40 JAAR J STICHTING MILIEUFEDERATIE LIMBURG
Jaarverslag 2011
stichting milieufederatie limburg
Inhoud Voorwoord
1
1 Thema’s
2
Natuur en landschap
2
Ruimte
5
Milieu en water
7
Landbouw
9
Bedrijven
10
Energie en klimaat
11
Mobiliteit
12
2 Communicatie
14
3 Samenwerking
18
4 Organisatie
20
5 Jaarrekening 2011
24
Accountantsverklaring
28
6 Verantwoordingsverklaring bestuur Milieufederatie Limburg Rooster van aftreden bestuur
Colofon
29 31
32
Voorwoord
1
2011 was een bijzonder jaar voor de Milieufederatie Limburg:
Meerjarenbeleidsplan 2012-2017 met sterkte-en-zwakte analyses,
een jaar om vooruit te kijken, een jaar om terug te blikken, maar
kansen en bedreigingen en uitgangspunten voor het te voeren
natuurlijk ook een jaar om hard te werken en de provincie Limburg
beleid.
zo leefbaar mogelijk te maken én te houden. Intussen werd natuurlijk ook gewoon hard gewerkt. De medeTerugkijken deden we in 2011 tijdens de viering van het 40-jarig
werkers van de Milieufederatie hebben groepen bijgestaan met
jubileum van de Milieufederatie. Deze mijlpaal werd gevierd met
kennis en andere vormen van ondersteuning, actuele thema’s zijn
een feestelijke bijeenkomst in Roermond waarin stof tot naden-
besproken, er is documentatie verschaft én voorlichting gegeven.
ken werd gegeven door Bas Haring en er volop gediscussieerd
Ook is er meegedacht en gepraat over nieuwe plannen van over-
werd over de toekomst van Limburg en de Limburgse bevolking,
heid en andere organisaties. Soms werd hierbij kritiek gegeven
en de rol van de Milieufederatie daarin.
op ontwikkelingen, meestal in goed overleg. In enkele gevallen - bijvoorbeeld bij de plannen voor de Buitenring Parkstad - heeft
Vooruit kijken ging op een intensieve manier: medewerkers en
de Milieufederatie zich op afgesproken wijze (zoals vastgelegd
bestuur hebben zich afgevraagd wat hun ideale toekomstbeeld is,
in de gedragscode) teruggetrokken uit overleg. Op die wijze
wat de visie van de Milieufederatie is voor de komende jaren, en
behoudt de federatie het recht om te kunnen procederen tegen
wat daarbij de speerpunten zijn. Er is overleg geweest over het
onzalige en onnodige aantasting van natuur en leefbaarheid. In dit jaarverslag kunt u gedetailleerd lezen waar de medewerkers van de Milieufederatie zich het afgelopen jaar allemaal mee bezig hebben gehouden. Ik wens u daarbij veel leesplezier, en wellicht ook inspiratie. Rest mij u nog te melden dat ik per 31 december 2011 aftreed als voorzitter en opgevolgd word door Marieke Kruit. Met vriendelijke groet, Liesbeth van Soest
Foto: Monique Demarteau
Voorzitter
2
1 Thema’s
natuur en landschap
Landschapspark De Graven
van de beheerplannen die worden opgesteld voor de 23 Natura
De Milieufederatie Limburg heeft zitting in het bestuur van
2000-gebieden in Limburg. Daarnaast probeert zij draagvlak te
Landschapspark De Graven samen met gemeentelijke vertegen-
verwerven voor de doelstellingen van het Europese Natura 2000-
woordigers, Dienst Landelijk Gebied en de Provincie Limburg. De
beleid.
Westelijke Mijnstreek (regio Sittard-Geleen) is een verstedelijkt
In 2011 heeft de aanpak van het stikstofprobleem in de Natura
gebied, waar grote industriële bedrijven als Nedcar, DSM en Sabic
2000-gebieden de agenda bepaald. Via de zogenoemde Programma-
het uiterlijk bepalen. Landschapspark De Graven is opgezet om als
tische Aanpak Stikstof (PAS) wordt een oplossing gezocht voor het
tegenhanger van de ‘rode’ ontwikkelingen serieus werk te maken
teveel aan stikstof in een groot deel van de Natura 2000-gebieden,
van de versterking van natuur, landschap en recreatie. Dat is
waardoor de natuurdoelen in deze gebieden onder druk staan. De
essentieel voor een aantrekkelijk woon-, werk- en leefklimaat van
definitieve aanwijzing van de Natura 2000-gebieden en de opstel-
de dichtbevolkte Westelijke Mijnstreek.
ling van de beheerplannen wachten op een adequate oplossing van
In 2011 is gewerkt aan de volgende projecten: Oude Pastorie
dit hardnekkige probleem.
(Beek), Integraal project Catsop (Stein), Heidekamppark (Stein),
De Milieufederatie Limburg heeft zich in 2011 samen met andere
A2 Groenzone, Urdal-Scharberg (Stein), opwaardering Kakkertdal
natuur- en milieuorganisaties bemoeid met de totstandkoming
(Schinnen), Ecopassage A2 (Beek), hellingen Schinnen-Spaubeek,
van de PAS, die niet alleen een oplossing moet bieden voor de
natuurtransferium Sweikhuizen (Schinnen), kasteelpark Elsloo
economische ontwikkeling van landbouwbedrijven rondom de
(Stein) en nieuw bos (Sittard-Geleen). De Milieufederatie woonde
Natura 2000-gebieden, maar ook perspectief biedt voor het herstel
een aantal vergaderingen van het bestuur van het Landschapspark
en de ontwikkeling van de uit oogpunt van Europees natuurbeleid
bij. Ze adviseerde over nieuwe, groene projecten en leverde op die
belangrijke natuurwaarden (de natuurparels). In de loop van 2012
wijze een bijdrage aan de ‘vergroening’ van deze sterk verstede-
wordt de invoering van de PAS verwacht.
lijkte regio.
Natuurbeleid In de loop van 2011 heeft een transitie van De Graven plaatsge-
Het nieuwe kabinetsbeleid heeft een enorme impact op de toe-
vonden. Het werkgebied van Landschapspark De Graven is verruimd
komst van het landelijke gebied in Limburg. De regering heeft in
tot dat van de hele Westelijke Mijnstreek. Het omvat nu niet alleen
haar regeerakkoord een enorme korting op het budget van natuur
de (buiten)gebieden van de gemeenten Schinnen en Sittard-
en landschap aangekondigd. Hoeveel precies, daarover verschillen
Geleen, maar ook die van de gemeenten Beek en Stein. Stichting
de meningen. Natuurmonumenten spreekt van een korting van maar
Landschapspark De Graven Westelijke Mijnstreek (nieuwe naam)
liefst 72 procent in 2015 ten opzichte van 2011. De gevolgen voor
gaat zich concentreren op de uitvoering van twaalf projecten van
natuur en landschap zijn ingrijpend.
het ‘speerpunt landschap’ uit de Regiovisie Westelijke Mijnstreek. In de nieuwe setting wordt het bestuur gevormd door vier wethou-
Het drastisch verkleinen van de Ecologische Hoofdstructuur (EHS)
ders van de betrokken gemeenten. De voormalige bestuurspartijen
getuigt van kortetermijnvisie. Natuurterreinen blijven daardoor
Waterschap Roer en Overmaas, LLTB en de Milieufederatie Limburg
geïsoleerd liggen, maar ook andere maatschappelijke processen zoals
hebben geen zitting meer in het bestuur. Voor overleg met laatst-
landbouwstructuurverbetering, hoogwaterbestrijding en recreatie in
genoemde partijen is een platform opgericht dat zich zal bezig-
het buitengebied ondervinden daar de gevolgen van. Investeringen
houden met gebiedsbeleid en de ontwikkeling van het platteland.
uit het verleden worden zo teniet gedaan, een enorme kapitaalvernietiging. Volgens het Planbureau voor de Leefomgeving zullen
Natura 2000
de voorgenomen bezuinigingen van het Rijk op het natuur- en
Natura 2000 is een Europees netwerk van beschermde natuur-
landschapsbeleid leiden tot een verdere verslechtering van de
gebieden. De Milieufederatie bemoeit zich intensief met de inhoud
natuurkwaliteit en de leefomstandigheden van planten- en dier-
3
soorten, die op basis van de Europese Vogel- en Habitatrichtlijnen
zaterdag 19 februari de aanbieding van het ‘Appèl van Maastricht’
moeten worden beschermd. Ook zullen de kwaliteit van het Neder-
plaats, gevolgd door een politiek debat onder leiding van Jan de
landse landschap en de recreatieve waarde ervan achteruitgaan.
Koning (bekend van L1-televisie). Het Appèl van Maastricht is
Dit is voor een aantal natuur- en milieuorganisaties, onder wie de
bedoeld om politici wakker te schudden en actie te ondernemen
Milieufederatie Limburg, aanleiding geweest om te starten met de
voor een krachtige en robuuste EHS. Voor de actie is een speciale
actie Hart voor Natuur.
website in het leven geroepen: www.hartvoornatuur.nu. Vervolgens is in het kader van de coalitieonderhandelingen een brief naar
Hart voor Natuur
alle Statenfracties gestuurd, waarin nog eens het belang van een
Hart voor Natuur, een coalitie van ruim twintig natuur- en milieu-
robuuste EHS werd onderstreept.
organisaties onder wie de Milieufederatie Limburg, heeft op 2 januari 2011 natuurminnend Nederland opgetrommeld om een activiteit
Ontsnippering
in de natuur te ondernemen als protest tegen het beleid van het
Versnippering van leefgebieden als gevolg van doorsnijding door
kabinet Rutte-Verhagen. In ruim honderd gebieden verspreid door
wegen is een belangrijke oorzaak van de achteruitgang van flora
Nederland stonden boswachters, natuurgidsen en vrijwilligers die
en fauna. Maatregelen om de versnippering tegen te gaan en
dag klaar om belangstellenden wegwijs te maken in de Nederlandse
verbindingen tussen leefgebieden te herstellen - de zogenaamde
natuur. In Hart voor Natuur zijn naast de Natuur en Milieu-
ontsnipperingsmaatregelen - zijn belangrijk, maar hebben geen
federaties ook Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Milieudefensie,
prioriteit bij de meeste gemeenten. De Milieufederatie en de
Natuur en Milieu, de Vlinderstichting, 12Landschappen, SOVON
stichting Instandhouding Kleine Landschapselementen (IKL) zijn in
Vogelonderzoek en Vogelbescherming Nederland verenigd.
2010 een project gestart om in zes gemeenten in Limburg ontsnipperingsmaatregelen op de gemeentelijke agenda te krijgen en om
In het kader van de landelijke actie Hart voor Natuur is in februari
realisatie van kleine faunavoorzieningen te bevorderen. In 2011
tevens een estafette van vijf wandelingen georganiseerd in
heeft de Milieufederatie samen met de bij haar aangesloten groepen
Limburg. De eerste wandeling startte in Gennep op 15 februari.
de knelpunten rondom faunavoorzieningen in beeld gebracht. Het
Aansluitend aan de laatste wandeling van de estafetteloop vond op
gaat om de gemeenten Gennep, Venlo, Roermond, Echt-Susteren, Voerendaal en Gulpen-Wittem. Het project is (voorlopig) niet verder doorgezet in verband met bezuinigingen op het ILG-budget, waaruit de ontsnipperingsmaatregelen gefinancierd zouden moeten worden.
Dierenbeschermingscentrum Limburg De Dierenbescherming Limburg wil het dierenbeschermingscentrum Limburg gaan bouwen aan de N297 in Born. Dierenbescherming Limburg, betrokken natuurorganisaties (onder wie de Milieufederatie Limburg), Provincie Limburg en de gemeente Sittard-Geleen hebben daarover in 2011 een akkoord bereikt. Natuurmonumenten, de Milieufederatie Limburg, IVN Land van Swentibold en het Graetheidecomité zijn van meet af aan betrokken geweest bij het locatie-onderzoek. Volgens de natuurorganisaties is er sprake van een win-win-situatie. Ter compensatie voor de nieuwbouw van het dierenwelzijnscentrum op een natuurakker
4
van bijna twee hectare, wordt ongeveer zeven hectare nieuwe
openbaar, sportveld, reclame, recreatieterreinen, verlichting uit een
natuur aangelegd. Hiervoor stelt de gemeente grond in de nabij-
gebouw, verlichting van een gebouw, particulier. De helft van het
heid beschikbaar die vervolgens als natuur ingericht gaat worden.
aantal meldingen valt in de categorie openbare verlichting, zoals
Het stuk grond waar het centrum komt, heeft momenteel nog
straatverlichting die de gehele nacht brandt of lantaarnpalen die
een agrarische bestemming en maakt deel uit van de Ecologische
(in)direct in woon- of slaapkamer schijnen.
Hoofdstructuur (EHS). Dat betekent dat de EHS ter plekke herbegrensd moet worden. De Milieufederatie is toch akkoord omdat
In de categorie ‘verlichting uit een gebouw’ scoort opvallend hoog
er uiteindelijk meer nieuwe natuur bijkomt dan er verdwijnt.
de verlichting uit kassen, met name ten noorden van Roermond.
Bovendien heeft de gemeente verklaard geen medewerking meer te
Ook verlichting van gebouwen vindt men vaak onnodig: monu-
verlenen aan de komst van een golfbaan in het betreffende gebied,
menten en gebouwen die de hele nacht verlicht zijn of waarbij de
een eis van de betrokken natuurorganisaties.
verlichting niet goed is afgesteld waardoor vooral de omgeving en omliggende woningen verlicht worden. Uiteraard zijn er ook
Nacht van de Nacht
meldingen van reclameverlichting. Deze betreffen bijna allemaal
De zevende Nacht van de Nacht op 29 oktober 2011 is zeer
reclamemasten en grote reclameborden langs snelwegen.
succesvol verlopen. Zo’n 25.000 mensen, onder wie veel kinderen, namen deel aan zo’n 300 activiteiten verspreid over alle provincies.
In Limburg zijn in totaal zestig lichthinderklachten gemeld. Dit
In Limburg namen ruim 2.000 mensen deel aan een van de 33
lijkt weinig ten opzichte van de 2.000 meldingen in heel Neder-
‘donkere’ activiteiten.
land. Vooral rondom grote steden als Utrecht, Amsterdam en Rot-
In Limburg deed ook de provincie mee aan de Nacht van de Nacht
terdam zijn veel meldingen van lichthinder op de kaart zijn gezet.
door de aanstraalverlichting van het Gouvernement in Maastricht
Het lage aantal meldingen in Limburg betekent dat we wellicht al
te doven. Verder waren de gemeenten Mook en Middelaar, Beek,
in een redelijk donkere provincie leven. Dat neemt niet weg dat het
Nederweert, Brunssum, Schinnen, Meerssen, Beesel en Leudal actief
natuurlijk altijd donkerder kan. De Milieufederatie heeft daarom in
tijdens de Nacht van de Nacht. Deze gemeenten hebben aanstraal-
2011 een paar lichthinderproblemen aangekaart bij de betrokkenen
verlichting van gemeentehuizen, monumenten, kerken en kunst-
en waar mogelijk opgelost. Zo is onder meer bedrijfsverlichting
werken uitgezet. In de gemeente Beek werd dertig procent van de
beter afgesteld zodat langskomend autoverkeer niet meer wordt
straatverlichting uitgeschakeld. Vodafone (Maastricht), Universiteit
verblind. Ook is in overleg met een ander bedrijf verlichting aange-
Maastricht, Centraal Bureau voor de Statistiek (Heerlen), Heiming
past zodat de aanpalende woningen geen lichthinder meer hebben.
Optiek, autobedrijf Feijts en Albert Heijn (Beesel) doofden zoveel mogelijk nachtelijke (reclame)verlichting. Tot en met 2010 liep het project Laat het Donker Donker waarin ook aandacht voor duisternis werd gevraagd. In 2011 is dit landelijke project gekoppeld aan de Nacht van de Nacht.
Lichthinderinventarisatie Eén donkere nacht is leuk, maar de Milieufederatie Limburg is op zoek naar structurele maatregelen om overbodige nachtverlichting tegen te gaan. Door middel van een digitale lichthinderkaart is in de maanden september en oktober 2011 geïnventariseerd welke lichthinderproblemen er zijn en welk soort lichthinder mensen het meeste stoort. De meldingen zijn in zeven categorieën verdeeld:
ruimte
5
Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte
Greenportlane
Deze nota geeft de kaders aan voor het ruimtelijke beleid van
De Milieufederatie Limburg was in 2011 voorzitter van de klank-
het Rijk en is via doorwerking in provinciale en gemeentelijke
bordgroep Groen, Water en Milieu van de Developement Company
plannen indirect belangrijk voor de ruimtelijke inrichting van de
Greenport Venlo (DCGV). In deze klankbordgroep zitten vertegen-
provincie Limburg. Samen met de provinciale Natuur en Milieu-
woordigers uit de achterban van de Milieufederatie en van andere
federaties en andere natuur- en milieuorganisaties is in 2011
maatschappelijke organisaties (onder meer Staatsbosbeheer).
gelobbyd richting Tweede Kamer om belangen van milieu, natuur
Samen met DCGV proberen zij zorg te dragen voor een goede
en landschap een duidelijker plek te geven in de nota.
invulling van de groene corridors en robuuste groenstructuren in de gebiedsontwikkeling Greenport.
Helihaven De Milieufederatie heeft in 2010 geen zienswijze kunnen indie-
Planologische ontwikkelingen
nen tegen de Concept-Luchthavenverordening van de Provincie
De Milieufederatie Limburg werd in 2011 vaak om advies
Limburg, aangezien de helihaven in Heythuysen alsmede de
gevraagd door burgers en aangesloten groepen. Meestal ging het
luchthaven in Arcen niet in deze verordening waren opgenomen.
om planologische ontwikkelingen in de regio. Wat betreft deze
In december 2010 heeft de Provincie Limburg de definitieve
ontwikkelingen gaat het bijna altijd om meerjarige projecten.
verordening vastgesteld. Toen pas bleek dat hierin toch een lucht-
Bijna alle dossiers lopen dan ook door in 2012. Het gaat te ver
havenregeling voor de helihaven in Heythuysen is opgenomen.
om in dit jaarverslag alle dossiers uitgebreid te beschrijven. We
De Milieufederatie heeft hiertegen in 2011 beroep ingesteld bij
volstaan met het benoemen van de planologische ontwikkelingen
de Raad van State, omdat een helihaven volgens haar niet thuis-
in de provincie en geven de stand van zaken weer in een tabel
hoort in de nabijheid van Natura 2000- en EHS-gebied Leudal.
(zie pagina 6).
Racecircuit De Peel De rechter bepaalde in 2008 dat het racecircuit Bakelse Dijk (Venray) niet meer gebruikt mag worden. Medio 2009 werden vervolgens het bestemmingsplan en de milieuvergunning door de Raad van State vernietigd. Om niet in nieuwe juridische procedures verstrikt te raken, heeft de Milieufederatie in 2009 met de gemeente en de racecircuiteigenaar opgetrokken om constructief mee te denken in het zoekproces naar een andere locatie. Een en ander is echter niet conform gemaakte afspraken verlopen. De Milieufederatie heeft daarom in december 2010 een brief gestuurd naar de gemeenteraad van de gemeente Venray. Zij is het niet eens met de voorbarige conclusie van het college van burgemeester en wethouders om alleen de Bakelse Dijk als locatie verder uit te werken. In 2011 is het bestemmingsplan en de MERstudie in procedure gegaan. Hierin is bevestigd dat niet is gehandeld conform de afspraken in het gezamenlijke zoekproces naar een geschikte locatie. De Milieufederatie werd hierdoor tegen haar voornemens in gedwongen om een zienswijze in te dienen. De procedure loopt door in 2012.
Planologische ontwikkeling
Ondernomen actie
Stand van zaken
Overleg
Loopt nog
o
Ontwikkeling tussengebied Malden-Mook
Overleg
Loopt nog
o
Structuurvisie Venray
Overleg
Loopt nog
o
Racecircuit De Peel
Zienswijze ingediend
Loopt nog
o
Motorcross Venlo
Overleg
Loopt nog
o
(Groene Structuren) Greenportlane
Overleg
Loopt nog
o
Project Heiderijk
Overleg
Loopt nog
o
Ontsluiting Groesbeek-Mook
Overleg
Loopt nog
o
Bestemmingsplan Buitengebied Gennep
Overleg
Loopt nog
o
Woningbouw de Bisselt
Overleg
Loopt nog
o
Bestemmingsplan Buitengebied Venlo
Overleg
Loopt nog
o
Uitbreidingsplan Grathem
Overleg
Loopt nog
o
Helicopterterrein Leudal
Juridische procedure
Loopt nog
o
Structuurvisie Beesel
Zienswijze ingediend
Deels rekening gehouden met visie SML o/+
Aardgastransportleiding Peel-Schinveld
Schriftelijke reactie ingediend samen Loopt nog
Resultaat
Ontwikkelingen Noord-Limburg Ontgronding/natuurontwikkeling Koningsven
6
Ontwikkelingen Midden-Limburg
o
met Brabantse Milieufederatie Lus van Linne
Zienswijze ingediend
Loopt nog
o
Bestemmingsplan buitengebied Weert
Overleg
Loopt nog
o
Bestemmingsplan buitengebied Nederweert
Overleg
Loopt noog
o
Reclamemast Nederweert
Zienswijze ingediend
Tegemoet gekomen aan visie SML
+
N280-West
Overleg
Tegemoet gekomen aan visie SML
+
Structuurvisie en bestemmingsplan
Overleg
Loopt nog
o
Uitbreiding Essent (Maasgouw)
Overleg
Loopt nog
o
Structuurvisie Maasgouw
Zienswijze ingediend
Deels tegemoet gekomen aan visie SML o/+
Rosslag (Herten)
Inspraak SML
Loopt nog
o
Uitbreiding Nunhems Zaden
Lobby SML
Loopt nog
o
Zandwinning Weert
Overleg
Loopt nog
o
IJzeren Rijn
Overleg
Loopt nog
o
Aanleg Golfbaan Eys
Overleg
Loopt nog
o
Buitenring Parkstad (Inpassingsplan)
Juridische procedure
Tegemoet gekomen aan visie SML
+
Buitenring Parkstad (Flora en Fauna Wet)
Juridische procedure
Loopt nog
o
Buitenring Parkstad (NB Wet)
Juridische procedure
Loopt nog
o
Wijncentrum Rott
Overleg
Loopt nog
o
Landgoed St. Pietersberg
Overleg
Loopt nog
o
Betonbedrijf Gelissen
Overleg
Loopt nog
o
Parkeerproblematiek Holset
Overleg, brief
Deels tegemoet gekomen aan visie SML o/+
Bomenkap beekdalen
Overleg
Deels tegemoet gekomen aan visie SML o/+
OPAC (Graetheide)
Overleg
Loopt nog
o
Ondergrondse CO2-opslag (Graetheide)
Overleg
Ministerie heeft plannen stilgelegd
+
(Groene Structuren) A2
Overleg
Loopt nog
o
Spooremplacement Born
Zienswijze ingediend
Loopt nog
o
Dierenwelzijnscentrum (Born)
Overleg
Tegemoet gekomen aan wensen SML
+
Echt-Susteren
Ontwikkelingen Zuid-Limburg
o = onbekend
+ = positief
- = negatief
o/+ = deels positief
milieu en water
7
Gemeenten met hart voor schoon water
discussie over prioritering van de TOP-gebieden die noodzakelijk
Via het project ‘Gemeenten met hart voor schoon water’ wordt
was als gevolg van de bezuinigingen van het Rijk op natuur- en
gepoogd draagvlak te creëren bij gemeentelijke bestuurders voor
milieubeleid.
het saneren van riooloverstorten. Hiermee kan de natuurlijke in samenspraak met de Provincie Limburg en de waterschappen in
Klankbordgroep Kader Richtlijn Water / Deltaplan Grote Rivieren
Limburg. Het doel is de riooloverstortfrequentie terug te brengen
De Milieufederatie Limburg vindt het belangrijk dat de plannen van
tot één keer in de twee of vijf jaar, liefst vóór 2015 en - in geval
de Kader Richtlijn water (KRW) voor schoon water in alle provincies
van uitstel - uiterlijk vóór 2027.
snel worden uitgevoerd en volgt daarom in de Klankbordgroep
waterkwaliteit aanzienlijk verbeterd worden. Dit doet de federatie
KRW/Deltaplan Grote Rivieren de voortgang van de plannen. Op 2 november 2011 was er een succesvolle bijeenkomst in Weert,
De Rijksbezuinigingen leiden ook hier helaas tot temporisering.
waar zes gemeenten - te weten Bergen, Onderbanken, Roermond,
Het Deltaplan beoogt onder meer de veiligheid tegen overstro-
Valkenburg, Venray en Weert - een presentatie hebben gegeven
mingen te verbeteren en klimaatproof te maken. In 2011 zijn
over hoe zij de riooloverstortproblematiek aanpakken. Doel was
de voorbereidingen getroffen om in 2012 een besluit te kunnen
om gemeenten die op een positieve manier met hun waterbeleid
nemen over de mogelijke strategieën. Deze strategieën worden in
bezig zijn, met name op het gebied van sanering van rioolover-
de Klankbordgroep besproken. De Milieufederatie Limburg vindt
storten, tijdens het event in het zonnetje te zetten.
dat de veiligheid langs de Maas vooral moet worden bewerkstelligd
Riooloverstorten zijn namelijk een groot probleem voor de water-
door de rivier op een zo natuurlijk mogelijke manier de ruimte te
kwaliteit in de Limburgse beken. Van de ruim 1.000 overstorten in
geven: meer natuur, een aantrekkelijker landschap en meer veilig-
Limburg hebben circa 200 overstorten een hoge saneringsurgentie.
heid.
Ongeveer 110 overstorten lozen op kwetsbare wateren, die hierdoor ernstig vervuild raken.
Maas
Samen met de beide Limburgse waterschappen is door de Milieu-
Het uitgangspunt van optimalisatie van bouwgrondstoffenwinning,
federatie Limburg nagegaan welke gemeenten een goede ambitie
zoals gekozen is in het Zandmaasproject, deelt de Milieufederatie
ten toon spreiden om de overstortproblematiek aan te pakken. Dit
niet. Het gevolg van de in Limburg gevolgde koers is dat er vele
zijn met name de bovengenoemde zes gemeenten.
onnodige zeer diepe ontgrondingen moeten worden gerealiseerd, terwijl diepere ontgrondingen niet bijdragen aan een grotere
Verdroging
waterafvoer. Principieel is de Milieufederatie van mening dat het
Onder de noemer Nieuw Limburgs Peil/GGOR wordt er in Limburg
garanderen van veiligheid van de burgers een overheidstaak is, die
hard gewerkt aan de bestrijding van verdroging van de belangrijk-
in principe los moet worden gezien van de zandwinningsprojecten.
ste natuurgebieden, de zogenoemde TOP-gebieden. De Milieufede-
Hierin wordt de federatie gesteund door de aanbevelingen van de
ratie Limburg ging in 2010 op hoofdlijnen akkoord met de plannen
Deltacommissie (Commissie Veerman, 2008). Om deze reden kijkt
van de Provincie Limburg en de waterschappen en nam in 2011
de Milieufederatie kritisch naar de plannen voor de herontgronding
deel aan de provinciale Begeleidingsgroep Voortgang Verdrogings-
van de Lus van Linne. Dit gebied kent zeer grote natuurwaarden
bestrijding (GGOR). Belangrijkste aandachtspunten voor de
die voor een belangrijk deel te danken zijn aan de relatief ondiepe
Milieufederatie waren daarbij het behalen van de natuurdoelen, de
plassen. In 2011 heeft de Milieufederatie een zienswijze op
prioriteitstelling en de kwaliteit van het grondwater. Deze aspec-
de MER ingediend, waarin de federatie nadrukkelijk vraagt om
ten worden belangrijker naarmate er meer bezuinigd gaat worden
rekening te houden met de ter plaatse voorkomende bodemveront-
op de beschikbare financiële middelen van Rijk, provincie en de
reiniging en het gegeven dat het gebied Osen zich kwalificeert als
waterschappen. De Milieufederatie was in 2011 betrokken bij de
Vogelrichtlijngebied.
8
Bodemkwaliteit
Op 29 januari en 12 februari 2011 werden twee Inspiratiedagen
De Milieufederatie volgt de actuele ontwikkelingen op het gebied
Stilte in respectievelijk Schin op Geul en in Geijsteren (bij Venray)
van bodemkwaliteit in de provincie. Tijdens de regiovergadering
georganiseerd. Ruim honderd mensen namen deel aan de Inspiratie-
Westelijke Mijnstreek in oktober 2010 is een presentatie gehouden
dagen. De meeste deelnemers werken als gids voor IVN, Staatsbos-
over de aanpak van oude stortplaatsen door de Provincie Limburg.
beheer of een Natuur- en Milieucentrum, maar de Inspiratiedagen
In 2011 zijn ideeën ontwikkeld hoe via urban-mining (actief
trokken ook andere belangstellenden. Het programma bestond uit
zoeken naar bruikbare materialen zoals koper, lood etc.) sanering
inspirerende lezingen, gevolgd door een drietal workshops in de
van oude stortplaatsen in de EHS zou kunnen worden gefinancierd.
buitenlucht.
Mogelijkerwijze dat in 2012 hieraan via een pilotproject invulling kan worden gegeven.
Naast de twee Inspiratiedagen is in maart 2011 een enquête uitgezet onder recreanten, wandelaars en bezoekers in tien
Luchtkwaliteit
stiltegebieden in Limburg. Er is met name onderzocht hoe zij de
De luchtvervuiling met onder meer fijnstof en stikstofoxiden
stiltegebieden beleven. Ruim 75% van de geënquêteerden wist dat
blijft een punt van zorg. De Milieufederatie Limburg wil graag
ze recreëerden in een stiltegebied, ook gaven zij aan te weten wat
een bijdrage leveren aan de verbetering van de luchtkwaliteit in
een stiltegebied precies is; 82% vond het daadwerkelijk stil in het
Limburg. Daarom nam de federatie in 2011 deel aan het Platform
gebied. Het geluid van vogels staat bovenaan in de lijst van meest
Luchtkwaliteit, een periodiek overleg met de grotere Limburgse
gehoorde geluiden. Als storend werden ervaren: geluiden afkomstig
gemeenten, Rijkswaterstaat, de GGD en de Provincie Limburg.
van auto’s, vliegtuigen, mountainbikers én luidruchtige mensen.
Door deelname aan het platform blijft de Milieufederatie op de
De deelnemers aan de enquête gaven tevens aan dat het stilte-
hoogte van ontwikkelingen op het gebied van luchtkwaliteit in de
gebied stil moet blijven, omdat dit hen rust en ontspanning geeft
gemeenten en provincie. Hierdoor kan ze betere adviezen geven
en omdat dit nodig is voor flora en fauna.
aan lokale natuur- en milieuorganisaties. Verder heeft de Milieufederatie zitting in het Platform Luchtkwaliteit Maastricht. Daardoor
Op 27 april is de eerste Dag Van Stilte georganiseerd in Limburg,
is ze nauw betrokken bij de uitvoer van het luchtkwaliteitplan van
gelijktijdig met de International Noise Awareness Day. In de stilte-
de gemeente. De inzet van de Milieufederatie in 2011 richtte zich
gebieden in Valkenburg, Leudal, Stein, Venray en Roerdalen zijn
met name op de gezondheid van de inwoners van de binnenstad en
die dag wandelingen georganiseerd door de Milieufederatie
de bijbehorende singels.
Limburg in samenwerking met vrijwilligers van aangesloten organisaties, onder wie IVN. Aan de hand van een aantal stilte-
Geluidhinder
opdrachten konden de deelnemers stilte ervaren.
De Milieufederatie Limburg heeft in 2010 deelgenomen aan het Platform Geluidhinder van de Provincie Limburg. Door deelname aan
In 2011 is tevens een start gemaakt met het voorbereiden van
dit platform wordt geprobeerd het geluidsbeleid van gemeenten en
vijf stiltewandelingen in Limburg. De wandelingen zullen in 2012
provincie waar nodig bij te sturen zodat uiteindelijk de geluidshinder
aangeboden worden aan het publiek.
in Limburg minder wordt. Binnen dit platform heeft de Milieufederatie Limburg het project ‘Hoor de Stilte’ opgestart. In het kader van dit project zijn in 2011 verschillende activiteiten georganiseerd, onder meer workshops en een enquête. De Milieufederatie voert het project ‘Hoor de Stilte’ uit met financiële steun van de Provincie Limburg en werkt hierbij nauw samen met het IVN Consulentschap en de werkgroep District Kader Vorming van het IVN.
landbouw
9
Glastuinbouw
in Limburg een Verordening Stikstof op te stellen.
Met name in het noorden van de provincie zijn veel glastuin-
Gelet op het grote belang voor de kwaliteit van de natuur zal de
bouwbedrijven gevestigd. Het beleid is erop gericht om deze
Milieufederatie zo goed mogelijk hierin participeren.
bedrijven zoveel mogelijk te vestigen in concentratiegebieden en projectvestigingslocaties (Californië en Siberië). De Milieu-
Innovatieagenda duurzame veehouderij Limburg (Induvel)
federatie heeft in 2011 deelgenomen aan het bestuurlijk en
De Milieufederatie zat in 2011 zowel in de stuurgroep, het
ambtelijk overleg glastuinbouw. Door de inbreng van onder meer
kernteam en een drietal themagroepen van het project Induvel.
de federatie heeft de Provincie Limburg toegezegd serieus werk
Een groot deel van de achterban van de Milieufederatie is zeer
te maken van de concentratie van glastuinbouw. Er wordt door de
kritisch ten opzichte van de intensieve veehouderij en vraagt
federatie meegedacht over de invoering van een nieuw instru-
zich af of deze überhaupt duurzaam kan zijn.
ment, de zogenaamde ‘glasba(n)k’. De bedoeling is om uitbrei-
In het kader van dit project heeft de Milieufederatie samen met
ding van glastuinbouwbedrijven in het buitengebied te koppelen
Wageningen Universiteit en HAS (Den Bosch) objectieve criteria
aan sloop van oude glasopstanden op kwetsbare plekken elders
geformuleerd waaraan een duurzame veehouderij zou moeten
zodat glastuinbouw in duurzame gebieden gestimuleerd wordt en
voldoen onder meer op die aspecten waarover de achterban
op minder duurzame plekken afgebouwd wordt.
bijzonder kritisch is zoals: ammoniak- en fijnstofemissie, gebruik van antibiotica, dierziekten, de afwaartse beweging (sanering
Ammoniak en natuur
verkeerde locaties en concentratie in de LOG’s), handhaving
In 2011 heeft de Milieufederatie de ontwikkelingen rondom de
BOM+, herstel landschappelijke kwaliteit, gebruik van gecerti-
Verordening Stikstof en Natura 2000 Noord-Brabant en de PAS
ficeerde soja, enzovoort. Indien de Limburgse veehouderij zich
(Programmatische Aanpak Stikstof) gevolgd in samenspraak met
gaandeweg aantoonbaar ontwikkelt in de richting die voldoet
de achterban (Werkgroep Behoud de Peel). De Milieufederatie
aan deze gezamenlijk geformuleerde duurzaamheidscriteria heeft
heeft wegens gebrek aan menskracht slechts sporadisch geparti-
de Milieufederatie gedeelde inhoudelijke argumenten om haar
cipeerd in de ambtelijke overleggen. Wel is deelgenomen aan de
kritische achterban in dit dossier mee te krijgen. In 2012 wordt
bestuurlijke overleggen. Het ligt in de bedoeling om in 2012 ook
het project vervolgd.
bedrijven
10
Stimuleringsprijs Duurzaam Winkelcentrum Limburg
van het product. Materialen kunnen vervolgens steeds opnieuw
In 2010 is dit project heropgestart. Doel is het bevorderen
gebruikt worden, en wel zonder kwaliteitsverlies zoals bij
van maatschappelijk verantwoord ondernemen bij midden- en
recycling vaak het geval is. Producten moeten zó ontwikkeld
kleinbedrijven in winkelcentra. Er is overleg geweest samen met
worden dat deze in de ‘afvalfase’ ofwel biologisch afbreekbaar
de Kamer van Koophandel en MKB Limburg. Op 30 september
zijn en zo voedsel voor de natuur worden, ofwel gemakkelijk
2011 is opnieuw een Stimuleringsprijs Duurzaam Winkelcentrum
terug te brengen zijn tot de oorspronkelijke ruwe materialen,
Limburg uitgereikt. De prijs bestaat uit een cheque van 5.000
waardoor ze weer voedsel zijn voor de technologische kringloop.
euro en een plaquette. Het bedrag moet besteed worden aan een
Op deze manier gaat er niets verloren en bestaat er geen afval
duurzaamheidsproject. Winnaar was Winkelcentrum Venray. Hier
meer.
is men volgens de jury voortvarend bezig met het thema Maat-
De Natuur en Milieufederaties zijn in 2008 gestart met een geza-
schappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO).
menlijk project om Cradle to Cradle te promoten onder bedrijven. De Milieufederatie Limburg werkt in dit project met het thema
Nunhems Zaden
‘mode en textiel’ nauw samen met de Zeeuwse en Brabantse
In 2011 heeft de Milieufederatie gelobbyd om de geplande
Milieufederatie. Doel is ontwerpers een kans geven middels het
uitbreiding van het in Buggenum gevestigde bedrijf Nunhems
Cradle to Cradle-concept een kledingstuk of interieurprodukt te
Zaden tegen te gaan zodat het landschappelijk waardevol gebied
laten ontwerpen. De Milieufederatie Limburg heeft samengewerkt
Buggenumerveld onbebouwd zou blijven. Bovendien zijn er twee
met de ontwerpers Kim van Bakel en Linda van Neerven uit
betere bouwlocaties in de gemeente, aldus de Milieufederatie.
Venlo. Het tweetal ontwierp een interieurproduct dat niet alleen
Vanuit provinciaal oogpunt zou bovendien concentratie van glas-
mooi is om naar te kijken maar dat tevens de lucht zuivert, zoals
en tuinbouw moeten plaatsvinden in Californië en Siberië, twee
planten dat doen met behulp van fotosynthese. De ontwerpers
aangewezen concentratiegebieden voor dit soort bedrijven. Het
maken hierbij gebruik van kantklossen en zonnecellen. In een
college van B en W en het bedrijf zelf willen echter uitbreiden
druk bezochte slotbijeenkomst die plaatsvond op 20 januari 2011
op de huidige locatie (aan de oostzijde langs de Napoleonsweg).
in het Audax Textielmueum in Tilburg, zijn de ontwerpers, de
In 2012 besluit de gemeenteraad inzake de uitbreiding van
ontwerpen en het ontwerpproces gepresenteerd. Tevens is het
Nunhems Zaden.
eerste exemplaar van het magazine ‘Stof’ aan gedeputeerde Bert Kersten van de Provincie Limburg overhandigd. In dit
Hopoogst
magazine staan interessante artikelen over dit bijzondere project.
De Hopoogstdag vond plaats op zondag 11 september 2011 in
Het project is financieel ondersteund door de Postcode Loterij.
het Zuid-Limburgse plaatsje Reijmerstok. De Milieufederatie was aanwezig met een informatiestand. De Groenmarkt was een groot succes. De informatiestands waren goed toegankelijk voor het publiek, daarom was er veel animo voor de stand van de Milieufederatie.
Cradle to Cradle Cradle to Cradle omhelst het principe ‘afval=voedsel’. Kern van de boodschap van de bedenkers Braungart en McDonough is dat afval niet meer bestaat, omdat het voedsel is voor de natuur of voor de industrie. Materialen moeten in een gesloten kringloop terechtkomen, waarbij gekeken wordt naar de totale levensloop
energie en klimaat
11
We Generate!
onafhankelijke onderzoek is een forse streep door de rekening
De Natuur en Milieufederaties, Stichting DOEN en de HIER
van de Provincie Limburg en de particuliere initiatiefnemers (een
Klimaatcampagne kregen in 2011 een extra bijdrage van 13,5
bedrijvenconsortium), die al jaren ijveren voor ondergrondse
miljoen euro van de Postcode Loterij voor de oprichting van een
energieopslag op Graetheide. Desondanks bleven leden van Pro-
nieuw energiebedrijf. We Generate! wordt het eerste energie-
vinciale en Gedeputeerde Staten zich in 2011 sterk maken voor
bedrijf dat het voor de klant mogelijk maakt zelf groene energie
een OPAC. De Milieufederatie zal de ontwikkelingen in 2012 op de
op te wekken en energie te besparen. De precieze rol van de
voet blijven volgen.
Natuur en Milieufederaties moet in de loop van 2012 duidelijk worden.
CO2 Ambitie De Natuur en Milieufederaties werken samen aan een mooi en
Windenergie De Milieufederatie is voorstander van duurzame, schone energie
duurzaam Nederland. In het project CO2 Ambitie dat in 2010 is gestart en financieel wordt ondersteund door de Postcode Loterij,
door zon en wind. De Milieufederatie hanteert een in 2009
werken ze samen met de energie-intensieve industrie. Door inno-
opgestelde visie van de twaalf Natuur en Milieufederaties bij de
vatief te denken, creatief te zijn en van buitenaf naar het bedrijf
toetsing van initiatieven voor windenergie in Limburg. Zij kijkt
te kijken willen de federaties, samen met Ecofys, bedrijven CO2-
hierbij met name naar de effecten en gevolgen voor natuur en
besparingsmaatregelen voorhouden waar ze direct mee aan de
landschap. In 2011 heeft de Milieufederatie aangegeven welke
slag kunnen. De Natuur en Milieufederaties stellen zich pro-actief
locaties in Limburg eventueel in aanmerking komen als zoek-
op en willen door middel van samenwerking met de energie-
gebied voor windturbines. De Provincie Limburg gaat deze
intensieve bedrijven resultaten op gebied van CO2-reductie
locaties vervolgens vastleggen in een aanvulling op het Provinciaal
halen. Binnen dit project is in 2011 door de Milieufederatie
Omgevingsplan Limburg.
samengewerkt met het Waterschaps Bedrijf Limburg (WBL).
OPAC
Op maandag 21 november is het project de CO2 Ambitie gepre-
De Provincie Limburg wil een grootschalige energieopslag
senteerd in Utrecht. Tijdens de presentatie is bekendgemaakt
realiseren op Graetheide in de vorm van een Ondergrondse Pomp
dat de totale CO2-reductie die de deelnemende bedrijven gaan
Accumulatie Centrale (OPAC). De Milieufederatie Limburg en
behalen in dit project liefst 210 kiloton bedraagt. Dat is te
het Graetheide Comité zijn echter van mening dat er nogal wat
vergelijken met de uitstoot van een file van Utrecht naar Berlijn.
haken en ogen zitten aan een op waterkracht gebaseerde OPAC in
Er is tevens een tijdschrift uitgebracht onder de naam CO2
Limburg.
Ambitie magazine. Hierin staan artikelen over de ervaringen van
Het belangrijkste bezwaar is dat een OPAC geen bijdrage levert
de deelnemende bedrijven en verder reacties op het project van
aan een vermindering van de CO2-uitstoot (in tegenstelling tot
onder meer Bernard Wientjes (voorzitter VNO-NCW) en Bernard
wat de initiatiefnemers beweren). Daarnaast zijn er geen harde
Ter Haar (directeur-generaal milieu van het Ministerie van
bewijzen dat een OPAC duurzaam is. Een OPAC kan namelijk ook
Infrastructuur en Milieu).
gebruikt worden voor de opslag van gewone (en niet-duurzame) stroom afkomstig van bijvoorbeeld kolengestookte electriciteitscentrales. Onderzoekers van TNO en RWTH (Aken) concludeerden in 2011 in een onderzoek dat de bodem bij Graetheide bovendien niet geschikt is voor ondergrondse energieopslag. De uitslag van dit
mobiliteit
12
A73
In het proces van besluitvorming is in eerste instantie een
Nog niet alle natuurmitigerende en compenserende maatregelen
‘stakeholders groep’ geformeerd bestaande uit onder meer
functioneren zoals is afgesproken in de ontheffingen Flora- en
vertegenwoordigers van dorpsraden en bewonersorganisaties, de
Faunawet, ook al is de A73 alweer bijna vier jaar in gebruik. De
Milieufederatie Limburg, Limburgs Landschap, LWV en LLTB. De
Milieufederatie houdt de vinger aan de pols en heeft hierover
Milieufederatie vindt het onbegrijpelijk dat deze laatste twee
geregeld contact met Rijkswaterstaat in een poging deze voorzie-
niet meedenken in de verdere uitwerking. De LLTB die normaal
ningen zo snel mogelijk gerealiseerd te krijgen.
geen kans ongemoeid laat om de natuurorganisaties te verwijten dat er steeds meer landbouwgrond verloren gaat, kiest nu samen
N280-West
met de LWV voor een variant waarbij 70 hectare landbouwgrond
De Milieufederatie Limburg is verheugd over het feit dat Gedepu-
verloren zal gaan. Dat is tien keer zoveel als er aan landbouw-
teerde Staten gekozen hebben voor een knelpuntgerichte aanpak
grond verdwijnt in de voorkeursvariant van de provincie.
wat betreft de N280-West. Met inachtneming van de doelstellingen van de verbinding en de bijbehorende gebiedsontwikkelingen
A2
wordt per wegvlak en op kruispuntniveau gekeken naar de beste
Door het gereedkomen van de A73 komt het gemotoriseerde
oplossingen, een aanpak geheel in de lijn van de commissie
verkeer vanuit het noorden niet meer gedoseerd op de A2 aan.
Elverding.
In 2011 is daarom een spitsstrook aangelegd om dit probleem op te lossen. De nieuwe rijbaan wordt enkel benut tijdens spitsuren. Sinds de ingebruikname van de spitsstrook is er nog nauwelijks filevorming op de A2 tussen Urmond en Sint Joost. De Milieufederatie, die nauw bij het proces betrokken is geweest, is dan ook tevreden over de huidige gang van zaken. Ook bij het vervolgtraject is de Milieufederatie betrokken. Bij een daadwerkelijke uitbreiding naar een 2x3-baans autosnelweg gaat de Milieufederatie aandacht vragen voor de groene ecoverbindingen.
Buitenring Parkstad De Raad van State heeft in december 2011 het Provinciale Inpassingsplan vernietigd dat de aanleg van de Buitenring Parkstad mogelijk maakt. Tegen het plan van de provincie Limburg waren ruim 125 organisaties en particulieren in beroep gekomen, onder wie de Milieufederatie Limburg, Natuurmonumenten en Stichting Stop Buitenring. De aanname van de provincie dat er geen toename van negatieve effecten zijn te verwachten op de Natura 2000-gebieden Brunssummerheide en Kathagerbeemden door de aanleg van de Buitenring is volgens de Raad van State onvoldoende (lees: niet) cijfermatig onderbouwd. Daar het gaat om een essentieel gedeelte is het gehele inpassingsplan vernietigd. Tegen de uitspraak is geen hoger beroep mogelijk. De provincie zal, indien zij wil doorgaan met de aanleg van de Buitenring als 2x2 baans autoweg, een nieuw inpassingsplan moeten maken.
13
Volgens de Milieufederatie is de Buitenring Parkstad een buiten-
tracé van de IJzeren Rijn. In 2011 is er weinig gebeurd in het
sporige oplossing voor de verkeersknelpunten in de regio Park-
dossier. Alertheid blijft echter geboden, vooral omdat er vanuit
stad. De oplossing ligt volgens de federatie niet in een 2x2-baans
de buurlanden (met name België) nog altijd de wens bestaat
autoweg, maar in een aanpassing van het bestaande provinciale
om de IJzeren Rijn te doen herleven. Ook de plannen van de
wegennet. In 2011 heeft de Milieufederatie meerdere malen met
gemeenten Weert, Neerpelt, Hamont-Achel en Overpelt zijn een
haar achterban overlegd en haar zienswijze naar alle betrokkenen
punt van bezorgdheid. Zij zijn namelijk voorstander van een
gecommuniceerd. Overigens lopen er nóg twee procedures tegen
doortrekking van de personenvervoerlijn Antwerpen-Neerpelt naar
de Buitenring Parkstad, namelijk de ontheffing inzake de Flora en
Weert via het historische tracé. Hierdoor komt ingebruikname
Faunawet (bij het ministerie van ELI) en de ontheffing NB-wet
van dit tracé door goederentreinen een stapje dichterbij. Immers
(bij de Raad van State).
waar personentreinen rijden, kunnen straks ook goederentreinen rijden. En als ze eenmaal hun route hebben gevonden naar Weert,
IJzeren Rijn
wordt het een stuk lastiger om ze tegen te houden als ze hun
De Milieufederatie Limburg is samen met de gemeenten in
weg willen vervolgen via het historische tracé langs Roermond
de regio voorstander van een duurzame toekomstvaste trein-
richting Ruhrgebied. De gemeente Weert ontkent deze mogelijke
verbinding tussen Antwerpen en het Ruhrgebied. Die kan echter
gevolgen. De Milieufederatie blijft daarom dit dossier ook in
volgens de federatie niet gerealiseerd worden via het historische
2012 op de voet volgen.
14
2 Communicatie Nieuwe Binding
naamsbekendheid voor de Milieufederatie Limburg te genereren.
Nieuwe Binding is een samenwerkingsproject van de twaalf
De eerste was tijdens de Duurzame Dag Roermond op 17 septem-
Natuur en Milieufederaties. Door samen te werken willen ze
ber. Verder is er een uitgebreide campagne geweest rondom het
profiteren van de gezamenlijke kracht en financiële middelen. De
40-jarig jubileum van de Milieufederatie Limburg in november.
doelstelling van het project Nieuwe Binding is de positie en de
Zo is er onder meer een spread (2 pagina’s) verschenen over het
invloed van de milieufederaties vergroten door het versterken
jubileum in de beide regionale kranten (oplage 174.000 / bereik
van de relaties met individuen en groepen die hun werk steunen
507.000 lezers). Ook was er ruim aandacht voor het jubileum op
en voeden.
de regionale televisie. Maandelijks worden onder grote belangstelling tevens thema-
Deze doelstelling maakt onderdeel uit van het bredere drie-
avonden georganiseerd in het GroenHuis (bijvoorbeeld over
jarige programma ‘Sterke binding met burgers en achterban’ van
windenergie, klimaatverandering, permacultuur).
de twaalf milieufederaties. Dit programma bevat de volgende speerpunten:
Naar verwachting wordt het project Nieuwe Binding in de loop
1 Versterking binding met burgers
van 2012 afgerond. De eind-evaluatie zal dan plaatsvinden.
2 Gezamenlijke basisondersteuning voor achterban 3 Interactie met burgers en groepen
De Groene Peiler
4 Campagnes met burgers en groepen
Sinds februari 2010 maakt De Groene Peiler onderdeel uit van het landelijke project Nieuwe Binding. Doel van dit project is om
In 2010 is er een discussie gestart inzake de implementatie van
inzicht te krijgen in de mening van burgers over natuur, milieu
een landelijk CRM-systeem. Een CRM-systeem is een software-
en landschap door middel van vragenlijsten die worden voor-
pakket waarin men klantgegevens kan bijhouden alsmede de
gelegd aan een online panel. De Milieufederatie Limburg heeft
interacties die er met een betreffende klant zijn, zoals e-mail-
samen met de andere federaties gewerkt aan de ontwikkeling
contacten, afspraken, adressen, telefooncontacten, facturen, en-
van dit panel en het opstellen van vragen die aan de panelleden
zovoort. De voor- en nadelen van een dergelijk landelijk systeem
voorgelegd kunnen worden. Het Limburgse panel bestaat mo-
(met name ook de hoge kosten) stonden in 2011 meermaals ter
menteel uit 300 leden. In 2011 zijn twee peilingen gehouden te
discussie. Hierdoor heeft het project vertraging opgelopen en
weten: een peiling over stilte en een peiling over de provinciale
zijn de doelstellingen niet gehaald. In 2012 wordt een defini-
statenverkiezingen. Het is de bedoeling in 2012 het panel verder
tieve beslissing inzake het CRM-systeem verwacht.
uit te breiden.
De Milieufederatie Limburg heeft het project Nieuwe Binding
Limburgs Milieu
ondanks alle discussies inzake het CRM voortvarend opgepakt.
Het tijdschrift Limburgs Milieu van de Milieufederatie Limburg
De medewerkers van het bureau zijn actiever in hun werving
beleefde in 2011 zijn 25ste jaargang. Bij dit heuglijke feit werd
van nieuwe contacten, onder meer bij het verkrijgen van nieuwe
stilgestaan in de dubbeldikke jubileumeditie van de Milieufede-
abonnees voor de digitale nieuwsbrief door pro-actief relaties
ratie ter gelegenheid van het 40-jarig jubileum van de federatie
naar hun e-mailadres te vragen. Ook heeft de Milieufederatie
op 23 november 2011. Naast dit jubileumnummer verschenen in
nieuwe doelgroepen aangeboord middels de social media (Face-
2011 nog drie reguliere uitgaven van Limburgs Milieu. In het ma-
book, Twitter). Daarnaast zijn er een paar grote mailings geweest
gazine is er journalistieke aandacht voor een breed spectrum aan
met promokaarten met het doel nieuwe aanhang te verwerven.
onderwerpen die te maken hebben met natuur, milieu, klimaat,
In 2011 zijn bovendien twee wervingsacties gehouden om meer
duurzaamheid en natuurlijk de Milieufederatie Limburg zelf.
15
Limburgs Milieu wordt gemaakt van milieuvriendelijk FSC-gecer-
dag). In totaal werd de website 8.168 bekeken (liefst 1.747 vaker
tificeerd papier. Het tijdschrift verscheen in 2011 in maart, juni,
dan in 2010). Ook het aantal unieke bezoekers nam toe: 4.440 in
november en december. Het aantal abonnees schommelt sedert
2011 tegenover 3.522 in 2010.
enkele jaren rond de 700. De oplage bedraagt 1.250 exemplaren per editie. De landelijke trend van dalende oplages en minder
Bezoekers bekijken gemiddeld 5 pagina’s per bezoek en verblij-
abonnees zal naar alle waarschijnlijkheid in de toekomst ook het
ven dan circa 4:08 minuten op de website. De toename van het
tijdschrift Limburgs Milieu parten gaan spelen.
aantal bezoeken en unieke bezoekers is toe te schrijven aan de aanwezigheid van de Milieufederatie op de social media. Hier
Digitale en nieuwe media
wordt regelmatig rechtstreeks doorverwezen naar artikelen op
De website www.milieufederatielimburg.nl is het online visite-
de website; door het volgen van deze ‘links’ komen personen
kaartje van de Milieufederatie Limburg. De website omvat nieuws
eenvoudig en snel terecht op de website van de Milieufederatie.
en achtergrondinformatie over de Milieufederatie Limburg en haar beleid. Maandelijks verstuurt de Milieufederatie een digitale
Groene Verrassingstochten
nieuwsbrief naar de achterban en andere belangstellenden. In
Doel van het landelijke project Groene Verrassingstochten is enerzijds
totaal zijn er in 2011 elf nieuwsbrieven verstuurd naar ongeveer
investeren in een goede relatie met de Nationale Postcode Loterij
650 abonnees. Het aantal abonnees is in 2011 nagenoeg gelijk
en anderzijds het binden van nieuwe contacten aan de Natuur
gebleven. Wel zien we een verschuiving van gebruik van nieuws-
en Milieufederaties. Tijdens de Groene Verrassingstochten wordt
brief naar social media.
aandacht gevraagd voor innovatieve en duurzame ontwikkelingen. De Milieufederatie Limburg organiseerde op zaterdag 24 sep-
Verzonden nieuwsbrieven 2008-2011
tember een duurzame workshop in Venlo. Dit project is financieel ondersteund door de Postcode Loterij.
Jaar
Aantal nieuwsbrieven
2008
15
Vraagbaak burgers
2009
12
De Milieufederatie Limburg wil een vraagbaak zijn voor haar achter-
2010
12
ban. Burgers kunnen bij haar terecht voor informatie over natuur,
2011
11
milieu en juridische procedures. Ook in 2011 is de Milieufederatie wekelijks gemaild of gebeld met vragen over diverse thema’s, zoals
Sinds eind 2010 is de Milieufederatie vertegenwoordigd op de
de luchtkwaliteit, uitbreiding van veehouderijen, stankoverlast en
sociale netwerken Facebook en Twitter. Middels de profielen op
bomenkap. De vragen zijn afkomstig uit de hele provincie.
deze sites zijn in 2011 korte, actuele berichten verstuurd onder
Sommige vragen kunnen meteen worden afgehandeld. Andere
de ‘vrienden’ van Facebook en de ‘volgers’ op Twitter. Deze
vragen hebben een dusdanige omvang dat ze uitmonden in een
nieuwe media leveren een belangrijke bijdrage in de communicatie
project. Om een goede afweging te kunnen maken betreffende de
van de Milieufederatie naar bestaande én nieuwe doelgroepen.
complexiteit van de vraag worden de vragen langs een meetlat
Eind 2011 had de Milieufederatie Limburg circa 700 vrienden op
gelegd (een soort van stappenplan). Er zijn drie mogelijkheden:
Facebook en 170 volgers op Twitter.
1. De vraag wordt ter plekke afgehandeld 2. Er wordt doorverwezen naar derden
De statistieken van de website worden bijgehouden met Google Analytics. Gemiddeld heeft de website van de Milieufederatie in 2011 per maand zo’n 680 bezoekers gehad (22 bezoeken per
3. De vraag ontwikkelt zich tot een volledig project dat door de Milieufederatie wordt begeleid c.q. afgehandeld. In 2011 zijn op deze wijze 58 vragen behandeld.
16
Procesbeschrijvingen en gedragscode
Aantal geboekte activiteiten SML-V 2008-2011
De Milieufederatie heeft in 2009 een document opgesteld waarin Activiteit
2008
2009
2010
2011
Klimaatadaptatie
-
-
-
10
zijn opgenomen, onder meer de processen inzake de financiële
Standvoorlichtingen
8
7
9
10
administratie, de communicatie, de archivering en dergelijke.
Weet wat je eet
-
3
1
-
Onderdeel hiervan is een gedragscode. Hierin is vastgelegd
16
-
2
-
hoe de Milieufederatie zich opstelt in provinciale projecten die
Zuivere Lucht Excursie zuiveringsinstallaties
gesubsidieerd worden door diezelfde provincie. In 2011 is in het 70
91
94
86
Wandeling langs beken en vennen
dossier Buitenring Parkstad gehandeld zoals beschreven in de gedragscode. Om in een later stadium de mogelijkheid open te
24
33
49
38
-
4
8
5
federatie uit het provinciale vooroverleg over de Buitenring
102
138
163
149
Parkstad gestapt. De meningen liepen zover uiteen dat een
Energierekening Light Totaal
de belangrijkste procesbeschrijvingen binnen de organisatie
houden een formele procedure te kunnen starten, is de Milieu-
samenwerking niet langer gewenst was. In de provinciale Nota
Voorlichtingen, excursies en wandelingen
Natuur en Landschap 2010-2020 is de gedragscode integraal
De voorlichtingsstand van de Milieufederatie stond in 2011
opgenomen.
op een tiental locaties. Het foldermateriaal in de stand wordt permanent actueel gehouden. Er is tevens nieuw decoratie-
Wabo
materiaal aangeschaft om de infostand visueel aantrekkelijker
De inwerkingtreding van de Wet algemene bepalingen omgevings-
te maken.
recht (Wabo) is op 1 oktober 2010 ingegaan. In de Wabo zijn 25 bouw-, milieu-, natuur- en monumentenvergunningen samen-
Wat betreft de excursies naar de RWZI’s in het zuiden van
gevoegd tot één omgevingsvergunning. Voor burgers en bedrijven
Limburg (Waterschap Roer en Overmaas) is in 2011 een mailing
is het aanvragen van vergunningen eenvoudiger geworden. De 25
verstuurd naar alle contacten van de Milieufederatie Limburg.
vergunningen en meer dan 1.600 verschillende formulieren zijn
Ook is er een mailing naar alle relaties (onder meer gemeenten,
ondergebracht in één omgevingsvergunning en één formulier.
bibliotheken, scholen, scoutings, watergerelateerde verenigingen
Deze zijn nu in één keer digitaal aan te vragen. In mei 2011 is
en -organisaties) verstuurd ter promotie van de excursies van
voor de achterban van de Milieufederatie een informatieavond
Waterschap Peel en Maasvallei.
georganiseerd over de Wabo.
Er zijn 86 excursies geboekt bij de Rioolwaterzuiveringsinstal-
Regiobijeenkomsten achterban
laties (RWZI). Aan deze excursies hebben circa 2.150 mensen
De Milieufederatie heeft in 2011 in haar regio’s minimaal twee
deelgenomen. Diverse RWZI’s kregen in 2011 een opknapbeurt.
maal vergaderd met haar achterban. In elk van de acht regio’s
Zo zijn onder meer de ontvangstruimten klantvriendelijker
is een medewerker van de Milieufederatie initiatiefnemer en zit
gemaakt en zijn de communicatiemiddelen (posters, beamers, tv’s
een bestuurslid van de Milieufederatie de vergadering voor. Er
en dergelijke) vernieuwd.
wordt gesproken over lokale onderwerpen waarmee zowel de federatie als de groepen zich bezighouden. De vergaderingen
Verder zijn er 38 waterwandelingen geboekt met in totaal 950
zijn een prima manier om op een persoonlijke en informele wijze
deelnemers. Dit is gelijk aan de doelstelling, waarin wordt uitge-
informatie uit te wisselen. Soms worden de vergaderingen gekop-
gaan van circa veertig wandelingen per jaar.
peld aan bijeenkomsten die aangesloten groepen organiseren.
17
Voordeel hiervan is dat je dan meer mensen bereikt. De Milieu-
Deelnemers regiobijeenkomsten 2009-2011
federatie streeft naar een deelname van één vertegenwoordiger per aangesloten groep, wat in de praktijk betekent dat er zo’n
Regio
2009
2010
2011
100 personen aan de regiobijeenkomsten in voorjaar en najaar
Maasduinen
18
19
16
Venray (in 2de helft 2011
14
10
deelnemen (zie tabel), dit aantal wordt in de praktijk gehaald.
samengevoegd met Maasduinen)
6 (1ste bijeenkomst)
Contact Statenleden en gedeputeerden
Peel en Maas
22
38
32
De Milieufederatie vindt het belangrijk dat ook leden van
Helden (in 2011 samengevoegd
10
11
-
Provinciale Staten bij haar terecht kunnen met vragen over
met Peel en Maas)
natuur- en milieubeleid. In 2011 beantwoordde ze diverse vragen
Nederweert
13
18
25
van Statenleden en adviseerde ze ongevraagd en op verzoek.
Maas Swalm Nette
13
20
14
Tevens voerde de federatie enkele malen overleg met gedeputeer-
Westelijke Mijnstreek
58
26
41
den over majeure projecten in Limburg.
Parkstad
41
32
23
Mergelland
41
47
38
230
186
195
Totaal
18
3 Samenwerking Aangesloten organisaties
Landelijk netwerk
Het aantal organisaties dat aangesloten is bij de Milieufederatie,
In elke provincie is een Milieufederatie actief. Deze twaalf Natuur
schommelt al een aantal jaren rond de honderd. Deze groepen
en Milieufederaties werken samen aan landelijke projecten en
vormen als het ware het bestaansrecht van de Milieufederatie en zijn
campagnes. Medewerkers van de federaties vergaderen enkele
de ogen en de oren in het veld. De Milieufederatie ondersteunt
malen per jaar in Utrecht. De bijeenkomsten worden gebruikt om
en coördineert dit veelkleurige gezelschap en wil een vraagbaak
kennis uit te wisselen en elkaars standpunten te vernemen. Ook
voor hen zijn. Ook spreekt de Milieufederatie namens de groepen
worden er projecten besproken en opgestart in de programma’s
met overheid en andere instanties. In 2011 heeft zich één nieuwe
Ruimtelijke Kwaliteit, Klimaat en Energie en Binding met Burgers.
organisatie aangesloten bij de Milieufederatie, en waren er drie
Daarnaast wordt er samengewerkt binnen het Platform Kwaliteit
afmeldingen. Op 31 december 2011 waren 91 natuur- en milieuor-
van de Natuur. Er is ook een gezamenlijke website:
ganisaties aangesloten bij de Milieufederatie Limburg.
www.natuurenmilieufederaties.nl.
GroenHuis
Provinciale Commissie Omgevingskwaliteit Limburg
De Milieufederatie Limburg is gehuisvest in het GroenHuis aan de
De Milieufederatie zit met vertegenwoordigers van diverse maat-
Godsweerderstraat in Roermond, de voormalige ambachtschool.
schappelijke organisaties om de tafel in de Provinciale
Het GroenHuis is een bedrijfsverzamelgebouw waar zes organisa-
Commissie Omgevingskwaliteit Limburg (PCOL). Eenmaal per
ties zich inzetten voor natuur, milieu en landschap in Limburg.
maand behartigt ze de belangen van natuur en milieu in deze
Het GroenHuis wil actief aanspreekpunt zijn voor natuur-, milieu-
commissie waarin ook vertegenwoordigers van onder meer de
en landschapskwesties. Waar mogelijk zoeken de organisaties
LLTB, Provincie Limburg, Kamer van Koophandel, gemeenten,
elkaar op en werken ze samen. In 2011 zijn er diverse malen
waterschappen en verschillende ministeries zitting hebben.
gezamenlijke werklunches georganiseerd. Hier kunnen de mede-
Belangrijke agendapunten in 2011 waren: rijksbezuinigingen EHS,
werkers van de organisaties met elkaar kennismaken en informa-
N280-West, Provinciale Woonvisie, Stadsweide Roermond, wind-
tie uitwisselen. Ook zijn er in dit kader verschillende presentaties
energie, integrale herziening POL en duurzame veehouderij.
gehouden en werkplannen gepresenteerd. De Milieufederatie heeft onder meer haar 40-jarig jubileum uitgebreid belicht
Werkgevers
tijdens een werklunch.
Eind 2011 voerde de Milieufederatie overleg met de Limburgse Werkgevers Vereniging en de Kamer van Koophandel over
Terreinbeheerders
duurzame energie. Uitvoerig is stil gestaan bij de mogelijkheid
De Milieufederatie Limburg werkt nauw samen met de terrein-
om samen op te trekken bij het stimuleren van initiatieven die
beherende organisaties: stichting het Limburgs Landschap,
decentrale opwekking van duurzame energie bevorderen.
Vereniging Natuurmonumenten en Staatsbosbeheer regio Zuid. De organisaties zitten geregeld bij elkaar in het zogenaamde
Nationale Postcode Loterij
natuurbeschermingsoverleg met als doel onderlinge afstemming
De Natuur en Milieufederaties werken nauw samen met de Nationale
op strategische dossiers op het vlak van natuur, landschap,
Postcode Loterij. In november 2010 is door de loterij bekrachtigd
water, landbouw en ruimtelijke ordening. Bij dit overleg zijn
dat de Natuur en Milieufederaties de komende vijf jaar partner van
tevens betrokken: de Provincie Limburg, het Ministerie van Eco-
de Nationale Postcode Loterij blijven. De federaties worden sinds
nomische Zaken, Landbouw en Innovatie en de stichting Instand-
1996 gesteund door de grootste goede doelen loterij van Nederland.
houding Kleine Landschapselementen (IKL). Het overleg is zeer constructief en draagt bij aan een goede onderlinge afstemming
In 2011 ontvingen de Natuur en Milieufederaties een bedrag van
en informatieuitwisseling tussen bovengenoemde partijen.
2,25 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij voor hun
19
werk voor natuur, milieu en landschap in de provincies. De cheque werd overhandigd tijdens het Goed Geld Gala 2011 in Laren. Op dit bijzondere gala werd de verdeling van de opbrengsten voor goede doelen bekendgemaakt. In totaal verdeelde de Postcode Loterij 270 miljoen euro onder haar goede doelen. De Milieufederatie Limburg heeft in 2011 dankzij de deelnemers van de Nationale Postcode Loterij onder meer de projecten Cradle to Cradle, CO2 Ambitie en Nieuwe Binding kunnen realiseren. De Natuur en Milieufederaties, stichting DOEN en de HIER klimaatcampagne kregen bovendien in 2011 een extra bijdrage van 13,5 miljoen euro voor de oprichting van een nieuw
Rita Kwakkestein, secretaris van De Natuur en Milieufederaties en
energiebedrijf. ‘We Generate!’ wordt het eerste energiebedrijf
Volkert Vintges, directeur van de Gelderse Milieufederatie en lid van
dat het voor de klant mogelijk maakt zelf groene energie op
het dagelijks bestuur van De Natuur en Milieufederaties, ontvangen uit
te wekken en energie te besparen. In 2012 zal het project in
handen van Marieke van Schaik, managing director van de Nationale
uitvoering gaan.
Postcode Loterij, de cheque van 2.250.000 euro | Foto: Roy Beusker
Vertegenwoordigers van De Natuur en Milieufederaties, Stichting DOEN en de HIER Klimaatcampagne zijn in hun nopjes met de cheque van 13,5 miljoen euro van de Nationale Postcode Loterij voor de oprichting van het energiebedrijf van de toekomst: We Generate! Nina Tellegen, directeur Stichting DOEN, nam de cheque samen met Volkert Vintges (schuin achter haar op de foto) van De Natuur en Milieufederaties in ontvangst. Volkert Vintges is directeur van de Gelderse Milieufederatie en lid van het dagelijks bestuur van De Natuur en Milieufederaties. Rechts van Nina Tellegen staat Rita Kwakkestein, secretaris van De Natuur en Milieufederaties | Foto: Roy Beusker
20
4 Organisatie Jubileum
Bestuur
Op 23 november 2011 vierde de Milieufederatie Limburg samen
Het bestuur van de Stichting Milieufederatie Limburg is
met de bij haar aangesloten leden en relaties uit het bedrijfsleven
belast met het besturen van de Milieufederatie en wordt
en de overheid in Roermond haar 40-jarig jubileum. Tijdens het
daarin bijgestaan door de medewerkers van de federatie.
drukbezochte jubileumfeest werd de nieuwe smartphone applicatie
De bestuursleden van de Milieufederatie Limburg volgen de
Limburg Greun! gepresenteerd en is een exemplaar van het
ontwikkelingen in hun eigen regio op de voet en hebben
jubileumnummer van het tijdschrift Limburgs Milieu overhandigd
regelmatig contact met de lokale natuur- en milieuorganisaties.
aan gedeputeerde Patrick van der Broeck. Ook was er een discussie onder leiding van L1-presentatrice Karenanna Knopper
In 2011 is afscheid genomen van de bestuursleden Han Stiphout,
met in het panel: Hans Heijnen (directeur Milieufederatie),
Hens Borkent, Carla Brugman en Liesbeth van Soest. Nieuw in
Jacques Kimman (lector nieuwe energie Hogeschool Zuyd), Noud
het bestuur zijn: Marijke Clerx, Peter Freij, Jan van Groenendael
Janssen (voorzitter LLTB) en Ger Klinkenberg (vakbondsbestuurder
en Henk van Houtum. Marieke Kruit wordt per 1 januari 2012 de
FNV Bondgenoten). Tevens was schrijver-presentator Bas Haring
nieuwe voorzitter van het bestuur.
aanwezig voor een spraakmakende lezing.
21
Het bestuur van de Stichting Milieufederatie Limburg per 31 december 2011:
De medewerkers van de Milieufederatie Limburg per 31 december 2011:
Liesbeth van Soest
(voorzitter)
Hans Heijnen
(directeur)
Marieke Kruit
(vice-voorzitter)
Bart Cobben
(beleidsmedewerker ruimtelijke ordening,
Stef Keulen
(secretaris)
Wil Hodzelmans
(penningmeester)
natuur en landschap) Monique Demarteau (beleidsmedewerker communicatie / hoofdredactie Limburgs Milieu)
Marijke Clerx Wim Dekkers
Annie Malskat
(medewerker financiën)
Wim Derks
Math Mertens
(vrijwillig beleidsadviseur procestechnologie)
Peter Freij
Karin Timmermans (medewerker secretariaat)
Jan van Groenendael
Roel Steverink
(medewerker receptie)
Henk van Houtum
Jelle Vegt
(beleidsmedewerker milieu en duurzaamheid)
Benoit Locht
Tim van der Velden (beleidsmedewerker GIS en ruimtelijke ordening)
Otto Plantema
Bureau De werkzaamheden van de Milieufederatie worden uitgevoerd door een team van professionele medewerkers inclusief receptionist (7,1 FTE) onder leiding van de directeur. De huidige beleidsmedewerkers zijn generalisten met daarnaast specifieke deskundigheid op een van de inhoudelijke thema’s. In 2011 vonden diverse personeelsmutaties plaats. Twee beleidsmedewerkers (beleidsterreinen ‘milieuhygiëne stedelijk gebied’ en ‘juridische zaken’) hebben de organisatie verlaten, twee nieuwe medewerkers (beleidsterreinen ‘GIS/ruimtelijke ordening’ en ‘milieu en duurzaamheid’) zijn in 2011 gestart.
Frank Vermey
(vrijwillig beleidsadviseur water)
Ester Wolters
(beleidsmedewerker voorlichting)
Toine Wuts
(beleidsmedewerker mobiliteit en ruimtelijke ontwikkeling)
22
Ziekteverzuim en vakantie
Vrijwilligers
Het totaal aantal dagen ziekteverzuim bedraagt over 2011 slechts
De Milieufederatie wil een aantrekkelijke organisatie zijn voor
43 dagen en komt daarmee lager uit dan het begrote aantal
vrijwilligers. Zij worden ingezet om activiteiten waarvoor geen
dagen. Het ziekteverzuim was geraamd op 5% van de werkbare
of onvoldoende budget is toch te kunnen verrichten.
dagen, hetgeen overeenkomt met 92 dagen, in werkelijkheid was
In 2011 werkten bij de Milieufederatie als vrijwilliger:
het percentage ziekteverzuim in 2011 slechts 2,5%.
- 2 beleidsadviseurs; - 25 voorlichters.
De beleidsmedewerkers van de Milieufederatie verrichten in de regel veel avondwerkzaamheden. Hierdoor ontstond in
Elke vrijwilliger ontvangt bij de start van zijn werkzaamheden
voorgaande jaren een vakantiestuwmeer dat in 2011 grotendeels
een vrijwilligersovereenkomst. Hierin worden de
is afgebouwd. De voorraad aan vakantie- en roostervrije
samenwerking, de afspraken, de rechten en plichten jegens
dagen bedroeg aan het begin van het jaar 319 dagen. In
elkaar vastgelegd. Alle vrijwilligers zijn verzekerd via een
totaal zijn netto 225 dagen verlof opgenomen, waardoor er
aansprakelijkheidsverzekering die de Milieufederatie heeft
nog 88 vakantiedagen resteren. Hiermee is voldaan aan de
afgesloten. Om de betrokkenheid bij de organisatie en de
arbeidsvoorwaarden van Natuur & Milieu.
werkzaamheden te vergroten en om waardering voor het
23
vrijwilligerswerk te laten blijken, past de Milieufederatie een
CBF
attentiebeleid toe waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen
De Milieufederatie Limburg is een erkend goed doel en
de voorlichters (die een kleine financiële vergoeding ontvangen
beschikt over het CBF-keurmerk. Wanneer een goed doel een
voor hun inzet) en de overige vrijwilligers.
CBF-keurmerk heeft, betekent dit dat er toezicht plaatsvindt op het bestuur, beleid, de bestedingen, fondsenwerving en
Door de Milieufederatie wordt bijgehouden welke personen
verslaglegging van dat goede doel.
belangstelling hebben om voor de Milieufederatie vrijwilligerswerk te verrichten. Indien behoefte bestaat aan
Financiële ondersteuning
inzet van vrijwilligers voor een specifiek project en/of
De Milieufederatie Limburg wordt financieel ondersteund door:
specifieke werkzaamheden wordt dit nader omschreven in
- Provincie Limburg
een profiel. Hierbij wordt een inschatting van de ureninzet
- Nationale Postcode Loterij
gemaakt voor de periode waarvoor deze inzet wordt gevraagd,
- Natuurmonumenten
alsmede de vereisten met betrekking tot kennis, ervaring en vaardigheden. Allereerst zal worden gekeken of de gezochte
Daarnaast zijn er diverse projecten uitgevoerd die betaald
vrijwilliger in het bestand van de Milieufederatie voorkomt.
zijn door de Provincie Limburg, Staatsbosbeheer, Limburgs
Indien dit niet het geval is, wordt extern geworven.
Landschap, Natuurmonumenten en de waterschappen Roer en Overmaas en Peel en Maasvallei. Individuele giften/
Adviesraad De Adviesraad van de Milieufederatie wordt gevormd door de vertegenwoordigers van de aangesloten organisaties. Deze raad komt jaarlijks bijeen en brengt advies uit aan het Algemeen Bestuur. Op maandag 30 mei 2011 organiseerde de Milieufederatie Limburg voor alle aangesloten groepen aansluitend aan de adviesraadbijeenkomst een thema-avond over de Wabo. Tevens is er een discussie gevoerd over het nieuwe MeerjarenBeleidsplan 2012-2017 van de Milieufederatie Limburg.
Duurzame huishouding De Milieufederatie en andere bewoners van het GroenHuis vinden het belangrijk om op een duurzame manier met hun huishouding om te gaan. In de praktijk betekent dit dat de etenswaren en dranken - zoals koffie, thee, melk en suiker biologisch zijn. Dit geldt ook voor de schoonmaakmiddelen in het GroenHuis. Daarnaast stimuleert de Milieufederatie het reizen per openbaar vervoer. Vergaderingen en congressen worden zoveel mogelijk per trein en bus bezocht. De Milieufederatie werkt bovendien klimaatneutraal en compenseert haar CO2-uitstoot. Ook wordt in het GroenHuis alleen groene energie gebruikt.
lidmaatschappen/abonnementen komen sporadisch voor.
24
5 Jaarrekening 2011 Bestuursverslag
de verkrijgingsprijzen, op basis van de verwachte economische
De jaarrekening van de Stichting Milieufederatie wordt sinds
levensduur. Boekwinsten en -verliezen bij verkoop van materiële
2004 opgesteld volgens de Richtlijn voor de Jaarverslaggeving
vaste activa zijn begrepen onder de afschrijvingen op materiële
‘Fondsenwervende Instellingen’.
vaste activa. De rentebaten en -lasten betreffen de op de verslagperiode betrekking hebbende renteopbrengsten en -lasten
De jaarrekening 2011 is de geconsolideerde jaarrekening van de
van uitgegeven en ontvangen leningen.
Stichting Milieufederatie Limburg en de Stichting Steunfonds Milieufederatie Limburg. De Stichting Steunfonds Milieufederatie Limburg is ruim 10 jaar geleden door de Milieufederatie in het
Staat van baten en lasten
leven geroepen om haar aandeel van het schikkingsbedrag, dat werd uitgekeerd door het composteringsbedrijf CNC uit Milsbeek
Positief exploitatieresultaat
in het kader van een gewonnen sluitingsprocedure, in onder te
Het jaar 2011 werd afgesloten met een positief exploitatie-
brengen. Het Steunfonds heeft als belangrijkste doelstelling het
resultaat na bestemming van € 22.006. Deze winst is een gevolg
vormen en beheren van een fonds ter ondersteuning van bijzon-
van een positief resultaat van de Milieufederatie Limburg
dere activiteiten van de Stichting Milieufederatie Limburg, die
(€ 14.864) in combinatie met een positief resultaat van de
niet op andere wijze gesubsidieerd kunnen worden.
Steunstichting (€ 7.142). Aan de doelstelling werd in totaal € 596.907 besteed. Dit is € 12.962 minder dan in 2010.
De Milieufederatie Limburg heeft als doel het bevorderen van een duurzame verhouding tussen de mens en zijn omgeving, met
Het verschil ten opzichte van de begroting kan worden
daarbij een speciale zorg voor de natuur, het landschap en het
verklaard doordat de werkelijke lasten ongeveer € 38.000
milieu in de provincie Limburg.
lager zijn dan de begroting. De lagere lasten zijn met name zichtbaar in de salariskosten. Dit wordt veroorzaakt doordat
Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling
een openstaande personeelsvacature pas na een half jaar is
De geconsolideerde jaarrekening is opgesteld in overeenstemming
ingevuld.
met de richtlijnen voor de jaarverslaggeving 650. Alle balansposten zijn gewaardeerd tegen nominale waarde, tenzij anders
De lening van de Steunstichting van € 72.689 die de liquidi-
vermeld. De materiële vaste activa zijn gewaardeerd tegen de
teitspositie van de Milieufederatie ondersteunt, werd in 2011
verkrijgings- of vervaardigingsprijs, onder aftrek van de gecumu-
gecontinueerd. Door de Steunstichting werden in het verslag-
leerde afschrijvingen. De afschrijvingen worden gebaseerd op de
jaar enkele activiteiten gefinancierd, die de Milieufederatie in
te verwachte economische levensduur en worden lineair bere-
2012 moet terugbetalen.
kend. De vorderingen zijn gewaardeerd tegen nominale waarde. Voor eventuele oninbaarheid wordt een voorziening getroffen.
Balans
Voorzieningen worden tegen nominale waarde opgenomen.
De geconsolideerde balans geeft een compleet overzicht van de bezittingen en verplichtingen van de Stichting Milieufe-
Als opbrengsten zijn verantwoord, de subsidies van de Provincie
deratie Limburg en de Stichting Steunfonds Milieufederatie
Limburg en het Fonds Provinciale Milieufederaties en bijdrage
Limburg. Het totale vermogen van beide stichtingen bedraagt
van derden, tenzij anders vermeld en voor zover toe te rekenen
€ 389.644. Door het resultaat van beide stichtingen is het
aan het verslagjaar. De afschrijvingen op de materiële vaste
vermogen toegenomen met een bedrag van € 29.116. De
activa worden berekend door middel van vaste percentages van
mutaties binnen het eigen vermogen zijn hierna weergegeven:
25
Stichtingskapitaal SML
Alg. reserve Steunstichting
Reserve financiering activa
Bestemmingsreserve SML
Exploitatiereserve Provincie SML
Exploitatie overig SML
Totaal
Stand per 1 januari 2011
45
241.129
7.274
56.859
32.753
22.470
360.530
Exploitatie resultaat
0
7.142
9.899
0
8.547
6.317
31.905
Uitsplitsing
0
0
0
0
0
0
Onttrekking
0
0
0
-/- 2.791
0
0
-/- 2.791
45
248.271
17.173
54.068
41.300
28.787
389.644
Stand per 31 december 2011
Vermogensbeleid
is een reserve groot € 17.173 die gevormd is op voorschrift van
Het eigen vermogen van de geconsolideerde jaarstukken bestaat
de RJ650 (Raad voor de Jaarverslaglegging) en het rapport Accon
uit:
dat in opdracht van de provinciale Natuur en Milieufederaties is
• Het stichtingskapitaal van de Steunstichting Milieufederatie
opgesteld.
Limburg. • De exploitatiereserve, de bestemmingsreserve van de Stichting Milieufederatie Limburg. • De algemene reserve van de Steunstichting Milieufederatie Limburg.
Het Actiefonds (€ 49.068) is in het leven geroepen om aangesloten organisaties financieel te kunnen ondersteunen. Het startbedrag is afkomstig van de verkoop van de CD Limburgs Greun (1992). De reserve voor groot onderhoud bedraagt momenteel € 5.000.
Exploitatiereserve en bestemmingsreserve van de Stichting
Algemene reserve Steunstichting Milieufederatie Limburg
Milieufederatie Limburg
Zoals reeds in het bestuurverslag is aangegeven bestaat de
De exploitatiereserve dient beschouwd te worden als een
algemene reserve van de Steunstichting Milieufederatie Limburg
algemene reserve die functioneert als een buffer om onverwachte
uit een schikkingsbedrag dat werd uitgekeerd door het compos-
tegenvallers in de exploitatie te kunnen opvangen zonder dat
teringsbedrijf CNC uit Milsbeek en ontvangen renterevenuen. De
een extra beroep gedaan behoeft te worden op subsidiënten. Bij
algemene reserve is bestemd voor ondersteuning van bijzondere
exploitatiereserve wordt een onderscheid gemaakt in een provin-
activiteiten van de Stichting Milieufederatie Limburg die niet op
ciaal en een overige deel.
andere wijze worden gesubsidieerd. Per 31 december 2011 zijn
De ‘exploitatiereserve provincie’ bedraagt op 31 december 2011
geen verplichtingen aangegaan.
€ 41.300. Volgens de subsidieverordening van de provincie Limburg van juli 2009 mag de hoogte van deze reserve circa 15%
Norm beheer en administratie
van de exploitatiesubsidie bedragen, hetgeen overeenkomt met
De kosten voor beheer en administratie worden toegekend aan
circa € 53.000 in 2011. De omvang van deze exploitatiereserve
de negen onderscheiden inhoudelijke doelen. De Stichting Milieu-
voldoet dus aan het provinciale beleid. De ‘exploitatiereserve
federatie Limburg hanteert voor zichzelf als uitgangspunt dat de
overig’ bedraagt € 28.787. Hieraan worden geen speciale voor-
kosten voor organisatie onder de 20% dienen te blijven. Op basis
waarden gesteld.
van de bestede tijd en de loonkosten is met de organisatie een bedrag gemoeid van € 102.668. Dit is 17% van het totale bedrag
De bestemmingsreserve wordt gevormd door ‘Reservering financiering activa’, het Actiefonds van de Milieufederatie en groot onderhoud gebouwen. De ‘Reservering financiering activa’
(€ 596.907) en de SML blijft daarmee onder de norm van 20%.
Geconsolideerde balans per 31 december 2011 Stichting Milieufederatie Limburg en Steunstichting Milieufederatie Limburg 26
Activa 31 december 2011
31 december 2010
Vaste activa Materiële vaste activa Inventaris
17.173
7.274
78.593
73.756
409.522
433.284
505.288
514.314
Vlottende activa Overige vorderingen Liquide middelen
Passiva 31 december 2011
31 december 2010
Eigen vermogen Stichtingskapitaal SML Algemene reserve Steunstichting
45
45
248.271
241.129
Reserve financiering activa
17.173
7.274
Bestemmingsreserve
54.068
56.859
Exploitatiereserve Provincie SML
41.300
32.753
Exploitatiereserve Overig SML
28.787
22.470 389.644
360.530
574
743
Voorzieningen Overige voorzieningen Kortlopende schulden Schulden aan leveranciers en handelskrediet
20.528
26.261
Belastingen en premies soc. verzekeringen
16.681
17.243
Overige schulden
77.861
109.537 115.070
153.041
505.288
514.314
Geconsolideerde staat van baten en lasten over het boekjaar 2011 alsmede begroting 2011 Stichting Milieufederatie Limburg en Steunstichting Milieufederatie Limburg 27
Baten Baten uit eigen fondsenwerving Baten uit gezamenlijke acties Baten uit acties van derden Subsidies van overheden Baten uit beleggingen Overige Baten Som der baten Lasten Besteed aan doelstellingen Doelstelling Natuur en Landschap Doelstelling Ruimte Doelstelling Milieu en Water Doelstelling Landbouw Doelstelling Bedrijven Doelstelling Energie en Klimaat Doelstelling Mobiliteit Doelstelling Communicatie Doelstelling Ondersteuning groepen en lokaal beleid
Werving baten Kosten eigen fondsenwerving Kosten gezamenlijke acties Kosten acties derden Kosten verkrijging subsidies overheden Kosten van beleggingen
Beheer en administratiekosten Kosten beheer en administratiekosten Som der lasten Resultaat
Resultaat 2011
Begroting 2011
Resultaat 2010
4.335 56.618 162.540 391.406 8.857 2.265
4.590 64.988 157.354 400.615 3.891 3.525
4.335 56.755 162.884 359.538 8.358 2.244
626.021
634.963
594.114
42.335 128.533 85.463 44.911 7.595 22.163 37.453 112.698 115.756
50.582 170.396 105.211 37.211 8.093 20.497 27.886 93.599 121.487
55.353 126.621 62.535 33.407 21.418 23.058 40.458 122.838 124.181
596.907
634.963
609.869
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0 0 0 0 0
0
0
0
0
0
0
596.907
634.963
609.869
29.114
0
-15.755
Resultaatbestemming 2011 Toevoeging/onttrekking aan: algemene reserve Steunstichting bestemmingsreserve SML reserve financiering activa SML exploitatiereserve SML
7.142 -2.791 9.899 14.864 29.114
28
Accountantsverklaring CONTROLEVERKLARING VAN DE ONAFHANKELIJKE ACCOUNTANT Aan: Stichting Milieufederatie Limburg en Steunstichting Milieufederatie Limburg
Opdracht Wij hebben gecontroleerd of de in dit jaarverslag opgenomen verkorte geconsolideerde jaarrekening 2011 van Stichting Milieufederatie Limburg en Steunstichting Milieufederatie Limburg te Roermond over 2011 op de juiste wijze is ontleend aan de door ons gecontroleerde jaarrekening 2011 van Stichting Milieufederatie Limburg en Steunstichting Milieufederatie Limburg. Bij die jaarrekening hebben wij op 4 april 2012 een goedkeurende controleverklaring verstrekt. Het bestuur van de Stichting is verantwoordelijk voor het opstellen van de verkorte geconsolideerde jaarrekening in overeenstemming met de grondslagen zoals gehanteerd in de geconsolideerde jaarrekening 2011 van Stichting Milieufederatie Limburg en Steunstichting Milieufederatie Limburg. Het is onze verantwoordelijkheid een controleverklaring inzake de verkorte geconsolideerde jaarrekening 2011 te verstrekken.
Werkzaamheden Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht. Dienovereenkomstig dienen wij onze controle zodanig in te plannen en uit te voeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de verkorte geconsolideerde jaarrekening 2011 op de juiste wijze is ontleend aan de geconsolideerde jaarrekening 2011. Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel.
Oordeel Naar ons oordeel is de verkorte geconsolideerde jaarrekening 2011 in alle van materieel belang zijnde aspecten op de juiste wijze ontleend aan de geconsolideerde jaarrekening van de Stichting Milieufederatie Limburg en Steunstichting Milieufederatie Limburg te Roermond over 2011.
Toelichting Wij vestigen er de aandacht op dat, voor het inzicht dat vereist is voor een verantwoorde oordeelsvorming omtrent de financiële positie en de resultaten van de Stichting Milieufederatie Limburg en Steunstichting Milieufederatie Limburg en voor een toereikend inzicht in de reikwijdte van onze controle, de verkorte geconsolideerde jaarrekening 2011 dient te worden gelezen in samenhang met de volledige jaarrekening, waaraan deze is ontleend, alsmede de door ons daarbij op 4 april 2012 verstrekte goedkeurende controleverklaring. Deze toelichting doet geen afbreuk aan ons oordeel Eindhoven, 4 april 2012 Baker Tilly Berk N.V.
Was getekend: drs. H.G.W. van Gerwen RA
6 Verantwoordingsverklaring Algemeen
Toezicht houden, besturen en uitvoeren
De leden van het Algemeen Bestuur van de Milieufederatie
In de statuten, het bestuursreglement en het directiestatuut van
Limburg (SML) hebben allen een verklaring ondertekend waarin
SML is geregeld hoe de functies van toezichthouden, besturen en
zij aangeven dat zij het principe van het CBF onderschrijven
uitvoeren worden onderscheiden.
dat de functie van ‘toezicht houden’ gescheiden is (en dient te zijn) van de uitvoering van het beleid. Met deze verklaring
De taak van toezicht houden wordt door het Algemeen Bestuur
hebben zij ook onderschreven dat de Milieufederatie Limburg
vervuld. Het Algemeen Bestuur (AB) vergadert minimaal drie keer
steeds streeft naar de meest effectieve en doelmatige wijze
per jaar over alle relevante financiële- en beleidszaken. Het AB
waarop de beschikbare middelen worden besteed. Tevens staat
besluit over alle meerjarenbeleidplannen en werkplannen. Het AB
in deze verklaring dat er gestreefd wordt naar optimale informa-
keurt ook de begroting en de jaarrekening goed. Het Algemeen
tieverschaffing aan en communicatie met belanghebbenden. En
Bestuur stelt de directeur aan. Bij vacatures in het Algemeen
tenslotte hebben alle bovengenoemde personen hun relevante
Bestuur wordt gezocht naar mensen uit verschillende deelge-
nevenfuncties opgegeven en aangegeven dat zij onderling geen
bieden en organisaties van natuur en milieu met uiteenlopende
van allen familie- en/of vergelijkbare relaties onderhouden en
vaardigheden en competenties.
ook geen bestuurs- of toezichtfunctie vervullen of in dienst zijn bij een organisatie die statutair of financieel aan de Milieufede-
De taak van het besturen is in handen van de directeur en het
ratie Limburg verbonden is. Voor de huidige samenstelling van
Dagelijks Bestuur (DB). Het DB vergadert minimaal vijf keer per
het bestuur wordt verwezen naar het bijgevoegde rooster van
jaar en bereidt de jaarstukken voor het Algemeen Bestuur voor.
aftreden.
Het DB voert beoordelingsgesprekken met de directeur op basis van in functioneringsgesprekken overeengekomen resultaatverwachtingen. De uitvoering van het beleid is in handen van de directie.
29
30
Optimaliseren effectiviteit en efficiency van de besteding van de middelen
Aangesloten groepen en donateurs van de Limburgse Milieufede-
Het mag duidelijk zijn dat de directe maatschappelijke effecten
Gedeputeerde Staten van Limburg (een grote subsidiegever)
van activiteiten gericht op beleidsbeïnvloeding van de Milieu-
ontvangt jaarlijks een werkplan, de begroting en de jaarrekening.
federatie moeilijk voorspelbaar c.q. meetbaar zijn. Toch wil de
Tevens worden met de provincie afspraken gemaakt over onze
Milieufederatie Limburg zoveel mogelijk invulling geven aan
rollen via een zogenaamd protocol. Plannen en afspraken worden
een resultaatgerichte beschrijving van de prestaties. In een
besproken op het bestuurlijke overleg met de verantwoordelijke
Meerjarenbeleidsplan formuleren wij de doelen voor de komende
gedeputeerden. Subsidiegevers die projecten financieren worden
vijf jaar, welke daarna doorklinken in de jaarlijks op te stellen
afhankelijk van afspraken en subsidievoorwaarden door middel
werkplannen.
van tussentijdse- en eindrapportages en financiële overzichten
Om als organisatie (natuur- en milieu)successen te kunnen vieren
op de hoogte gehouden.
hebben we in het werkplan per project afrekenbare (deel)doelen
De Milieufederatie Limburg vervult een coördinerende rol voor
SMART geformuleerd. Om dit goed te kunnen uitvoeren zijn
de samenwerkende natuur- en milieuorganisaties in de provincie
per project de stakeholder(s) en de opdrachtgever(s) in beeld
Limburg en ontvangt hiervoor van de terreinbeherende organisa-
gebracht. Het uiteindelijk al of niet content zijn wordt naast het
ties een jaarlijkse vergoeding. De coördinerende werkzaamheden
behalen van de geformuleerde (deel)doelstellingen ook bepaald
van de SML worden besproken op het directieniveau en in bilate-
door tevredenheid bij de opdrachtgever(s) en zo mogelijk ook bij
raal overleg met de afzonderlijke organisaties.
de stakeholder(s).
De SML heeft een vragen- en klachtenprocedure. In 2011 zijn
Het werkplan kan hierbij niet los worden gezien van het jaarlijkse
geen klachten binnengekomen. Diverse vragen over uiteenlo-
overzicht van uitgevoerde activiteiten en de tussentijds (elk
pende onderwerpen zijn naar tevredenheid en binnen de gestelde
kwartaal) opgestelde bestuursrapportages. Deze worden vast-
termijnen beantwoord.
ratie ontvangen elk kwartaal het tijdschrift Limburgs Milieu.
gesteld door het Dagelijks Bestuur en ter kennis name gesteld aan het Algemeen Bestuur. Roermond, 17 april 2012
Omgaan met belanghebbenden Belanghebbenden (donateurs, belangstellenden, organisaties,
Stichting Milieufederatie Limburg
leden) kunnen zich aanmelden voor de digitale nieuwsbrief van de SML. Hierin wordt beschreven wat de actuele ontwikkelingen zijn op de werkterreinen van de SML en wat de SML op die terreinen onderneemt. De website van de SML wordt ook tussen-
Voorzitter
Secretaris
tijds bijgewerkt met actuele informatie.
Mw. M. Kruit
S.M.A. Keulen
31
Rooster van aftreden bestuur Milieufederatie Limburg, 10 februari 2012 Naam
Regio / functie
De heer B. Locht
Lid AB Westelijke Mijnstreek
Benoemd
Herbenoeming
Termijn eindigt
17-05-2010
2013
2019
De heer J. van Groenendael
Lid AB Maasduinen
De heer W. Dekkers
Lid AB Peel en Maas
09-05-2011
2014
2020
25-09-2006
2012
2015
De heer W. Hodzelmans
Lid DB/penningmeester
De heer W. Derks
Lid AB Heuvelland
01-01-2009
2012
2018
24-07-2007
2013
2016
De heer O.G. Plantema
Lid AB Nederweert
De heer H. van Houtum
Lid DB
12-12-2005
n.v.t
2014
28-02-2011
2014
2020
De heer P. Frey De heer S. Keulen
Lid AB
09-05-2011
2014
2020
Lid DB/secretaris Parkstad
28-09-2009
2012
2018
Mevrouw M. Kruit
Lid DB/voorzitter Maas Swalm Nette
01-03-2010
2013
2019
Mevrouw M. Clerx
Lid DB/vice-voorzitter
09-05-2011
2014
2020
32
Uitgave Stichting Milieufederatie Limburg, Roermond
Redactie en samenstelling Monique Demarteau
Vormgeving en drukwerk SHD Grafimedia, Swalmen
Jubileumfoto’s: Kim Roufs/Kim fotografeert 2011
Met dank aan: Het bestuur van de Stichting Milieufederatie Limburg, Baker Tilly Berk Accountants & Belastingadviseurs, alle medewerkers van de Milieufederatie Limburg
Oplage 800 exemplaren
Papier Dit jaarverslag is gedrukt op FSC-papier
De Milieufederatie Limburg wordt financieel ondersteund door de Nationale Postcode Loterij en de Provincie Limburg April 2012
Deze brochure is geproduceerd door SHD Grafimedia onder gecontroleerde omstandigheden conform ISO 14001 Grafimedia getoetst door de SCGM, Certificaatnummer SCGM-MZ:2011.01.01
Stichting Milieufederatie Limburg Gevestigd in Het Groenhuis Godsweerderstraat 2 6041 GH Roermond T 0475 – 38 64 10 F 0475 – 38 64 59 www.milieufederatielimburg.nl
[email protected]
