) en Oegandese kinderen (N=123) die deze oorlog niet meegemaakt hadden. De jongeren die gevlucht waren voor de oorlog rapporteerden significant meer dat ze vaak agressief (geïrriteerd en kwaad) werden in vergelijking met de Oegandese controlegroep. Macksoud & Aber (1996) onderzochten de oorlogservaringen en de psychosociale ontwikkeling van jongeren in Libanon (N=224). Men stelde vast dat jongeren die gescheiden werden van hun ouders en blootgesteld waren aan gewelddadige activiteiten, meer probleemgedrag rapporteerden. Barath (2002) onderzocht het psychosociaal welzijn bij jongeren in Kosovo na de oorlog. Leerkrachten rapporteerden dat van hun leerlingen (N=813) 84% leer- en gedragsproblemen vertoonden. Ook in het onderzoek naar ex-kindsoldaten in Nepal werd gevonden dat 62% van de ondervraagden (N=141) een klinische score op externaliserende problemen rapporteerde (Kohrt et al., 2008).

Charlotte Vossen


15 1.2.4

Crossculturele validiteit

Volgens Ehntholt & Yule (2006) is er over het maken van psychiatrische diagnoses, zoals PTSS, bij kindsoldaten vaak controversie. Zo beschrijft de Vaal (1999) dat de toepassing van het concept PTSS in niet-westerse contexten problemen met zich kan meebrengen doordat normaliteit en abnormaliteit daar anders geconceptualiseerd kunnen worden. Een hiermee gerelateerd gevaar is dat posttraumatische symptomen in een keurslijf verstrikt dreigen te raken, waardoor andere dan de ‘Westerse’ symptomen het gevaar lopen niet (h)erkend te worden (Kleinman 1995, Begemann 1996 – geciteerd in de Vaal, 1999). Toch is het echter onbetwistbaar dat de blootstelling aan traumatische ervaringen, in eender welke cultuur, leidt tot psychische gevolgen voor iedere mens (Ehntholt & Yule, 2006). In navolging van deze controverse, gingen verschillende onderzoekers op zoek naar manieren om Westerse meetinstrumenten te valideren in niet-westerse contexten. Zo zijn de IES-R (meetinstrument voor PTSS) en de HSCL-37A (meetinstrument voor emotionele en gedragsproblemen) onderzocht en aangepast voor onderzoek in Oost-Congo (Mels, Derluyn, Broekaert & Rosseel, ongepubliceerd, 2007). 1.2.5

Protectieve en risicofactoren voor veerkracht

Het begrip veerkracht verwijst naar de positieve pool van het alomtegenwoordige verschijnsel van individuele verschillen in menselijke reacties op stress en tegenspoed (Schoon, 2006). Verschillende protectieve en risicofactoren voor veerkracht bij ex-kindsoldaten worden in wat volgt besproken. 1.2.5.1

Stress

Van der Ploeg (2005) beschrijft dat stress het resultaat is van een interactie tussen persoon en omgeving. Stress is dus niet het automatische gevolg van een bepaald voorval of van een bepaalde situatie (stressor), maar is het gevolg van de wijze waarop iemand een bedreigende situatie inschat, afweegt en bepaalt hoe ermee om te gaan (Folkman, 1982, geciteerd in Van der Ploeg, 2005). Stress kan aan de oorzaak liggen van emotionele en gedragsproblemen en kan de ontwikkeling verstoren (Seiffge-Krenke, 2000). Stressvolle of negatieve gebeurtenissen zijn belangrijke indicatoren voor emotionele en gedragsproblemen in de ontwikkeling van adolescenten (Compas, Ey & Grant, 1993). Mensen zijn echter niet in gelijke mate kwetsbaar voor negatieve gebeurtenissen (Monroe & Simons, 1991). Of de stress die de jongere ervaart, Charlotte Vossen


16 leidt tot psychosociale problemen hangt af van de manier waarop de jongere met deze stress omgaat; dit omgaan met stress wordt coping genoemd (Compas, Connor-Smith, Saltzman, Thomsen & Wadsworth, 2001). 1.2.5.2

Traumatische ervaringen

Kinderen blootgesteld aan oorlog hebben vaak heel wat traumatische ervaringen meegemaakt (Allwood et al., 2002; Thapa & Hauff, 2005; Amone-P’Olak et al., 2006; Mels et al., 2009). Zo vond het onderzoek van Mels et al. (2009) dat Oost-Congolese jongeren blootgesteld aan oorlog, een gemiddelde van 4,7 traumatische ervaringen rapporteerden. Uit dit onderzoek bleek dat verschillende zaken voor een hogere blootstelling aan traumatische ervaringen zorgde. Het bleek dat oudere adolescenten, jongeren levend in rurale gebieden en jongeren van wie de moeder of vader dood was, aan meer traumatische gebeurtenissen blootgesteld werden. Kindsoldaten rapporteren ook heel wat verschillende traumatische ervaringen (Derluyn et al., 2004). In het onderzoek van Derluyn et al. (2004) rapporteerden de jongeren gemiddeld 6 traumatische ervaringen. In dit onderzoek (N= 71) waren de meest voorkomende traumatische ervaringen iemand vermoord zien worden tijdens hun ontvoering (77%), gedwongen te strijden in gevechten (64%) en in heel moeilijke omstandigheden geleefd hebben (61%). Er bestaat een overtuigende evidentie voor een significant positief verband tussen het aantal traumatische ervaringen waaraan men is blootgesteld en de mate van posttraumatische stresssymptomen (Horowitz, Weine & Jekel 1995; Macksoud & Aber, 1996; Allwood et al., 2002; Ehntholt & Yule, 2006; Amone-P’Olak et al., 2007; Mels et al., 2009). Ook het type van traumatische ervaring heeft een invloed op posttraumatische stresssymptomen (Macksoud & Aber, 1996, Shaw, 2003; Derluyn et al., 2004; Ehntholt & Yule, 2006). Zo heeft de dood van moeder (Derluyn et al., 2004) of van geliefden (Shaw, 2003) een grote impact op posttraumatische stresssymptomen bij jongeren. Het type van traumatische ervaring heeft ook een invloed op internaliserende problemen (Thapa & Hauff, 2005). Zo blijkt uit een studie over psychologische stress bij vluchtelingen tijdens de oorlog in Nepal dat zowel het verliezen van de status na het vluchten, als plotselinge evacuatie zorgden voor hogere scores op de depressieschaal (Thapa & Hauff, 2005).

Charlotte Vossen


17 Verschillend onderzoek naar kinderen in oorlog meldt een significant verschil tussen geslacht (jongens worden meer blootgesteld aan traumatische ervaringen), leeftijd (oudere jongens rapporteren meer traumatische ervaringen) en de dood van vader en moeder (jongeren worden meer blootgesteld aan traumatische ervaringen wanneer hun vader of moeder overleden is) (Derluyn et al.,2004; Ehntholt & Yule, 2006; Mels et al.,2009). De aanwezigheid van een ouder, en zeker van de moeder, fungeren als een protectieve factor tegen stressreacties bij het meemaken van traumatische ervaringen (Shaw, 2003; Derluyn et al., 2004). Zo bleek uit de studie van Annan et al. (2006) naar veerkracht bij jongeren (N=741) blootgesteld aan oorlog in Noord-Oeganda dat de kinderen die een band hadden met hun familie en daardoor sociale steun ontvingen, minder emotionele problemen hadden en hen beter sociaal leken te reïntegreren dan kinderen die geen band hadden met hun familie en geen sociale steun ontvingen. 1.2.5.3

Dagelijkse moeilijkheden

Naast de meegemaakte traumatische ervaringen ondervinden jongeren die blootgesteld zijn aan oorlog ook heel wat dagelijkse moeilijkheden die tot stress kunnen leiden (Paardekooper, 1999; Barath, 2002). Deze stressoren zijn bij jongeren blootgesteld aan oorlog en bij kindsoldaten meestal een indirect gevolg van sociale destabilisatie na de oorlog (Barath, 2002). Deze stressoren brengen heel wat zorgen mee voor de jongere en zijn/ haar familie, zoals bijvoorbeeld een degeneratie van de sociaal-economische status, scheiding van familie en vrienden, ondervoeding en ziekte (Shaw, 2003). Volgens Compas, Orosan & Grant (1993) wordt door dagelijkse moeilijkheden heel wat stress ervaren. Onderzoek wijst uit dat de dagelijkse moeilijkheden, vooral wanneer ervaren op een cumulatieve manier, gerelateerd zijn aan psychologische moeilijkheden (Compas et al., 1993; Fields & Prinz, 1997; Seiffge-Krenke, 2000). Barath (2002) vond in zijn onderzoek naar het psychosociaal welbevinden bij jongeren na de oorlog in Kosovo (N=813) drie grote dagelijkse stressoren die het psychosociaal welzijn van deze jongeren beïnvloedden; 1) het ontbreken van culturele en sociale veiligheidsmiddelen zowel thuis als in de gemeenschap, 2) slechte fysieke en mentale gezondheidscondities en 3) schoolgerelateerde stressoren.

Charlotte Vossen


18 Longitudinale studies bij kinderen en adolescenten hebben een positief verband gevonden tussen dagelijkse moeilijkheden en internaliserende en externaliserende problemen (Compas et al., 1993). 1.2.5.4

Individueel niveau

Onderzoek suggereert dat verschillende kindkarakteristieken protectief kunnen werken bij het verwerken van stress zoals hoge intelligentie, zelfbeheersing, goede copingvaardigheden en een gemakkelijk temperament (Fergusson, Beautrais & Horwood, 2003; Masten, 2003). De invloed van geslacht en leeftijd op de beleving van traumatische ervaringen is onderzocht, maar de bevindingen zijn inconsistent (Elbedour, Bensel & Bastien, 1993; Berman, 2001). Wat het geslacht betreft, wordt enerzijds in onderzoek gesuggereerd dat jongens blootgesteld aan gewelddadige ervaringen meer posttraumatische stress vertonen dan meisjes (Elbedour et al., 1993). In ander onderzoek over PTSS symptomen bij jongeren blootgesteld aan oorlog, wordt het tegenovergestelde vastgesteld (Klingman, 1992; Berman, 2001). Zo rapporteerde Berman (2001) in haar studie over het psychosociaal welzijn bij kinderen blootgesteld aan oorlog, dat meisjes significant meer symptomen van PTSS rapporteerden. Berman (2001) stelt dat jongens en meisjes waarschijnlijk gemiddeld evenveel posttraumatische stress ervaren, maar dat meisjes meer symptomen van posttraumatische stress rapporteren doordat zij opener hierover kunnen en mogen praten dan jongens. Voor leeftijd worden ook tegenstrijdige bevindingen gerapporteerd, maar wordt toch gesteld dat jongere kinderen meer risico lopen op het ervaren van posttraumatische stress na de blootstelling aan gewelddadige ervaringen (Berman, 2001). Volgens Shaw (2003) kunnen oudere kinderen (naast het gegeven dat ze al meer cognitieve kennis hebben) meer beroep doen op verschillende copingsmechanismen.

Charlotte Vossen


19

1.3

Coping

1.3.1

Definitie coping

In de literatuur wordt vaak verwezen naar de grondleggers van het concept coping namelijk; Lazarus & Folkman (1982). Deze beschrijven coping als volgt; “Coping is de manier waarop iemand zowel gedragsmatig, cognitief als emotioneel op de aanpassing vereiste omstandigheden reageert. Het is een proces dat uit vele afzonderlijke componenten bestaat en dat voortdurend verandert, afhankelijk van nieuwe informatie en resultaten van vroegere gedragingen” (Folkman & Lazarus, 1980, p. 223, geciteerd in Krohne, 2002). Er zijn in de literatuur echter verschillende omschrijvingen terug te vinden. Zo beschrijven Latack en Havlovic (1992) 33 definities van het begrip coping. De kern van de definiëring van Lazarus & Folkman is hier echter meestal in terug te vinden. 1.3.2

Conceptualisatie

Coping wordt in de literatuur op verschillende manieren geconceptualiseerd. Zo wordt het onderscheid gemaakt tussen probleemgerichte en emotiegerichte coping (Lazarus & Folkman, 1987, geciteerd in Hampel & Petermann, 2005) tussen passieve en actieve coping (Olff, Langeland & Gersons, 2005), tussen toenaderende en vermijdende coping (Roth & Cohen, 1986) en tussen primaire en secundaire coping (Rothbaum, Weisz & Snyder, 1982). Over het algemeen wordt onder probleemgerichte, actieve, toenaderende en primaire coping verstaan dat het individu reageert op een stressvolle gebeurtenis door het probleem direct en actief aan te willen pakken (Hampel & Petermann, 2005). Mechanismen waarbij het individu zijn emoties die gerelateerd zijn aan de stressvolle gebeurtenis reguleert, maar niets verandert aan de stressvolle situatie zelf, worden gecategoriseerd onder emotiegerichte, passieve, vermijdende en secundaire coping (Hampel & Petermann, 2005). Anderen vinden deze conceptualisatie van coping niet evident (Frijda, 1999). Volgens Frijda (1999) is het niet zo eenvoudig om een onderscheid tussen probleemgerichte en emotiegerichte coping te maken. Sommige copingsmechanismen kunnen volgens deze indeling gecategoriseerd worden onder zowel probleemgerichte als emotiegerichte coping.

Charlotte Vossen


20 In dit onderzoek werd coping onderverdeeld in actieve, vermijdende en negatieve coping, gebaseerd op de aanbevelingen van Spirito, Stark en Tyc (1994). De betrouwbaarheid en validiteit van deze conceptualisering werd vastgesteld in onderzoek met verschillende bevolkingsgroepen (Spirito, Stark, Grace & Stamoulis, 1991). 1.3.3

Gebruik van copingsmechanismen

Uit onderzoek blijkt dat het gebruik van probleemgerichte coping minder en emotiegerichte coping meer psychische symptomen tot gevolg heeft (Fields & Prinz, 1997; Compas, ConnorSmith, Saltzman, Thomsen, Wadsworth, 2001; Thabet, Tischler & Vostanis, 2004). Zo heeft literatuuronderzoek van Compas et al. (2001) uitgewezen dat actieve copingsmechanismen zoals het probleem willen oplossen, cognitieve herstructurering en positieve herwaardering van de stressor als meest positieve copingsmechanismen gerapporteerd worden. Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat copingstrategieën zoals vermijding, het niet accepteren, sociale terugtrekking, emotionele expressie, magisch denken en zelfkritiek meer als negatieve copingsmechanismen gerapporteerd worden. Uit onderzoek naar het gebruik van copingsmechanismen bij jongeren (N= 97) die een verkeersongeluk meegemaakt hebben, blijkt zelfkritiek als minst effectief voor het omgaan met symptomen van PTSS (Stallard, Velleman, Langsford & Baldwin, 2001). In dit onderzoek wordt dit ook als het minst gebruikte copingmechanisme gerapporteerd. Uit hetzelfde onderzoek blijkt dat jongeren met de diagnose PTSS meer copingsmechanismen hanteren dan jongeren die deze diagnose niet hebben. Ondanks het feit dat jongeren met de diagnose PTSS meer copingsmechanismen gebruiken, ervaren ze hun copingsmechanismen niet als effectiever dan jongeren die geen symptomen van PTSS ontwikkelden na het meemaken van een verkeersongeluk (Stallard et al., 2005). 1.3.3.1

Coping en geslacht

Er is een invloed van geslacht op de gebruikte copingsmechanismen bij jongeren. Zo gebruiken meisjes meer emotiegerichte coping dan jongens (Frydenberg & Lewis, 1993). Meisjes dagdromen meer, gebruiken meer magisch denken, zoeken meer sociale steun en hebben vaker een passief reactiepatroon dan jongens (Frydenberg & Lewis 1991, 1993; Hobfoll, Dunahoo, Ben-Porath & Monnier, 1994). Ook maken meisjes zich meer zorgen en gebruiken ze meer zelfkritiek (Frydenberg & Lewis, 1993). Jongens en meisjes gebruiken wel evenveel probleemgerichte coping (Frydenberg & Lewis 1991, 1993). Charlotte Vossen


21 Toch laten sommige studies andere resultaten zien. Uit onderzoek van Oláh (1995) blijkt dat over alle culturen heen, meisjes meer emotiegerichte coping rapporteren, maar dat jongens niet evenveel, maar meer probleemgerichte coping dan meisjes gebruiken. Ook blijkt uit onderzoek van Hampel en Petermann (2005) dat meisjes over het algemeen vaker de negatieve copingstrategieën en minder vaak de positieve strategieën gebruiken. 1.3.3.2

Coping en leeftijd

Wat tevens medebepalend is voor de copingstrategie die kinderen en adolescenten gebruiken is hun leeftijd. Zo blijkt dat de emotiegerichte copingstrategie afleiding zoeken meer in de kindertijd voorkomt dan in de adolescentie (Hampel & Petermann, 2005). Ook blijkt dat het reguleren van emoties steeds beter gaat naarmate men ouder wordt (Compas, Orosan & Grant, 1993). In het literatuuronderzoek van Hampel & Petermann (2005) wordt vastgesteld dat leeftijd geen invloed heeft op probleemgerichte coping. Strategieën als het probleem oplossen, steun zoeken en positieve zelfinstructie worden dus al in de kindertijd verkregen (Hampel & Petermann, 2005). 1.3.3.3

Coping en traumatische ervaringen

Onderzoek duidt een verband aan tussen de mate van traumatische ervaringen en de gehanteerde copingsmechanismen (Seiffge-Krenke, 2000; Thabet, Tischler & Vostanis, 2004). Jongeren die blootgesteld zijn aan mishandeling gebruiken vermijdende en negatieve coping zoals ontkenning en zelfkritiek; jongeren die niet blootgesteld zijn aan mishandeling gebruiken meer actieve coping zoals advies en informatie zoeken (Seiffge-Krenke, 2000). Uit het onderzoek van Paardekooper (1999) blijkt dat jonge oorlogsvluchtelingen meer traumatische ervaringen rapporteren en meer verschillende copingsmechanismen gebruiken dan jongeren die geen oorlog of vlucht meegemaakt hebben. Ze maken ondanks de moeilijke omstandigheden gebruik van probleemgerichte copingsmechanismen (Paardekooper, 1999). 1.3.3.4

Coping en dagelijkse moeilijkheden

Uit onderzoek blijkt dat jongeren blootgesteld zijn aan dagelijkse moeilijkheden, heel wat actieve en passieve copingsstrategieën gebruiken om hier mee om te gaan (Barath, 2002). In de bestaande literatuur over kindsoldaten werd er geen onderzoek gevonden over het verband tussen dagelijkse moeilijkheden en copingsmechanismen.

Charlotte Vossen


22

2

Probleemstelling

De literatuurstudie (zie eerder) heeft aangetoond dat blootstelling aan oorlog of terroristische activiteiten ernstige gevolgen kan hebben voor kinderen en adolescenten. Zo is er voornamelijk de ontwikkeling van posttraumatische stresssymptomen en internaliserend en exsternaliserend probleemgedrag. Op dit terrein is er nog nood aan verder onderzoek (Ehntholt & Yule, 2006). In de literatuur over mogelijke invloeden op PTSS en internaliserend en externaliserend probleemgedrag bij jongeren die een traumatische ervaring hebben meegemaakt, wordt een onderscheid gemaakt tussen traumatische ervaringen enerzijds en dagelijkse moeilijkheden anderzijds.

Traumatische

ervaringen

verwijzen

naar

oorlogservaringen,

dagelijkse

moeilijkheden duiden de dagelijkse, voelbare gevolgen van oorlog aan (bijvoorbeeld honger, economische crisis, etc). Zo blijkt uit onderzoek dat jongeren blootgesteld aan een traumatische ervaring meer aanpassingsproblemen hebben door dagelijkse moeilijkheden dan door blootstelling aan schokkende gebeurtenissen (Compas, Orosan & Grant,1993). Bij onderzoek naar kindsoldaten blijkt er echter weinig informatie te vinden over de invloed van dagelijkse moeilijkheden op de prevalentie van symptomen bij deze jongeren. Verder wordt het onderzoek naar het psychosociaal welzijn bij kindsoldaten vaak onderzocht op een kwantitatieve manier. Onderzoek toont aan dat het effect van een trauma ook in verband gebracht moet worden met de subjectieve betekenis van het gebeuren aangezien het psychologisch herstel en reïntegratie van kindsoldaten heel complex kan zijn. (Derluyn et al., 2004). Verder blijkt uit de literatuur dat het gebruik van copingsmechanismen een belangrijke rol vervult bij het verwerken van een oorlogstrauma (Betancourt & Khan, 2008; Durakvic-Belko, Kulenovic & Dapic, 2003; Amone-P’Olak et a., 2006; Shaw, 2003; Amone-P’Olak, 2007). Verschillende onderzoeken duiden de nood aan van verder onderzoek naar veerkracht en het gebruik van copingsmechanismen bij getraumatiseerde oorlogskinderen en kindsoldaten (Kuwert, Spitzer, Rosenthal & Freyberger, 2008; Betancourt & Khan, 2008). Een vraag die vele onderzoekers zich stellen is wanner copingsmechanismen effectief zijn. Dit wordt vaak met kwantitatieve methoden nagegaan. Wessells (2007) duidt echter op de belangrijkheid van kwalitatief onderzoek bij andere culturen. Zo is het belangrijk om bij de lokale bevolking – vooral bij kindsoldaten – te bevragen hoe zij hun eigen situatie en de Charlotte Vossen


23 impact van de oorlog ervaren. Er is nood aan onderzoek naar hoe de jongeren zelf kijken naar de centrale concepten van risico en protectieve factoren. Deze kunnen immers verschillen van de volwassen onderzoekers (Betancourt & Khan, 2008). In het onderzoek van Betancourt & Khan (2008) wordt verder gemeld dat er nood is aan verder onderzoek bij ex-kinsoldaten over coping en hun individuele beleving. Vanuit deze bevindingen heeft mijn onderzoek vorm gekregen. Ik heb gekozen voor een kwantitatief en kwalitatief onderzoek. Op deze manier wil ik het psychosociaal welzijn en het gebruik van coping nagaan bij ex-kindsoldaten. Onderzoeksvragen: 1

Wat is de prevalentie van schokkende gebeurtenissen en dagelijkse moeilijkheden?

2

Wat is de impact van schokkende gebeurtenissen en dagelijkse moeilijkheden op de prevalentie van symptomen en op de gehanteerde copingsmechanismen?

3

Wat is de prevalentie van psychosociale problemen zoals getaxeerd door screeningsinstrumenten en naar narratief verhaal?

4

Wat is de prevalentie van copingsmechanismen en wat is de impact hiervan op de prevalentie van symptomen?

5

Ervaren de jongeren naar eigen verhaal de gebruikte copingsmechanismen als adequaat?

Doelstellingen: Met dit onderzoek wil ik de kennis rond het fenomeen kindsoldaten vergroten. Er wordt informatie vergaard over het psychosociaal welzijn en de rol van coping bij ex-kindsoldaten. Ook wordt gekeken wat de impact van dagelijkse moeilijkheden en traumatische ervaringen is op het psychosociaal welzijn en op het gebruik van coping. Er wordt getracht om aanbevelingen te doen naar de praktijk of naar verder onderzoek.

Charlotte Vossen


DEEL 2: METHODOLOGIE

25

3

Methode

Het onderzoek is er primair op gericht om het psychosociaal welzijn en het gebruik van copingsmechanismen bij Congolese ex-kindsoldaten alsook de correlatie tussen het psychosociaal welzijn en coping te onderzoeken. Er werd gekozen voor een studie waar kwantitatieve en kwalitatieve methoden elkaar aanvullen. Aan de hand van kwalitatief onderzoek is het immers mogelijk om de context van de jongeren mee in rekening te brengen en om tegemoet te komen aan moeilijkheden die voortkomen uit culturele verschillen (Wessells, 2007). Vele auteurs pleiten voor kwantitatief onderzoek aan te vullen met kwalitatieve gegevens bij onderzoek naar jongeren in oorlogsgebieden en kindsoldaten; dit door de complexiteit van het gegeven en de cultuurverschillen (Derluyn et al., 2004; Betancourt & Khan, 2008; Wessells, 2007). Aan de hand van het kwalitatief onderzoek was het mogelijk om de subjectieve betekenis dat de jongeren geven aan hun gebruikte copingmechanismen na te gaan.

3.1

Onderzoekssetting

3.1.1

Democratische Republiek Congo

Het onderzoek werd uitgevoerd in Noord-Kivu, in de Democratische Republiek Congo. Het conflict in de DR Congo, dat begon in 1996, duurt reeds 13 jaar en is heel complex. De oorlog woedt op lokaal, nationaal en internationaal niveau. Verschillende buurlanden zijn betrokken in het conflict, waaronder: Rwanda, Oeganda, Angola, Zimbabwe en Namibië (VIC, 2008). In het oostelijk deel van de DR Congo vindt een conflict plaats tussen verschillende lokale en buitenlandse milities en het regeringsleger (Unicef, 2004). De oorlog heeft in grote delen van de DR Congo gezorgd voor een ernstige achteruitgang van de sociaal-economische situatie. Het International Rescue Committee (IRC) stelt dat de oorlog naar schatting 5,4 miljoen doden heeft veroorzaakt in de DR Congo, veelal als indirect gevolg van het conflict. Door het conflict heerst er een onzekere voedselsituatie en hebben mensen vaak geen toegang tot gezondheidszorg, hulporganisaties en onderwijs (IRC, 2008). Volgens de Human Development Index (2007) hebben 4,7 miljoen kinderen, bijna de helft van alle kinderen in de lagere schoolleeftijd, geen enkele vorm van onderwijs gevolgd (IRC, 2008).

Charlotte Vossen

Methodologie

26 Het land bevindt zich in een overgangsfase van oorlog naar vrede. Er heerst nog steeds een niet-intensief conflict in het oostelijk deel van de DR Congo, ondanks de vredesovereenkomst van 2003 en de installatie van een nieuwe, democratisch gekozen president en parlement in 2006 (UN Securtity Counsil, 2008). De regeringsinstellingen en het rechtssysteem zijn zwak. Grote delen van de provincies Zuid- en Noord-Kivu zijn nog steeds bijzonder onveilig vanwege de aanwezigheid van actieve gewapende groeperingen en ex-militieleden in het regeringsleger die trouw zijn aan andere leiders. De opbouw van één geïntegreerd regeringsleger verloopt traag en inefficiënt (VIC, 2008). 3.1.2

Kindsoldaten in Congo

Doordat de psychosociale rehabilitatie van kindsoldaten een verplichting is, werd in overeenkomst met artikel 39 van de Conventie van de Verenigde Naties voor de Rechten van het kind in 2004 door de Congolese overheid een nationaal programma voor de vrijlating en maatschappelijke reïntegratie van kindsoldaten gelanceerd (VIC, 2008; Bayer, Klasen, Adam, 2007). Toch worden er volgens UNICEF (2006) nog steeds ongeveer 12 000 kindsoldaten onderworpen aan veel seksueel geweld, ondanks de voornemens van de Congolese regering omtrent kindsoldaten. Zo stelde Amnesty International (2006) vast dat het ontwapenings-, demobilisatie- en reïntegratie-programma (ODR) de kinderen onvoldoende beschermd en geholpen heeft. De DR Congo heeft zich volgens hen niet gehouden aan het programma dat ze in 2004 gestart zijn. Verder heeft de VN-missie in Congo, Monuc (Mission de l’Organisation des Nations Unies en RD Congo), in 2008 gemeld dat er een toenemend aantal kinderen en jongeren gerekruteerd worden om als kindsoldaten te strijden in de Oost-Congolese conflictprovincie Noord-Kivu (De Morgen, 2007).

3.2

Onderzoeksgroep

De jongeren die participeerden in ons onderzoek volgden allemaal een opleiding bij PSM (‘Passion Souls Mission’ of ‘Passion Pour les Ames en Detresse’) in Butembo. Het PSMcentrum is een door de staat erkende NGO die werkzaam is binnen het Nationaal Programma voor ontwapening, demobilisatie en reïntegratie van kinderen verbonden aan gewapende groepen in de DR Congo. Het is een dagcentrum waarbij de jongeren alfabetiseringscursussen

Charlotte Vossen

Methodologie

27 en beroepsopleidingen kunnen volgen. Daarnaast is er ook aandacht voor de psychosociale begeleiding van de jongeren. Voor het kwantitatief deel van het onderzoek werden standaardvragenlijsten afgenomen bij 42 Congolese ex-kindsoldaten die sinds geringe tijd uit het soldatenleven gehaald werden of ontsnapt waren en dus in opleiding zijn bij PSM. De jongeren werden geselecteerd op basis van leeftijd en geslacht. Er werd een leeftijdsgrens tussen 12 en 21 jaar gehanteerd voor het afbakenen van de steekproef aangezien deze leeftijdgrens overeenkomt met de doelgroep adolescenten. Er werd ook gekozen om zowel jongens als meisjes te bevragen om een verschil in geslacht na te gaan. Er werden in totaal 19 meisjes en 23 jongens bevraagd. De jongeren hadden een gemiddelde leeftijd van 16,81 jaar (SD 1,6; range 12 – 21). Geen enkele jongere weigerde om te participeren aan het onderzoek. Voor het kwalitatief onderzoek werd bij 12 van de 42 jongeren een bijkomend interview afgenomen. Deze jongeren werden geselecteerd door de begeleiding van PSM op basis van hun communicatieve vaardigheden. Ook hier weigerde niemand om deel te nemen aan het interview.

3.3

Procedure

De jongeren werden enkele dagen op voorhand door hun begeleiders op de hoogte gebracht dat twee onderzoekers zouden langskomen om enkele vragen te stellen. De onderzoekers hebben de setting ook op voorhand bezocht opdat de jongeren wisten door wie ze ondervraagd gingen worden. Op die manier wisten de jongeren wat ze konden verwachten en wat de bedoeling van het komende gesprek was. Het onderzoek ging 10 oktober 2008 van start en werd stopgezet op 30 oktober 2008. Eerst werd het kwantitatief onderzoek uitgevoerd. Bij de start van de afname werd het doel van het onderzoek uitgelegd evenals dat hun gegevens anoniem verwerkt zouden worden. Bij elke jongere werden de screeningsinstrumenten individueel afgenomen. Omwille van de grote mate van analfabetisme werd geopteerd voor een mondelinge afname van de vragenlijsten met behulp van een tolk. Om te verhinderen dat de jongeren sociaal wenselijk zouden antwoorden was de tolk niet verbonden aan het centrum. Naast de tolk waren er altijd twee onderzoekers aanwezig. Door het taal en schrijfprobleem duurde één afname gemiddeld een half uur tot een uur.

Charlotte Vossen

Methodologie

28 Ook bij het kwalitatief onderzoek waren steeds twee ondervragers en een tolk aanwezig. Hier was de tolk een stagiair van PSM. De anonimiteit werd benadrukt, evenals het recht om het interview op gelijk welk moment te onderbreken. Voor het interview van start ging werd gevraagd een informed consent in te vullen en te ondertekenen (bijlage 4). In deze informed consent werd de confidentialiteit van het onderzoek nogmaals benadrukt en werd gevraagd om deel te nemen aan het interview en werd hun toestemming gevaagd om het interview op band op te nemen. Alle ondervraagden gaven de toestemming om het interview op band te registreren. De interviews duurden gemiddeld een uur tot anderhalf uur. Beide onderzoeken werden afgenomen in een aparte ruimte waar het over het algemeen rustig was.

3.4

Dataverzameling

3.4.1

Kwantitatief onderzoek

Het psychosociaal welzijn en de rol van coping bij ex-kinsoldaten in Congo werd kwantitatief onderzocht aan de hand van een aantal genormeerde screeningsinstrumenten. De instrumenten en hun eigenschappen worden in deze paragraaf besproken. De verschillende vragenlijsten werden gescreend op hun validiteit voor afname in Oost-Congo (Mels, Derluyn, Broekaert & Rosseel, n.d.). De vragenlijsten werden in samenwerking met de lokale gemeenschap aangepast en vertaalt naar het Frans en het Swahili (Mels et al., n.d.). Een overzicht van de vragenlijsten kan gelezen worden in bijlage (bijlage 1 & 2). 3.4.1.1

Sociodemografische informatie

Eerst werden verschillende demografische gegevens bevraagd zoals geslacht, leeftijd, afkomst en religie. Verder werd geïnformeerd hoeveel keer de jongeren gevlucht waren, waar ze woonden, of hun vader en moeder nog leefden, welk beroep de ouders hadden en in welk schoolniveau ze zaten. Het is immers belangrijk om de sociale context van de jongere in kaart te brengen (Derluyn et al., 2004).

Charlotte Vossen

Methodologie

29 3.4.1.2

Hopkins Symptom Checklist-37A (HSCL-37A)

(Bean, Eurelings-Bontekoe, Derluyn & Spinhoven, 2004) De Hopkins Symptom Checklist wordt over de hele wereld gebruikt om psychiatrische klachten te meten (Bean et al., 2004). De HSCL-25 is een vragenlijst die zijn oorsprong vindt in de Verenigde Staten en ontwikkeld is aan de John Hopkins Universiteit (Bean et al., 2004). De vragenlijst HSCL-25 werd voor het eerst gebruikt door Mollica et al. (1987) in de Verenigde staten bij Cambodjaanse vluchtelingen (Bean et al., 2004). Bean et al. (2004) hebben naast de toevoeging van 12 items voor het meten van externaliserende problemen, de vragenlijst adolescentvriendelijk en multicultureel gemaakt wat resulteerde in de HSCL-37A. Hiervoor werden diverse aanpassingen aangebracht zoals een eenvoudig woordgebruik en visuele toepassingen. De HSCL-37A omvat 3 clusters die opgesteld zijn volgens de criteria van de DSM-IV namelijk; angst (10 items), depressie (15 items) en externaliserend gedrag (12 items), met een totaal van 37 items. De items dienen beoordeeld te worden op een vierpuntenschaal lopend van 1 (nooit), 2 (soms), 3 (vaak), tot 4 (altijd). Naar onderzoek van Bean et al. (2004) werd een hoge interne consistentie gevonden met alpha 0,91 voor alle items; alpha 0,91 voor de internaliserende schaal (angst & depressie) en alpha 0,69 voor de exsternaliserende schaal. Verder blijkt uit dit onderzoek dat de HSCL-37A een goede inhoudsvaliditeit heeft doordat alle items van de drie clusters overeen komen met de DSM-IV criteria voor angst-, depressieve- en gedragsstoornissen. Er werd ook bevestigd dat de constructen van internaliserend en externaliserend gedrag geldig zijn voor vele culturen (constructvaliditeit) en dat de vragenlijst een onderscheid maakt tussen vluchtelingenjongeren die psychosociale zorg nodig hebben en deze die hier geen nood aan hebben (criteriumvaliditeit) (Bean et al., 2004). Voor het gebruik van de HSCL-37A in Oost-Congo werden verschillende aanpassingen gedaan; enkele items werden weggelaten en anderen werden toegevoegd, wat leidde tot een vragenlijst van 38 items (Mels et al., n.d.). Verder werd in navolging van vorig onderzoek het onderscheid tussen angst en depressie opgegeven en samengevoegd tot internaliserend probleemgedrag (Bean, Eurelings-Bontekoe , Derluyn & Spinhoven, 2007; Mels et al., n.d.).

Charlotte Vossen

Methodologie

30 Deze vragenlijst is niet bedoeld om een volledige diagnose te stellen. Het is bedoeld als een kort indicatief instrument voor het opsporen van emotionele en gedragsproblemen toepasbaar bij adolescenten van verschillende culturen tussen de 12 tot 18 jaar, en dan vooral bij vluchtelingen (Bean et al., 2004). Voor het verwerken van de ingevulde vragenlijst werden percentielen gebruikt op aanbeveling van Bean et al. (2004). Hierbij werd de volgende indeling gebruikt: zeer laag (ruwe score gelijk tot aan 20e percentiel); laag (ruwe score gelijk aan of boven het 20e percentiel tot aan het 30e percentiel); gemiddeld (ruwe score gelijk aan of boven het 30e percentiel tot aan het 80e percentiel); hoog (ruwe score gelijk aan of boven het 80e percentiel tot aan het 90e percentiel; zeer hoog (ruwe score gelijk aan of boven het 90e percentiel). 3.4.1.3

Impact of Event Scale – Revised (IES-R)

De Impact of Event Scale (IES) ontwikkeld door Horowitz, Willner & Alvarez (1979) werd aangepast door Weiss & Marmar in 1997 wat resulteerde tot de IES-R (Weiss & Marmar, 1997). De IES-R is gebaseerd op DSM-IV criteria voor PTSS. Oorspronkelijk was dit instrument ontworpen voor volwassenen, maar het is ook bruikbaar bevonden voor de screening van adolescenten (Balaban, 2006). De IES-R bevat 22 items en heeft een schaal lopend van 0 (helemaal niet), 1 (een beetje), 2 (matig), 3 (veel) tot 4 (zeer) die bepaalt wat de respondent heeft ervaren in de afgelopen 7 dagen betreffende de traumatische ervaring. In ons onderzoek werd een aanpassing gedaan met betrekking tot de periode (Mels et al., n.d.). Er werd namelijk geïnformeerd naar de afgelopen maand in plaats van 7 dagen. Om de leesbaarheid te verhogen werden de aankruismogelijkheden visueel voorgesteld, gaande van een minuscule stip voor een score 0 tot een grote bol voor score 4 (Mels et al., n.d.). De IES-R (22 items) bevat drie subschalen: Intrusion /indringing (7 items), Avoidance/ vermijding (8 items) en Hyperarousal (7 items) en de IES-R totale schaal (22 items). De interne samenhang tussen deze schalen blijkt hoog te zijn, met alpha variërend van .86 tot .92 (Weiss & Marmar, 1997). Verder blijkt er voor de Franse IES-R een goede test-hertest betrouwbaarheid en een aanneembare convergente validiteit (Brunet, ST-Hilaire, Jehel & King, 2003).

Charlotte Vossen

Methodologie

31 De IES-R is al gebruikt voor onderzoek bij Oost-Congolese adolescenten blootgesteld aan oorlog (Mels et al., 2009) en bij kindsoldaten in Oeganda (Derluyn et al., 2004). Bij het onderzoek op Oost-Congolese adolescenten blootgesteld aan oorlog werden de subschalen intern betrouwbaar bevonden met een range van 0,79 tot 0,84 en werd Cronbach alpha voor de totale schaal vastgesteld op 0,92 voor de Franse versie en op 0,93 voor de versie in Swahili (Mels et al., 2009). Een totale score van de IES-R boven 1,10 werd gebruikt als significant voor een klinische score op posttraumatische symptomen. Deze cutoff werd overgenomen uit het onderzoek van Derluyn et al. (2004). 3.4.1.4

Subjectief welzijn

Naar onderzoek van Jones & Kafetsios (2002) werd ook een subjectieve component toegevoegd voor het beoordelen van de relevantie van de HSCL-37A en de IES-R (Mels et al., n.d.). Met dit criterium werd kort bevraagd hoe de jongeren zich voelden voor, tijdens en na de oorlog. Voor alle drie de periodes konden de ondervraagden aanduiden of ze zich in deze periode heel ongelukkig, ongelukkig, neutraal, gelukkig of heel gelukkig voelden. Deze verdeling werd ondersteund met gezichtjes; van een ongelukkig en droevig gezichtje tot een lachend, gelukkig gezichtje. Het verschil tussen het subjectief welzijn na de oorlog en het subjectief welzijn voor de oorlog werd gebruikt om het subjectief welzijn van de ondervraagden te meten (Mels et al.,n.d.). 3.4.1.5

Adolescent Complex Emergency Exposure Scale/ Traumatische ervaringen

Deze schaal bevraagt het aantal meegemaakte traumatische ervaringen. Om de constructvaliditeit van dit instrument te verhogen werd een lijst van traumatische ervaringen opgesteld in samenwerking met Congolese hulpverleners (Mels et al., n.d.). De Adolescent Complex Emergency Exposure Scale bevraagt 14 potentieel traumatische gebeurtenissen meegemaakt tijdens het leven, met een ja/neen antwoordmogelijkheid. De som van de meegemaakte potentiële traumatische gebeurtenissen is een indicatie voor de cumulatieve blootstelling aan traumatische ervaringen voor elke ondervraagde (Mels et al., n.d.). 3.4.1.6


Deze schaal bevraagt de dagelijkse moeilijkheden van de jongeren. Hier komen vragen aan bod zoals heb je voldoende eten, kleren, etc. Dertien items bevragen de ervaringen in de laatste maand en 5 items bevragen de gebeurtenissen gedurende het leven, beiden met een ja/neen antwoordmogelijkheid. Charlotte Vossen

Methodologie

32 3.4.1.7

Kidcope (Spirito, Stark & Williams, 1988)

De Kidcope werd ontworpen door Spirito, Stark & Williams in 1988 en is een zelfrapportage checklist om de sociale, cognitieve en emotionele copingsmechanismen na te gaan bij jongeren en adolescenten. De Kidcope werd gebruikt in onderzoek bij verschillende populaties (Cheng & Chan, 2003) inclusief jongeren blootgesteld aan oorlog (Paardekooper, 1999). De Kidcope voor oudere adolescenten bevraagt aan de hand van 11 items 10 copingsstrategieën. De items dienen beoordeeld te worden op een vierpuntenschaal lopend van 0 (helemaal niet), 1 (soms), 2 (vaak), tot 3 (bijna altijd). De bevraagde strategieën zijn; afleiding (proberen het te vergeten, iets anders doen om het te vergeten, etc.); sociale terugtrekking (zich terugtrekken, niet vertellen over het probleem); cognitieve herstructurering (proberen positief te kijken naar de zaken); zelfkritiek (zichzelf de schuld geven voor de oorzaak van het probleem); anderen de schuld geven (meer algemeen kan zich dit uiten tot veralgemeende boosheid gericht op anderen); probleemoplossing (proberen het probleem op te lossen door er over na te denken of er over te praten met iemand, een oplossing zoeken door echt iets te doen); emotionele regulering (schreeuwen, gillen, boos worden, jezelf proberen te kalmeren); magisch denken (wensen dat het probleem nooit gebeurd is, wensen dat jij de dingen anders kon laten lopen); sociale steun (proberen je beter te voelen door de tijd door te brengen met anderen zoals familie of vrienden); berusting (je doet niets omdat het probleem toch niet opgelost kan worden). Emotionele regulering wordt gemeten met 2 items. Eén betreft directe emotionele expressie (gillen, schreeuwen, met objecten gooien) de andere gaat over het kalmeren van zichzelf en zich ontspannen. Deze strategieën werden gegroepeerd in actieve copingstrategieën (probleemoplossing, cognitieve herstructurering,

emotionele regulering en

sociale steun);

vermijdende

copingstrategieën (afleiding, sociale terugtrekking, magisch denken, berusting) en negatieve copingstrategieën (zelfkritiek en anderen de schuld geven) gebaseerd op de aanbevelingen van Spirito, Stark en Tyc (1994). De betrouwbaarheid en validiteit van deze conceptualisering werd vastgesteld in onderzoek met verschillende bevolkingsgroepen (Spirito, Stark, Grace & Stamoulis, 1991). De Kidcope heeft een matige test-hertest betrouwbaarheid voor korte perioden, variërend van 3 dagen tot 2 weken en er werd een hoge correlatie gevonden tussen de Kidcope en andere meetinstrumenten om coping te meten (Spirito, Stark, Grace & Stamoulis, 1991). Charlotte Vossen

Methodologie

33 3.4.1.8

Statistische analyse

De gegevens uit de vragenlijsten werden ingevoerd in SPSS 16. Er werd gebruik gemaakt van beschrijvende statistiek om de gegevens verkregen uit de verschillende vragenlijsten te rapporteren. Er werd bij elke vragenlijst een totale score en een score volgens geslacht weergegeven. Voor traumatische ervaringen en de dagelijkse moeilijkheden werd met een Anova-toets mogelijke verbanden met geslacht, leeftijd en de dood van moeder of vader nagegaan. Verder werd met een Anova-toets gezocht naar significante verbanden tussen subjectief welzijn en aantal traumatische ervaringen, dagelijkse moeilijkheden en copingsmechanismen. Aan de hand van een Mancova-toets werd in onze steekproef mogelijke verbanden onderzocht tussen HSCL-37A (totaal, internaliserende en exsternaliserende problemen) en geslacht, leeftijd, vader of moeder dood, dagelijkse moeilijkheden, traumatische ervaringen en de gehanteerde copingsmechanismen. Ook op de IES-R scores werd een Mancova-toets uitgevoerd om mogelijke verbanden tussen IES-R (totaal, de subschalen hyperarousal, intrusion, avoidance) en geslacht, leeftijd, vader of moeder dood, dagelijkse moeilijkheden, traumatische ervaringen en de gehanteerde copingsmechanismen na te gaan. Verder werd met een Mancova-toets onderzocht of er mogelijke verbanden waren tussen de gehanteerde copingsmechanismen (totaal, actieve, vermijdende en negatieve coping) en geslacht, leeftijd, vader en moeder levend, traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden. Voor alle resultaten werd er een significantieniveau P<0,05 gehanteerd. 3.4.2

Kwalitatief onderzoek

3.4.2.1

Semi-gestructureerd interview

Aan de hand van een semi-gestructureerd interview werd het psychosociaal welzijn en de gehanteerde copingsmechanismen van de Congolese ex-kindsoldaten bevraagd. Het interview is terug te vinden in bijlage (bijlage 3). Om een algemeen beeld te krijgen van de ondervraagde jongeren, werd het interview gestructureerd over de thema’s voor de oorlog, tijdens de oorlog en na de oorlog. Deze informatie is belangrijk om na te gaan welke subjectieve betekenis de jongere geeft aan de meegemaakte ervaringen (Bracken, Giller & Summerfield, 1995). Charlotte Vossen

Methodologie

34 Verder werd onderzocht of de jongeren symptomen van posttraumatische stress rapporteerden. Zo werd bevraagd of de jongeren nog vaak dachten aan de oorlog, of ze zich soms angstig voelden, of vaak alleen waren en of ze veranderingen in hun gedrag bemerkten na de oorlog. Ook werd in het interview een onderverdeling gemaakt tussen traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden. Op deze manier werd gekeken of de jongeren naar eigen verhaal zich het meest zorgen maakten over de traumatische oorlogservaringen of over de dagelijkse moeilijkheden. Hierbij aansluitend werd bevraagd welke copingsmechanismen de jongeren hanteerden om met traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden om te gaan en of ze deze mechanismen al dan niet als helpend ervaren. De interviews werden, indien de ondervraagde hiermee instemde, opgenomen op cassette. Op deze manier werd geprobeerd het verhaal van de jongere zo getrouw mogelijk uit te typen. Het letterlijk uittypen van wat de jongere gezegd had was echter niet mogelijk aangezien er met een tolk gewerkt werd, en deze vaak samenvattend vertaalde wat de jongere verteld had. Dit probleem werd zo veel mogelijk opgelost door voldoende vragen bij te stellen. Aangezien het interview door twee personen afgenomen werd, was er voldoende tijd om nota te maken van non-verbale communicatie. 3.4.2.2

Kwaliteitscriteria voor kwalitatief onderzoek

Kwalitatief onderzoek wordt gebruikt in situaties waarin men wil exploreren welke betekeniswereld er ligt achter sociale processen, interacties, sociale relaties, gedragingen, houdingen, gevoelens en ervaringen (Maso & Smaling, 1998). De mogelijkheid van volstrekt ‘objectieve’ kennis bij kwalitatief onderzoek wordt nu door de meeste aanhangers ontkend, toch blijft objectiviteit wel als regulatief ideaal gelden, en in de meeste uitwerkingen van de interpretatieve traditie wordt gestreefd naar een zo objectief mogelijk beeld van de interpretaties van anderen (Wardekker, 1999). In ons onderzoek werd het objectiviteitbeginsel opgevat als het streven naar een doordachte, intelligente, positieve aanwending van de subjectiviteit van de onderzoeker aansluitend met de traditionele vormen om naar objectiviteit te streven: betrouwbaarheid en validiteit (Maso & Smaling, 1998).

Charlotte Vossen

Methodologie

35 Betrouwbaarheid is afwezigheid van toevallige of onsystematische vertekeningen van het object van studie; dit komt neer op de herhaalbaarheid wanneer het object stabiel is en niet verandert gedurende een tijdsperiode (Maso & Smaling, 1998). Bij kwalitatief onderzoek wil dat zeggen dat een onderzoek en onderdelen ervan in principe precies zo zouden kunnen worden herhaald, en dus in principe in dezelfde situatie door andere onderzoekers opnieuw zouden kunnen worden uitgevoerd met dezelfde methoden en technieken als de werkelijkheid zelf niet veranderd was (Maso & Smaling, 1998). De interne betrouwbaarheid is de betrouwbaarheid binnen een onderzoeksproject, de externe betrouwbaarheid komt neer op de herhaalbaarheid van het gehele onderzoek, onafhankelijk door welke onderzoeker uitgevoerd (Maso & Smaling, 1998). Validiteit wordt opgevat als afwezigheid van systematische vertekeningen (Maso & Smaling, 1998). Bij interne validiteit kijkt men naar de kwaliteit van het handelen van de onderzoeker tijdens het onderzoek (Wardekker, 1999). Het gaat erom het onderzoek op zodanige wijze uit te voeren, allerlei materiaal en aantekeningen zo te bewaren en het onderzoek zo te rapporteren dat andere onderzoekers de gang van het onderzoek kunnen nagaan en hun eigen oordeel kunnen vormen (Maso & Smaling, 1998). De externe validiteit legt de nadruk op de kwaliteit van de resultaten (Wardekker, 1999). Dit wordt meestal opgevat als de generaliseerbaarheid van onderzoeksconclusies naar andere personen, fenomenen, situaties en tijdstippen dan die van het onderzoek (Maso & Smaling, 1998). Er werden verschillende maatregelen genomen om de betrouwbaarheid en validiteit van het onderzoek te vergroten. Interne betrouwbaarheid Door beschrijvingen en interpretaties te scheiden, het mechaniseren en automatiseren van het verzamelen van gegevens en computergebruik bij de verwerking en de analyse van gegevens wordt de interne betrouwbaarheid bevorderd (Maso & Smaling, 1998; Boeije, 2005). Het interview werd op band opgenomen wat dus de interne betrouwbaarheid verhoogt. Dit zorgde ook voor meer tijd om opmerkelijk non-verbaal gedrag neer te schrijven. Verder werd het interview door twee ondervragers afgenomen zodat bedenkingen bij non-verbaal gedrag achteraf nog bediscussieerd konden worden. De gegevens, verkregen door het kwalitatief onderzoek, werden geanalyseerd met het computerprogramma Nvivo 8 (bijlage 5).

Charlotte Vossen

Methodologie

36 Externe betrouwbaarheid In het onderzoek wordt de werkwijze van het onderzoeksopzet en de analyse van de resultaten uitvoerig besproken. Dit zorgt ervoor dat anderen de gang van het onderzoek kunnen nagaan en hun eigen oordeel kunnen vormen (Maso & Smaling, 1998; Boeije, 2005). Interne validiteit Om de interne validiteit te verhogen werden aantekeningen gemaakt over ideeën aangaande mogelijke interpretaties en verklaringen (Maso & Smaling, 1998). Zo werd tijdens het interview nota gemaakt over non-verbaal gedrag maar ook wanneer de tolk zelf antwoordde of wanneer deze heel kort antwoordde ondanks dat de jongere heel uitgebreid geantwoord had. Er werd informatie verzameld over de werking van het reïntegratiecentrum PSM waar de jongeren verbleven. Op deze manier werd heel wat context-materiaal verzameld (Maso & Smaling, 1998). Het interview werd door twee onderzoekers afgenomen wat leidde tot ‘coresearchership’ en de interne validiteit van het onderzoek verhoogde (Maso & Smaling, 1998). Er werd uitvoerig uitgelegd aan de jongeren wie de onderzoekers waren en wat de bedoeling was van het onderzoek. Op deze manier werd gestreefd naar een dialogische relatie tussen onderzoeker en ondervraagde (Maso & Smaling, 1998). Externe validiteit Volgens Maso & Smaling (1998) moet men om te kunnen generaliseren volgens statistische maatstaven te werk gaan. Men kan tot relevante informatie over de populatie komen wanneer men een representatieve steekproef trekt. In dit onderzoek werden echter alleen jongeren bevraagd die een reïntegratieprogramma volgden bij PSM. Vanuit deze steekproef kan dus geen generalisatie gemaakt worden naar de populatie. Wel kunnen de resultaten van dit onderzoek PSM ondersteunen in hun begeleiding en kan het informatie opleveren voor verder onderzoek.

Charlotte Vossen

Methodologie

DEEL 3: RESULTATEN KWANTITATIEVE EN KWALITATIEVE RAPPORTAGE

38

4

Statistische rapportage

4.1

Sociaal-demografische gegevens

De standaardvragenlijsten werden afgenomen bij 42 Congolese adolescenten die sinds geringe tijd uit het soldatenleven gehaald of ontsnapt waren. Er werden 19 meisjes en 23 jongens bevraagd met een gemiddelde leeftijd van 16,8 jaar (SD 1,6; range 12 – 21). Deze jongeren volgden allemaal een opleiding bij PSM in Butembo.

Sociaaldemografische gegevens Leeftijd 12 – 15 16 – 17 18 – 21 Woonplaats Thuis Tijdelijk bij familie Kerk/NGO Gastgezin Geloof Katholiek Protestant Andere Vluchtfrequentie Gemiddelde Vader levend Ja Neen Moeder levend Ja Neen Schoolniveau Basisonderwijs

Meisjes (n = 19)

Jongens (n = 23)

Totaal (n = 42)

1 9 9

(5,3%) (47,4%) (47,4%)

5 12 6

(21,7%) (52,2%) (26,1%)

6 21 15

(14,3%) (50,0%) (35,7%)

7 12 0 0

(36,8%) (63,2%)

9 9 3 2

(39,1%) (39,1%) (13,0%) (8,7%)

16 21 3 2

(38,1%) (50,0%) (7,1%) (4,8%)

9 10 0

(47,4%) (52,6%)

16 5 2

(69,6%) (21,7%) (8,7%)

25 15 2

(59,5%) (35,7%) (4,8%)

3,8

(SD 4,4)

3,8

(SD 1,8)

3,8

(SD 3,4)

13 6

(68,4%) (31,6%)

16 7

(69,6%) (30,4%)

29 13

(69,0%) (31,0%)

14 5

(73,7%) (26,3%)

17 6

(73,9%) (26,1%)

31 11

(73,8%) (26,2%)

4,2

(SD 2,2)

4,7

(SD 2,8)

4,3

(SD 2,6)

Al de ondervraagden waren gelovig; 59,5% definieerde zichzelf als katholiek; 35,7% als protestant; 4,8% (2 personen) als Jehovagetuige. Slechts twee jongeren hadden niet moeten vluchten voor de oorlog. Gemiddeld gaven de jongeren aan dat ze 3,8 keer hadden moeten vluchten (SD 3,4). 31,6% had geen vader en 26,6% had zijn/haar moeder verloren. 14,3% had zowel geen vader als moeder meer. 14,3% ging nooit naar school en slechts 14,3% van de jongeren zat op

Charlotte Vossen

Resultaten

39 middelbaar schoolniveau. Het gemiddelde schoolniveau van de jongeren was het vierde leerjaar (SD 2,6).

4.2

Traumatische blootstelling

Gemiddeld rapporteerden de respondenten blootstelling aan 10,0 potentieel traumatische gebeurtenissen (SD 3,4).

Traumatische ervaringen Meisjes (n = 19) Aangeworven in een leger 18 (94,7%) Meegenomen door een legergroep 19 (100,0%) Iemand gedood zien worden 18 (94,7%) Het zien van lijken of verminkte mensen 19 (100,0%) Beledigingen 17 (89,5%) Huis leeggeroofd of in brand gestoken 19 (100,0%) Familie of vrienden gestorven door de oorlog 18 (94,7%) Iemand verkracht zien worden 18 (94,7%) Iemand moeten vermoorden, verwonden of 12 (63,2%) verkrachten Geweld gebruiken tegen ouders, familie of 18 (94,7%) vrienden Gevangen genomen 13 (68,4%)

Jongens (n = 23) 23 (100,0%) 21 (91,3%) 20 (87,0%) 19 (82,6%) 20 (87,0%) 14 (60,9%) 14 (60,9%) 09 (39,1%) 13 (56,5%)

Totaal (n = 42) 41 (97,6%) 40 (95,2%) 38 (90,5%) 38 (90,5%) 37 (88,1%) 33 (78,6%) 32 (76,2%) 27 (64,3%) 25 (59,5%)

06 (26,1%)

24 (57,1%)

11 (47,8%)

24 (57,1%)

Gescheiden van familie

17 (89,5%)

06 (26,1%)

23 (54,8%)

Slachtoffer van verkrachting

17 (69,5%)

04 (17,4%)

21 (50,0%)

Gewond geraakt door de oorlog

10 (52,6%)

7 (30,4%)

17 (40,5%)

8,1

10,0

(SD 3,3)

(SD 3,4)

Gemiddeld aantal traumatische ervaringen 12,3 (SD 1,9)

De ondervraagden hebben heel wat verschillende, schokkende gebeurtenissen meegemaakt. Zo werd 97,6% aangeworven in een leger, 90,5% heeft iemand gedood zien worden en 90,5% heeft lijken en verminkte mensen gezien. Aan de hand van een Anova-toets werd een significant verband gevonden tussen geslacht en de mate van blootstelling aan schokkende gebeurtenissen (F1,40=23,5; P=0,00); meisjes (gemiddelde: 12,3; SD 1,9) melden significant meer schokkende gebeurtenissen dan jongens (gemiddelde: 8,1; SD 3,3). Elk meisje rapporteerde minimaal 7 ervaringen, terwijl elke jongen minimaal 2 traumatische ervaringen aanduidde. Er waren zowel meisjes, als jongens die een maximum van 14 traumatische ervaringen rapporteerden. Charlotte Vossen

Resultaten

40 Er werd geen significant verband gevonden tussen de mate van schokkende gebeurtenissen en leeftijd (F1,39=0,73; P=0,488) de dood van vader (F1,40=2,20; P=0,145) of de dood van moeder (F1,40=0,04; P=0,840).

4.3


De jongeren melden gemiddeld 10,7 dagelijkse moeilijkheden (SD 3,8). In de tabel wordt weergegeven hoeveel jongeren een zekere mate van last hebben van dagelijkse moeilijkheden.

Dagelijkse moeilijkheden Meisjes (n = 19) Zich zorgen maken over de familie 19 (100,0%) Niet genoeg eten 19 (100,0%) Ziekte in de familie 19 (100,0%) Te weinig zorg 17 (89,5%) Schoolgeld niet kunnen betalen 19 (100,0%) Niet genoeg kleren 17 (89,5%) Te veel taken hebben 17 (89,5%) Horen dat anderen slechte dingen vertellen 16 (84,2%) over jou en je familie Onveilig gevoel 16 (84,2%) Niet naar school omdat je moet werken 14 (73,7%) Lichamelijke straf 10 (52,6%) De ervaring dat men je anders behandelt 13 (68,4%)

Jongens (n = 23) 21 (91,3%) 18 (78,3%) 15 (65,2%) 17 (73,9%) 14 (60,9%) 15 (65,2%) 14 (60,9%) 14 (60,9%)

Totaal (n = 42) 40 (95,2%) 37 (88,1%) 34 (81,0%) 34 (81,0%) 33 (78,6%) 32 (76,2%) 31 (73,8%) 30 (71,4%)

13 (56,5%) 14 (60,9%) 7 (30,4%) 11 (47,8%)

29 (69,0%) 28 (66,7%) 17 (40,5%) 24 (57,1%)

Achtervolgd worden door slechte geesten of heksen Tijdens je leven Ruzie in de familie Verworpen door je familie Verworpen door de samenleving Gedwongen om te trouwen Je vader niet kennen Gemiddeld aantal dagelijkse moeilijkheden

10 (52,6%)

4 (17,4%)

14 (33,3%)

15 (78,9%) 11 (57,9%) 10 (52,6%) 3 (15,8%) 2 (10,5%) 13,0 (SD 3,0)

12 (52,2%) 3 (13,0%) 4 (17,4%) 2 (8,7%) 2 (8,7%) 8,7 (SD 3,2)

27 (64,3%) 14 (33,3%) 14 (33,3%) 5 (11,9%) 4 (9,5%) 10,7 (SD 3,8)

Tijdens de laatste maand

De ondervraagden rapporteerden heel wat verschillende dagelijkse moeilijkheden. 95,2% maakte zich zorgen over zijn/haar familie; 88,1% had niet genoeg eten en 81,0% gaf aan een zieke in de familie te hebben.

Charlotte Vossen

Resultaten

41 Er bleek echter met een Anova-toets een significant verschil tussen jongens en meisjes te zijn (F1,41=19,4; P=0,00). Meisjes hebben een gemiddelde van 13 dagelijkse moeilijkheden (SD 3,0). Bij jongens lag dit gemiddelde significant lager, met een gemiddelde van 8,7 (SD 3,2). Er werd geen significant verband gevonden tussen leeftijd (F1,39=1,1; P=0,353), de dood van vader (F1,40=0,7; P=0,414) en de dood van moeder (F1,40=0,1; P=0,832) in de mate van gerapporteerde dagelijkse moeilijkheden.

4.4


4.4.1

IES-R

Voor de klinische significantie bij de IES-R lijst is een cut-off gebruikt op 1,10. 81,0% van onze sample heeft een PTSS symptoomscore hoger dan 1,10. 64,3% heeft een klinische score op de subschaal hyperarousal; 76,2% heeft een klinische score op de subschaal intrusion en 95,2% heeft een klinische score op de subschaal avoidance.

IES-R Totaal = of > 1,10 IES-R Hyperarousal = of >1,10 IES-R Intrusion = of >1,10 IES-R Avoidance = of >1,10

Charlotte Vossen

Meisjes (n = 19)

Jongens (n = 23)

Totaal (n = 42)

19 (100,0%)

15 (65,2%)

34 (81,0%)

18 (94,7%)

9 (39,1%)

27 (64,3%)

19 (100%)

13 (56,5%)

32 (76,2%)

19 (100%)

21 (91,3%)

40 (95,2%)

Resultaten

42

Posttraumatische stresssymtomen

Subschaal intrusion Ik heb nog vaak gevoelens door de gebeurtenis Zonder dat ik het wil, moet ik er aan denken Alles dat me aan die gebeurtenis doet denken wekt terug diezelfde gevoelens op De beelden van de gebeurtenis flitsen door mijn hoofd Verschillende dingen doen er mij aan denken Ik word ’s nachts wakker Ik heb er nachtmerries van Ik voel me en reageer nog alsof ik daar nog ben Subschaal avoidance Ik vermijd er aan te denken als er iets is dat er mij aan doet herinneren Ik heb geprobeerd er niet aan te denken Ik heb geprobeerd mijn geheugen te wissen Ik vermijd alles wat mij er aan doet herinneren Ik heb geprobeerd er niet over te praten Ik heb nog veel emoties door de gebeurtenis, maar ik kan er mij niet tegen verzetten Ik heb het gevoel dat het nooit gebeurd is Ik heb geen gevoelens meer door de gebeurtenis Subschaal hyperarousal Ik heb moeite om in te slapen Hetgeen me aan de gebeurtenis doet denken, bezorgt me fysieke reacties zoals zweten, ademhalingsproblemen, hartkloppingen,… Ik voel me geïrriteerd en opvliegend Ik ben nerveus Ik heb moeite met me te concentreren Ik ben steeds op mijn hoede

Charlotte Vossen

Meisjes (n = 19)

Jongens (n = 23)

Totaal (n = 42)

14 (73,7%)

16 (69,6%)

35 (83,3%)

18 (94,7%) 18 (94,7%)

16 (69,6%) 15 (65,2%)

34 (80,9%) 33 (78,6%)

18 (94,7%)

15 (65,2%)

33 (78,6%)

19 (100,0%) 18 (94,7%) 17 (89,5%) 16 (84,2%)

14 (60,9%) 13 (56,5%) 13 (56,5%) 11 (47,8%)

33 (78,5%) 31 (73,8%) 30 (71,4%) 27 (64,3%)

19 (100,0%)

22 (95,7%)

41 (97,6%)

18 (94,7%) 17 (89,5%) 18 (94,7%)

22 (95,7%) 23 (100,0%) 20 (87,0%)

40 (95,2%) 40 (95,2%) 38 (90,5%)

18 (94,7%) 18 (94,7%)

19 (82,6%) 17 (73,9%)

37 (88,1%) 35 (83,3%)

16 (84,2%) 15 (78,9%)

15 (65,2%) 12 (52,2%)

31 (73,8%) 27 (64,3%)

15 (78,9%) 18 (94,7%)

14 (60,9%) 12 (52,2%)

33 (78,6%) 30 (71,4%)

19 (100,0%) 19 (100,0%) 16 (84,2%) 17 (89,5%)

10 (43,5%) 10 (43,5%) 10 (43,5%) 11 (47,8%)

29 (69,0%) 29 (69,0%) 29 (69,0%) 28 (66,7%)

Resultaten

43 Uit de tabel blijkt dat een hoog percentage van jongeren een zekere mate van last van posttraumatische stresssymptomen rapporteerden. Aan de hand van een Mancova-toets werden mogelijke verbanden tussen posttraumatische stresssymptomen en geslacht, leeftijd, vader of moeder nog levend, dagelijkse moeilijkheden, traumatische ervaringen en de gehanteerde copingsmechanismen onderzocht. Met deze toets werd een significant verband gevonden tussen geslacht en de subschaal hyperarousal (F1,33=4,43; P=0,043). Meisjes rapporteerden een significante hogere score op de subschaal hyperarousal dan jongens. Er werd een significant verband gevonden tussen Kidcope totaal en IES-R totaal (F1,33=8,45; P=0,006); de subschaal hyperarousal (F1,33=4,41; P=0,043) en avoidance (F1,33=7,84; P=0,008). Bij deze significante verbanden werd overal een positief verband vastgesteld; hoe hoger de score op posttraumatische stressymptomen, hoe meer copingsmechanismen gerapporteerd werden2. Er werd in de steekproef geen significant verband gevonden tussen IES-R (totaal, avoidance, hyperarousal en intrusion) en leeftijd, vader dood, moeder dood, traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden.

2

Om de leesbaarheid te verhogen, wordt een zekere richting van het verband weergegeven. Bij een Mancova-

toets kan echter geen richting in het verband naar voor gebracht worden. Dit geldt ook voor de volgende verbanden met een Mancova-toets. Charlotte Vossen

Resultaten

44 4.4.2

HSCL – 37A

Aan de hand van percentielen werd onderzocht in welke mate de ondervraagden een score behaalden op internaliserende problemen, externaliserende problemen en HSCL-37A totaal. Deze score loopt van zeer laag (ruwe score onder het 20e percentiel) tot zeer hoog (ruwe score gelijk aan of boven het 90e percentiel). Zowel de ruwe score als het procent wordt weergegeven in onderstaande tabel. Frequenties Zeer laag >20 Laag 20 tot >30 Gemiddeld 30 tot >80 Hoog 80 tot >90 Zeer hoog = of <90

Internaliserend Jongen Meisje Totaal 1 4,3% 22 95,7%

19 100%

1 2,4% 41 97,6%

Externaliserend Jongen Meisje Totaal 19 10 29 82,6% 52,6% 69,0% 4 5 9 17,4% 26,3% 21,4% 4 4 21,1% 9,5%

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

HSCL-37A Totaal Jongen Meisje Totaal -

-

-

-

-

-

20 87,0% 1 4,3% 2 8,7%

5 26,3% 8 42,1% 6 31,6%

25 59,5% 9 21,4% 8 19,0%

Op de totale HSCL-37A behaalde 59,5% een gemiddelde score; 21,4% een hoge score en 19,0% een zeer hoge score. De jongeren uit deze steekproef rapporteerden een gemiddelde score (97,6%) op internaliserende problemen. Het grootste aantal jongeren rapporteerde heel weinig exsternaliserend probleemgedrag (69,0%). In volgende tabel worden de verschillende internaliserende en externaliserende problemen weergegeven.

Charlotte Vossen

Resultaten

45

HSCL-37A Internaliserende problemen Moeilijk in slaap geraken/veel wakker worden Hartkloppingen Zich gespannen voelen Zich gejaagd, onrustig voelen De schuld op jezelf nemen Hoofdpijn Zich droevig voelen Te veel piekeren Angst zonder reden Zich moe voelen, zonder energie Angstig zijn, onveilig gevoel Angst-/paniekaanval Zich geïsoleerd voelen Geen honger hebben Geen hoop voor de toekomst Rillingen over je lichaam Het gevoel dat alles heel moeilijk is Nerveus lopen Duizeligheid, flauwtes Zich in niets interesseren Gemakkelijk wenen Het gevoel dat niets waarde heeft Tegen jezelf praten Denken aan zelfmoord Overstelpt met zorgen Geen seksuele interesse meer Externaliserende problemen Rap uitvliegen Veel discussiëren Niet geïnteresseerd voor school De eerste die een gevecht begint Zich niet aan de regels houden Anderen irriteren, vervelen Roken Zaken van anderen kapot maken Iemand met opzet pijn doen Alcohol drinken Dingen stelen Drugs nemen

Charlotte Vossen

Meisjes (n = 19)

Jongens (n = 23)

Totaal (n = 42)

18 (94,7%) 18 (94,7%) 19 (100,0%) 18 (94,7%) 15 (78,9%) 17 (89,5%) 19 (100,0%) 18 (94,7%) 18 (94,7%) 17 (89,5%) 17 (89,5%) 18 (94,7%) 17 (89,5%) 18 (94,7%) 18 (94,7%) 16 (84,2%) 14 (73,7%) 14 (73,7%) 14 (73,7%) 14 (73,7%) 17 (89,5%) 17 (89,5%) 14 (73,7%) 13 (68,4%) 18 (94,7%) 12 (63,2%)

20 (87,0%) 17 (73,9%) 15 (65,2%) 16 (69,6%) 18 (78,3%) 16 (69,6%) 14 (60,9%) 14 (60,9%) 14 (60,9%) 14 (60,9%) 14 (60,9%) 11 (47,8%) 12 (52,2%) 11 (47,8%) 11 (47,8%) 12 (52,2%) 12 (52,2%) 11 (47,8%) 11 (47,8%) 11 (47,8%) 6 (26,1%) 6 (26,1%) 7 (30,4%) 5 (21,7%) 17 (73,9%) 5 (21,7%)

38 (90,5%) 35 (83,3%) 34 (81,0%) 34 (81,0%) 33 (78,6%) 33 (78,6%) 33 (78,6%) 32 (76,2%) 32 (76,2%) 31 (73,8%) 31 (73,8%) 29 (69,0%) 29 (69,0%) 29 (69,0%) 29 (69,0%) 28 (66,7%) 26 (61,9%) 25 (59,5%) 25 (59,5%) 25 (59,5%) 23 (54,8%) 23 (54,8%) 21 (50,0%) 18 (42,9%) 35 (42,9%) 17 (40,5%)

17 (89,5%) 11 (57,9%) 13 (68,4%) 13 (68,4%) 14 (73,7%) 9 (47,4%) 6 (31,4%) 11 (57,9%) 12 (63,2%) 4 (21,0%) 7 (38,8%) 6 (31,6%)

12 (52,2%) 8 (34,8%) 5 (21,7%) 5 (21,7%) 3 (13,0%) 7 (30,4%) 8 (34,8%) 3 (13,0%) 2 (8,7%) 6 (26,1%) 2 (8,7%) 3 (13,0%)

29 (69,0%) 19 (45,2%) 18 (42,9%) 18 (42,9%) 17 (40,5%) 16 (38,1%) 14 (33,3%) 14 (33,3%) 14 (33,3%) 10 (23,8%) 9 (21,4%) 9 (21,4%)

Resultaten

46 Aan de hand van een Mancova-toets werd gezocht naar een significant verband tussen HSCL37A (totaal, externaliserende problemen en internaliserende problemen) en geslacht, leeftijd, vader of moeder nog levend, dagelijkse moeilijkheden, traumatische ervaringen en de gehanteerde copingsmechanismen. In de steekproef werd een significant verband gevonden tussen HSCL-37A totaal en dagelijkse moeilijkheden (F1,33=5,69; P=0,023). Het bleek een positief verband te zijn. Hoe meer dagelijkse moeilijkheden, hoe hoger de score op HSCL-37A totaal of omgekeerd. Ook tussen internaliserende problemen en het aantal dagelijkse moeilijkheden werd een significant verband gevonden (F1,33=6,48; P=0,016). Ook hier blijkt het om een positief verband te gaan: hoe meer dagelijkse moeilijkheden gerapporteerd werden, hoe hoger de score op internaliserende problemen. Er werd een significant verband gevonden tussen de copingsmechanismen en internaliserende problemen (F1,33=6,49; P=0,016). Er werd een positief verband vastgesteld; hoe meer copingsmechanismen gerapporteerd werden, hoe hoger de score op internaliserende problemen. Er werd geen verband gevonden tussen HSCL-37A (totaal, internaliserende en externaliserende problemen) en geslacht, leeftijd en vader of moeder dood en traumatische ervaringen.

Charlotte Vossen

Resultaten

47 4.4.3

Subjectief welzijn

Gemiddeld rapporteerden de ondervraagden een verslechtering van het subjectief welzijn; de ondervraagden duiden aan dat ze zich slechter voelden na de oorlog in vergelijk met hun welzijn voor de oorlog (gemiddelde = -0,3; SD = 1,8). Aan de hand van een Anova-toets werden er geen significant verband gevonden tussen het subjectief welzijn en geslacht (F1,33=1,80; P=0,189), leeftijd (F1,33=0,70; P=0,503) de meegemaakte traumatische ervaringen (F1,33=0,89; P=0,352), de dagelijkse moeilijkheden (F1,33=0,00; P=0,966) en de gebruikte copingsmechanismen (F1,33=0,0; P=0,844).

4.5

Coping

Gebruik specifieke copingsmechanismen

Actieve coping Ik probeer de goede kant van het leven te zien Ik zoek dingen om met het probleem om te gaan zoals door er over te praten met anderen Ik heb gepraat over hetgeen ik voel; ik roep, ik sla iemand Ik heb geprobeerd mezelf te kalmeren Ik ben bij mijn familie, vrienden of andere volwassenen geweest om me beter te voelen Vermijdende coping Ik denk aan andere dingen; ik probeer het te vergeten door andere dingen te doen Ik sluit me af, ik hou mijn gevoelens voor mezelf Ik stop niet met eraan te denken en te wensen dat het nooit gebeurd zou zijn of dat ik kan veranderen wat gebeurd is Ik heb het probleem aanvaard omdat ik weet dat ik er niets aan kan veranderen Negatieve coping Ik geef mezelf de schuld Ik beschuldig anderen Coping totaal Gemiddelde score

Charlotte Vossen

Meisjes (n = 19)

Jongens (n = 23)

Totaal (n = 42)

12 (63,2%)

21 (91,3%)

40 (95,3%)

18 (94,7%)

18 (78,3%)

36 (85,7%)

12 (63,2%) 16 (84,2%)

8 (34,8%) 15 (65,2%)

20 (47,6%) 39 (92,9%)

16 (84,2%)

19 (82,6%)

35 (83,3%)

17 (89,5%)

21 (91,3%)

38 (90,5%)

15 (78,9%)

16 (69,6%)

31 (73,8%)

17 (89,5%)

20 (87%)

37 (88,1%)

16 (84,2%)

18 (78,3%)

34 (81,0%)

17 (89,5%) 15 (78,9%)

16 (69,6%) 13 (56,5%)

33 (78,5%) 28 (66,7%)

14,3 SD (2,8)

12,0 SD (3,5)

13,1 SD (3,4)

Resultaten

48 De copingsmechanismen werden onderverdeeld in drie categorieën; negatieve coping, actieve coping en vermijdende coping. Zoals uit de tabel kan afgeleid worden rapporteerden de ondervraagde jongeren zowel het gebruik van actieve, vermijdende en negatieve coping. Aan de hand van een Mancova-toets werd gezocht naar mogelijke verbanden tussen Kidcope (totaal, vermijdende, actieve en negatieve) en geslacht, leeftijd, vader of moeder dood, traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden. Er werd enkel een significant verband gevonden tussen dagelijkse moeilijkheden en Kidcope totaal (F1,32=9,69; P=0,004), de subschaal vermijdende coping (F1,32=4,84; P=0,035) en de subschaal negatieve coping (F1,32= 17,76; P=0,001). Bij allen werd een positief verband vastgesteld; hoe meer dagelijkse moeilijkheden gerapporteerd werden, hoe meer vermijdende en negatieve copingsmechanismen gerapporteerd werden (of omgekeerd). Met de overige variabelen werd er geen significant verband gevonden met de kidcope totaal en de subschalen.

Charlotte Vossen

Resultaten

49

5

Rapportage interviews

Er werden 12 Congolese ex-kindsoldaten bevraagd. In de steekproef bevonden zich 5 meisjes en 7 jongens. De gemiddelde leeftijd van de ondervraagde jongeren was 17 jaar.

5.1

Kindsoldaat

5.1.1

Recrutering

De gemiddelde leeftijd van rekrutering als soldaat was 11 jaar. Eén meisje weet niet wanneer ze meegenomen werd. Bij vijf jongeren werd de leeftijd wanneer ze in een legergroep ingelijfd waren niet bevraagd. De gemiddelde duur van hun verblijf was 3,36 jaar met een minimum van 8 maanden en een maximum van 7 jaar. Eén meisje weet niet hoe lang ze bij de militie was. 5.1.1.1

Gedwongen

Vijf meisjes en twee jongens werden gedwongen om soldaat te worden. Alle meisjes uit de steekproef werden met geweld meegenomen. Eén meisje gaf aan dat zij en haar moeder overvallen werden door 50 soldaten en verkracht werden. De meerderheid van de jongeren die gedwongen waren (4) rapporteerde dat ze bij de ontvoering bezig waren met hun dagelijkse arbeid zoals werken op het veld. Twee jongeren werden tijdens het vluchten meegenomen. 5.1.1.2

Vrijwillig

Vier jongeren waren vrijwillig in het leger gegaan. Deze gaven aan dat ze niet wisten hoe het zou zijn. Eén jongen liet zich motiveren door zijn vrienden die hem verteld hadden dat ze een gelukkig leven leidden in het leger, een andere was het vluchten moe en wist dat ze in het leger beschermingsmiddelen “des metaphysiques”3 hadden om niet te sterven. Twee jongeren zagen het leger als een uitweg uit de erbarmelijke omstandigheden waarin ze leefden.

3

De kindsoldaten geloofden dat bepaalde zaken zoals stenen hen kon beschermen tegen de kogels

Charlotte Vossen

Resultaten

50 5.1.2

Taken

Buiten één jongen had iedereen moeten vechten. Deze jongen vertelde dat hij niet hoefde te vechten aangezien hij minderjarig was. “ Alors il dit leur vie souvent ils faisaient la guerre, ils combattaient avec les groupes régulier, le FAC, Force Armée Congolaise, tantôt ils combattaient aussi avec l’APC, Armée Populaire Congolais, et quelque fois aussi ils combattaient aussi les mai-mai entre eux, par exemple les mai-mai de Butembo combattent avec ceux de Goma par exemple. Donc leur vie était toujours combattre par ci par là ainsi de suite” (17 jaar, mannelijk) Naast het vechten, kregen de jongeren heel wat verschillende taken opgelegd. “Le matin ils faisaient regroupement, le matin, de tout les soldats, là ou ils étaient appelé ils se regroupaient ensemble. Alors là-bas le commandant, il essayait de leur parler, faire la moral là-bas, donc les directives quoi. Après celui, la il distribu les taches. D’autres vont faire les patrouilles, d’autres vont faire la garde du camps, d’autres vont préparer la nouriture, d’autres vont aller chercher de la nourriture donc aller voler quelque par et le soir tous reviennent après avoir manger et fait le regroupement. C’est par après là-bas, le soir alors dans ce regroupement on va organiser celui qui va faire les patrouilles de la nuit et celui qui va garder le camps et d’autre vont s’endormir.” (17 jaar, mannelijk) Eén meisje was vrouw van een militair en twee meisjes waren lijfwacht van een commandant. Vier jongens waren lijfwacht van een militair. Twee jongeren hadden de taak om stenen te zoeken en te transporteren, die voor hun bescherming zorgden (des metaphysiques). Eén jongen was secretaris van de legergroep. 5.1.3

Subjectief welzijn

Zeven jongeren gaven aan dat het leven als soldaat heel triestig was. Ze waren verdrietig door verschillende erbarmelijke omstandigheden. Vier jongeren gaven aan dat de gedachte aan terug te keren of op een beter leven hen overeind hield. “Il était toujours triste, triste parce qu’ il pensait à sa famille, il pensait aussi à l’école parce qu’ il a dû abandoner l’école, alors il disait coûte que coûte je dois rentrer chez nous pour fréquenter, continuer à mener cette vie.” (17 jaar, mannelijk) Verschillende jongeren (7) vertelden dat ze zich onveilig voelden. Zes jongeren gaven aan dat ze niet terug konden omdat ze bang waren dat zij of hun familie hiervoor gedood zou worden. Charlotte Vossen

Resultaten

51 Twee jongens vertelden dat ze het goed hadden in het leger. Eén van die jongens was de beschermer van een commandant en voelde zich als een koning. Hij was niet bang want ze hadden “des metaphysiques” die hen tegen de kogels beschermden. Wel gaf hij aan dat hij toch verdrietig was wanneer er vrienden stierven. Hij begreep niet waarom “des metaphysiques” niet bij hen werkten. Ook de andere jongen die gelukkig was in het leger was een hulpje van de commandant. Hij keek erg op naar hem. 5.1.4

Uitweg uit het leger

Enkele jongeren (3) waren uit het leger geraakt via demobilisatie-initiatieven voor kindsoldaten. “ Il y avait une forte sensibilisation en ce qui concerne les enfants qui s’étaient enrolé de moins de 18 ans. Il y avait des tractes, il y avait de la literature ou des livres qui circulent que l’enfant n’a pas de place dans une force de groupe armés. C’est ici que la MONUC est venu et démobiliser. Et les amenaient dans leur camps. C’est ainsi que Save the Children est venu les récupérer et les encadrer dans des FAT, Famille d’acueille Transitoire. Save amène les enfants chez les partenaires et se sont les partenaires qui encadrent ses enfants.” (17jaar, mannelijk) De andere (9) waren op eigen houtje gevlucht. De meisjes waren gevlucht tijdens hun huishoudelijke taken; drie zagen de kans om te ontsnappen tijdens het halen van water, twee gingen voedsel halen. Eén jongen had zichzelf verwond om zo te kunnen ontsnappen.

5.2

Uitdagingen

In deze paragraaf worden de traumatische ervaringen, dagelijkse moeilijkheden, de obstakels bij de reïntegratie en symptomen bekeken. Aangezien de jongeren verschillende uitdagingen rapporteerden in de fase voor, tijdens en na de oorlog worden traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden hier ook als volgt gerapporteerd. 5.2.1


5.2.1.1

Voor de oorlog

Over hun leven voor de oorlog rapporteerden de jongeren al verschillende ingrijpende gebeurtenissen. De dood of ziekte van een familielid werd als ingrijpend gerapporteerd (3). Zo vertelde een jongen dat de dood van zijn moeder zijn leven totaal veranderde. Na de dood van zijn moeder liep alles verkeerd. Zijn vader was beginnen drinken en hij kreeg de taak om voor zijn kleine broer en zus te zorgen.

Charlotte Vossen

Resultaten

52 Scheiding met de ouders werd ook als negatieve ervaring gemeld (3). Ze voelden zich hier erg onzeker door en hadden schrik om hun ouders te verliezen. Verder rapporteerden verschillende jongeren (4) dat ze het heel erg vonden dat ze niet naar school konden of dat ze hun studies hadden moeten stopzetten. 5.2.1.2

Tijdens de oorlog

De jongeren vertelden dat ze verschillende ingrijpende ervaringen hadden meegemaakt tijdens hun soldatentijd. Voor veel (5) van de ondervraagde jongeren viel hun verhaal over het begin van de oorlog samen met de ontvoering door een legergroep. Het begin van de oorlog zorgde voor heel wat angst (7). Ze voelden zich moedeloos doordat huizen leeggehaald werden, mensen vermoord en verkracht werden. “ Elle avait peur puisque on avait pillé leur maison, importer les gens, violer les uns et tuer les autres.” (17 jaar, vrouwelijk) Verder vertelde een groot aantal (10) dat ze angst hadden voor de dood. Sommige om zelf dood te gaan, anderen om vrienden te zien sterven of om mensen te moeten doden. Ook waren ze bang van de lijfstraffen die ze kregen wanneer de regels niet gerespecteerd werden (4). Twee jongeren duidden het dood gaan van een vriend door lijfstraffen aan als schokkende gebeurtenis. Eén meisje had het ook over het seksuele geweld. Drie jongeren duiden het honger hebben aan als een ingrijpende ervaring. Drie andere ondervraagden vonden het vreselijk dat ze hier misschien zouden sterven zonder dat ze hun familie terug gezien hadden of zonder dat ze iets hadden kunnen nalaten voor hen. Twee jongeren vertelden dat ze niet echt verschrikkelijke dingen meegemaakt hadden. Eén ervan vertelde wel dat hij naar huis wou.

Charlotte Vossen

Resultaten

53 5.2.1.3

Na de oorlog

De meeste jongeren (8) gaven aan dat ze blij waren omdat ze hadden kunnen vluchten maar dat ze nog heel wat angsten hadden bij hun terugkeer. Zo rapporteerde een meisje dat ze blij was om terug te zijn maar dat ze verworpen werd door haar vrienden omdat ze gevochten had als soldaat. Drie jongeren voelden zich onveilig. Ze waren bang dat de soldaten hen terug zouden meenemen. Eén voelde zich onveilig doordat de omgeving bang was van hem omdat hij mensen gedood had als soldaat. Een meisje vreesde dat ze een seksuele infectie opgelopen had in het kamp, maar ze had niet de middelen om zich hiervoor te laten onderzoeken of te verzorgen. 5.2.2


5.2.2.1

Voor de oorlog

Er zijn heel wat jongeren die reeds voor de oorlog al in moeilijke omstandigheden leefden en met dagelijkse moeilijkheden te kampen hadden. Acht jongeren rapporteerden dat het niet zo goed of zelfs slecht ging voor de oorlog door de dagelijkse moeilijkheden. Dit voornamelijk omdat er onvoldoende voorzien werd in hun basisbehoeftes (geen eten, te weinig kleren en geen zeep) en omdat ze te zwaar werk dienden te verrichten. 5.2.2.2

Tijdens de oorlog

De jongeren vertelden dat ze heel wat zwaar werk kregen tijdens hun soldatentijd. Zo gaf een jongen aan dat de tochten heel lang waren en dat hij zijn geweer nauwelijks kon dragen. Twee jongeren hadden als opdracht om stenen “des methaphysiques” mee te dragen tijdens de tochten. Dit werd als een zware fysieke inspanning gerapporteerd. Enkelen (4) rapporteerden over deze periode als moeilijkheid een tekort aan voedsel en geen slaapplaats. 5.2.2.3

Na de oorlog

Drie jongeren verklaarden dat ze zonder problemen de dag doorkwamen. Een meisje vertelde dat ze geen problemen had, maar dat ze zich wel vaak zorgen maakte over haar familieleden. Er werden nog heel wat zorgen gerapporteerd om verschillende reden; zo bijvoorbeeld waren ouders of familieleden angstiger geworden (3) en vertelde een meisje dat de verzorging van haar kind haar heel wat zorgen baarde. Er werden heel wat basisbehoeften gerapporteerd waar niet aan voldaan werd. Er was vaak sprake van te weinig eten (5), soms moest men de dag doorkomen zonder voedsel. Charlotte Vossen

Resultaten

54 “Oui tout la journée il reste sans manger, au centre il ne reçoit pas à manger. Il ne gagne rien pendant sa formations.” (17 jaar, mannelijk) “Quand elle manque de la nourriture ; Et le manque du savon pour faire la lessive de ses habits.” (18 jaar, vrouwelijk) Het gebrek aan kleren en zeep om hun kleren en zichzelf te wassen werd ook aangegeven als een grote moeilijkheid (5). Een jongen voegde hieraan toe dat hij een vrouw had en dat hij onvoldoende middelen had om aan haar behoeftes te voldoen. Vijf jongeren gaven als grootste probleem de werkloosheid en het gebrek aan gereedschap om te werken aan. Ze volgden hun opleiding om iets te leren en een bezigheid te hebben, maar vaak was er te weinig materiaal om te werken of was er gewoon geen werk. Dit werd gerapporteerd als een heel frustrerende ervaring. “Elle ne se sent pas libre car elle quitte la maison pour venir travailler, arrivée au lieu du travail elle manque outils nécessaire pour le boulot. ” (18 jaar, vrouwelijk) 5.2.3

Reïntegratie

5.2.3.1

Hindernissen reïntegratie

Verschillende jongeren (4) duidden aan dat ze verworpen werden door hun vrienden of familie bij hun terugkeer. Een meisje had heel wat zorgen doordat ze in het legerkamp bevallen was. Ze gaf ook aan dat ze nu onvoldoende middelen had om voor haar kind te zorgen. Verder kan gesteld worden dat de dagelijkse moeilijkheden (zie eerder) als een grote hindernis voor reïntegratie werden ervaren. Zo gaven twee jongeren aan dat ze de gedachte hadden om misschien terug te keren naar hun militie. Ze vonden dit geen aangename gedachte, maar in het leven dat ze nu hadden werd er helemaal niet voldaan aan hun behoeftes. “Cela arrive quand il essaye de cotoyer sa tante maternel, mais sa tante ne parvient pas à repondre convenablement à ses besoins. Et malgré les quelques conseils qu’il trouve auprès des encadreurs, de ses formateurs, ça arrive des fois ou il dit non, peut-être il serait bon de retourner dans les forces de groupes armées parce que là, je trouvais quand même quelque chose.” (17 jaar, mannelijk)

Charlotte Vossen

Resultaten

55 Alle jongeren gaven aan dat het burgerleven beter was dan het soldatenleven. Wanneer echter gevraagd werd of de jongeren zich het meest zorgen maakten over hun traumatische ervaringen of over hun dagelijkse moeilijkheden antwoorden de meeste (10) dat ze zich het meest zorgen maakten over het dagelijkse leven. Enkele (4) gaven aan dat ze het het oorlogsleven wouden vergeten en dat ze verder wouden met hun leven, maar dat dit niet gemakkelijk was door de erbarmelijke omstandigheden waarin ze leefden. “C’est la vie actuelle car elle ne sait pas par quel moyen préparer sa vie future. Quand l’enfant ou elle-même tombe malade, elle n’a pas de moyens de se procurer l’argent pour des soins médicaux. Depuis qu’elle a quitté le camps, même si la vie qu’elle a traversé l’on laisser des blessures internes, elle s’intéresse moins de cette vie. Pour dire que c’est la vie future, la préparation du future qui parait difficile” (18 jaar, vrouwelijk) 5.2.3.2

Opleiding

Alle ondervraagden volgden nu een opleiding bij PSM. Deze opleiding werd als hulpmiddel, maar ook als een struikelblok voor hun reïntegratie ervaren. Bijna alle jongeren gaven aan dat ze blij waren met de opleiding die ze kregen. Ze ervaarden deze opleiding als positief omdat ze hierdoor een bezigheid hadden en hoop kregen op mogelijke toekomstperspectieven. Velen gaven aan dat ze verschillende vrienden hadden leren kennen tijdens hun opleiding. Ze waren ook tevreden met het advies dat ze van hun opvoeders kregen. “Oui elle trouve la vie bien ; A cause de ce qu’elle apprend au PSM et l’acquis qu’elle a reçu au PSM. Ce qu’elle trouve bien c’est la fait d’apprendre à lire et à écrire ce qu’elle ne savait pas. Elle a déjà aussi les notions de la coupe couture. Pour le moment tout va bien. Elle n’a pas de mauvaises choses.” (14 jaar, vrouwelijk) Als nadeel van de opleiding werd gesteld dat ze hiermee geen geld konden verdienen. Hierdoor gaven enkele jongeren (4) aan dat ze niet helemaal gelukkig waren. “Ce qu’il trouve bien pour lui c’est parce que il fait la formation, ce qu’il trouve mauvais parce que il n’a pas les moyens de subvenir pour d’autres besoins, il n’y a pas moyen d’avoir du savon, il n’y a pas moyen d’avoir d’habits.” (17 jaar, mannelijk)

Charlotte Vossen

Resultaten

56 5.2.4

Symptomen

5.2.4.1

Intrusie

Slechts drie jongeren dachten niet meer aan de oorlog. Dit lukte volgens hen doordat ze een bezigheid hadden (opleiding volgden). De andere negen jongeren dachten wel nog aan de oorlog. Vijf van de negen dachten nog heel vaak aan de oorlog. De meeste die nog aan de oorlog dachten gaven aan dat ze zich dan triestig voelden (5). Een meisje vertelde dat ze zich dan niet goed voelde. Eén jongen vertelde dat hij zich dan nerveus voelde, een andere meldde dat hij zich dan niet vrij voelde. 5.2.4.2

Gedragsveranderingen door oorlog

Vier jongeren gaven aan dat ze geen veranderingen in hun gedrag bemerkten na de oorlog. Twee meisjes gaven aan dat ze tijdens hun soldatenleven veel veranderd waren – dat ze gemakkelijk konden doden en stelen – maar dat hun leven nu weer goed was. Vier jongeren vertelden dat ze gespannen of nerveus geworden waren. Daarbij aansluitend vertelden ze dat ze nu regelmatig kwaad of geïrriteerd werden of dat ze frequenter gingen vechten wanneer iemand hen uitdaagde. Eén jongen was heel triestig geworden en één had geen plezier meer in zijn leven doordat zijn vrienden vermoord waren. Eén jongen was door de oorlog beginnen roken. “Quelque part actuellement il se trouve, il se sent furieux quand il y a quelqu’un qui veut l’intimider ou bien qui veut le tracqer, il se sent furieux. Aussi il a commençé aussi à fumer un peu, avant pas, à cause de la guerre.” (17 jaar, mannelijk) “Il se sent tendu, fatigué, irrité, toujours en colère. Il se bagare quand on le provoque, quand il est irrité.” (17 jaar, mannelijk) 5.2.4.3

Angst

Vijf jongeren gaven aan dat ze vaak bang waren, drie hadden hier soms last van. De redenen voor hun angsten waren uiteenlopend. Zo werd onrechtmatig de schuld krijgen, ziekte, honger, eenzaamheid, nachtmerries, de gedachte dat de soldaten je terug komen halen, het praten over de oorlog en ziekte in de familie gerapporteerd als redenen voor angst. Drie jongeren rapporteerden dat ze nooit bang zijn. “Elle ne sent pas la peur puisque est sécurisée, elle eu seulement peur quand on a, quand elle a entendu parler de la libération, on parle de la 3ième libération de la République Démocratique du Congo par un rebel dénomé Kunda, Laurent Kundabatoir.” (17 jaar, vrouwelijk) Charlotte Vossen

Resultaten

57 5.2.4.4

Eenzaamheid

Verder werd bevraagd of ze zich soms alleen voelden. Drie jongeren gaven aan dat ze zich nooit alleen voelden. De andere ondervraagden voelden zich wel eens alleen. « Elle se sent parfois isolée quand elle se souvient de la mort de ses frères et soeurs, sa mère et la situation traversé pendant la guerre, grâce à la prières et les conseils elle se retrouve peu après et elle se sent bien après. ” (17 jaar, vrouwelijk)

5.3

Hoe gaan ze met deze zaken om?

De jongeren gaven verschillende copingstrategieën aan om met de traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden om te gaan. De jongeren rapporteerden een gebruik van dezelfde copingsmechanismen voor zowel de ingrijpende ervaringen als de dagelijkse moeilijkheden. 5.3.1

Geloof

Het frequentst werd het geloof gerapporteerd. Velen (7) gaven hun geloof aan om zaken te vergeten of om het hoofd te bieden aan moeilijke situaties. Alle meisjes haalden hun geloof aan om zich beter te voelen. Er werd verwezen naar de bijbel, het gaan naar de mis en naar gebedsgroepen. Tijdens het bidden vraagden ze hulp aan God of aan de andere leden van de gebedsgroep. “Elle fréquente régulièrement les groupes de prières et prie, les multiple prophécies pour oublier, pour essayer d’oublier ce qui est problème à çe moment là. ” (18 jaar, vrouwelijk) “Elle oublie quand elle fréquente les groupes de prière et grâce à la prière elle oublie. Ou grâce au enseignements qu’elle reçoit là dans les groupes. ” (18 jaar, vrouwelijk) 5.3.2

Raad vragen

Verschillende jongeren (6) gaven aan dat ze raad gingen vragen; dit bij vrienden, de opvoeders van de opleiding, leden van de gebedsgroep en familie. “Pendant la journée tu as beaucoup de problèmes? Oui tout la journée il reste sans manger, au centre il ne reçoit pas à manger. Il ne gagne rien pendant sa formations Comment tu fais face à cela? Il demande des conseils à ses amis, son oncle” (17 jaar, mannelijk)

Charlotte Vossen

Resultaten

58 5.3.3

Afleiding

Vijf jongeren gaven aan dat ze hun stress probeerden te verminderen door afleiding. Ze zochten verstrooiing doorheen verschillende activiteiten. Zo werd werken en het bezig zijn met vrienden vaak opgegeven als goede afleiding. Eén jongen vertelde dat hij werk wenste, en dat het dan wel zou verbeteren. Wanneer hij immers werk had zou hij aan zijn behoeftes kunnen voldoen en het verleden kunnen vergeten. “Elle oublie quand elle reste auprès des amis quand on est en train de s’échanger des idées elle semble oublier.” (18 jaar, vrouwelijk) 5.3.4

Niet weten wat te doen

Enkele (3) gaven aan dat ze bij verschillende zaken niet wisten hoe ze hier mee konden omgaan. Ze voelden zich hier dan erg triestig door. “Il a un maivais souvenir à la guerre, parce que si il ne s’était pas enrolé dans une milice peut-être il allait être en bonne relation et bon contacte avec les membres de sa famille Comment tu te sens quand tu penses à ça? Il manque comment se positioner, il manque quoi faire, il n’a pas de position” (17 jaar, mannelijk) 5.3.5

Agressie

Zes jongeren vertelden dat ze wel eens agressief konden worden wanneer er iets niet ging zoals ze het zouden willen. Er werden verschillende redenen voor agressief gedrag aangegeven; wanneer excuses niet aanvaard werden; wanneer er een meningsverschil was in de familie; door de tatoeages die ze in het leger gekregen hadden; wanneer soldaten gezien werden; wanneer ze uitgedaagd werden. “Il se sent agressive quand quelque chose ne va pas il se sent parfois agressive mais il a toujours le courage de continuer pour que sa marche” (17 jaar, mannelijk) Vijf jongeren zeggen dat ze nooit agressief werden wanneer iets niet gaat. Eén meisje hiervan vertelde verder wel in het interview dat ze agressief was geworden door de tatoeages en “des produits metaphysiques” maar dat dit nu verminderd was door een betere omgeving bij de opvoeders van PSM en door de gebeden. 5.3.6

Alcohol en drugs

Bijna alle ondervraagde jongeren (10) dronken of rookten niet en namen geen drugs. Eén jongere vertelde dat hij af en toe drugs gebruikte, maar niet veel omdat dan de herinneringen Charlotte Vossen

Resultaten

59 aan de oorlog terugkeerden. Eén jongen was beginnen roken door de oorlog. Een meisje vertelde dat ze voordat ze haar opleiding volgde wel dronk en drugs nam. Ze was blij dat ze door de raad van de opvoeders gestopt was met drinken en het nemen van drugs aangezien ze zich hier slecht door voelde. 5.3.7

Effectiviteit coping

Het bidden werd vaak als positief ervaren. Al degene die bidden als copingmechanisme aangaven (7) vertelden dat ze zich erna beter voelden of dat het hielp bij het vergeten van hun problemen of herinneringen aan de oorlog. Het praten met anderen werd zowel positief als negatief ervaren. Sommigen (7) gaven aan dat praten - zowel om raad te vragen als praten over iets anders om afleiding te krijgen – hielp. “ Quand tu penses à la guerre qu’est-ce que tu fais? Il raconte aux amis Tu te sens mieux après? Ca va mieux après Comment tu essaies d’oublier? Il essaie d’oublier quand il est au temple Et ça t’aide? Ca l’aide” (17 jaar, mannelijk) Anderen (3) vonden dat het praten niet hielp; dat ondanks de raad de problemen bleven bestaan. Een meisje gaf aan dat praten niet hielp aangezien je andere meisjes niet kon vertrouwen. Ze konden immers je problemen gaan rondvertellen. “ Malgré les conseils ça ne marche pas, les problèmes reviennent, mais il essaie quand même de continuer et de ne pas abandonner. Après avoir parler il essaie de se calmer.” (17 jaar, mannelijk) Sommigen (3) gaven aan dat ze niet graag over de oorlog praatten en hier niet graag dingen over hoorden. Ook afleiding zoeken werd als positief ervaren (5). De ondervraagden gaven aan dat ze hun moeilijkheden vergaten door andere activiteiten te doen (werken, opleiding, vrienden, praten). “C’était important puisque les soucis, ses souvenirs de sa mère il était distrait par la présence des amis. ” (16 jaar, mannelijk) Charlotte Vossen

Resultaten

60 Het niet weten wat te doen werd als frustrerend ervaren (3). Twee jongens voelden zich dan ook droevig. “Comment tu te sens quand tu ne sais pas quoi faire? Il se sent triste” (17 jaar, mannelijk) De jongeren die soms agressief werden wanneer iets niet ging, probeerden dit toch op een andere manier op te lossen dan echt in woede uit te barsten. Sommigen (3) trokken zich dan terug en kalmeerden zichzelf, anderen (3) gingen praten met vrienden om hun woede te vergeten. De enkelingen die drugs gebruikten voelden zich hier absoluut niet beter door. “Elle n’est pas agressive quand quelque chose ne va pas, elle fait le moyen possible pour se métriser” (18 jaar, vrouwelijk) “Ça lui arrive pas souvent, parce que quand il prends de l’alcool, de la drogue, DMA il se souvient des activités pendant la guerre. ” (17 jaar, mannelijk)

5.4

Toekomst

Enkel twee jongeren gaven aan dat ze schrik hadden voor de toekomst. “Il a parfois peur de l’avenir, il se demande comment il va vivre dans le futur” (17 jaar, mannelijk) De meeste jongeren (8) gaven echter aan dat ze hoop hadden voor de toekomst. Een meisje vertelde dat ze hoop had op een beter leven in de toekomst. Een jongen haalde aan dat hij hoop had op een beter leven en dat hij door zijn opleiding uit deze erbarmelijke omstandigheden zou geraken. Zeven jongeren gaven aan dat ze werk wilden en geld wilden verdienen in de toekomst. Vier jongens meldden dat ze chauffeur (mecanicien) wilden worden en dat ze dan daarmee geld konden verdienen. Eén jongen voegde hieraan toe dat hij dan voor zijn familie zou kunnen zorgen.

Charlotte Vossen

Resultaten

61 “ Quels sont tes expectations pour ta vie future? Il veut avoir une position pour ne plus vivre dans une vie critique Tu rêves de quoi? Il veut être chauffeur, méchanicien Tu penses que tes rêves sont réalistes? Oui” (17 jaar, mannelijk) Ook heel wat jongeren (6) gaven aan dat ze verantwoordelijk voor hun eigen leven wilden worden. “ Pour le future elle dit qu’elle veut être responsable. A part la responsabilité elle veut avoir son propre travail, grâce à l’outils de couture, quand elle aura l’outils de couture elle aura son propre travail, être responsable de son enfant, se prendre en charge pour les soins médicaux et corporelles” (18 jaar, vrouwelijk)

Charlotte Vossen

Resultaten

DEEL 4: DISCUSSIE EN CONCLUSIE

63

6

Discussie

6.1

Prevalentie van traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden

6.1.1


In onze studie rapporteerden de ondervraagde Congolese ex-kindsoldaten een gemiddelde van 10 potentieel traumatische gebeurtenissen. Er werd in overeenstemming met vorig onderzoek een hoog aantal traumatische ervaringen verwacht (Allwood et al., 2002; Amone-P’Olak et al., 2006; Mels et al., 2009). Een gemiddelde van 10 ervaringen is echter meer in vergelijking met een studie naar Oegandese ex-kindsoldaten waar er een gemiddelde van 6 traumatische gebeurtenissen gerapporteerd werd (Derluyn et al., 2004). In de studie van Mels et al. (2009) over traumatische blootstelling en PTSS symptomen bij Oost-Congolese jongeren, blootgesteld aan oorlog, werd een gemiddelde van 4,71 traumatische ervaringen weergegeven. Dit onderzoek gebruikte dezelfde “Adolescent Complex Emergency Exposure Scale” om het aantal traumatische ervaringen te bevragen. In vergelijking met de algemene populatie van Oost-Congolese jongeren die werden blootgesteld aan oorlog, werden bij Oost-Congolese ex-kindsoldaten uit onze steekproef veel meer traumatische ervaringen gerapporteerd, een gemiddelde van 10 traumatische ervaringen. Bij verdere vergelijking met de studie van Mels et al. (2009) werd opgemerkt dat sommige oorlogservaringen even veel gerapporteerd werden in beide onderzoeken. Familieleden of vrienden die gestorven waren in de oorlog, het huis dat leeggeroofd of verbrand werd en iemand gedood zien worden zijn ervaringen die de jongeren in beide onderzoek vaak aanhaalden. Echter ervaringen zoals in het leger geweest zijn, iemand verplicht verwond, gedood of verkracht hebben of slachtoffer werden van seksueel misbruik, werden heel wat meer aangegeven in ons onderzoek. Deze ervaringen zijn duidelijk verwant aan een soldatenleven en worden dan ook meer gerapporteerd bij de doelgroep van ex-kindsoldaten. Uit vorig onderzoek (Mels et al., 2009) over jongeren blootgesteld aan oorlog, bleek dat jongens meer traumatische ervaringen rapporteerden dan meisjes. Als verklaring hiervoor werd gegeven dat jongens vaker intensief bij het geweld betrokken geraken dan meisjes. In ons onderzoek bij kindsoldaten rapporteerden meisjes significant meer traumatische ervaringen dan jongens. Hiervoor zijn drie mogelijke verklaringen gevonden; 1) in onze Charlotte Vossen

Discussie en conclusie

64 steekproef hadden meisjes heel wat strijdervaringen. Zo hadden alle meisjes uit het kwalitatief interview moeten vechten. 2) Verder bleek uit het kwalitatief onderzoek dat alle meisjes ontvoerd waren, maar dat heel wat jongens vrijwillig in het leger gegaan waren. Het zou kunnen dat meisjes door de ontvoering meer blootgesteld zijn aan traumatische ervaringen. 3) Meisjes rapporteerden heel wat meer ervaringen van verkrachting en seksueel geweld dan jongens. In ons onderzoek bij ex-kindsoldaten, kan gesteld worden dat meisjes niet minder maar meer betrokken werden bij gewelddadige activiteiten in vergelijking met jongens. In tegenstelling tot vorig onderzoek, bij jongeren blootgesteld aan oorlog, werd er geen verschil in leeftijd gevonden (Barenbaum et al., 2004; Mels et al., 2009). Hieruit bleek immers dat oudere adolescenten meer traumatische ervaringen rapporteerden doordat zij meer betrokken werden in gevechten. Dit gegeven bleek echter niet zo te zijn in onze steekproef. In het kwalitatief onderzoek rapporteerden heel wat jongeren ingrijpende ervaringen zoals het feit dat ze gevochten hadden, zware lasten hadden moeten dragen en mensen gedood zien worden, ondanks hun jonge leeftijd. Dit kan een verklaring zijn waarom leeftijd in onze steekproef geen significant effect had met het aantal meegemaakte, traumatische ervaringen. Ook in tegenstelling tot vorig onderzoek, bij jongeren blootgesteld aan oorlog, werd geen significant verband gevonden tussen het aantal traumatische ervaringen en de dood van vader of moeder (Ehntholt & Yule, 2006; Mels et al., 2009). Een mogelijk verklaring hiervoor is dat kindsoldaten allemaal in het leger zitten zonder hun vader of moeder. Deze jongeren worden dus allemaal aan heel wat traumatische ervaringen blootgesteld. 6.1.2


In onze steekproef rapporteerden de ondervraagden naast traumatische ervaringen ook heel wat dagelijkse moeilijkheden. Er werd een gemiddelde gerapporteerd van 11 dagelijkse moeilijkheden. Deze hoge resultaten kwamen overeen met vorig onderzoek naar dagelijkse moeilijkheden bij jongeren verblijvend in vluchtelingkampen (Paardekooper, 1999). In vergelijking met het onderzoek van Paardekooper (1999) duidden de ondervraagden in onze steekproef gelijkaardige moeilijkheden aan. Zo werd in beide onderzoeken zorgen over familie, honger, geen kleren en het schoolgeld niet kunnen betalen heel vaak gerapporteerd. De scores in onze steekproef liggen wel nog beduidend hoger dan deze van de gevluchte oorlogskinderen verblijvend in vluchtelingenkampen. Dit kan betekenen dat de jongeren uit onze steekproef met meer dagelijkse moeilijkheden te kampen hadden dan jongeren verblijvend in vluchtelingkampen. Een andere mogelijke verklaring voor dit verschil kan zijn Charlotte Vossen


65 dat Paardekooper (1999) een andere vragenlijst gebruikte om de dagelijkse moeilijkheden na te gaan. De meisjes uit ons onderzoek rapporteerden significant meer dagelijkse moeilijkheden dan jongens. Een eerste mogelijke verklaring hiervoor is dat meisjes zich vaak meer bezighouden met de huishoudelijke taken waardoor ze zich hier meer zorgen over maken. Uit de kwalitatieve rapportage bleek immers dat een meisje naast voor haar eigen kind te zorgen, ook nog voor haar familie moest zorgen. Een tweede verklaring hiervoor is dat meisjes zowel meer ruzie in de familie rapporteerden dan jongens, alsook het feit ooit eens in hun leven verstoten geweest te zijn door hun familie of de maatschappij. Doordat deze meisjes meer verstoten werden, moeten deze waarschijnlijk vaker voor hun eigen behoeftes instaan en hebben ze daardoor waarschijnlijk meer dagelijkse moeilijkheden. Verder worden meisjes in vergelijking met jongens meer gestigmatiseerd door de maatschappij wanneer deze kindsoldaat geweest zijn (Kloosterboer, 2007). Deze verschillende zaken leiden er toe dat meisjes meer dagelijkse moeilijkheden hebben dan jongens. Er werd geen significant verband gevonden tussen dagelijkse moeilijkheden en leeftijd en vader of moeder nog levend. Wat de leeftijd betreft rapporteerden de ondervraagden dat ze al van kinds af moesten helpen in het huishouden. Zo vertelde een jongen dat hij vanaf zijn 8 jaar voor zijn kleinere broer en zus moest zorgen. Ook erg jonge kinderen worden dus blootgesteld aan heel wat dagelijkse moeilijkheden. Verder zou men verwachten dat de dood van vader of moeder meer dagelijkse moeilijkheden met zich mee brengt. Dit was echter in onze steekproef niet het geval. Een mogelijke oorzaak hiervoor is dat de jongeren uit onze steekproef vaak niet bij hun ouders woonden om hun opleiding bij PSM uit te voeren. De meeste jongeren bevonden zich in een vergelijkbare situatie, zonder ouders. Daardoor heeft de dood van vader of moeder waarschijnlijk minder impact op het aantal dagelijkse moeilijkheden.

Charlotte Vossen


66

6.2

De impact van schokkende gebeurtenissen en dagelijkse moeilijkheden op de prevalentie van symptomen en op de gehanteerde copingsmechanismen

Opmerkelijk is dat in ons onderzoek geen verband gevonden werd tussen het aantal meegemaakte traumatische ervaringen en het psychosociaal welzijn. In heel wat vorig onderzoek werd immers vastgesteld dat het aantal traumatische ervaringen een invloed heeft op posttraumatische stresssymptomen (Horowitz et al., 1995; Macksoud & Aber, 1996; Allwood et al., 2002; Ehntholt & Yule, 2006; Amone-P’Olak et al., 2007; Mels et al., 2009) en op emotionele problemen (Mittendorf, 1997). Bij dagelijkse moeilijkheden is er een significant positief verband gevonden met internaliserende problemen. Dit stemt overeen met algemeen onderzoek dat stelt dat het beleven van dagelijkse moeilijkheden, vooral wanneer ervaren op een cumulatieve manier, gerelateerd is aan psychologische moeilijkheden (Compas et al., 1993; Fields & Prinz, 1997; Seiffge-Krenke, 2000). Het verband tussen dagelijkse moeilijkheden en emotionele problemen werd echter nog niet onderzocht bij ex-kindsoldaten. Uit Westers onderzoek blijkt wel dat jongeren blootgesteld aan een traumatische ervaring meer aanpassingsproblemen hebben door dagelijkse moeilijkheden dan door blootstelling aan schokkende gebeurtenissen (Compas, Orosan & Grant, 1993). In het kwalitatief onderzoek rapporteerden de jongeren dat ze zich meer zorgen maakten om hun hedendaagse problemen dan om hun verleden als kindsoldaat. Dit kan een mogelijke verklaring zijn waarom er geen verband gevonden is tussen het aantal traumatische ervaringen en psychosociaal welzijn, maar wel tussen dagelijkse moeilijkheden en psychosociaal welzijn. Verder werd er een significant verband gevonden tussen dagelijkse moeilijkheden en negatieve en vermijdende coping. Bij beiden werd een positief verband gevonden; jongeren die meer dagelijkse moeilijkheden hadden, rapporteerden ook het gebruik van significant meer copingsmechanismen. In de literatuur blijkt er een positief verband met zowel vermijdende als negatieve coping en psychosociale problemen (Fields & Prinz, 1997; Compas et al., 2001; Stallard et al., 2001; Thabet et al., 2004). In onze studie werd er ook een positief verband gevonden tussen dagelijkse moeilijkheden en internaliserende problemen. Wanneer je deze twee verbanden samenneemt kan dit in onze studie leiden tot volgende, mogelijke verklaring: jongeren met heel wat dagelijkse moeilijkheden hebben meer internaliserende problemen en gebruiken meer negatieve en vermijdende copingsmechanismen. Dit samengaan zorgt dat ex-kindsoldaten die met heel wat dagelijkse moeilijkheden te maken Charlotte Vossen


67 hebben, heel wat emotionele problemen hebben. Met deze verklaring dient enige voorzichtigheid geboden te worden, aangezien Afrikaanse jongeren nu eenmaal meer vermijdende copingstrategieën gebruiken dan Westerse jongeren (Wessells, 2006). Ook moet rekening gehouden worden met de richting van de verbanden.

6.3


In deze paragraaf wordt besproken wat de prevalentie is van psychosociale problemen – met name emotionele en gedragsproblemen en posttraumatische stresssymptomen - zoals getaxeerd door screeningsinstrumenten en het interview. 6.3.1

Posttraumatische stresssymptomen

Jongeren blootgesteld aan oorlog, inclusief kindsoldaten hebben heel wat posttraumatische stresssymptomen (Allwood et al., 2002; Derluyn et al. 2004; Amone-P’Olak, 2005; Mels et al.,2009). Dit sluit aan met ons onderzoek aangezien 81% van onze sample een klinische symptoomscore rapporteerde. 95% van de ondervraagden wou de herinneringen aan de oorlog vermijden. 76% van de ondervraagden dacht nog aan de oorlog; de meeste vonden dit een heel droevige gedachte. 64% had last van ernstige prikkelbaarheid en geagiteerd gedrag. Uit vorig onderzoek naar PTSS symptomen, bij jongeren blootgesteld aan oorlog inclusief kindsoldaten, blijkt dat meisjes kwetsbaarder zijn voor de ontwikkeling van PTSS symptomen dan jongens (Lustig, 2004; Pedersen, 2002; Derluyn et al., 2004). Dit werd bevestigd in ons onderzoek. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat jongens en meisjes waarschijnlijk gemiddeld evenveel posttraumatische stress ervaren, maar dat meisjes meer symptomen van posttraumatische stress rapporteren doordat zij opener hierover kunnen en mogen praten dan jongens (Berman, 1996,2001). Gelijklopend met vorig onderzoek van Mels et al. (2009) werd er in onze studie geen verband gevonden tussen PTSS symptomen en de dood van vader of moeder. In het onderzoek van Mels et al. (2009) werd gesteld dat alle kinderen die werden blootgesteld aan oorlog een groot risico vertoonden om symptomen van PTSS te ontwikkelen. Mogelijke verklaringen hiervoor zijn, zoals al eerder vermeld, dat alle kinderen die een oorlog meegemaakt hebben, blootgesteld werden aan heel wat traumatische ervaringen en dat, ook al waren de ouders niet gestorven, vele jongeren gescheiden werden van hun ouders tijdens de oorlog (Pedersen, 2002; Mels et al., 2009). De jongeren in onze steekproef waren allen gescheiden geweest van Charlotte Vossen


68 hun ouders aangezien ze in het leger zaten. In ons onderzoek bleven zelfs heel wat jongeren na hun soldatenleven gescheiden van hun ouders door het volgen van hun opleiding in Butembo of omdat er onveiligheid heerste in hun dorp. 6.3.2

Emotionele en gedragsproblemen

Jongeren blootgesteld aan oorlog en ex-kindsoldaten hebben heel wat emotionele problemen (Goldstein et al., 1997; Shaw, 2003; Amone-P’Olak et al., 2006; Ehntholt & Yule, 2006; Kohrt et al., 2008) en gedragsproblemen (Macksoud & Aber, 1996; O’Connor et al, 1998; Paardekooper, 1999; Kohrt et al., 2008). In onze studie rapporteerden de ondervraagden op de totale HSCL-37A ofwel een gemiddelde score (60%), een hoge score (21%) of een zeer hoge score (19%). Op één na rapporteerden de jongeren uit onze steekproef een gemiddelde score op internaliserende problemen. De meest voorkomende internaliserende problemen waren moeilijk in slaap geraken (91%); hartkloppingen (83%); zich gespannen voelen (81%) en zich gejaagd, onrustig voelen (81%). De jongeren rapporteerden weinig gedragsproblemen. Zo behaalde 69% een zeer lage score op externaliserend probleemgedrag en 21% een lage score. Enkele jongeren gaven wel aan in het kwalitatief onderzoek dat ze na de oorlog nerveuzer en sneller geïrriteerd geraakten. De frequentst gerapporteerde externaliserende problemen waren snel uitvliegen (69%); veel discussiëren (45,2%); geen interesse in school (43%) en als eerste een gevecht beginnen (43%). In ons onderzoek kan dus gesteld worden dat de jongeren heel wat emotionele problemen en weinig gedragsproblemen rapporteerden. Dit is tegenstrijdig met vorig onderzoek bij jongeren blootgesteld aan oorlog en ex-kindsoldaten, dat stelt dat deze jongeren naast emotionele problemen, heel wat verschillende gedragsproblemen rapporteerden (Macksoud & Aber, 1996; Paardekooper, 1999; Kohrt et al., 2008). Een mogelijke verklaring hiervoor kan misschien gevonden worden in de begeleiding van deze jongeren. De ondervraagde jongeren volgden immers allemaal een opleiding in een dagcentrum waar ook psychosociale begeleiding verstrekt werd. Gedragsproblemen zijn gemakkelijker waar te nemen door de omgeving waardoor hier directer en efficiënter op gereageerd kan worden (Van der Ploeg, 2005). Zo gaf een meisje in het kwalitatief onderzoek aan dat ze dankzij de raad van PSM nu geen drugs of alcohol meer gebruikte. Internaliserende problemen daarentegen zijn moeilijker Charlotte Vossen


69 waar te nemen en kunnen hierdoor gemakkelijker verdoken blijven voor de begeleiding (Van der Ploeg, 2005). De jongeren worden goed geholpen om met hun externaliserende problemen om te gaan, maar krijgen misschien minder begeleiding om hun internaliserende problemen op te lossen. Dit kan een mogelijke oorzaak zijn voor het feit dat de ondervraagden meer internaliserende problemen rapporteerden dan externaliserende. Er werd geen significant verband gevonden tussen dagelijkse moeilijkheden en geslacht, leeftijd en de dood van vader of moeder. Wat geslacht betreft, is dit tegenstrijdig met vorig onderzoek dat stelt dat meisjes gevoeliger zijn voor emotionele problemen, terwijl jongens meer last hebben van externaliserende problemen (O’Connor et al., 1998; Helsen, 2001). De meisjes in onze steekproef hadden echter eerder meer gedragsproblemen dan jongens. Zo rapporteerde 90% van de meisjes dat ze snel uitvlogen, terwijl de jongens dit minder rapporteerden (52%). Ook rapporteerden heel wat meer meisjes dan jongens dat ze zich niet aan de regels hielden (74% vs 13%). Dit verband was wel niet significant. De meerderheid van de ondervraagden waren blootgesteld aan heel wat traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden, waren gescheiden van hun ouders en hadden onvoldoende middelen om aan hun basisbehoeftes te voldoen. Dit zorgt ervoor dat alle jongeren gevaar lopen om psychosociale moeilijkheden te ontwikkelen ongeacht geslacht of leeftijd en of hun ouders al dan niet leven (Pedersen, 2002; Ehntholt & Yule, 2006; Mels et al., 2009). 6.3.3

Subjectief welzijn

Ondanks dat de meerderheid van de jongeren al heel wat traumatische ervaringen en dagelijkse moeilijkheden voor de oorlog rapporteerden, bleek dat de ondervraagden zich toch slechter voelden na de oorlog. In onze steekproef rapporteerden de jongeren gemiddeld een slechter subjectief welzijn na de oorlog, ongeacht geslacht, leeftijd, gehanteerde copingsmechanismen en het aantal traumatische ervaringen of dagelijkse moeilijkheden.

6.4

Coping

In het onderzoek rapporteerden de jongeren een hoog gebruik van copingsmechanismen. Zo rapporteerden 81% een gebruik van actieve copingsmechanismen; 83% gebruikte een zekere mate van vermijdende coping en 73% gebruikte een zeker mate van negatieve copingsmechanismen. De jongeren gaven voornamelijk het geloof, het vragen van raad en het Charlotte Vossen


70 zoeken naar afleiding aan als manier om het hoofd te bieden aan hun verschillende problemen. Er werd een positief verband gevonden met het aantal gebruikte copingsmechanismen en internaliserende problemen en symptomen van PTSS. In vorig onderzoek naar de invloed van copingsmechanismen bij Oegandese kinderen blootgesteld aan oorlog bleek een significant verband tussen coping en internaliserende problemen, tussen coping en externaliserende problemen en tussen coping en de ontwikkeling van PTSS symptomen (Amone-P’Olak et al., 2007). In onze steekproef bleek er een positief verband te zijn met internaliserende problemen, PTSS symptomen, maar niet met externaliserende problemen. Dit kan verklaard worden doordat de meerderheid van de jongeren (69%) heel weinig externaliserende problemen rapporteerden. Het bleek dus dat hoe meer copingsmechanismen gerapporteerd werden, hoe meer emotionele problemen en PTSS symptomen aangeduid werden. Een mogelijke verklaring hiervoor stelt dat jongeren met psychosociale problemen langer moeten zoeken naar de meest efficiënte coping (Stallard et al., 2001).

6.5

Effectiviteit coping

Vorig onderzoek stelt dat jongeren blootgesteld aan oorlog in vergelijking met jongeren die geen oorlog meegemaakt hebben, minder tevreden zijn over de effectiviteit van hun copingsmechanismen (Paardekooper, 1999). In ons onderzoek kan echter algemeen gesteld worden dat de jongeren tevreden zijn over de copingsmechanismen die ze hanteerden. De mechanismen die als inefficiënt ervaren werden, werden ook minder gerapporteerd. De ondervraagden vonden dat het geloof hen hielp om zowel hun traumatische ervaringen als hun dagelijkse moeilijkheden te vergeten. Dit stemt overeen met vorig onderzoek bij jongeren blootgesteld aan oorlog, dat stelt dat geloofssystemen een protectieve factor zijn voor de ontwikkeling van PTSS symptomen (Ehntholt & Yule, 2006). De meerderheid van de ondervraagden gaven aan dat ze naar de mis gingen of de bijbel lazen of met mensen van hun gebedsgroep praatten om hun zorgen te vergeten. Ook afleiding zoeken werd in onze steekproef als positief ervaren. Activiteiten doen zoals opleiding, thuis helpen, praten, etc. werd als helpend ervaren. Dit werd ook teruggevonden in

Charlotte Vossen


71 Westers onderzoek naar coping bij kinderen betrokken bij een verkeersongeval (Stallard et al., 2001). Het praten met anderen over zaken meegemaakt tijdens de oorlog werd zowel positief als negatief ervaren. In het algemeen kan gesteld worden dat het praten met anderen over traumatische ervaringen als hulpmiddel kan dienen om ingrijpende gebeurtenissen te verwerken (Mittendorf, 1997). Wessells (2006) benadrukt echter dat het praten over traumatische gebeurtenissen vooral in een Westerse cultuur gezien wordt als hulpmiddel om traumatische ervaringen te verwerken. In Afrikaanse landen gebruiken jongeren immers meer vermijdende coping om schokkende gebeurtenissen te verwerken (Wessells, 2006). Cuijpers (2008) stelt dat er helemaal geen evidentie is dat praten over traumatische ervaringen of over dagelijkse problemen voor iedereen werkt. Hieruit kan besloten worden dat het niet willen praten over herinneringen aan de oorlog niet over geproblematiseerd mag worden. Zo heeft recent Westers onderzoek dit verschijnsel onderzocht, en vond dat het niet willen praten over traumatische ervaringen zelfs tot een betere verwerking kan leiden (Seery, Silver & Holman, 2008). Het niet willen praten over herinneringen aan de oorlog, kan dus een manier zijn voor deze jongeren om traumatische ervaringen te verwerken. Verder werd in onze studie ook negatieve gevoelens gerapporteerd bij het praten over de dagelijkse problemen. Enkele jongeren gaven aan dat het praten frustrerend was omdat het toch niets uithaalde. Ze gaven aan dat na het gesprek de problemen nog steeds bleven en dat er geen verandering optrad in hun situatie. Hierdoor werden ze nog meer ongelukkig. Het niet weten wat doen en het nemen van drugs of alcohol werd als negatief ervaren. Wanneer men niet wist hoe met het probleem om te gaan, werden de jongeren hier heel droevig door. Het nemen van drugs werd zelden gerapporteerd, maar de jongeren die het toch deden, of gedaan hadden verklaarden dat hierdoor hun herinneringen aan de oorlog terugkwamen en dat dit geen prettige ervaring was. Het nemen van alcohol of andere drugs wordt in de literatuur aangeduid als negatieve coping (Van der Ploeg, 2005). Jongeren ervaren negatieve copingsmechanismen niet altijd als negatief; soms worden de korte termijneffecten (vb een roes bij het drinken van alcohol) als effectief ervaren (Van der Ploeg, 2005). In onze studie was dit echter niet het geval en gaven de jongeren aan dat ze zich niet beter voelden door het gebruik van alcohol of drugs.

Charlotte Vossen


72

6.6

Aanbevelingen voor de praktijk

De jongeren in ons onderzoek rapporteerden een gemiddelde tot hoge score voor internaliserende problemen. Externaliserende problemen werden weinig gerapporteerd. Internaliserende problemen blijven meer verdoken voor de begeleiding waardoor deze mogelijks minder aangepakt worden. Bij begeleiding van ex-kindsoldaten moet dus, naast gedragsproblemen, ook aandacht besteed worden aan emotionele problemen, ook al zijn deze minder zichtbaar. Er is al heel wat onderzoek naar de impact van traumatische ervaringen op het psychosociaal welzijn bij kindsoldaten. De impact van dagelijkse moeilijkheden op hun welzijn, werd nog niet onderzocht. In ons onderzoek werd echter een significant verband gevonden tussen dagelijkse moeilijkheden en internaliserende problemen enerzijds en tussen dagelijkse moeilijkheden en gehanteerde copingsmechanismen anderzijds. Dit geeft weer dat dagelijkse moeilijkheden een duidelijke impact heeft op deze jongeren. Bij begeleiding van exkindsoldaten moet dus rekening gehouden worden met het feit dat deze jongeren naast heel wat traumatische ervaringen, ook nog heel wat dagelijkse moeilijkheden hebben. Er kan dan samen met de jongeren gezocht worden naar een adequate manier om hier mee om te gaan. Het gebruik van copingsmechanismen bij adolescenten is vaak onderzocht. Bij jongeren blootgesteld aan oorlog is dit echter niet het geval (Wessells, 2006). De enkele onderzoeken die dit toch deden, maakten vaak gebruik van kwantitatieve methoden (Paardekooper, 1999; Durakovic-Belko et al., 2003). Er blijkt dus een tekort aan onderzoek over het gebruik van copingmechanismen bij jongeren blootgesteld aan oorlog inclusief kindsoldaten. Verder onderzoek over coping bij kindsoldaten kan perspectieven openen voor hun begeleiding aangezien het gebruik van adequate copingsmechanismen bij jongeren wordt gezien als een protectieve factor voor het ervaren van stress (Ehntholt & Yule, 2006). In ons onderzoek bleek immers een significant verband tussen coping en psychosociale problemen.

Zo

kunnen,

door

het

aanreiken

van

adequate

copingsmechanismen,

internaliserende problemen (die minder zichtbaar zijn voor de buitenwereld) verminderen of kunnen copingmechanismen die internaliserende problemen voorspellen aangepakt worden om in de toekomst deze problemen te verminderen of te voorkomen. Uit onze studie bleek dat hoe meer internaliserende problemen en symptomen van PTSS gerapporteerd werden, hoe meer copingsmechanismen aangehaald werden (of omgekeerd). Charlotte Vossen


73 Jongeren met psychosociale problemen hebben waarschijnlijk meer moeite om de juiste copingmechanismen te vinden. De begeleiding van ex-kindsoldaten kan hun zoektocht naar geschikte copingstrategieën faciliteren.

6.7

Beperkingen van het onderzoek

Zowel het kwantitatief als het kwalitatief onderzoek werd met een tolk afgenomen. Ook al werd er bij het kwalitatief onderzoek gewerkt met een bandopnemer, hetgeen de jongeren vertelden kon niet letterlijk gerapporteerd worden. Zo kon non-verbaal gedrag ook niet rechtstreeks verbonden worden aan hetgeen de ondervraagde vertelde. Door een te kleine steekproef kunnen de resultaten niet veralgemeend worden naar de populatie (Maso & Smaling, 1998). Er werden immers alleen ex-kindsoldaten bevraagd die een reïntegratieprogramma volgden in Butembo. Ook werd de steekproef niet at random geselecteerd, de context liet dit niet toe. Ondanks de inspanningen die gedaan zijn om de screeningsinstrumenten valide te maken in Oost-Congo (Mels et al., n.d.), kunnen crossculturele fouten niet helemaal vermeden worden. Het onderzoek is vroegtijdig stopgezet door dreigend oorlogsgevaar in Butembo. Dit had implicaties voor de afronding van ons onderzoek. Zo hebben we maar een beperkt aantal jongeren kwalitatief kunnen bevragen, wat leidde tot een kleine steekproef van 12 personen. Hierdoor konden de dossiers van de jongeren ook niet meer nagelezen worden.

Charlotte Vossen


74

7

Conclusie

De jongeren uit onze steekproef hebben heel wat traumatische ervaringen meegemaakt. Daarbovenop hadden deze jongeren met heel wat dagelijkse moeilijkheden te kampen. In tegenstelling tot vorig onderzoek werd in ons onderzoek geen verband gevonden tussen aantal traumatische ervaringen en psychosociaal welzijn bij de ondervraagden. Dagelijkse moeilijkheden daarentegen zorgden zowel voor meer internaliserende problemen als voor het gebruik van negatieve en vermijdende copingmechanismen. Naast het verwerken van traumatische ervaringen, moet er dus bij de begeleiding van ex-kindsoldaten ook aandacht gegeven worden aan het omgaan met dagelijkse moeilijkheden. De ondervraagden rapporteerden heel wat symptomen van PTSS en internaliserende problemen, maar gaven aan slechts beperkt last te hebben van externaliserende problemen. De internaliserende problemen blijven meer verdoken voor de buitenwereld waardoor jongeren hier mogelijks minder goed mee kunnen omgaan. De ondervraagden gebruikten een groot arsenaal aan copingsmechanismen. Er werd een significant positief verband gevonden tussen copingsmechanismen en psychoscoiaal welzijn. Het is mogelijk dat jongeren met meerdere emotionele problemen en PTSS symptomen moeten zoeken naar de meest effectieve copingsmechanismen en daardoor heel wat copingsmechanismen gebruiken. Door adequate copingsmechanismen aan te reiken kan getracht worden het psychosociaal welzijn van de jongeren te verbeteren. Verder kan in ons onderzoek algemeen gesteld worden dat de jongeren tevreden zijn over de copingsmechanismen dat ze hanteerden. De mechanismen die hen niet hielpen, werden ook minder aangehaald.

Charlotte Vossen


Bijlagen Bijlage 1: Vragenlijst (Frans) ............................................................................................... p. 74 Bijlage 2: Vragenlijst (Swahili)............................................................................................ p. 83 Bijlage 3: Kwalitatief interview ........................................................................................... p. 92 Bijlage 4: Informed consent .................................................................................................. p.97 Bijlage 5: Boomstructuur ...................................................................................................... p.98

Bijlage 1: Vragenlijst (Frans)

Introduction Vos réponses sont absolument secret, ça veut dire que les chercheurs de Medair ne communiqueront pas vos réponses aux autres personnes, ni vos enseigneurs, ni le directeur, ni vos parents. Instructions : Essayez de répondre aux toutes questions. Remplir ou marque le signe de croix dans le cercle si cela vous concerne. Même si votre réponse et « non » ou « jamais », mettez le signe croix dans le cercle qui correspond a votre réponse réponse. Si une question n’est pas claire ou si tu le trouve très difficile de répondre à une certaine question, ne le répond pas, mais marque « ? » Ne réfléchi pas beaucoup, ce n’est pas une interrogation. Donne la réponse que tu trouve la plus applicable pour toi. Merci de nous avoir aidé

1

Remplir ici : Date de l’enquête………………………………………………………………………………. Lieu de l’enquête (nom de l’école)………………………………………………………….. Nom, post nom et prénom ………………….……………………………………………… « J’accepte de participer à cette enquête volontairement. Je sais que tous ces informations sont confidentiels et seront seulement utilisé par Medair et l’Université de Gand. » Signature :

2

INFORMATIONS SOCIODEMOGRAFIQUES

Instructions: - écrit la réponse en cas de « ……………………………………….. » - ou mettre une croix dans le cercle à côté de la réponse qui te concerne : Par exemple : 0 possibilité 1 0 possibilité 2 0 possibilité 3 1.

Quel est ton âge ?

2.

Quel est ton sexe ?

3.

Tu es de quelle tribu ?

4.

Tu as quel réligion ?

J’ai….….. ………… …………………. ………….ans 0 Je suis une fille 0 Je suis un garçon Je suis ………………………………….………. 0 Catholique 0 Islam 0 Protestante (Ceca, ceia, Anglican, CE, CNCA, Nzambe malamu, Advatiste, AOG, autre)

0 Je ne suis pas réligieux 5.

Territoire d’origine ?

7.

Est-ce que tu as fuit la guerre ?

………………………………………………………….. 0 Oui 0 Non J’ai dû fuir …………………………………… fois. Si oui, combien de fois ? 8.

Ou est-ce que tu t’habite actuellement ?

9.

Combien de personnes habitent la maison ?

0 0 0 0 0 0 0 0

Le toit paternel Temporairement chez un membre de famille élargi Camp de déplacés Un bâtiment abandonné Eglise/ONG Dans la rue Une famille d’accueil Quelque part d’autre qui n’est pas dans la liste, Spécifier:…………………..………………………

Nombre d’adultes : …………………………………… Nombre des enfants : …………………………………

3

10.

a) Est-ce que ton père est encore vivant ?

0 Oui 0 Non

SI TON PERE EST ENCORE VIVANT : b) Est-ce que tu habite ensemble avec ton père ? SI TON PERE EST ENCORE VIVANT : c) Quel est le profession de ton père ?

11.

a) Est-ce que ta mère est encore vivante ?

0 Oui 0 Non 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Employé ONG Commerçant Enseignant Agent de l’état Métier Cultivateur Pasteur Militaire Sans boulot

0 Oui 0 Non

SI TA MERE EST ENCORE VIVANTE : b) Est-ce que tu habite ensemble avec ta mère ? SI TA MERE EST ENCORE VIVANTE : c) Quel est le profession de ta mère ?

12.

Tu est dans quelle niveau de classe?

0 Oui 0 Non 0 0 0 0 0 0 0 0

Employée ONG Commerçante Enseignante Agent de l’état Métier Cultivatrice Ménagère Sans boulot

0 0 0 0 0 0

1 secondaire ème 2 secondaire ème 3 secondaire ème 4 secondaire ème 5 secondaire ème 6 secondaire

ier

4

HSCL-37A

Instructions : Des exemples de comportement et de sentiments sont donnés ci-dessous. Indique d’une seule croix par question combien de fois le mois dernier tu as ressenti ces sentiments ou tu t’es conduit de cette manière. Combien de fois le mois dernier tu as ressenti ces sentiments ou tu t’es conduit de cette manière ? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28.

Avoir peur sans raison Se sentir agité, ne pas pouvoir rester tranquille Se mettre vite en colère Boire de l’alcool Etre anxieux, les sentiments d’insécurité Rejeter la faute de quelque chose sur moi-même Embêter ou tromper les autres Fumer de cigarettes Avoir des vertiges ou faiblesses Pleurer facilement Démolir ou casser les choses des autres Nerveux ou trembler à l’intérieur Ne plus s,intéresser au sexe /dégoût sexuel Etre le premier à Commencer des bagarres Se sentir fatigué, sans énergie Battements de coeur accéléré Ne pas avoir d’appétit Faire mal à quelqu’un exprès Tremblement du corps Avoir du mal à s’endormir, ou se réveiller souvent Se disputer souvent Se sentir tendu Se sentir sans espoir pour le futur Ne s’intéresser à rien Ne pas s’intéresser à l’école Mal à la tête Se sentir triste Ne pas se soumettre aux règles (des enseignants, parents)

37.

Excès de peur ou de panique Se sentir isole Penser au suicide Etre accablé de soucis S’accabler trop l’esprit Voler des choses Avoir le sentiment que tout est tellement difficile Avoir le sentiment de ne rien valoir Prendre des drogues (Mayrungi, 36 wawa, des feuilles

38.

Parler seul

29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36.

d’arachide, Kuvuta)

. Presque jamais

Quelquefois

Souvent

Presque tout le temps

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0

0

0

0

0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0

0

0

0

0

0

0

0

0

5

LISTE TRAUMA

Instructions : voici une liste d’événements terrifiants ou difficile que les gens peuvent avoir vécus. Marque d’une croix si tu as vécus ces événements toi-même non ou oui. As-tu vécu ces événements ?

Non

Oui

1.

Est-ce que tu as été séparé de ta famille sans que tu ne le veuille?

0

0

2.

As-tu été témoin de violence contre tes parents, membres de ta famille, des amis?

0

0

3.

Est-ce que tu as de membres de famille ou des amis qui sont morts violemment lors de la guerre?

0

0

4.

As-tu vécu le pillage ou l’incendie de votre maison ?

0

0

5.

As-tu vécu des affrontements?

0

0

6.

Est-ce que tu as vu quelqu’un être tué ?

0

0

0

0

0 0 0

0 0 0

0 0 0 0

0 0 0 0

7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14.

Est-ce que tu as vu des cadavres ou de personnes avec des têtes, bras, jambes coupés? Est-ce que tu a été blessé ou handicapé à cause de la guerre ? Est-ce que tu as déjà été emprisonné? As-tu été enrôlé dans un groupe armé? As-tu été pris et amené par un group de combattants? As-tu dû tuer, blesser ou violer quelqu’un? As-tu déjà vu quelqu’un d’autre être violé? As-tu été victime d’un viol?

Instructions : indiquez d’une croix comment tu te sentais en général Comment tu te sentais en général ?

Très triste

Triste

Ni triste, ni heureux

Heureux

Très heureux

1.

Avant la guerre ?

0

0

0

0

0

2.

Pendant la guerre ?

0

0

0

0

0

3.

Le mois passé ?

0

0

0

0

0

6

IES-R

Instructions : voici une liste de difficultés que les gens peuvent avoir après un événement terrifiant ou difficile. Pensez maintenant a l’événement le plus grave dans le questionnaire précédent. Voudrais tu marquer d’une croix pour chaque phrase si tu l’as ressenti pas du tout, un peu, moyennement, beaucoup ou extrêmement pendant le dernier mois ? Dans quelle mesure as-tu ressenti ça ? .

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

Pas du tout

Un peu

Moyennement

Beaucoup

Extrêmement

Tout rappel de cet événement revivait mes sentiments face à l’événement Je me réveillais la nuit Différentes choses m’y faisait penser Je me sentais irritable et en colère Quand j’y repensais ou qu’on me le rappelait, j’évitais d’y penser. Sans le vouloir, j’y repensais J’ai eu l’impression que l’événement n’était jamais arrivé ou n’était pas réel J’évitais tout ce qui pouvait me le rappeler Des images de l’événement réapparaissaient dans ma tête J’étais nerveux (nerveuse) et je sursautais facilement J’essayais de ne pas y penser

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

J’étais conscient d’avoir encore beaucoup d’émotions à propos de l’événement, mais je ne pouvais pas y affronter

0

0

0

0

0

Mes sentiments à propos de l’événement étaient comme figés Je me sentais et je réagissais comme si j’étais encore dans l’événement J’avais du mal à m’endormir J’ai ressenti beaucoup de vagues de sentiment à propos de l’événement J’ai essayé de l’effacer de ma mémoire J’avais du mal à me concentrer

0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0

Ce qui me rappelait l’événement me causait des réactions physiques telles que des sueurs, des difficultés à respirer, des nausées ou des palpitations

0

0

0

0

0

J’ai des cauchemars de l’événement J’étais aux aguets et sur mes gardes J’ai essayé de ne pas en parler

0 0 0

0 0 0

0 0 0

0 0 0

0 0 0

7

STRESSEURS QUOTIDIEN + KIDCOPE

Instructions : voici une liste de difficultés que les gens peuvent avoir dans la vie quotidien. Marque d’une croix si tu as vécu ces difficultés toi-même pendant le mois passée ou au cours de ta vie. Pendant le mois passé as-tu fais l’expérience de… 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Des sentiments d’insécurité L’impossibilité de payer les frais scolaires N’avoir pas assez de la nourriture N’avoir pas assez d’habits La maladie dans la famille Un manque de possibilités de soins Manquer l’école pour qu’on doit travailler Se faire des soucis sur sa famille Avoir un excès de tâches La punition corporelle Entendre que des gens racontent des mauvais choses sur toi ou ta famille Faire l’expérience qu’on te traite différemment Etre poursuivi par des mauvais esprits ou la sorcellerie

Au cours de ta vie as-tu fais l’expérience de… 14. 15. 16. 17. 18.

Etre rejeter, abandonné par la famille nucléaire Etre rejeter/abandonné par la société (la famille élargie) Forcé de se marier à quelqu’un Ne pas connaître son père La mésentente familiale

Non

Oui

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Non

Oui

0 0 0 0 0

0 0 0 0 0

Instructions : On a différentes façons de maîtriser ou de gérer ses problèmes. Qu’est-ce que tu fait en cas des problèmes? Pour chaque énoncé, réponds à la question Par mettre une croix. Est-ce que ça arrive souvent que tu fait cela ? 1

2 3 4 5 6 7a 7b 8 9 10

J’ai pensé à autre chose; j’ai essayé d’oublier et/ou je suis allé faire autre chose pour ne plus y penser (exemple: jouer un jeu, des chants, des drogues, l’alcool, travail manuel) Je suis resté loin des gens; j’ai gardé mes sentiments pour moi J’ai essayé de voir le bon côté des choses. J’ai réalisé que je portais les fardeau de tout le problème sur le dos et que je me blâmais pour l’avoir causé. J’ai réalisé que quelqu’un d’autre avait causé ce problème et je lui blâmais pour ça. J’ai pensé à des façons de régler le problème, en parlant aux autres et/ou en essayant de régler le problème moi-même. J’ai parlé de ce que je ressentais ou j’ai crié, hurlé ou frappé quelqu’un. J’ai essayé de me calmer Je n’arrêtais pas de penser et de souhaiter que cela ne soit jamais arrivé ou que je pouvais changer ce qui venait d’arriver. Je me suis conduit vers ma famille, mes amis ou d’autres adultes pour m’aider à me sentir mieux. J’ai juste accepté le problème parce que je savais que je ne pouvais rien y faire.

. Souvent

Presque tout le temps

0

0

0

0 0

0 0

0 0

0 0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

Pas du tout

Parfois

0

8

MSPSS

Instructions : ci-dessous tu trouveras quelques questions sur le soutien obtenu de tes amis, ta famille et une personne particulièrement spécial pour toi (par exemple : un bienaimé, un professeur …). Dites dans quelle mesure ces gens t’aident ou te soutiennent. Mettez une croix.

.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Il y a une personne spéciale qui m’aide quand j’en ai besoin. Il y a une personne spéciale avec qui je peux partager mes joies et mes soucis. Ma famille essaie vraiment à m’aider (sur le plan matériel, financier, émotionnel, spirituel etc.). Ma famille me donne l’appui émotionnel dont j’ ai besoin. J’ai une personne spéciale qui est une grande consolation pour moi. Mes amis essaient vraiment à m’aider. Je peux compter sur mes amis en cas de malheur. Je peux discuter mes problèmes avec ma famille. J’ai des amis avec qui je peux partager mes joies et mes soucis. Il y a une personne spéciale dans ma vie qui donne une grande considération à mes sentiments. Ma famille est prête à m’aider à prendre des décisions. Je peux discuter mes problèmes avec mes amis.

Pas du tout

Un peu

Parfois

Assez

Très

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

9

Bijlage 2: Vragenlijst (Swahili)

Ingilio Majibu yenu itakua siri, mahana yake, watafiti wa Medair hata onecha majibu yenu kwa watu wengine, hata kwa walimu wenu, hata kwa kiongozi wenu, hata pia kwa wazazi wenu. Namna ya kujibu : Mujaribu kujibu kwa maulizo haya yote, chapa alama ya msalaba ndani ya alama maviringo, ata kama majibu yako ni Ndio ao Hapana. Majibu yako itakua ivi : Mara ngapi kwa mwezi iliyopita uliishi ile mayisha ya namna hii ?

Kuvuta tumbako

. Hata kidogo

Mara chache

Mara nyingi

Karibu kila wakati

0

0

0

0

1

Usi waze mingi, ayiko interrogation, alakini leta majibu ya mambo ina fanyikana kwako. Kama ulizo fulani siwazi ao ngumu, usilete jibu, alakini andika pembeni « ? » Aksante kwa kutusaidia !

UJAZE APA : Tarehe ya utafiti………………………………………………………………………………. Pahali ya utafiti (jina ya daraza)………………………………………………………….. Ma jina (Nom, post nom et prénom.)…………………………………………… « Ninakubali bila kulazimishwa kukuwa mmoja ya ile utafiti. Ninajua ya kwamba majibu yale yote ni ya siri, ita tumiwa tu na Medair pamoja na masomo ya juu yaani université de Gand. Sahini :

1

INFORMATIONS SOCIODEMOGRAFIQUES Namna ya kudjibu : ujaze ao tia msalaba. 1. Umri yako ? 2. Uko mwanaume ao msichana ?

Niko na myaka….….. ………… ……… 0 Niko msichana 0 Niko mwanaume

3. Uko kabila gani ? 4. U naenda kwa kanisa gani (Réligion)

Kabila yango ni ………………………….………. 0 Catholique 0 Islam 0 Protestante (Ceca, Ceia, Anglican, CE, CNCA, Nzambe malamu, Advatiste, AOG, ………………...) 0 Kanisa zingine………………………………………

5. Mtaa yako (le territoire) ? 7.a) Ulikimbia vita ?

………………………………………………………….. 0 Ndiyo 0 Hapana Mimi na kimbia mara …………………………

b) Kama ndiyo, mara ngapi ? 8. Unaishi wapi sasa?

9. Muna yichi na watu wangapi nyumbani yenu ? 10.a) Baba yako iko hayi kwa sasa ?

0 0 0 0 0 0 0 0

Kwa nyumba ya wazazi Kwa jamaa kwa wakati chache Kwa kambi la wakimbizi Kwa nyumba inayoachiliwa Kwa Kanisa / Kwa kikundi ya maendeleo Kwa barabara Kwa jamaa ya upokezi Pahali pengine, utaje : …………………………….

Wakubwa ni: ……………………………… Watoto ni : ………………………………… 0 Ndiyo 0 Hapana

Kama ndiyo : b) Una yichi pamoja na baba yako?

c) Baba yako ana fanya kazi gani ?

0 Ndiyo 0 Hapana

0 Mtumishi wa kikundi ya maendeleo 0 Mfanya biashara 0 Mwalimu 0 Kazi ya serkali 0 Kazi ya mikono 0 Mlimaji 0 Mtumishi ya mungu / 0 Askari jeshi 0 Asiye na kazi

2

11.a) Mama yako iko hayi sasa ?

0 Ndiyo 0 Hapana

Kama ndiyo: b) Una yichi pamoja na mama yako?

c) Mama yako ana fanya kazi gani ?

15. Kwa somo la ngapi ?

0 Ndiyo 0 Hapana 0 0 0 0 0 0 0 0

Mtumishi wakikundi ya maendeleo Mfanya biashara Mwalimu Kazi ya serkali Kazi ya mikono Mlimaji Anafanya kazi za nyumba Asiye na kazi

Niko kwa somo la…… ème 0 6 primaire ere 0 1 secondaire ème 0 2 secondaire ème 0 3 secondaire ème 0 4 secondaire ème 0 5 secondaire ème 0 6 secondaire

3

HSCL-37A Namna ya kujibu : Mifano ya mwenendo na ya hali inaletwa hapa chini :. Sema mara ngapi kwa mwezi iliopita uliishi ile hali ao kuitenda.

Mara ngapi kwa mwezi iliopita uliishi ile mayisha ya namna hii ?

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38.

Uko na woga bila sababu Kuwa na kiwashiwashi Kukasirika mbiyo Kunywa pombe Kuwa na woga, kukosa usalama Kujipatia kosa Kusumbua ao kudanganya wengine Kuvuta tumbako Kua na kizunguzungu ao uregevu Kulia mbiyo Kuharibu ao kuvunja vitu vya watu wengine Kukua na kashirani, na kutetemeka mwilini Kutokuwa na hamu ya kimapenzi Ku kua mtu ya kwanza kwuanza vita Kusikia uregevu, kutokua na nguvu Roho kupiga mbiyo mbiyo Kuto kuwa na hamu ya kula Kumtendea mtu mabaya kwa kusudi Kutetemeka ya mwili Kukosa usingizi ao kukatwa kwa usingizi mara nyingi Kugombanagombana kila mara Ku sikikya uregevu Kukata tamaa kwa maisha Kutokuwa na hamu ya chochote Kutokuwa na hamu ya daraza Kichwa kuhumwa Kuwa na uzuni Kutoeshimu sheria (ya walimu na wazazi) Kukuwa na woga, na kuogopa mingi Kujisikiana peke yake Kuwa na mawazo ya kujiua Kujazwa na uzuni nyingi Kusumbuana sana na mawazo Kuiba vitu ya watu Kuwa na mawazo ya kwamba yote ni ngumu Kuwa na mawazo ya kwamba hauna faida Kuvuta bangi (Mayirungi, 36 wawa, majani ya kalanga) Kuzungumuza peke yake

. Hata kidogo

Mara chache

Mara nyingi

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0

0

0

0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0

0

0

0

0

0

0

0

Karibu kila wakati

4

LISTE TRAUMA Namna ya kujibu : Hii ndiyo daftari ya matokeo ya kuogopesha ao ya magumu watu waliyo yaishi. Chapa alama ya msalaba kama uliyaishi.

Uliyaishi?

Hapana

Ndiyo

Uliisha kujitenga na jamaa yako bila weye kupenda? Ulikuwa mushuhuda wa matendo makali iliyotendwa kwa wazazi, jamaa, marafiki?

0

0

0

0

3.

Wakati ya vita kuko watu wajamala yako ao wa rafiki yako wali uwawa?

0

0

4.

Uliishi kunyanganywa ya vitu ao kuunguzwa ya nyumba yenu ?

0

0

5.

Uliishi, na kuona vita ya wapiganaye ?

0

0

6.

Uliona mtu ku uwawa ?

0

0

7.

Uliona mauti ao watu waliokatwa kicwa,mikono,miguu ?

0

0

8.

Uliumizwa ao kupata kilema wakati ya vita ? Uliisha fungwa gerezani? Uliisha kuwa jeshi?

0 0 0

0 0 0

Uliisha kukamatwa na kupelekwa na kundi ya wapiganaji ? Uliisha uwa, kuumiza,ao kufanya mutu mubaya ? Uliisha kuona mtu kukamatwa na bwana na nguvu Uliisha kamatwa na bwana na nguvu?

0 0 0 0

0 0 0 0

1. 2.

9. 10. 11. 12. 13. 14.

Namna ya kujibu : sema kama una sikiana namna gani

Kwa jumla ulijisikia namna gani ?

Na uzuni sana

Na uzuni

Bila uzuni, bila furaha

Furaha

Furaha sana

1.

Mbele ya vita ?

0

0

0

0

0

2.

Wakati wa vita ?

0

0

0

0

0

3.

Mwezi iliyopita?

0

0

0

0

0

5

IES-R Namna ya kujibu Hii ndiyo daftari ya magumu watu wanaweza kupata kiisha jambo ya kuogopesha. Fikiri sasa juu jambo ya nguvu sana iliyokuwa ndani ya maulizo ya mbele. Unaweza chapa msalaba. Kama haukuyaishi, uliyaishi kidogo, ao katikati, ao sana, ao nguvu zaidi ndani ya mwezi iliyopita.

Namna gani uliyo yaishi ? 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22.

. Kupita sana

Sikuyaishi hata

kidogo

Katikati

Ukumbusho ya ile jambo ilitia niishi tena ile msiba Nilikuwa kuamuka usiku kutoka usingizi Maneno mbalimbali mengine yakunikumbusha Nikikuya na kisirani na kusirika mbio Wakati niliiwaza ao wakini kumbusha, niliepuka kuwaza. Bila kupenda, nilikuwa na kuikumbuka Nilikua na mafikiri ya kwamba jambo hii haikufanyika ao si ya kweli Nilikua na epushana na yoyote yakunikumbusha ile jambo Picha ya ile jambo kimerudilia kila mara kichwani Nilikuwa na kiwashiwashi, kisirani na kushutuka haraka Nilipima ni siwazie Ninajua ya kwamba niko na mawazo nyingi sana zuu ya jambo ile, lakini sikujua nifanye je kuepuka Mbele ya ile jambo nilikuwa sawa ya kupoteza mawazo Hali yangu na matendo yangu ilikuwa sawa kama ningali ndani ya jambo ile Nilikosa usingizi Milipata ndani yango hali hovio na waja sana juhu ya ile jambo Nilipima kuizima kwa mafikiri yangu Nilikua na magumu ya kufikiri sawa sawa

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Yoyote iliyonikumbusha jambo ile, iliniletea matata mwilini : jasho, magumu ya kupumua, kutaka kutapika ao roho kupigana mbiombio

0

0

0

0

0

Nina ndoto mbaya ya jambo Nilikuwa na magumu tayari kukimbia Sikutaka kuieleza

0 0 0

0 0 0

0 0 0

0 0 0

0 0 0

Mingi

6

STRESSEURS QUOTIDIEN + KIDCOPE Namna ya kujibu : Hii ndiyo daftari ya magumu watu wanaweza kupata ndani ya maisha ya kila siku : Chapa alama ya msalaba kama uliyaishi kwa mwezi iliyopita ao kwa maisha yako

Kwa mwezi ilipita uliishi… 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.

Hali ya kukosa usalama Magumu ya kulipa masomo. Chakula haitoshi Mavazi haitoshi Ugonjwa ndani ya jamaa Ukosefu ya matunzo Kukosa kusoma mambo yakazi Kuwa na mawazo juu ya jamaa yake Kuwa na kazi nyingi sana Kupata mapigio ngambo ya wazazi Kusikia watu wanazungumuza mbaya juu yako ao juuya jamaa yako Kuishi ubaguzi Kufatiwa na pepo muchafu oa ulozi

Kwa maisha yako uliishi… 14. 15. 16. 17. 18.

Kukataliwa/kuachiliwa na jamaa Kukataliwa/kuachiliwa na jamii Kusukumwa uolewe kwa mtu fulani Kutojuwa baba yako Kutosikilizana na jamaa

Hapana

Ndiyo

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Hapana

Ndiyo

0 0 0 0 0

0 0 0 0 0

Namna ya kujibu : Kuna namna mbalimbali ya kumaliza magumu, una fanya nini wakati ya magumu? Kwa kila ulizo,chapa msalaba.

Inakufikiaka daima ufanye hivyo ?

1

2 3 4 5

6 7a 7b 8 9 10

Niliwazia kitu kingine;nilipima kusahau na/ao nilienda kufanya mambo mengine ivi ni poteze ile mawazo (mfano: kucheza; kuimba; kuvuta bangi; kunywa pombe, kufanya kazi ya mikono) Nili jitenga na watu nilichunga hali hiyo kwa mimi peke yangu. Nilipima kuona upandi uzuri ya ile jambo. Nili tambua ya kama nili jibebesha mzigo yote ya ile magumu na niliji ukumu ku fanya. Nilitambua ya kama ni mtu mwengine njoo alitakia ile jambo na nili muhukumu kwa yale matendo. Niliwaza namna mbalimbali ya kumaliza hii magumu, na kusemea wengine au nina pima kumaliza shida hii mimi pekee. Nili eleza kitu imefikia ao nili lalamika, kuwika ao kupiga mtu Nilipima kujituliza. Si kuacha ku uzunika kwa mambo ile lakini kama kulikuwa namna yakuibadirisha ningelikuwa tayari ku kubadiricha. Nili jielekeza upande wa jamaa, marafiki ao watu wakubwa wa nanisahidie nipate salama. Nili itika ile jambo kwani nilijuwa ya kwamba sina ya kufanya kwa kuimaliza.

. Hata kidogo

Nyakati mojamoja

Mara nyingi

Wakati yote

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0 0

0 0

0 0

0 0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

7

MSPSS Namna ya kujibu : Hapa chini utakuta maulizo chache juu ya usaidizi uliopata kwa marafiki zako, jamaa yako, na mtu wako wa upekee ( kwa mfano : mpedwa, mwalimu…) Sema ginsi gani watu wale wanakusahidia. Kwa mazibu yako chapa msalaba.

.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12.

Kuna kuwa na mtu fulani anazoezo ya kunisaidia kama nikiwa ndani ya ulazima Kuna kuwa mtu fulani, pamoja nayeye ninaweza kusema na furaha magumu yangu. Jamaa yangu inapima kabisa kunisaidia (na vitu, na pesa, na mafikiri,kwa kiroho…) Jamaa yangu inanisaidia wakati niko na mawazo mingi. Ninakuwa na mtu fulani anayekuwa kitulizo kubwa kwangu. Marafiki zangu wanapima sana kuni saidia. Ninaweza kutumainia marafiki zangu wakati ya magumu. Ninaweza ku zungmuza juu ya magumu yangu pamoja na jamaa yangu. Ninakuwa na marafiki, pamoja nao ninaweza kugawanya furaha yangu na magumu yangu. Kunakuwa na mtu fulani ndani ya maisha yangu anayeleta uzito kwa mawazo yangu. Jamaa jangu ni tayari kunisaidia kwa kukamata mipango. Ninaweza kugawanya mafikiri juu ya magumu yangu na marafiki zangu.

Hata kidogo

Kidogo

0

Nyakati mojamoja

Ya kutosha

zaidi

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

8

Bijlage 3: Kwalitatief interview INTERVIEW 1. Introduction Bonjour, nous sommes Charlotte et Ogi. Nous sommes des étudiantes et nous venons de Belgique. Nous sommes au Congo pour faire une recherche sur les ex-combattants. Des jeunes qui ont vécu la guerre et qui veulent en parler avec nous. Nous sommes ici pour vous écouter. Tout ce que tu nous racontes reste entre nous, nous n’allons rien raconter à tes parents, tes enseignants ou à d'autres personnes. Et nous n’allons pas écrire ton nom. L'interview est anonyme. L'interview n'est pas obligatoire. Tu n'es pas obligé de répondre à toutes les questions. Tu es libre de ne pas répondre si tu ne te sens pas bien. Si tu ne comprends pas une question, tu peux toujours nous demander de répéter la question. L'interview va durer environ une heure. Nous allons te poser des questions sur tes expériences avant, pendant et après la guerre et sur ta vie maintenant. Peut-être que nous avons déjà posé quelques questions dans l’autre interview, mais c’est pour encore mieux comprendre. C'est bien si nous enregistrons l'interview? C'est plus facile pour nous de ne rien oublier de ce que tu nous racontes. Personne d'autre va écouter la cassette. Après que nous avons écouté la cassette nous allons effacer tout. 2. L'interview Quel est ton prénom? Quel âge as-tu? Avant la guerre Tu te rappelles de ta vie avant la guerre? Tu peux nous raconter comment ta vie était à ce moment là? Où habitais-tu avant la guerre? Qui habitaient avec toi? (Si pas ensemble avec les parents: pourquoi pas?) Qui était important pour toi dans ta vie? Pourquoi ces personnes ont-elles été importantes pour toi? Tu trouves que ta vie était bien? Pourquoi (pas) ? Comment tu te sentais avant la guerre? Tu allais à l’école ? (Si non : qu’est-ce que tu faisais pendant la journée ?) Tu avais beaucoup d'amis? À l'école, au village? Qu'est-ce que tu faisais avec tes amis? C'était important pour toi d'avoir des amis? Pourquoi (pas)? Pendant la guerre Tu peux te souvenir du commencement de la guerre?

Qu'est-ce qui c'est passé ce jour là? Est-ce que tu avais peur? Pendant la guerre tu as du fuir? Pendant la fuite, qui t'accompagnait? Pendant la fuite, tu avais peur? Comment tu te sentais? Tu as fuis où? Tu es resté dans un camps de déplacés ou chez la famille? Tu es resté là-bas combien de temps? Comment est-ce que tu trouvais la vie là-bas? Tu es retourner à ton village? Pourquoi (pas) ? Comment es-tu retourné ? Et avec qui ? Tu te souviens du jour où tu es retourné au village ? Comment ça c’est passé ? Comment tu te sentais quand tu es retourné au village, qu’est-ce que tu as vu, pensé, ressenti? Est-ce que tu as combattu pendant la guerre? Dans une armée régulière ou dans une milice ? Comment c’était ? Comment tu te sentais ? Qu’est-ce que tu as du faire comme soldat ? Comment es-tu devenu soldat ? Volontairement ou pas ? (Si volontairement : pourquoi ?) Tu avais quel âge ? Combien de temps tu as été soldat? Qu'est-ce qui c'est passé avec tes parents, tes frères et sœurs, ta famille, tes amis? Ils étaient encore vivant pendant la guerre ? Qui était important pour toi pendant la guerre? Pourquoi ? Est-ce que tu as vécu des choses terrifiantes pendant la guerre? Tu peux nous donner quelques exemples? Comment tu te sentais? Qu'est-ce que la guerre a changé dans ta vie et dans la vie de ta famille? Après la guerre Comment tu as échappé à la guerre? Qu'est-ce qui c'est passé ce jour là? Comment-tu te sentais? Tu es retourné à ton village? Pourquoi (pas) ? Où et comment tu vivais après la guerre ? Avec qui tu vivais ? Qui était important pour toi à ce moment? Et pourquoi ? Qui t'a aidé après la guerre? Et comment ? Comment es-tu venu ici au PSM?

Combien de temps es-tu dans ce centre? Qu’est-ce que tu fais ici? Comment tu te sens ici ? Actuellement Où habites-tu maintenant? Avec qui? Tu as encore des contacts avec tes parents, tes frères et sœurs? (Si non : pourquoi pas ? Comment tu te sens ? Tu voudrais être réuni avec ta famille ?) Tu as des amis? Qu'est-ce que tu fais avec tes amis? Tu les vois souvent ? C’est important pour toi d’avoir des amis? Tu trouves que ta vie est bien maintenant? Pourquoi (pas) ? Qu'est-ce que tu trouves bien/pas bien? Qu'est-ce que tu veux changer dans ta vie? Pourquoi ? Qui est important pour toi dans ta vie de maintenant? Et pourquoi ? Il y a encore d'autres personnes avec qui tu as régulièrement contact? Tu trouves ça important ? Pourquoi (pas) ? Les émotions et comportements Tu penses souvent à la guerre? À quoi tu penses ? Comment tu te sens quand tu penses à ça ? Comment tu essaies d’oublier? Et tu te sens mieux après? Est-ce que la guerre a changé beaucoup pour toi? Quoi par exemple ? Trouves-tu que la guerre ou d'autres événements troublants ont causé des changement émotives ou physiques dans ton comportement? Lesquelles et comment? Tu as encore d’autres problèmes à cause de la guerre ? Tu te sens parfois seul? Et qu’est-ce que tu fais quand tu te sens seul? Tu as souvent peur? Pourquoi? Tu as souvent de la peine? Pourquoi ? Qu'est-ce qui est difficile pour toi? Comment tu fais face à tout ça ? Tu prends parfois de la drogue ou de l’alcool pour oublier tes problèmes?

Stresseurs de tout les jours Qu’est-ce que tu fais maintenant? Tu peux nous décrire une journée? Pendant la journée tu as beaucoup de problèmes? Qu’est-ce que tu trouves difficile? Comment tu fais face à cela ? Tu te fais beaucoup de soucis pendant la journée? Pourquoi ? Tu peux nous donner un exemple de ce que tu n’aimes pas? Tu deviens parfois agressive quand quelque chose ne va pas? Qu’est-ce que tu trouves le plus difficile, ton passé ou tes problèmes de maintenant? Et maintenant tu te fais le plus de soucis pour ton passé ou pour le présent? Support Sociale Qu'est-ce que tu fais dans ton temps libre? Et tu passe ton temps avec d’autres personnes? Tu aimes ça? Qui s'occupe de toi? Qui paie tes habits, ton école, ta nourriture? Tu te sens accepté par les autres? Et par qui? Pourquoi (pas)? Tu te sens bien dans ta famille ? Pourquoi (pas)? Tu te sens bien dans la société? Pourquoi (pas) ? Et quelque part tu te sens rejeter? Par ta famille, la société ? Chez qui tu te sens en sécurité? Et pourquoi? Chez qui tu peux aller si tu as des problèmes? C'est difficile de parler avec d'autres personnes de tes problèmes ? Est-ce qu'il y a une personne spéciale qui t'aide? Et que signifie cette personne pour toi? Et comment cette personne t’aide ? Est-ce que ta famille t’aide ? (Si oui : Comment ? C’est important pour toi que ta famille t’aide ?) (Si non : Comment tu te sens ? Tu veux que ta famille t’aide ?) Est-ce que tes amis t’aident? (Si oui : Comment ? C’est important pour toi que ta famille t’aide ?) (Si non : Comment tu te sens ? Tu aimerais que tes amis t’aident ?) Est-ce que tu te conduit vers ta famille, tes amis ou d’autres adultes pour t’aider à te sentir mieux? Tu te sens mieux après? Tu te sens compris par ta famille, tes amis?

C’est important pour toi que les autres t’aident ? Tu es content de l'aide que tu reçois des autres? Pourquoi (pas) ? Est-ce qu'il y a des choses pour lesquelles tu ne reçois pas d'aide? L’avenir Comment tu vois l’avenir? Tu as peur de l'avenir? Pourquoi (pas) ? Quels sont tes expectations pour ta vie future? Tu rêves de quoi ? Tu penses que tes rêves sont réalistes ? Autre - Est-ce-que ta as d'autres choses à ajouter? Nous te remercions de nous avoir aidé !

Bijlage 4: Informed consent Date de l’interview : Lieu de l’interview : J’accepte de participer à cette recherche volontairement. Je sais que toutes ces informations sont confidentielles et seront seulement utilisées par Charlotte. Je suis d’accord D’avoir un entretien avec Charlotte Qu’elle enregistre cet entretien sur cassette Signature:

Bijlage 5: Boomstructuur Type Name Memo Link References Created On Created By Modified On Modified By Tree Node Coping 16/04/2009 11:20 CV 16/04/2009 11:20 CV Tree Node coping agressie 11 12 16/04/2009 11:20 CV 16/04/2009 11:20 CV Tree Node coping drugs 12 12 16/04/2009 11:20 CV 16/04/2009 11:20 CV Tree Node coping DS 8 24 16/04/2009 11:20 CV 16/04/2009 11:20 CV Tree Node coping gedachte oorlog 11 18 16/04/2009 11:20 CV 16/04/2009 11:20 CV Tree Node coping sociaal 12 27 16/04/2009 11:20 CV 16/04/2009 11:20 CV Tree Node effectiviteit coping 12 49 16/04/2009 11:20 CV 16/04/2009 11:20 CV Tree Node psychosociaal welzijn 15/04/2009 10:23 CV 15/04/2009 10:23 CV Tree Node alleen 12 13 15/04/2009 10:30 CV 16/04/2009 11:01 CV Tree Node angst 12 12 15/04/2009 10:31 CV 16/04/2009 11:02 CV Tree Node gedachte oorlog 12 14 15/04/2009 10:24 CV 16/04/2009 10:59 CV Tree Node gedragsverandering door oorlog 12 14 15/04/2009 10:28 CV 16/04/2009 11:00 CV Tree Node problemen door oorlog 8 9 15/04/2009 10:30 CV 16/04/2009 11:00 CV Tree Node zorgen 11 13 15/04/2009 10:31 CV 16/04/2009 11:03 CV Tree Node soldatenleven 16/04/2009 11:17 CV 16/04/2009 11:17 CV Tree Node hoe lang soldaat 12 12 16/04/2009 11:19 CV 16/04/2009 11:19 CV Tree Node hoe soldaat geworden 11 16 16/04/2009 11:19 CV 16/04/2009 11:19 CV Tree Node hoe terug burger geworden 12 13 16/04/2009 11:19 CV 16/04/2009 11:19 CV Tree Node leeftijd soldaat 8 8 16/04/2009 11:19 CV 16/04/2009 11:19 CV Tree Node traumatische ervaringen 12 18 16/04/2009 11:19 CV 16/04/2009 11:19 CV Tree Node vechten 12 12 16/04/2009 11:19 CV 16/04/2009 11:19 CV Tree Node wat doen soldaat 12 12 16/04/2009 11:19 CV 16/04/2009 11:19 CV Tree Node subjectief welzijn 16/04/2009 11:12 CV 16/04/2009 11:12 CV 16/04/2009 11:16 CV Tree Node sub wlz soldaat 12 28 16/04/2009 11:16 CV Tree Node subj wlz na oorlog 12 18 16/04/2009 11:13 CV 16/04/2009 11:13 CV Tree Node subj wlz nu 12 28 16/04/2009 11:13 CV 16/04/2009 11:13 CV Tree Node subj wlzijn toekomst 1 1 16/04/2009 11:13 CV 16/04/2009 11:13 CV

Bijlage 5: Boomstructuur

Tree Node

Tree Node Tree Node

Tree Node

Tree Node Tree Node Tree Node Toekomst Tree Node Tree Node Tree Node toevoeging Vandaag Tree Node Tree Node Tree Node Tree Node Vluchtervaringen Tree Node Tree Node

Subj wlz oorlog Subj wlz vlucht subj wlz voor oorlog

7 7 12

Bang voor de toekomst Dromen... hoe ziet men de toekomst

Dagelijkse moeilijkheden trauma of DS wat wil je veranderen wie nu belangrijk

8 11 12 12 0 12 12 11 12

Vluchten waarheen gevlucht

11 6

7 16/04/2009 11:13 CV 16/04/2009 11:13 CV 13 16/04/2009 11:13 CV 16/04/2009 11:13 CV 20 16/04/2009 11:13 CV 16/04/2009 11:13 CV 15/04/2009 10:45 CV 15/04/2009 10:45 CV 8 15/04/2009 10:46 CV 16/04/2009 10:46 CV 13 15/04/2009 10:46 CV 16/04/2009 10:47 CV 13 15/04/2009 10:46 CV 16/04/2009 11:07 CV 16/04/2009 11:14 CV 16/04/2009 11:14 CV 16/04/2009 11:23 CV 16/04/2009 11:23 CV 28 16/04/2009 11:24 CV 16/04/2009 11:24 CV 13 16/04/2009 11:24 CV 16/04/2009 11:24 CV 14 16/04/2009 11:24 CV 21/04/2009 13:37 CV 16/04/2009 11:24 CV 17 16/04/2009 11:24 CV 16/04/2009 11:21 CV 16/04/2009 11:21 CV 12 16/04/2009 11:22 CV 16/04/2009 11:22 CV 6 16/04/2009 11:22 CV 16/04/2009 11:22 CV

Bibliografie Allwood, M.A., Bell-Dolan, D. & Husain, S.A. (2002). Children’s Trauma and Adjustment Reactions to Violent and Nonviolent War Experiences. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 41 (4), 450-457. American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed.). Washington, DC: American Psychiatric Association. Amnesty International (2006, oktober). République démocratique du Congo. Enfants en guerre : susciter un espoir d’avenir. Geraadpleegd op 12 september 2008 op het World Wide Web: http://www.amnesty.org/en/library/asset/AFR62/017/2006/en/d34a56d6-d3f711dd-8743-d305bea2b2c7/afr620172006fr.pdf. Amone-P’Olak, K. (2005). Psychological impact of war and sexual abuse on adolescent girls in Northern Uganda. Intervention, 3 (1), 33-45. Amone-P’Olak, K. (2007). Copin with Life in Rebel Captivity and the Challenge of Reintegrating Formerly Abducted Boys in Northern Uganda. Journal of Refugee Studies, 20 (4), 641-661. Amone-P’Olak, K., Garnefski, N. & Kraaij, V. (2007). Adolescents caught between fires: Cognitive emotion regulation in response to war experiences in Northern Uganda. Journal of Adolescence, 30 (4), 655-669. Annan, J., Blattman, C., Horton, R. (2006, september). The State of Youth and Youth Protection in Northern Uganda; Findings from the servey for War Affected Youth. Geraadpleegd op 5 september 2008 op het World Wide Web: http://www.swayuganda.org/SWAY.Phase1.FinalReport.pdf. Balaban, V. (2006). Psychological assessment of children in disasters and emergencies. Disasters, 30 (2), 178-198. Barath, A. (2002). Children's well-being after the war in Kosovo: Survey in 2000. Croatian Medical Journal, 43 (2), 199-208. Barenbaum, J., Ruchkin, V. & Schwab-Stone, M. (2004). The psychosocial aspects of children exposed to war: practice and policy initiatives. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45 (1), 41-62. Bayer, C.P., Klasen, F. & Adam, H. (2007). Association of trauma and PTSD symptoms with openness to reconciliation and feelings of revenge among former Ugandan and Congolese child soldiers. American Medical Association, 298 (5), 555-559. Bean, T., Eurelings-Bontekoe, L., Derluyn, I. & Spinhoven P. (2004). Hopkins Symptom Checklist-37A voor adolescenten (HSCL-37A), handleiding. Stichting Centrum ’45, Oestgeest. Bean, T., Eurelings-Bontekoe, E., Derluyn, I. & Spinhoven, P. (2007). Validation of the multiple language versions of the Hopkins Symptom Checklist-37 for Refugee Adolescents. Adolescence 42, 51-71. Begemann, F.A., (1996). Systematische misverstanden binnen een cultuur. Hoe beïnvloeden professionele concepten de interpretaties van cliënten? Medische Antorpologie, 8 (1), 4454.

Bell, M. (2006, juli). Democratic Republic of Congo, Martin Bell reports on children caught in war. Geraadpleegd op 30 april 2009 op het World Wide Web: http://www.unicef.nl/upload/115300_822_1153726097427-Child_Alert_DRC_en.pdf. Belgische Coalitie tegen het gebruik van kindsoldaten (2009, 16 april). Kindsoldaten, een algemene inleiding. Geraadpleegd op 3 mei 2009 op het World Wide Web: http://www.kindsoldaat.be/page/news/29/kindsoldaten-eenalgemeneinleiding.html. Berman, H.R.N. (2001). Children and war: current understandings and future directions. Public Health Nursing, 18 (4), 243-252. Betancourt, T.S. & Khan, K.T. (2008). The mental health of children affected by armed conflict: Protective processes and pathways to resilience. International Review of Psychiatry, 20 (3), 317-328. Boeije, H.R. (2005). Analyseren in kwalitatief onderzoek: denken en doen. Amsterdam: Boom. Bracken, P.J., Giller, J.E. & Summerfield D. (1995). Psychological responses to war and atrocity: the limitations of current concepts. Social Science & Medicine, 40 (8), 1073-1082. Brunet, A., St-Hilaire, A., Jehel, L. & King, S. (2003). Validation of a French version of the Impact of Event Scale-Revised. Canadian Journal of Psychiatry, 48 (1), 56-61. Cheng, S.T. & Chan A.C.M. (2003). Factorial Structure of the Kidcope in Hong Kong Adolescents. The Journal of Genetic Psychology, 164 (3), 261–266. Coalition to stop the use of Child Soldiers (2004). Child Soldiers, Global Report 2004. Geraadpleegd op 5 september 2008 op het World Wide Web: http://www.reliefweb.int/rw/RWFiles2004.nsf/FilesByRWDocUNIDFileName/JMAN66TJ3B-csucs-glob-17nov.pdf/$File/csucs-glob-17nov.pdf. Coalition to stop the use of Gild Soldiers (2008). Child Soldiers, Global Report 2008. Geraadpleegd op 10 mei 2009 op het World Wide Web: http://www.unhcr.org/refworld/topic,4565c22523,4565c25f2cf,486cb0f61,0.html Compas, B.E., Connor-Smith, J.K., Saltzman, H., Thomsen, A.H. & Wadsworth, M.E. (2001). Coping With Stress During Childhood and Adolescence: Problems, Progress, and Potential in Theory and Research. Psychological Bulletin, 127 (1), 87-127. Compas, B.E., Ey, S. & Grant (1993). Taxonomy, assessment, and diagnosis of depression during adolescence. Psychological bulletin, 114 (2), 323-344. Compas, B.E., Orosan, P.G. & Grant, K.E. (1993). Adolescent stress and coping – implications for psychopathology during adolescence. Journal of Adolescence, 16 (3), 331349. Cuijpers, P. (2008). Dossier Preventie. Geraadpleegd op 8 mei 2009 op het World Wide Web: http://www.psy.nl/fileadmin/files/psywerkt/Document/dossier_files/Dossier_preventie_.pd f De Morgen (2007, 14 december). Meer kindsoldaten in Oost-Congo. Geraadpleegd op 12 september 2008 op het World Wide Web: http://www.demorgen.be/dm/nl/990/Buitenland/article/detail/104033/2007/12/14/Meerkindsoldaten-in-Oost-Congo.dhtml Derluyn, I., Broekaert, E, Schuyten, G. & De Temmerman, E. (2004). Post-traumatic stress in former Ugandan child soldiers. Lancet, 363 (9421), 861-863.

Edgar, K.A. & Skinner T.C. (2003). Illness Representations and Coping as Predictors of Emotional Well-being in Adolescents with Type 1 Diabetes. Journal of Pediatric Psychology, 28 (7), 485-493. De Vaal, D. (1999). Posttraumatische stressstoornis: Een verkenning van het concept met aandacht voor cultuur en betekenis. Medische antropologie, 11 (2), 335-360. Durakovic-Belko, E., Kulenovic, A. & Dapic, R. (2003). Determinants of Posttraumatic Adjustment in Adolescents from Sarajevo Who Experienced War. Journal of Clinical Psychology, 59 (1), 27-40. Ehntholt, K.A. & Yule, W. (2006). Practitioner Review: Assessment and treatment of refugee children and adolescents who have experienced war-related trauma. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47 (12), 1197-1210. Elbedour, S., Bensel, R.T. & Bastien, D. (1993). Ecological integrated model of children of war: Individual and social psychology. Child Abuse and Neglect, 17 (6), 805-819. Fergusson, D.M., Beatrais, A.L. & Horwood, L.J. (2003). Vulnerability and resiliency to suicidal behaviours in young people. Psychological Medicine, 33 (1), 61-73. Fields, L. & Prinz, R. (1997). Coping and adjustment during childhood and adolescence. Clinical Psychology Review, 17 (8), 937-976. Folkman S. & Lazarus R.S (1981). Consistency in coping – Reply. Journal of Health and Social Behavior, 22 (4), 457-459. Folkman S. & Lazarus R.S. (1988). Coping as a Mediator of Emotion. Journal of Personality and Social Psychology, 54 (3), 466-475. Frydenberg, E. & Lewis, R. (1991). Adolescent coping – the different ways in which boys and girls cope. Journal of Adolescence, 14 (2), 119-133. Frydenberg, E. & Lewis, R. (1993). Boys play sport and girls turn to others – age, gender and ethnicity as determinants of coping. Journal of Adolescence, 16 (3), 253-266. Frijda, N.H. (1999). Book review. Cognition and Emotion: From order to disorder. Acta psychologica, 100 (3), 329-332. Garralda M.E. & Rangel L. (2004). Impairment and coping in children and adolescents with chronic fatigue syndrome: a comparative study with other paediatric disorders. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45 (3), 543–552. Gold, J.I., Treadwell, M., Weissman L. & Vichinsky (2008). An expanded Transactional Stress and Coping Model for siblings of children with sickle cell disease: family functioning and sibling coping, self-efficacy and perceived social support. Child: care, health and development, 34 (4) 491–502. Goldstein, R.D., Wampler, N.S. & Wise, P.H. (1997). War experiences and distress symptoms of Bosnian children. Pediatrics, 100 (5), 873-878. Hampel, P. & Petermann, F. (2005). Age and gender effects on coping in children and adolescents. Journal of Youth and Adolescence, 34 (2), 73-83. Helsen, E. (2001). Separatie-individuatie en Psychosociale Problemen in de Adolescentie. Niet-gepubliceerde doctoraatstudie, Utrecht, Universiteit Utrecht. Hobfoll, S.E., Dunahoo, C.L, Benporath, Y. & Monnier, J. (1994). Gender and Coping: the dual-axis model of coping. American Journal of Community Psychology, 22 (1), 49-82.

Holden, E.W., Rawlins, C. & Gladstein J. (1998). Children's Coping with Recurrent Headache. Journal of Clinical Psychology in Medical Settings, 5 (2), 147-158. Horowitz, K., Weine, S. & Jekel, J. (1995). PTSD symptoms in urban adolescent girls – compounded commynity trauma. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 34 (10), 1353-1361. Human Development Reports (2008). Statistical Update Congo (Democratic Republic of the) The Human Development Index going beyond income. Geraadpleegd op 3 mei 2009 op het World Wide Web: http://hdrstats.undp.org/2008/countries/country_fact_sheets/cty_fs_COD.html International Rescue Committee (2008). Mortality in the Democratic Repcublic in Congo: an ongoing crisis. Geraadpleegd op 3 mei 2009 op het World Wide Web: http://www.theirc.org/resources/2007/2006-7_congomortalitysurvey.pdf. Jones, L. & Kafetsios, K. (2002). Assessing adolescent mental health in war-affected societies: the significance of symptoms. Child Abuse and Neglect, 26 (10), 1059-1080. Kimmel, C.E. & Roby, J.L. (2007). Institutionalized child abuse; the use of child soldiers. International Social Work, 50 (6), 740-754. Kleber, R. (2000, januari). Het trauma voorbij: over de grenzen van psychotraumatologie. De psycholoog, 8-14. Kleinman, A. (1995). Violence, culture and the politics of trauma. Berkeley: University of California Press. Klingman, A. (1992). Stress reactions of Israeli youth during the Gulf War – a quantitative study. Professional Psychology: Research and Practice, 23 (6), 521-527. Kloosterboer, K. (2007, november). Kinderen en gewapende conflicten. Geraadpleegd op 3 mei 2009 op het World Wide Web: http://www.unicef.nl/upload/149326_822_1195815440551-dossier_conflicten.pdf. Kohrt, B.A., Jordans, M.J.D., Tol, W.A., Speckman, R.A., Maharjan, S.M., Worthman, C.M. & Komproe, I.H. (2008). Comparison of Mental Health Between Former Child Soldiers and Children Never Conscripted by Armed Groups in Nepal. Journal of the Medical Associaton, 300 (6), 691-702. Krohne, H.W. (2002). Stress and Coping Theories. Geraadpleegd op 3 september 2008 op het World Wide Web: http://userpage.fu-berlin.de/~schuez/folien/Krohne_Stress.pdf. Kuntzel, M. (2006). Ahmadinejad’s Demons: A Gild of the Revolution Takes Over. The New Republic, 234 (15), 15-18. Kuwert, P., Spitzer, C., Rosenthal, J. & Freyberger, H.J. (2008). Trauma and post-traumatic stress symptoms in former German child soldiers of World War II. International Psychogeriatrics, 20 (5), 1014-1018. Latack, J.C & Havlovic, S.J. (1992). Coping with job stress – a conceptual evaluation framework for coping measures. Journal of Organizational Behavior, 13 (5), 497-508. Levering, B. & Smeyers, P. (1999). Opvoeding en onderwijs leren zien: Een inleiding in interpretatief onderzoek. Amsterdam: Boom. Lustig, S.L., Kia-Keating, M., Knight, W.G., Geltman, P., Ellis, H., Kinzie, D., Keane, T. & Saxe, G.N. (2004). Review of Child and Adolescent Refugee Mental health. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 43 (1), 24-36.

Macksoud, M.S. & Aber, J.L. (1996). The War Experiences and Psychosocial Development of Children in Lebanon. Child Development, 67 (1), 70-88. Maso, I. & Smaling, A. (1990). Objectiviteit in kwalitatief onderzoek. Amsterdam: Boom. Maso, I. & Smaling, A. (1998). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam: Boom. Masten, A.S. (2001). Ordinary magic: Resilience processes in development. American Psychologist, 56 (3), 227-238. Mels, C., Derluyn, I., Broekaert, E. & Rosseel, Y. (2007, april). Community-based crosscultural adaptation of mental health measures in emergency settings: validating the IES-R and HSCL-37A in Eastern Democratic Republic of Congo. Niet-gepubliceerde data, Gent, Vakgroep Orthopedagogiek. Mels, C., Derluyn, I., Broekaert, E. & Rosseel, Y. (2009). Screening for Traumatic Exposure and Posttraumatic Stress Symptoms in Adolescents in the War-Affected Eastern Democratic Republic of Congo. Archives of Pediatrics & Adolescents Medicine, 163 (6), 1-7. Mittendorf, C. (1997). Ik ben er kapot van. Amsterdam: Boom. Monroe, S.M & Simons, A.D (1991). Diathesis stress theories in the context of life stress research – implications for the depressive-disorders. Psychological bulletin, 110 (3), 406425. MONUC (2008, 8 april). UN Mission in DR Congo. Child protecction. Geraadpleegd op 3 mei 2009 op het World Wide Web: http://www.monuc.org/news.aspx?newsID=806&menuOpened=Activities. O’Connor, T.G., McGuire, S., Reiss, D., Hetherington, E.M. & Plomin, R. (1998). Cooccurrence of depressive symptoms and antisocial behavior in adolescence: A common genetic liability. Journal of abnormal Psychology, 107 (1), 27-37. Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (1997). Convention on the Rights of the Child. Geraadpleegd op 6 september 2008 op het World Wide Web: http://www.unhchr.ch/html/menu3/b/k2crc.htm Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (2002). Optional Protocol to the Convention on the Rights of the Child on the involvement of children in armed conflict. Geraadpleegd op 5 mei 2009 op het World Wide Web: http://www2.ohchr.org/english/law/crc-conflict.htm. Oláh, A. (1995). Coping strategies among adolescents: a cross-cultural study. Journal of Adolescence, 18 (4), 491-512. Olff, M., Langeland, W & Gersons, B.P.R. (2005). Effects of appraisal and coping on the neuroendocrine response to extreme stress. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 29 (3), 457-467. Olukoju, A. (2006). Culture and Customs of Liberia. London: Greenwood Press. Paardekooper B. (1999). The Psychological Impact of War and the Refugee Situation on South Sudanese Children in Refugee Camps in Northern Uganda: An Exploratory Study. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 40 (4), 529-536.

Pedersen, D. (2002). Political violence, ethnic conflict, and contemporary wars: broad implications for health and social well-being. Social Science & Medicine, 55 (2), 175-190. Rolf, J., Masten, A.S., Cicchetti, D., Nüchterlein, K.H. & Weintraub, S. (1990). Risk and protective factors in the development of psychopathology. Cambridge: Cambridge University Press. Roth, S. & Cohen, L.J. (1986). Aprpoach, Avoidance, and Coping with Stress. American Psychologist, 41 (7), 813-819. Rothbaum, F., Weisz, J.R & Snyder, S.S. (1982). Changing the world and changing the self : A2-process model of perceived control. Journal of Personality and Social Psychology, 42 (1), 5-37. Schoon, I. (2006). Risk and resilience: adaptions in changing times. Camebridge: Camebridge University Press. Seery, M.D., Silver, R.C. & Holman, A. (2008). Expressing Thoughts and Feelings Following a Collective Trauma: Immediate Responses to 9/11 Predict Negative Outcomes in a National Sample. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 76 (4), 657–667. Seiffge-Krenke, I. (2000). Causal links between stressful events, coping style, and adolescent symptomatology. Journal of Adolescence, 23 (6), 675-691. Shaw, J.A. (2003). Children Exposed to War/Terrorism. Clinical Child and Family Psychology Review, 6 (4), 237-246. Spirito, A., Stark, L.J., Grace, N. Stamoulis, D. (1991). Common problems and coping strategies reported in childhood and early adolescence. Journal of youth and adolescence, 20 (5), 531-544. Spirito, A. & Stark, L.J. (1994). Stressors and coping strategies described during hospitalization by chronically ill children. Journal of Clinical Child Psychology, 23 (3), 314-322. Spirito, A. (1996). Commentary: Pitfalls in the Use of Brief Screening Measures of Coping. Journal of Pediatric Psychology, 21 (4), 573-575. Stallard, P., Velleman, R., Langsford, J. & Baldwin, S. (2001). Coping and psychological distress in children involved in road traffic accidents. British Journal of Clinical Psychology, 40 (2), 197–208. Thabet, A.A.M., Tischler, V. & Vostanis, P. (2004). Maltreatment and coping strategies among male adolescents living in the Gaza Strip. Child Abuse and Neglect, 28 (1), 77-91. Thapa, S.B. & Hauff, E. (2005). Psychological distress among displaced persons during an armed conflict in Nepal. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 40 (8), 672-679. United Nations Security Council (2008, 4 april). S/RES/1804: the situation in the Great Lakes region. Geraadpleegd op 29 maart 2009 op het World Wide Web: http://www.un.org/Docs/sc/unsc_resolutions08.htm. Unicef Nederland (2004, 28 mei). Kinderen in oorlog, kindsoldaten. Geraadpleegd op 30 april 2009 op het World Wide Web: http://www.unicef.be/MFiles/BKS.pdf. Van der Ploeg, J.D., (2003). Gedragsproblemen: ontwikkelingen en risico’s. Rotterdam: Lemniscaat.

Van der Ploeg, J.D., (2005). Behandeling van gedragsproblemen: Initiatieven en inzichten. Rotterdam: Lemniscaat. VIC, NGO voor ontwikkelingssamenwerking (2008). Reïntegratie van ex- kindsoldaten in de Democratische Rebupliek Congo. Geraadpleegd op 5 januari 2009 op het World Wide Web: http://www.vicngo.be/nl/578. Wardekker, W. (1999). Criteria voor de kwaliteit van onderzoek. Amsterdam: Boom. Weiss, D. & Marmar, C. (1997). The impact of event Scale-Revised. NewYork: Guilford Press. Wessells, M. (1997). Child soldiers. The Bulletin of the Atomic Scientists, 53 (6), 32-39. Wessels, M. (2006). Child Soldiers, from violence to protection. Harvard: Harvard University Press. Wessells, M. (2007). Trauma, culture, and community: getting beyond dichotomies. Geraadpleegd op 5 september 2008 op het World Wide Web: http://www.childsoldiers.org/psycho-social/Getting_beyond_dochotomies_2007.pdf.

UNIVERSITEIT GENT Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar

Recommend Documents