Sectorscoop Ondernemen in de Diensten 2000

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 1

Sectorscoop

Ondernemen in de Diensten 2000 P.A. van Eck van der Sluijs drs. J.P.J. de Jong drs. A. Kwaak mevrouw drs. H.W. Stigter

Zoetermeer, december 1999

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 2

ISBN: 90-371-0761-3 Prijs: ƒ 75,Bestelnummer: A9915

EIM is een onderzoeksbureau met 170 professionals. EIM verschaft beleidsgerichte en praktijkgerichte informatie van sociaal-economische aard voor en over alle sectoren van het bedrijfsleven en voor beleidsinstanties. EIM is gevestigd in Zoetermeer. Behalve op Nederland richt EIM zich ook op de Europese economie en op andere continenten. Voor meer informatie over EIM en wat EIM voor u kan betekenen, kunt u contact met ons opnemen. Adres: Postadres: telefoon: telefax: Website:

Italiëlaan 33 Postbus 7001 2701 AA Zoetermeer 079 341 36 34 079 341 50 24 www.eim.nl

De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldiging en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting of numbers and/or texts as an explanation or support in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 3

Inhoud Voorwoord . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 1

Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7

2 2.1 2.2

Kenschets van de dienstensector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Kenmerken van de dienstensector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Plaats en classificatie van de dienstensector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9

3 3.1 3.2 3.2.1 3.2.2

Belang van de CDS binnen de economie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 Belang van de CDS binnen de Nederlandse economie . . . . . . . . . . . . . . .13 De CDS in internationaal perspectief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Omvang en samenstelling dienstensector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Belangrijke ontwikkelingen binnen de CDS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18

4 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 4.8

Structuur van de CDS en de subsectoren in 1998 . . . . . . . . . . . . . . . .27 De CDS in Nederland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 Financiële diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 Zakelijke diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 Onderhouds- en reparatiediensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 Toeristisch-recreatieve diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .35 Persoonlijke diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36 Transportdiensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 Communicatiediensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38

5 5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5 5.1.6 5.1.7 5.1.8 5.1.9 5.1.10 5.1.11 5.1.12 5.2 5.2.1

Trends en prognoses voor 1999 en 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Algemene trends . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Overzicht van tien trends . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 De klant wordt steeds veeleisender . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 De opkomst van Internet en electronic commerce . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Krapte op de arbeidsmarkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 Veranderingen in het stelsel van sociale zekerheid . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Afname van de bereikbaarheid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 De komst van de euro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 De opkomst van certificerings- en kwaliteitskeurmerken . . . . . . . . . . . . .54 Veranderende marktverhoudingen door fusies en overnames . . . . . . . . . .56 Administratieve lasten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 De crises in Azië, Oost-Europa en Zuid-Amerika . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 Trends in de dienstensectoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 Trends in de financiële diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 4

5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.2.5 5.2.6 5.2.7 5.3 5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.3.4 5.3.5 5.3.6 5.3.7 5.3.8

Trends in de zakelijke diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 Trends in de onderhouds- en reparatiediensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 Trends in de toeristisch-recreatieve diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Trends in de persoonlijke diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 Trends in de transportdiensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 Trends in de communicatiediensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72 Prognoses voor 1999 en 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 Algemene prognoses voor de CDS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 Prognoses voor de financiële diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 Prognoses voor de zakelijke diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 Prognoses voor de onderhouds- en reparatiediensten . . . . . . . . . . . . . . .81 Prognoses voor de toeristisch-recreatieve diensten . . . . . . . . . . . . . . . . .82 Prognoses voor de persoonlijke diensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 Prognoses voor de transportdiensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 Prognoses voor de communicatiediensten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85

I II

Bijlagen Enkele kerngegevens in de CDS naar branche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87 Begrippenlijst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91

4

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 5

Ondernemen in de Diensten 2000

Voorwoord De commerciële dienstverlening is een zeer dynamische sector. Werkgelegenheid en productie groeien sterk, het aantal bedrijven neemt fors toe en de sector is succesvol bij het inspelen op een aantal belangrijke trends. Tot de commerciële dienstverlening behoren de volgende bedrijfstakken: de financiële diensten, de zakelijke diensten, onderhouds- en reparatiediensten, toeristisch-recreatieve diensten, persoonlijke diensten, transportdiensten en communicatiediensten. Internationalisering, toepassing van informatie- en communicatietechnologie, outsourcing, flexibilisering, individualisering van de consumentenvraag en bevordering van marktwerking zijn trends die van grote invloed zijn op de commerciële dienstverlening. Tezamen zorgen deze trends ervoor dat de commerciële-dienstensector in een hectische omgeving opereert. Een belangrijk deel van de commerciële-dienstensector levert diensten aan andere bedrijven. Het gaat daarbij onder meer om overheadactiviteiten zoals transport, bewaking en catering, maar ook om de levering van flexibele arbeidskrachten via uitzendbureaus. Daarnaast biedt de sector financiële diensten, after-sales service, telecommunicatie, software en marketing aan die mede de concurrentiepositie van bedrijven bepalen. Al met al speelt de commerciële-dienstensector een belangrijke rol in de Nederlandse economie. Het kwantitatieve belang is groot: de sector heeft in 1998 een aandeel van ruim 37% in de totale werkgelegenheid van het particuliere bedrijfsleven. Goede informatie over de sector is daarom van groot belang, zowel voor het bedrijfsleven, het beleid als onderzoekers. Deze EIM-studie voorziet daarin. Vooral de aandacht die het rapport besteedt aan de invloed van trends op de sector, maakt de studie het lezen waard.

F.W. Suijker Hoofd afdeling Tertiaire Diensten van het CPB

5

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 6

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 7


1

Inleiding

De sectorale rapportage ‘Ondernemen in de Diensten 2000’ schetst een actueel beeld van de commerciële-dienstensector (CDS) in Nederland. Natuurlijk is het niet mogelijk om in één rapport alle facetten van de CDS te belichten. De sectorale rapportage spitst zich dan ook toe op een aantal centrale onderwerpen. Dit rapport bouwt onder meer voort op de informatie die eerder is gepubliceerd in de EIM-publicaties Kleinschalig Ondernemen 1999 en Ondernemen in 2000, en geeft daar voor de CDS een sectorale verdieping aan. In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 1999 wordt een beeld gegeven van de economische ontwikkeling in het particuliere bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklassen, tegen de achtergrond van de macro-economische ontwikkeling die het Centraal Planbureau heeft gepubliceerd in het Centraal Economisch Plan 1999 en in de nieuwe inzichten volgens de bijstellingen van december 1999. De relatie tussen de diverse publicaties is in figuur 1 weergegeven (voor 1999). De betekenis van de dienstensector als integraal onderdeel van een moderne economie wordt onder de aandacht gebracht. Hoofdstuk 2 geeft een schets van het belang en de classificatie van de CDS. In hoofdstuk 3 wordt de positie van de CDS geschetst in het perspectief van de overige sectoren van het particuliere bedrijfsleven in Nederland. Tevens wordt een internationale vergelijking van de CDS gegeven. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de karakteristieken, de economische kenmerken en de onderlinge verhouding van de hoofdgroepen in de dienstensector. De verwachte economische ontwikkeling in de komende jaren wordt in hoofdstuk 5 geschetst. In dit hoofdstuk wordt aandacht besteed aan de trends en vooruitzichten per hoofdgroep voor 1999 en 2000. In Bijlage I worden de kerngegevens in de CDS naar branches gegeven. Tevens worden definities van gehanteerde begrippen vermeld in Bijlage II.

7

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 8

Inleiding

figuur 1

publicatieschema ramingen

MKB-niveau voorjaarsramingen

MKB-niveau najaarsramingen

Kleinschalig Ondernemen 1999

Ondernemen in 2000

MKB-niveau nieuwjaarsramingen

Nieuwe inzichten voor 2000

Sectorscopen

sectorniveau najaarsramingen

8

industrie

detailhandel

groothandel

diensten

ambacht

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 9


2

Kenschets van de dienstensector

2.1

Kenmerken van de dienstensector

Uit tal van informatiebronnen en ontwikkelingen blijkt dat dienstverlenende bedrijven voor de Nederlandse economie uiterst belangrijk zijn. Het aandeel van de commerciële-dienstensector (CDS) in de werkgelegenheid en in de bruto toegevoegde waarde van het Nederlandse bedrijfsleven is groot. Tevens heeft de CDS een belangrijke toeleverende functie richting andere sectoren in de economie. Veel industriële ondernemingen hebben hun overheadactiviteiten zoals transport, bewaking en catering de afgelopen jaren uitbesteed. Ook zijn de bedrijven meer gebruik gaan maken van flexibele arbeidskrachten via uitzendbureaus. Daarnaast is de CDS een goede omgeving voor startende ondernemers. Ten slotte speelt de CDS een grote rol bij het versterken van de internationale concurrentiepositie van Nederland.

2.2

Plaats en classificatie van de dienstensector

Plaats van de commerciële-dienstensector We kunnen het bedrijfsleven in Nederland indelen in twee delen, te weten het particuliere en het overige bedrijfsleven. Figuur 2 geeft de plaatsbepaling naar sectoren van de commerciële diensten in het particuliere bedrijfsleven. Commerciële diensten versus niet-commerciële diensten Binnen de dienstensector wordt onderscheid gemaakt tussen commerciële en niet-commerciële diensten. Dit onderscheid is gebaseerd op de allocatie van arbeid en overige productiemiddelen. Gebeurt dit via het budgetmechanisme, dan is er sprake van niet-commerciële dienstverlening, gebeurt dit via het marktmechanisme, dan is er sprake van commerciële dienstverlening. Het geheel van ondernemingen die opereren via de werking van het marktmechanisme wordt dan ook bestempeld als de Commerciële Diensten Sector (CDS). Deze sector omvat een veelheid van bedrijfsklassen met uiteenlopende activiteiten en kenmerken.

9

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 10


figuur 2

plaatsbepaling van de commerciële-dienstensector

bedrijfsleven particulier bedrijfsleven

industrie bouwbedrijven groothandel detailhandel financiële dienstverlening zakelijke dienstverlening bouwinstallatiebedrijven auto / reparatie horeca / sport en cultuur overige dienstverlening transport communicatie => Commerciële-dienstensector (CDS)

overig bedrijfsleven

landbouw / visserij delfstoffenwinning openbaar nut openbaar vervoer exploitatie onr. goed maatschappelijke diensten gezondheidszorg sport en cultuur niet comm.

=> Bedrijfsleven

Classificatie van de commerciële-dienstensector Er zijn, na clustering van de sectoren, zeven samenhangende hoofdgroepen diensten te onderscheiden1 (zie figuur 3).

Financiële diensten: diensten gericht op de financiële stromen van het bedrijfsleven De eerste hoofdgroep wordt gevormd door de financiële diensten. Deze bestaan uit geldscheppende financiële instellingen als de centrale, spaar- en overige banken. Tevens omvat deze groep de hypotheekbanken, bouwfondsen en commerciële financieringsmaatschappijen en beleggingsinstellingen. Daarnaast zijn er nog de optieen effectenbeurzen, beheer en administratie van aandelen en obligaties en dergelijke. Tot de hoofdgroep financiële diensten behoren ook de levens- en schadeverzekeringsmaatschappijen en de pensioenfondsen. De verplichte sociale verzekeringen vallen er niet onder. Ook de assurantietussenpersonen, actuariële en pensioenadviesbureaus, waarborgfondsen en expertise- en taxatiebureaus ten behoeve van het verzekeringswezen e.d. worden tot de financiële diensten gerekend.

1

10

In bijlage I is een gedetailleerd overzicht opgenomen met de indeling van branches en bedrijfssubgroepen naar de hoofdgroepen in de commerciële diensten.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 11


Zakelijke diensten: diensten gericht op de bedrijfsvoering van het bedrijfsleven De zakelijke dienstverlening bestaat uit een dynamische groep bedrijven waarin het type diensten dat aangeboden wordt zeer divers is en de bedrijven een zeer sterke regionale concentratie vertonen. Deze groep omvat professionele dienstverleners op het gebied van rechtskundige dienstverlening alsmede accountancy, administratiekantoren, belastingadviseurs, arbeidsbemiddeling, marketing, de computerbranche en technische dienstverleners als architecten en ingenieurs, de bemiddeling in onroerende goederen en verhuurbedrijven van machines en andere roerende goederen. Bewakingsdiensten worden niet tot de zakelijke dienstverlening gerekend. figuur 3

de zeven hoofdgroepen van de commerciële diensten financiële diensten 1 •

communicatiediensten

transportdiensten 1 •

1•

•1

zakelijke diensten

• 1 onderhouds- en reparatiediensten

• • 1 1 1 1 persoonlijke diensten toeristisch-recreatieve dienstendiensten toeristisch-recreatieve persoonlijke diensten

Onderhouds- en reparatiediensten: facilitaire diensten gericht op bedrijfsgebouwen en reparatie van goederen De derde groep bestaat uit bouwinstallatie- en reparatiebedrijven en uit operationele dienstverlening zoals reiniging van gebouwen en transportmiddelen, wasserijen e.d. Daarnaast behoren cateringbedrijven en beveiligings- en opsporingsdiensten tot de zogenoemde facilitaire diensten. De diensten zijn ten opzichte van de andere hoofdgroepen wat sterker georiënteerd op bedrijfsgebouwen, meer objectgebonden en qua dienst ‘tastbaarder’. Toeristisch-recreatieve diensten: diensten die betrekking hebben op de vrijetijdsbesteding Deze diensten zijn naar verhouding meer mensgeoriënteerd, gericht op particuliere afnemers en overwegend ‘ontastbaar’. Hotels, cafés en restaurants, culturele instellingen, sport en recreatie (dag- en verblijfsrecreatie) en reisbureaus bieden deze dienstverlening.

11

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 12


Persoonlijke diensten: diensten gericht op de verzorging van personen De vijfde groep diensten omvat die dienstverlenende activiteiten die gericht zijn op de verzorging van personen. Tot deze hoofdgroep worden kappersbedrijven, schoonheidsinstituten en de overige persoonlijke dienstverlening gerekend. Transportdiensten: diensten gericht op vervoer De transportdiensten bestaan uit het vervoer over land en water en ook uit de overige dienstverlening ten behoeve van het transport zoals expeditiebedrijven en cargadoors, alsmede vemen en pakhuizen. Communicatiediensten: diensten gericht op communicatie Particuliere bedrijven in de sfeer van communicatie vormen deze hoofdgroep in de CDS. Communicatie verloopt steeds vaker via geautomatiseerde processen. De bedrijven bieden direct met IT gelieerde diensten aan, zoals telematicadiensten en servers/providers-diensten ten behoeve van faciliteiten op de elektronische snelweg. Het betreft ook bedrijven zoals telecommunicatiebedrijven, telefoondiensten alsmede radio- en televisiedistributiebedrijven.

12

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 13


3

Belang van de CDS binnen de economie

3.1

Belang van de CDS Nederlandse economie

binnen

de

Dienstensector zorgt voor dynamiek in Nederlandse economie In termen van werkgelegenheid is het aandeel van de CDS 37,3% van het totale particuliere bedrijfsleven, wat neerkomt op bijna 1,8 miljoen arbeidsjaren. De industrie en de detailhandel komen in deze vergelijking uit op respectievelijk 18,7% en 14,3%. Het aandeel van de CDS in de werkgelegenheid en de bruto toegevoegde waarde van het totale Nederlandse bedrijfsleven is dus groot en tevens van enorm belang. Hoogwaardige informatie- en communicatietechnologie (ICT), een groot aantal starters, sterke banencreatie en flexibiliteit via het uitzendwezen maken de dienstverlening zeer belangrijk voor een dynamische Nederlandse economie. De elektronische betalingsmogelijkheden nemen toe en de toegankelijkheid van de ICT wordt vergroot via steeds maar betere (digitale mobiele) infrastructuur. Ook maken nieuwe diensten de ICT steeds meer voor een breder publiek toegankelijk. In tabel 1 worden voor een aantal sectoren de economische kenmerken met elkaar vergeleken. Het aantal starters in de diensten is groot en het type diensten dat aangeboden wordt is zeer divers. Kleine en middelgrote dienstverleners hebben in een aantal gevallen voornamelijk een regionale afzetmarkt doordat de dienstverleners zich in de buurt van de klanten hebben gevestigd.

13

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 14


tabel 1

intersectorale vergelijking in 1998

export

bruto toegevoegde waarde

arbeidsproductiviteit

x ƒ mln.

x ƒ mln.

xƒ

1.536.000

255.600

432.900

108.400

438.500 110.300 473.600 136.300 328.200

200.900 1.100 23.100 0 26.800

119.000 37.600 59.100 29.300 157.300

139.300 89.600 137.800 62.600 108.800

ondernemingen

werkgelegenheid

omzet

omschrijving

aantal

werkzame personen

x ƒ mln.

particulier bedrijfsleven waaronder: industrie bouwnijverheid groothandel detailhandel CDS

492.600

4.768.700

45.900 57.500 56.900 88.800 218.700

894.000 429.900 518.900 683.000 1.733.900

* Bouwnijverheid inclusief bouwinstallatiebedrijven. Bron: CPB, EIM.

CDS is sterke aanjager van nieuwe bedrijvigheid Het aandeel van de CDS in het aantal ondernemingen bedraagt 37,5%. De CDS is vooral ook een broedplaats voor startende ondernemers, en daarmee een belangrijke aanjager van nieuwe bedrijvigheid. Nieuwe diensten zijn sterk in opmars1. Door de combinatie van nieuwe technieken, nieuwe activiteiten en de sterke dynamiek qua organisatie, vervult de CDS een onmisbare rol in het vernieuwingsproces van de Nederlandse economie. Bij deze vernieuwing gaat het vooral om organisatorische innovaties. Deze innovaties gaan hand in hand met verbetering van productieprocessen en vernieuwing van marktbenadering door bedrijven. Het aandeel van de CDS in de toegevoegde waarde is met 35% het hoogst Wanneer het aandeel van de CDS wordt berekend in termen van omzet, dan beloopt dit bijna 17% van de omzet van het particuliere bedrijfsleven. De industrie en de detailhandel behalen in deze vergelijking respectievelijk 28% en 9%, terwijl de groothandel bijna 31% van de omzet van het particuliere bedrijfsleven realiseert. Feitelijk geeft de vergelijking van omzetaandelen een onderschatting van het belang van de CDS. Gezien de grote verschillen in het belang van de inkopen van grond- en hulpstoffen tussen de sectoren, levert een beschouwing van de bruto toegevoegde waarde een reëler beeld van de betekenis van de CDS. Van de totale bruto toegevoegde waarde behalen de CDS en de industrie de grootste aandelen met respectievelijk 35% en 27%. De totale handel – detailhandel plus groothandel – blijft, met een aandeel van ruim 20%, daarbij achter. 1

14

New services, EIM, Zoetermeer, 1 april 1999.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 15


figuur 4

aandelen toegevoegde waarde CDS, handel en industrie in totaal particuliere bedrijfsleven, 1998

17% 28%

industrie handel CDS overig 35% 20%

Bron: CBS, EIM.

Bescheiden bijdrage CDS aan export Absoluut gezien wordt de meeste export gerealiseerd door de bedrijven in de industrie. Van de totale exportprestatie van het particuliere bedrijfsleven van ƒ 255 miljard1 levert de industriële sector ƒ 200 miljard. De CDS draagt bescheiden bij aan het versterken van de internationale concurrentiepositie van Nederland. De exportprestatie van de commerciële-dienstensector van ƒ 29 miljard in 1999 is een klein deel van de totale export van het particuliere bedrijfsleven. De uitvoer van diensten omvat een breed scala aan activiteiten zoals ingenieursdiensten ten behoeve van bouwprojecten in het buitenland. Ook havendiensten en scheepsreparaties ten behoeve van buitenlandse reders behoren hiertoe. Voorts vallen de vervoersdiensten door Nederlandse bedrijven buiten onze landsgrenzen hieronder. Arbeidsproductiviteit CDS rond gemiddelde De gemiddelde arbeidsproductiviteit in het particuliere bedrijfsleven ligt – uitgedrukt als de bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten (fk) per arbeidsjaar – met ƒ 108.400 nagenoeg gelijk aan die van de CDS (ƒ 108.800). De arbeidsproductiviteit in de industrie is het hoogst en die in de detailhandel het laagst.

1

Uitgedrukt in termen van afzet.

15

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 16


figuur 5

omvang van de CDS binnen het totale particuliere bedrijfsleven in 1998 37%

38%

62%

11%

63% 89% arbeidsvolume

ondernemingen

export

17%

35%

65% 83% omzet

bruto toegevoegde waarde

Bron: CBS, EIM.

3.2

De CDS in internationaal perspectief

3.2.1 Omvang en samenstelling dienstensector 45% van alle bedrijven in Europa behoort tot de commerciële dienstverlening De commerciële-dienstensector (CDS) in Europa bestaat uit ruim 8,2 miljoen bedrijven. In 1996 behoorde 45% van alle bedrijven in de EU-15 tot de CDS. Binnen de EU loopt het belang van de commerciële-dienstensector in een aantal landen echter nogal uiteen. Dit blijkt uit figuur 6. figuur 6

omvang dienstensector voor EU-15 en 6 EU-landen afzonderlijk als percentage van het totale aantal bedrijven in 1996 EU-15

België

Denemarken

Duitsland

Frankrijk

Nederland

Verenigd Koninkrijk 0

Bron: EIM, 1999.

16

10

20

30

40

50

60

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 17


Denemarken bijvoorbeeld scoort beneden het gemiddelde, terwijl België en Duitsland beduidend boven het gemiddelde uitkomen. Voor Nederland geldt dat de helft van alle bedrijven in de CDS actief is. Bijna de helft van alle bedrijven in de CDS in de EU-15 maakt onderdeel uit van de persoonlijke dienstverlening. Het betreft hier zowel toeristisch-recreatieve diensten (hotels en restaurants) als diensten die gericht zijn op de verzorging van personen (kappers, schoonheidsverzorgers e.d.). In figuur 7 staat de samenstelling van de CDS in de EU-6 weergegeven. figuur 7

samenstelling (in procenten) van de commerciële-dienstensector in zes EU-landen, naar hoofdgroepen, 1996

70

60

50

40

30

20

10

0 financiële, zakelijke en onderhouds- en reparatiediensten

België

Bron: EIM, 1999.

Denemarken

toeristisch-recreatieve en persoonlijke diensten

Duitsland

Frankrijk

transport- en communicatiediensten

Nederland

Verenigd Koninkrijk

‘Essentieel voor het aanpassings- en vernieuwingsvermogen van de economie is de Europese Interne Markt voor diensten. Het blijkt dat door diverse soorten van belemmeringen nog steeds afgeschermde nationale deelmarkten bestaan voor bijvoorbeeld financiële diensten, uiteenlopende zakelijke en persoonlijke diensten alsmede vervoersdiensten. In de beoogde economische realiteit van de Interne Markt blijft het onverminderd belangrijk dat door middel van zogenaamde ‘peer pressure’ tussen de lidstaten druk wordt uitgeoefend op de benodigde structurele hervormingen. Nederland is vanwege zowel de macro-economische invalshoek als de actieve monitoring van de werking van de Interne markt een actief pleitbezorger van dit economisch hervormingsproces (overeengekomen in de zogenoemde Cardiff-procedure).’ Een dynamische markteconomie, Memorie van toelichting begroting economische zaken 2000, EZ, september 1999.

17

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 18


Ook wat de samenstelling van de commerciële-dienstensector betreft, zijn er duidelijke verschillen aan te wijzen tussen de zes EUlanden. Denemarken valt op door het relatief hoge aandeel bedrijven in de transport- en communicatiesector en in de financiële en zakelijke dienstverlening, terwijl in België bijna twee derde van alle bedrijven in de dienstverlening gericht is op de verzorging van personen. De uitkomsten voor Nederland komen overeen met het gemiddelde in Europa. Gemiddeld zijn er vijf mensen werkzaam in een bedrijf in de CDS Veruit het grootste deel van de bedrijven in de CDS (ca. 95%) is zeer klein in omvang en heeft minder dan tien werknemers in dienst. Ondanks de aanwezigheid van een aantal internationals, voornamelijk in de zakelijke diensten, ligt de gemiddelde ondernemingsgrootte op ongeveer vijf personen. Opvallend is het hoge aantal werkzame personen per onderneming in Nederland; hier ligt de gemiddelde ondernemingsgrootte op tien. Arbeidsproductiviteit ligt in het MKB meestal lager dan in het GB In vergelijking met bedrijven in de CDS met meer dan 250 werknemers in dienst, ligt de arbeidsproductiviteit over het geheel genomen in het MKB beduidend lager. Alleen in de persoonlijke dienstverlening lopen in de EU-15 de cijfers tussen GB en MKB nauwelijks uiteen. Schaalvoordelen spelen in een aantal branches in deze hoofdgroep binnen de CDS vrijwel geen rol, waardoor de bedrijfsgrootte weinig invloed heeft op de productiviteit. Per land bekeken, scoort het MKB in Duitsland en in het Verenigd Koninkrijk beter wat de arbeidsproductiviteit betreft dan Frankrijk en de ‘kleinere’ landen in Europa.

3.2.2 Belangrijke ontwikkelingen binnen de CDS Grote verschillen in het aandeel werkzame vrouwen in CDS in de landen van de Europese Unie Op Europees niveau bezien zijn in de commerciële dienstverlening in 1997 iets meer vrouwen dan mannen werkzaam (51%). In vergelijking met 1986 is het aandeel vrouwen in de meeste landen duidelijk toegenomen (zie figuur 8). Dit geldt met name voor de zuidelijke lidstaten als Spanje en Griekenland. Opvallend is het teruglopende aandeel vrouwen in de CDS in Denemarken. Zweden en Finland lopen duidelijk voor op de rest van Europa. De faciliteiten voor kinderopvang in deze landen dragen in belangrijke mate bij aan het hoge percentage werkzame vrouwen.

18

13:51

Pagina 19


figuur 8

vergelijking in het aandeel werkzame vrouwen in de commerciële dienstverlening in de EU-15 in 1986 en 1997 (in procenten)* 60

50

40

30

20

10

1986

VK

Finland

Zweden

Portugal

Nederland

Oostenrijk

Luxemburg

Italie

Ierland

Spanje

Frankrijk

Griekenland

Duitsland

0 Denemarken

02-02-2000

België

B5 diensten

1997

* Voor Nederland wordt de vergelijking gemaakt tussen 1987 en 1997. Bron: Eurostat, Services in Europe, edition 1998.

Wat de spreiding van het aandeel werkzame vrouwen over de verschillende branches in de CDS betreft, zijn de verschillen op Europees niveau en tussen de verschillende landen tamelijk groot. Vrouwen blijken met name werkzaam in de persoonlijke dienstverlening. Deze branche lijkt de meeste perspectieven te bieden om werk en gezin goed te kunnen combineren.1 In Nederland loopt de participatie van vrouwen nog achter ten opzichte van het Europese gemiddelde. Dit geldt zeker voor het aandeel werkzame vrouwen in het verzekeringswezen en de computerservicebedrijven. Internationaliseringstendens op de markt voor financiële dienstverleners Het verzekeringswezen is aan sterke veranderingen onderhevig. Fusies en overnames, met name tussen verzekeraars en banken, hebben er mede toe geleid dat het profiel van de verzekeringsmaatschappijen minder transparant is geworden. De totstandkoming van de Europese interne markt heeft bovendien consequenties voor het verzekeringswezen in verschillende landen. Een indicatie van de invloed van het buitenland op de binnenlandse verzekeringsmarkt is het aantal filialen en bijkantoren van buitenlandse verzekeraars, aangevuld met het aantal binnenlandse verzekeringsmaatschappijen 1

Dit geldt niet alleen voor vrouwelijke werknemers; ook vrouwelijke ondernemers blijken in grote mate actief in de persoonlijke dienstverlening en de detailhandel (Stigter, Vrouwelijk ondernemerschap in Nederland 1994-1997, EIM, Zoetermeer 1999).

19

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 20


met een buitenlandse moeder. In tabel 2 staat een overzicht van het aantal levensverzekeraars en schadeverzekeraars in de EU-15. tabel 2

aantal verzekeringsmaatschappijen in de EU-15, 1995 levensverzekeraars

schadeverzekeraars

w.v. in binnenlandse buitenlandse ondernemingen handen België Denemarken Duitsland Finland Frankrijk Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Spanje Verenigd Koninkrijk Zweden EU-totaal

30 83 319 11 132 25 22 71 39 92 6 15 56 160 28 1.089

7 16 20 3 5 18 3 72

buitenlandse bijkantoren en filialen 30 1 4 5 2 13 6 6 4 1 15 3 11 101

binnenlandse ondernemingen 82 149 327 145 329 67 61 122 21 277 18 24 244 457 110 2.433

w.v. in buitenlandse handen 0 12 29 34 7 6 30 73 3 194

Bron: CBS, Assurantie Jaarboek 1998.

De tabel geeft een indruk van de mate van internationalisering in beide verzekeringssegmenten. Opvallend is het relatief grote aantal levens- en schadeverzekeraars in Nederland dat in handen is van een buitenlands bedrijf. Dit heeft zeker te maken met de aantrekkelijkheid van de Nederlandse afzetmarkt voor verzekeringsproducten. De laatste jaren is sprake van een sterke toename van het levensverzekeringssegment. Dit heeft te maken met de toegenomen flexibilisering van arbeidsrelaties en de daaruit voortvloeiende behoefte aan individuele levensverzekeringen. Ook het schadesegment is een ‘groeimarkt’, bijvoorbeeld door de toename van het aantal motorrijtuigen- en zorgverzekeringen.1 Scope is gericht op invoering van de euro en het toenemende belang van Oost-Europa Daarnaast spelen ook de liberalisering van de wetgeving, globalisering en de voortgaande automatisering een belangrijke rol in de financiële sectoren. De kansen voor het verzekeringswezen (evt. in 1

20

KVGO, Het verzekeringswezen: tussen front- en backoffice, Amstelveen, december 1999.

buitenlandse bijkantoren en filialen 8 3 10 2 16 49 29 32 12 23 3 32 10 64 1 294

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 21


combinatie met het bankwezen) liggen in de ontwikkeling en harmonisatie van de interne markt van de EU, de integratie van de kapitaalmarkten, de invoering van de euro en het toenemende belang van Oost-Europa. Naarmate de integratie van de nationale verzekeringsmarkten tot één gemeenschappelijke markt voortschrijdt, zullen de activiteiten over de nationale grenzen naar verwachting toenemen. Het aanbod van zakelijke diensten in Europa loopt achter bij dat in de VS De omvang van de zakelijke dienstverlening loopt in Europa sterk achter op die in de Verenigde Staten1. Europese bedrijven en overheden besteden nog niet op grote schaal niet-kernactiviteiten, zoals ICT- en administratieve diensten, maar ook schoonmaakdiensten, uit aan derden. In de VS is deze ontwikkeling van de zakelijke dienstverlening al veel verder. De druk om zo efficiënt mogelijk te produceren is zodanig, dat de bestaande ondersteunende activiteiten, bijvoorbeeld vanwege schaalnadelen en te weinig kennis en ervaring, niet optimaal kunnen worden benut. Dit geldt zeker voor middelgrote en kleine bedrijven. Het gevolg hiervan kan een negatief effect zijn op het bedrijfsresultaat. Uitbesteding aan gespecialiseerde bedrijven in de dienstverlening is daarvoor een oplossing. Volgens een onderzoek van Unice kan de relatief kleine omvang van de Europese zakelijke dienstverlening een beperking betekenen van de variëteit aan diensten die worden aangeboden, een mindere kwaliteit met zich meebrengen en mogelijk leiden tot hogere kosten. In figuur 9 staan de uitkomsten voor negen Europese landen weergegeven, waarbij de VS als uitgangspunt genomen is. De figuur laat zien dat met name in de grote landen (Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk) de zakelijke dienstverlening redelijk goed is ontwikkeld, maar qua niveau nog wel behoorlijk achterblijft bij de VS. Nederland scoort evenals Zweden in Europa rond het gemiddelde.

1

Unice, Fostering Entrepreneurship in Europe, The Unice Benchmarking Report 1999.

21

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 22


figuur 9

indexcijfer van het aanbod van zakelijke diensten in de VS en EU-9 (VS=100); gedefinieerd als het aantal werkzame personen in de zakelijke dienstverlening als percentage van de totale beroepsbevolking in 1995 VS

100

EU-9

66

Verenigd Koninkrijk

76

Frankrijk

74

Duitsland

72

Nederland

67

Zweden

67

Denemarken

63

Ierland

58

Finland Oostenrijk

53 40

Bron: Unice, Fostering Entrepreneurship in Europe, 1999.

De vraag naar zakelijke diensten ligt met name op terrein van administratie en ICT In Europa worden met name administratieve diensten en ICT-activiteiten op grote schaal uitbesteed aan derden. Uitbesteding van computerservice heeft bovendien een positieve invloed op de bedrijfsvoering. Uit onderzoek blijkt zelfs dat bedrijven die zich staande kunnen houden op de markt meer gebruikmaken van diensten van derden dan bedrijven die niet overleven1. Toch worden activiteiten op het gebied van werving en selectie van personeel en telecommunicatie in Europa in de meeste gevallen door bedrijven zelf ontplooid. Ook van de diensten van marketing- en reclamebureaus wordt slechts in geringe mate gebruikgemaakt. Mogelijk dat deze activiteiten vaak te dicht aanliggen tegen de kernactiviteiten van een bedrijf. Omvang direct marketing neemt snel toe Informatietechnologie biedt steeds meer nieuwe mogelijkheden voor de marketing- en reclamewereld. Marketeers grijpen deze uitbreiding van mogelijkheden aan om traditionele marketingprincipes, zoals massamarketing, overboord te gooien en zich aan te passen aan nieuwe inzichten, zoals binding met de klant en klantentrouw. Marketing is steeds meer gericht op doelgroepen of klantensegmenten en probeert hen daarbij persoonlijk aan te spreken. 1

22

ENSR, Business Related Services and Competitiveness, 1997.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 23


Technologische ontwikkelingen maken het mogelijk om via verschillende (interactieve) media (post, tv, e-mail, Internet e.d.) de consument op eenvoudige wijze te bereiken. Effectieve en efficiënte communicatie met doelgroepen wordt steeds belangrijker. Direct Marketing (DM) is een middel om dit doel te bereiken1. Een belangrijke uiting van DM is direct mail. Jaarlijks krijgen Nederlanders gemiddeld 82 direct mailings op hun deurmat gedeponeerd. Ook Duitsers worden in die mate met direct mail geconfronteerd. De topper in Europa is Zwitserland met meer dan 100 mailings per jaar. In figuur 10 staat een overzicht van de gemiddelde hoeveelheid direct mail per jaar per hoofd van de bevolking in een aantal Europese landen. figuur 10 hoeveelheid mailings per hoofd van de bevolking per jaar (1998) Zwitserland

108

België

106

Nederland

82

Duitsland

81

Noorwegen

75

Zweden

67

Frankrijk

64

Verenigd Koninkrijk

54

Denemarken

46

Spanje

30

Ierland

22

Portugal Polen

14 2

Bron: Het Financieele Dagblad, Ondernemingen, 14-1-1999.

De omzet van DM neemt wereldwijd duidelijk toe; de Verenigde Staten lopen hierin voorop. Naar schatting zal in 1999 in de VS ongeveer 380 miljard gulden worden omgezet aan direct marketing. Dit betekent ten opzichte van 1996 een stijging van bijna 25%. In Europa blijft de omzet aan direct marketing duidelijk achter. Duitsland genereert in absolute zin de meeste omzet; in 1999 ligt dit op rond de 50 miljard gulden. Dankzij bijvoorbeeld Internet en het wegvallen van de interne grenzen in Europa krijgen ook kleine en middelgrote bedrijven de kans om op relatief goedkope wijze een grote consumentenmarkt te benaderen. De omzet aan DM zal daarom in de komende jaren waarschijnlijk nog flink toenemen. 1

Panorama of industry, European Commission, 1997, vol. 2.

23

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 24


Liberalisering van de transport- en (tele)communicatiemarkt De communicatiesector werd decennialang gekenmerkt door overheidsmonopolies. Momenteel is de sector echter volop in beweging en is in verregaande mate sprake van deregulering en liberalisering. Vergeleken met de totale werkgelegenheid in de EU-15 is het aandeel personen dat werkzaam is in deze sector zeer beperkt. Dit blijkt uit figuur 11. In de EU-15 ligt dit percentage op 1,7. Finland scoort in dit verband erg hoog en Portugal erg laag. Het percentage voor Nederland ligt beneden het Europese gemiddelde. figuur 11 werkgelegenheid in de communicatiesector in de EU-15 in 1995 (in procenten van de totale werkgelegenheid)* 2.5

2

1.5

1

Finland

België

VK

Ierland

Oostenrijk

EU-15

Duitsland

Luxemburg

Denemarken

Zweden

Nederland

Spanje

Italie

Portugal

0

Frankrijk

0.5

*

Voor sommige landen is gebruikgemaakt van data over eerdere jaren; in het EU15 gemiddelde is Griekenland niet meegenomen. Bron: Eurostat, Services in Europe, edition 1998.

Sterke groei van het aanbod van en de vraag naar mobiele telefonie De liberalisering van de telecommunicatiemarkt vond in stappen plaats. Sinds januari 1998 is de markt in beginsel vrij voor alle producten en diensten. Hierdoor is in feite een markt gecreëerd met volledige concurrentie. Dit neemt niet weg dat in de praktijk nog aanzienlijke belemmeringen bestaan, bijvoorbeeld in het verkrijgen van toegang tot de eindgebruiker.1 Onder invloed van technologische ontwikkelingen verandert de markt voor telecommunicatie in snel tempo. Met name het aanbod van mobiele diensten wint snel terrein. Er zijn wel duidelijke verschillen tussen Europese landen ten aanzien van de groei van de mobiele telefonie. Gemiddeld heeft in Europa 1

24

Ministerie van Economische Zaken, Ruimtelijke verschillen in de telecommunicatie-infrastructuur, Den Haag, oktober 1999.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 25


een op de vier burgers een mobiele telefoon. In Finland en Zweden, waar de belangrijkste aanbieders zijn gevestigd (Nokia en Ericsson) ligt het aandeel zelfs ruim boven de 40%. In Nederland ligt dit aandeel rond de 15%, maar er is duidelijke sprake van een explosieve groei van het aantal mobiele telefoons.

25

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 26

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 27


4

Structuur van de CDS en de subsectoren in 1998

4.1

De CDS in Nederland

De werkgelegenheid in de commerciële-dienstensector beliep in 1998 ruim 1,4 miljoen arbeidsjaren en er zijn ruim 230.000 actieve ondernemingen. Gezamenlijk werd er een omzet behaald van ruim ƒ 328 miljard. Uitgedrukt in termen van afzet1 werd circa 10% geëxporteerd. De export komt voornamelijk voort uit de activiteiten van de transportdiensten en bovendien neemt het aandeel van de export van zakelijke diensten toe. De arbeidsproductiviteit liep binnen de hoofdgroepen van de CDS sterk uiteen. Gemiddeld bedroeg de arbeidsproductiviteit ƒ 108.800, uitgedrukt als de bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar. Een aantal kerngegevens zijn naar hoofdgroep opgenomen in tabel 3. Zakelijke diensten grootste aandeel omzet De zakelijke diensten hebben het grootste aandeel in de omzet, gevolgd door de onderhouds- en reparatiediensten. De meeste hoofdgroepen zijn voornamelijk gericht op dienstverlening aan (andere) bedrijven in het binnenland. De transportdiensten realiseerden in 1998 met circa ƒ 21,6 miljard de hoogste omzet aan export. De persoonlijke diensten vormden qua omzet de kleinste dienstengroep.

1

Afzet is gelijk aan omzet, verminderd met inkoopwaarde van de handelsomzet. Zie bijlage II voor de gehanteerde begrippen.

27

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 28


tabel 3

kerngegevens CDS naar hoofdgroepen in 1998

CDS en hoofdgroep

export

bruto arbeidstoegevoegde producwaarde fk tiviteit

winst

x ƒ mln.

x ƒ mln.

x ƒ mln.

xƒ

x ƒ mln.

1.445.800

328.200

26.800

157.300

108.800

42.900

202.100 768.300 128.400 188.300 42.800 310.100 86.700

65.000 85.200 71.800 29.100 5.300 69.100 23.100

2.300 1.500 100 0 100 21.600 1.200

42.100 55.300 10.000 13.700 2.600 35.500 16.400

208.600 72.000 77.600 72.700 61.700 114.600 189.000

16.700 11.600 2.100 3.600 .600 5.900 5.000

actieve ondern.

werkgelegenheid

omzet

aantal

arb. jaren

CDS 230.600 waarvan: financiële diensten 12.700 zakelijke diensten 90.200 onderh. en reparatie 26.300 toer.-recr. diensten 56.200 persoonlijke diensten 22.400 transportdiensten 22.100 communicatie 700 Bron: EIM.

Hoge arbeidsproductiviteit financiële en communicatiediensten Binnen de CDS is de meeste werkgelegenheid te vinden in de zakelijke dienstverlening (768.000 arbeidsjaren). De dienstverlening kent zowel grootschalige als kleinschalige bedrijven. Grote bedrijven zijn met name sterk vertegenwoordigd in de financiële, transport- en communicatiediensten. De arbeidsproductiviteit ligt in deze hoofdgroepen tussen ƒ 114.000 en ƒ 208.000. In de andere hoofdgroepen ligt de arbeidsproductiviteit beduidend lager. In figuur 12 zijn de verschillen in omvang van de hoofdgroepen in de CDS voor een aantal kenmerken in beeld gebracht. De persoonlijke dienstverlening neemt een relatief bescheiden aandeel in de werkgelegenheid in. De arbeidsproductiviteit ligt in de persoonlijke diensten met ƒ 61.700 het laagst. Het zijn vaak op de consument gerichte dienstverleners in kleinschalige bedrijven die de nodige concurrentie ondervinden van niet-reguliere arbeid.

28

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 29


figuur 12 relatieve omvang van de hoofdgroepen van de commerciëledienstensector in 1998 100% 90% 80%

dit is het orginele xls fig. graag zouden wij de % cijfers krijgen, z.s.m. 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% ondernemingen

werkgelegenheid

omzet

toegevoegde waarde fk

financiëlediensten

zakelijke diensten

onderhouds- en reparatiediensten

toeristisch-recreatievediensten

persoonlijke diensten

transportdiensten

communicatiediensten

Bron: EIM.

Groot aandeel loonkosten In tabel 4 staat een overzicht van de kostenstructuur per hoofdgroep. De brutoproductie1 wordt hier aangemerkt als de marktwaarde van de afzet, vermeerderd met de waarde van de aan de voorraden toegevoegde hoeveelheden gereed product en onderhanden werk. Aangezien personeel de belangrijkste productiefactor is in de dienstensector, beslaat de loonsom met 33% een aanzienlijk deel van de kostenstructuur. De hoge loonsomquote in de zakelijke diensten onderstreept het arbeidsintensieve karakter in deze subsector. Na de loonkosten vormen de verbruikskosten de belangrijkste kostenpost. Deze kosten worden bepaald door de aanschaf van grondstoffen en hulpstoffen alsmede door het (overig) verbruik aan bijvoorbeeld accountants en administratiekosten. In de CDS is in 1998 een winst geboekt van 16% van de omzet, zijnde ƒ 43 miljard. De winst voor belasting is het hoogst in de hoofdgroep onderhouds- en reparatiediensten. De transportdiensten daarentegen hadden met een percentage van circa 9% de laagste winstpositie.

1

Zie bijlage II voor de gehanteerde begrippen.

29

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 30


tabel 4

kostenstructuur van de CDS naar hoofdgroepen in 1998

omschrijving

financiële zakelijke onderhouds- toer.- recr. pers. com. diensten diensten diensten diensten diensten transport diensten

brutoproductie

in procenten van de brutoproductie 100 100 100 100

CDS totaal

100

100

100

100

grond- en hulpstoffen energie overig verbruik loonsom afschrijvingen rente ind. belasting min subs.

0 1 33 28 2 4 1

16 1 12 47 4 1 4

21 2 22 35 5 3 1

26 3 22 27 6 2 0

29 1 13 34 5 2 4

2 8 43 34 9 2 -6

6 0 22 32 14 3 0

11 3 28 33 6 2 0

totale kosten saldo bijz. baten lasten winst voor belasting*

69 5 24

86 0 15

88 1 34

88 -1 13

88 2 10

92 -1 9

78 0 22

83 1 16

* Inclusief toegerekend loon van zelfstandigen. Bron: EIM.

4.2

Financiële diensten

Grootbedrijf heeft groot aandeel in financiële diensten De financiële diensten bestaan voornamelijk uit het grootbedrijf in het banken verzekeringswezen. Het afzetvolume van deze hoofdgroep beloopt in 1998 bijna ƒ 65 miljard. Het totale arbeidsvolume gaf een stijging te zien tot 202.000 arbeidsjaren, mede als gevolg van de ingevoerde 36-urige werkweek. De sector bestaat in zijn totaliteit uit geldscheppende financiële instellingen als de centrale, spaar- en overige banken. Tevens omvat deze groep de hypotheekbanken, bouwfondsen en commerciële financieringsmaatschappijen en beleggingsinstellingen. Daarnaast zijn er nog de optieen effectenbeurzen, beheer en administratie van aandelen en obligaties en dergelijke. Tot de financiële diensten behoren ook de levens- en schadeverzekeringsmaatschappijen en de pensioenfondsen. Ook assurantietussenpersonen, actuariële en pensioenadviesbureaus, waarborgfondsen en expertise- en taxatiebureaus ten behoeve van het verzekeringswezen en dergelijke worden tot de financiële diensten gerekend. Een verdeling van het aantal instellingen in de verzekeringsbranche over de verschillende bedrijfstypen wordt in weergeven in tabel 5. Het aantal ondernemingspensioenfondsen neemt de laatste jaren af.

30

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 31


tabel 5

aantal financiële instellingen naar bedrijfstypen in 1995 en 1997

levensverzekeraars ondernemingspensioenfondsen bedrijfspensioenfondsen overige pensioenfondsen schadeverzekeraars assurantietussenpersonen uitvoeringsorganen sociale zekerheid ziekenfondsen

1995

1997

98 1.003 83 17 645 11.415 51 27

99 990 83 17 651 11.100 53 29

Bron: Verzekeringskamer, CBS, Ziekenfondsraad, Assurantiejaarboek, 1998.

Het midden- en kleinbedrijf (MKB) wordt gevormd door middelgrote en kleine kredietinstellingen en assurantietussenpersonen. Het MKB1 realiseerde een afzet van ƒ 14 miljard. In Nederland zijn de onafhankelijke assurantietussenpersonen goed voor de verkoop van ongeveer 60% van de verzekeringen. Het aantal tussenpersonen neemt door fusies en overnames iets af. De rendementspositie van de totale sector is met een aandeel van 25% in de afzet sterk en de investeringen bedroegen in 1998 mede daardoor ruim ƒ 1,6 miljard (zie tabel 6). tabel 6

economische kengetallen financiële diensten in 1998

omschrijving

1998

aantal actieve ondernemingen werkgelegenheid (in 1.000 arbeidsjaren) • midden- en kleinbedrijf • grootbedrijf • totaal

12.730 45 157 202

afzet (in ƒ mln.) • midden- en kleinbedrijf • grootbedrijf • totaal waarvan: – export – consumptie – investeringsgoederen – intermediaire leveringen

2.299 15.672 0 46.963

bruto toegevoegde waarde fk (in mln. gld.) winst nominaal (in mln. gld.) investeringen (in mln. gld.)

42.146 16.739 1.697

14.103 50.830 64.934

Bron: EIM. 1

Binnen het midden- en kleinbedrijf (MKB) vormen bedrijven met minder dan 10 werknemers het kleinbedrijf en die met 10-99 werknemers het middenbedrijf. Particuliere ondernemingen met 100 of meer werknemers worden dan tot het grootbedrijf gerekend.

31

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 32


4.3

Zakelijke diensten

Structuurveranderingen door technologie, snellere communicatie en een toenemend belang van kennis als productiefactor Leveringen van hoogwaardige informatie- en communicatietechnologie (ICT), een groot aantal starters, sterke banencreatie en flexibiliteit via het uitzendwezen maken de zakelijke dienstverleners belangrijk voor het bedrijfsleven. Grootschalige makelaars, uitzendbureaus, leasemaatschappijen, ingenieursbureaus en detacheringsbedrijven in de softwaresector vormen in de zakelijke diensten het grootbedrijf en behalen circa de helft van de afzet van de zakelijke-dienstensector. Andere grootschalige dienstverleners zijn het beurs- en tentoonstellingswezen en het veilingbedrijf. tabel 7

economische kengetallen zakelijke diensten in 1998

omschrijving

1998


90.224 337 431 768

afzet (in ƒ mln.) • midden- en kleinbedrijf • grootbedrijf • totaal waarvan: – export – consumptie – investeringsgoederen – intermediaire leveringen

1.527 5.694 4.224 71.249


55.283 11.587 13.110

41.418 41.276 82.694

Bron: EIM.

Het MKB wordt merendeels gevormd door middelgrote en kleine computerservice- en architectenbureaus, reclamebureaus alsmede rechtskundige diensten, accountantskantoren en andere administratieve diensten. De werkgelegenheid in de zakelijke-dienstensector beloopt ruim 0,8 miljoen arbeidsjaren en er zijn ruim 90.000 actieve ondernemingen. Gezamenlijk wordt er een omzet behaald van ruim ƒ 82,7 miljard, waarvan door het MKB ƒ 41,4 miljard.

32

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 33


Kenmerkend is enerzijds de grote aanwas van kleine nieuwe bedrijven en anderzijds het concentratieproces van bedrijven die met name ook de internationale klanten willen bedienen. Het aantal starters in de zakelijke dienstverlening is groot en het type diensten dat aangeboden wordt is zeer divers en heeft vaak een regionale afzetmarkt. Nieuwe diensten zijn sterk in opmars. Het Ministerie van Economische Zaken ondersteunt startende en doorgroeiende ondernemers in de ICT-sector1. Mede door de toename van het aantal nieuwe ondernemingen in de zakelijke dienstverlening is het investeringsvolume met ruim ƒ 13 miljard sterk. Zie tabel 7. Impulsen komen, behalve van de technologische ontwikkelingen, van het streven naar snellere communicatie en een toenemend belang van kennis als productiefactor. De structuur van de zakelijke-dienstensector verandert erdoor. De sterkste groei in de afgelopen jaren, zo blijkt uit het bedrijvenbestand van het CBS, vinden we binnen de zakelijke diensten2 bij computerservicediensten en bij uitzenden economische adviesbureaus (zie tabel 8). Starters in de zakelijke dienstverlening werken vaak met nieuwe producten of diensten die geheel of grotendeels op nieuwe technieken zijn gebaseerd. Door introductie van de euro, Internet-, Intranet- en multimediatoepassingen, cliënt/server-systemen en de stijgende vraag naar IT-advies en trainingen nemen de computerdiensten fors toe. Naast de technologische ontwikkelingen scheppen de 24-uurs economie en de toename van het aantal tweeverdieners extra mogelijkheden voor nieuwe diensten3. tabel 8

ontwikkeling aantal actieve ondernemingen in zakelijke diensten naar subgroepen, 1990 -1998

aantal actieve ondernemingen bemiddelaars onroerend goed rechtskundige diensten administratieve diensten computerdiensten ingenieursbureaus architectenbureaus reclamebureaus economische adviesbureaus uitzendbureaus verhuur van roerende goederen overige zakelijke diensten n.e.g. totaal zakelijke diensten

1990

1992

1994

1996

1998

2.620 2.732 7.389 3.978 3.120 3.309 5.093 5.506 670 3.920 6.142

2.882 3.124 8.359 5.495 3.997 3.752 6.033 8.199 886 4.796 7.156

4.292 3.284 8.281 6.925 5.005 4.256 6.814 10.607 1.199 3.983 10.677

7.909 3.169 10.125 7.686 5.722 4.512 7.803 12.490 1.764 3.855 11.114

8.012 3.169 10.922 9.907 8.240 4.218 8.939 16.033 3.139 4.229 13.416

44.479

54.679

65.323

76.149

90.224

Bron: CBS, EIM. 1 2 3

Twinning project, Ministerie van Economische Zaken, 1998. Algemeen Bedrijfsregister (ABR), CBS. Bijlage I. New Services, Strategic exploratory of a dynamic phenomenon, EIM, januari 1999.

33

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 34


‘In de mondiale concurrentiestrijd is ‘kennis’ een factor van betekenis. De onderbenutting van kennis moet worden aangepakt met de nadruk van mogelijkheden van ICT. Het klimaat voor technostarters wordt daarom verbeterd. In samenwerking met het bedrijfsleven en het onderwijs wordt de geïntegreerde benadering van startersinitiatieven op het gebied van ICT en de life sciences verbreed naar andere technologie- en marktgebieden. Om starters gebruik te laten maken van faciliteiten bij bedrijven, universiteiten worden mogelijkheden to ‘facility sharing’ bekeken.’ Een dynamische markteconomie, Memorie van toelichting begroting economische zaken 2000, EZ, september 1999.

4.4

Onderhouds- en reparatiediensten

Hoog aandeel MKB Rond het beheer van gebouwen bestaat de dienstverlening uit onderhoud, schoonmaken, bewaking en het verzorgen van de catering. Innovativiteit en het inspelen op de wensen van de klant zijn daarbij van belang. Karakteristiek voor deze hoofdgroep zijn reparatiediensten en de facilitaire dienstverlening. Het grootbedrijf bestaat voornamelijk uit grote cateraars, bouwinstallatie- en schoonmaakbedrijven. Het midden- en kleinbedrijf wordt merendeels gevormd door reparatiebedrijven voor gebruiksgoederen en door de kleine schoonmakers, installateurs en klussenbedrijven. De afzetwaarde van de onderhouds- en reparatiediensten is in 1998 gestegen tot ƒ 18,5 miljard. Het totale arbeidsvolume steeg tot 129.000 arbeidsjaren. Het aandeel van het MKB in de afzet is met 84% zeer hoog.

34

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 35


tabel 9

economische kengetallen onderhouds- en reparatiediensten in 1998

omschrijving

1998


26.345

afzet (in ƒ mln.) • midden- en kleinbedrijf • grootbedrijf • totaal waarvan: – export – consumptie – investeringsgoederen – intermediaire leveringen bruto toegevoegde waarde fk (in mln. gld.) winst nominaal (in mln. gld.) investeringen (in mln. gld.)

103 26 129

15.598 2.889 18.487 122 8.726 935 8.704 9.971 2.141 5.481

Bron: EIM.

4.5

Toeristisch-recreatieve diensten

Structuur toeristische diensten verandert door aanpassing aan voorkeuren consument De toeristische diensten worden voornamelijk gevormd door cafés, kleine en middelgrote cafetaria’s, lunchrooms, snackbars en kampeerbedrijven. Daarnaast betreft het commerciële dienstverleners in de sfeer van sport, cultuur en recreatie zoals bijvoorbeeld fitnesscentra. Het grootbedrijf in deze hoofdgroep van de CDS bestaat voornamelijk uit hotelketens en grote restaurants, bungalowparken en grootschalige reisbureaus. Kenmerkend voor deze hoofdgroep in de CDS is dat het aanbod zich aanpast door voortdurende innovatie en investeringen, als reactie op de veranderende voorkeuren van de consument. Thematiek en entertainment zijn naast gemaksvoeding sleutelwoorden in de horeca. Vooral kleinschaliger bedrijven kunnen inspelen op veranderende trends. De fastfoodsector speelt daarop in, waarbij het belang van franchiseformules toeneemt. De afzetwaarde van de toeristisch-recreatieve diensten is gestegen tot bijna ƒ 29 miljard; voornamelijk consumptieve bestedingen. Het aandeel van de zakelijke bestedingen ligt naar schatting op bijna 19% (zie tabel 10). Het totale arbeidsvolume is 188.000 arbeidsjaren. Een derde werkt

35

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 36


fulltime en het percentage flexwerkers1 in de totale horeca steeg in de periode 1995-1998 van 20% naar 30%2. Nieuwe banen worden voornamelijk gecreëerd in kleine bedrijven en het aantal uitzendkrachten is hoog. De investeringen in de toeristische diensten blijven met ƒ 3,7 miljard relatief achter bij de rest van de CDS. tabel 10 economische kengetallen toeristisch-recreatieve diensten in 1998 omschrijving

1998


56.161


144 44 188

21.471 7.277 28.747 0 23.361 0 5.387 13.692 3.637 3.702

Bron: EIM.

4.6

Persoonlijke diensten

De werkgelegenheid in persoonlijke diensten is groot Deze hoofdgroep wordt vrijwel uitsluitend gevormd door kleinschalige kappers, schoonheidsverzorgende bedrijven, vakfotografen en overige persoonlijke diensten, waaronder het begrafeniswezen. Bij het laten reinigen van kleding en textiel is al enige jaren sprake van schaalvergroting. Tevens is er een toename van het aantal afgiftebalies van grote bedrijven in bijvoorbeeld supermarkten en NS-stations, hetgeen ten koste gaat van buurtbedrijven. De afzetwaarde van de persoonlijke diensten is gestegen tot bijna ƒ 5 miljard. De werkgelegenheid is met 43.000 arbeidsjaren groot.

1 2

36

Flexibele arbeidsrelatie met wisselend aantal uren of een contract van minder dan 1 jaar. De Nederlandse Economie 1998, CBS, september 1999.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 37


tabel 11 economische kengetallen persoonlijke diensten in 1998 omschrijving

1998


22.354 25.608 17.187 42.795

afzet (in ƒ mln.) • midden- en kleinbedrijf • grootbedrijf • totaal

2.890 2.065 4.955


2.639 571 1.183

Bron: EIM.

4.7

Transportdiensten

Helft bedrijven zijn één-wagenbedrijven De transportdiensten bestaan voornamelijk uit een aantal zeer grote bedrijven – met meer dan 500 werknemers – in zee- en luchtvaart. De grote bedrijven in het goederenwegvervoer richten zich steeds meer op expeditieactiviteiten en besteden het fysieke vervoer uit aan kleine bedrijven. Het midden- en kleinbedrijf wordt gevormd door vooral kleine bedrijven in het wegvervoer en de binnenvaart. De helft van deze bedrijven wordt gevormd door de één-wagenbedrijven (‘eigen rijders’). Het gaat hier om zelfstandigen zonder personeel (zzp) die voor zichzelf zijn begonnen. Veel van deze bedrijven zijn voor het verwerven van opdrachten volledig afhankelijk van hun voormalige werkgever, zodat er wel eens gesproken wordt van ‘pseudo-zelfstandigen’. Binnen het MKB is het goederenwegvervoer de belangrijkste bedrijfsgroep. Het aantal vervoerders in Nederland met een internationale vergunning is de afgelopen jaren toegenomen. 5.000 arbeidsjaren erbij door nieuwe ondernemingen In de laatste jaren (1995-1997) neemt het aantal nieuwe bedrijven in de transportsector met circa 3.000 per jaar toe. Globaal gesproken gaat het dan om circa 2.000 starters en 1.000 nieuwe dochterondernemingen. De werkgelegenheidsgroei door deze nieuwe ondernemingen komt per jaar uit op ruim 5.000 arbeidsjaren.

37

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 38


Het totale arbeidsvolume van de transportdiensten beloopt 310.000 arbeidsjaren. De afzetwaarde is gestegen tot ruim ƒ 67 miljard. De export stijgt als gevolg van de krachtige groei van de uitvoer van goederen waarmee de exportquote uitkomt op 32% (zie tabel 12). De investeringen in transportmiddelen als schepen, railvervoermiddelen en auto’s ontwikkelingen zich schoksgewijs. In 1998 zijn op grote schaal bedrijfsauto’s en personenauto’s voor zakelijke doelen aangeschaft. Positief naast de productiegroei is het streven naar lagere transportkosten daarbij. Dit hoge niveau van investeringen in transportmiddelen zal de komende jaren weer iets terugvallen. tabel 12 economische kengetallen transportdiensten in 1998 omschrijving

1998


22.138


143 167 310

29.627 37.876 67.502 21.567 13.602 191 32.142 35.540 5.936 12.507

Bron: EIM.

4.8

Communicatiediensten

Explosieve toename communicatiebedrijven De telecommunicatiebedrijven, telefoondiensten alsmede radio- en televisiedistributiebedrijven zijn merendeels grootschalig. Kleine bedrijven in de telecommunicatie zoals Internetproviders zijn echter sterk in opkomst. De aanhoudende enorme groei van het mobiele telefoonverkeer is verantwoordelijk voor een explosieve toename van het aantal actieve ondernemingen met 149 tot 658 in 1998. De afzetwaarde van de communicatiediensten is gestegen tot ruim ƒ 23 miljard. De uitvoer groeide met circa 8% (zie tabel 13). Het totale arbeidsvolume nam toe tot bijna 87.000 arbeidsjaren. 38

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 39


tabel 13 economische kengetallen communicatiediensten in 1998 omschrijving aantal actieve ondernemingen werkgelegenheid (in 1.000 arbeidsjaren) • midden- en kleinbedrijf • grootbedrijf • totaal afzet (in ƒ mln.) • midden- en kleinbedrijf • grootbedrijf • totaal waarvan: – export – consumptie – investeringsgoederen – intermediaire leveringen bruto toegevoegde waarde fk (in mln. gld.) winst nominaal (in mln. gld.) investeringen (in mln. gld.)

1998 658 2.052 84.647 86.699

549 22.545 23.094 1.158 7.528 505 13.903 16.386 5.032 4.403

Bron: EIM.

39

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 40

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 41


5

Trends en prognoses voor 1999 en 2000

5.1

Algemene trends

5.1.1 Inleiding In de ontwikkelingen waarmee het Nederlandse bedrijfsleven wordt geconfronteerd kunnen een aantal trends worden onderscheiden die een universeel karakter hebben. Het gaat hier om een tiental trends die niet alleen van invloed zijn op de Nederlandse CDS, te weten: 1. de klant wordt steeds veeleisender; 2. de opkomst van Internet en electronic commerce; 3. de krapte op de arbeidsmarkt; 4. veranderingen in het stelsel van sociale zekerheid; 5. afname van de bereikbaarheid; 6. de komst van de euro; 7. de opkomst van certificerings- en kwaliteitskeurmerken; 8. veranderende marktverhoudingen door fusies en overnames; 9. administratieve lasten; 10. de crisis in Azië, Oost-Europa en Zuid-Amerika. Via een telefonisch onderzoek is achterhaald of en in welke mate MKB-ondernemers in Nederland gevolgen ondervinden van deze trends1. Er wordt tevens besproken welke acties men in dat kader onderneemt. Daarbij wordt steeds een vergelijking gemaakt met vier andere sectoren uit het panel: industrie, detailhandel, groothandel en ambacht.

5.1.2 Overzicht van tien trends De mate waarin ondernemers de tien voornoemde trends als reëel beschouwen, in de zin van gevolgen ervan ervaren, varieert sterk. Datzelfde geldt voor het daadwerkelijk actie ondernemen, indien men gevolgen van trends ervaart of verwacht. In figuur 13 worden die beide aspecten van de trends weergegeven.

1

EIM voert ieder kwartaal een onderzoek uit onder 2.500 MKB-ondernemers naar relevante maatschappelijke ontwikkelingen.

41

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 42


figuur 13 percentage dienstverlenende bedrijven dat gevolgen van trend ervaart en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt

In de dienstverlening spreken bijvoorbeeld klanten en Internet en ecommerce meer aan dan verschijnselen zoals bijvoorbeeld economische crisis en administratieve lasten. Gemiddeld genomen wordt een trend door bijna de helft van de ondernemers ervaren en – indien dat zo is – in bijna driekwart van die gevallen in actie omgezet. Opvallend is dat certificering/kwaliteitszorg voor betrekkelijk weinig bedrijven merkbaar speelt, maar wel in vrijwel alle gevallen tot actie leidt.

5.1.3 De klant wordt steeds veeleisender Beschrijving1 Wereldwijd is te zien dat klanten steeds meer invloed krijgen. Waar traditioneel het bedrijfsleven bepaalde welke producten en diensten de klant kon kiezen, gaat die dat steeds meer zelf bepalen. Een bekend voorbeeld uit de autobranche laat zien dat de klant voor een proces van ketenomkering heeft gezorgd. Het autoaanbod was vroeger weinig gedifferentieerd. De klant van nu neemt daar geen genoegen meer mee. Hij wil een auto op maat die perfect is afgestemd op zijn wensen (kleur, accessoires, banden, stereo etc.). De toenemende aandacht voor de klant weerspiegelt zich in een grotere pluriformiteit van het productaanbod. 1

42

M. Clement, ‘De klant centraal’, in: Vogels, R. (samensteller), Megatrends en de effecten voor het MKB, Stichting Teleac/NOT, Utrecht, 1997.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 43


De consumentenvraag wordt steeds meer divers. Hieraan liggen meerdere oorzaken ten grondslag, zoals veranderingen in de leeftijdsopbouw (vergrijzing), een groter aandeel allochtonen, kleinere huishoudens, meer tweeverdieners, toenemend individualisme en grotere inkomensverschillen. Daarnaast spelen de ontwikkelingen op het gebied van informatie- en communicatietechnologie (ICT) een rol. Effect Zeker twee derde van de bedrijven in het MKB-Beleidspanel ondervindt desgevraagd, de gevolgen van de toenemende eisen van de klant. De sterk gedifferentieerde consumentenbehoefte vraagt om een steeds breder en/of creatiever producten- en dienstenaanbod. Standaardproducten en diensten voldoen niet meer. Consumenten hechten in de dienstverlening meer waarde aan het kopen van een beleving dan aan een standaarddienst. Voor het klantgericht opereren biedt ICT grote mogelijkheden. Zo nam Ahold het initiatief voor de beroemde Airmiles, en is databasemarketing een niet meer weg te denken fenomeen in de dienstverlening. figuur 14 percentage bedrijven die gevolgen ondervinden van de toenemende eisen van de klant en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt, voor de diensten in vergelijking met andere sectoren totaal

53

11

36

industrie

53

11

36

44

bouwnijverheid

8

48

55

detailhandel

11

34

74

groothandel diensten

6

49 0

10

20

11 30

gevolgen, acties

40

50

20 40

60

gevolgen, geen acties

70

80

90

100

geen gevolgen

Bron: MKB-Beleidspanel, EIM, 1999.

43

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 44


Maatregelen ‘Aanpassing aan de wensen van de klant!’, dat antwoordt het grootste deel van de ondervraagde ondernemers. De strategie van bedrijven wordt er volledig op afgestemd. Daarbij gaat het om aanpassen van dienstverlening, automatisering, logistieke processen, openingstijden, accommodatie, horecastructuur etc. en niet te vergeten het product. De klant is koning, nog steeds. Betere kwaliteit leveren blijft een noodzakelijke voorwaarde om op de vraag te kunnen inspelen. Het professionaliseren van personeel en organisatie en het dienstenpakket adequaat definiëren zijn enkele belangrijke maatregelen. De sterk veranderende klantenwensen dwingen bedrijven om te reageren. In het bedrijfsleven zien we een aantal processen die hier een reactie op zijn: • ontwikkeling van meer producten op maat; • uitbreiding van het assortiment; • samenwerking en netwerkvorming.

5.1.4 De opkomst van Internet en electronic commerce Beschrijving De toepassing van informatie- en communicatietechnologie (ICT) is in het bedrijfsleven een al jarenlang bestaand fenomeen. Zo is het afhandelen van transactievolgende procedures via Electronic Data Interchange (EDI) in business-to-business relaties – vooral in de bedrijfstakken met veel, frequente transacties – gemeengoed geworden. De automatisering van interne processen is in de industrie en handel vrijwel overal voltooid. Momenteel verschuift de focus: de inspanningen worden vooral gericht op het versterken van de ‘front office’, het extern zichtbare en merkbare raakvlak tussen een bedrijf en zijn klanten (bedrijven dan wel particulieren). Kennisoverdracht, beïnvloeding van gedachten en gedrag, gerichte acquisitie en andere activiteiten via Internet richten zich op het genereren van omzet. Impulsen hiervoor zijn de verhevigde concurrentie door vrijhandel, het wereldwijd ontsluiten van zowel afnemersgroepen als toeleveranciers, intensievere ketenrelaties, enz. Electronic commerce (EC), in de zin van het elektronisch ondersteund zaken doen, staat daarmee in het brandpunt van de belangstelling.

44

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 45


Internet is als ‘drager’ van EC een snel expanderende nieuwe mogelijkheid voor het contact met klanten, waarbij schakels in de keten overgeslagen en zelfs definitief uitgeschakeld kunnen worden. Ook voor specifieke business-to-business toepassingen is Internet een goed medium, hoewel Internet momenteel nog te veel de etalagefunctie heeft zonder interactieve, directe mogelijkheden voor bestellen en betalen. Het aandeel van de huidige Internetomzet in Nederland is minder dan 1% van de verkopen; in de eerstkomende jaren kan dat aandeel echter exponentieel stijgen. De wereldwijde omvang van electronic commerce wordt voor 1998 geschat op een bedrag van ruim 20 miljard dollar. De (optimistische) projectie voor 2002 bedraagt circa 300 miljard dollar, waarvan 90% business-tobusiness en 10% business-to-consumer. Effect Het aantal bedrijven die gevolgen ondervinden van de opkomst van Internet en e-commerce vormt gemiddeld zo’n 55%. Voor de dienstverlenende sector ligt dit percentage op 59. De kansen die informatie- en communicatietechnologie bieden worden in de dienstensector zeer goed benut. De informatietechnologie maakt dienstverleners meer onafhankelijk van de fysieke locatie. Men staat daardoor minder in de file. Maar de hardware veroudert snel en is kapitaalintensief. In de dienstverlenende sectoren neemt het gebruik van informatietechnologie een hoge vlucht. De kosten van de toepassingen worden nog niet in alle gevallen – zoals bijvoorbeeld in de horeca – volledig gedekt door de voordelen. Het gemiddelde opleidingsniveau zal hoger dienen te worden, gezien de hogere eisen die aan medewerkers worden gesteld. Ook zal in toenemende mate moeten worden geïnvesteerd in na- en bijscholing.

45

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 46


figuur 15 percentage bedrijven die gevolgen ondervinden van de opkomst van Internet en e-commerce, en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt, voor de diensten in vergelijking met andere sectoren 48

totaal

7

41

industrie bouwnijverheid

7

31

detailhandel

45 52

8

61

42

6

groothandel

52

65

diensten

3

51 0

10

20

32

8 30

gevolgen, acties

40

50

41 60


70

80

90

100

geen gevolgen


Maatregelen De mobiliteit wordt door ICT vergroot, de bedrijfsvoering wordt efficiënter en de elektronische betalingsmogelijkheden nemen toe. Er wordt door de bedrijven een eigen website opgezet en alle vestigingen krijgen bijvoorbeeld een Internetaansluiting. Ook wordt er wel een Intranet opgezet. De e-commerce van bedrijven benut de communicatie via het net in de vorm van websites, e-mail, telebankieren en het contact met toeleveranciers. De bedrijven richten nieuwe (distributie)systemen in of aparte e-commerce afdelingen op. Voor de nieuwe vaardigheden wordt extra scholing gegeven om ICT-toepassingen succesvol te laten zijn. Er wordt voor gepleit om ICT te stimuleren door middel van fiscale stimulansen. Hiermee kan het bedrijfsleven besparen op de lasten. Een voorbeeld is een ICT-investeringsaftrek1.

5.1.5 Krapte op de arbeidsmarkt Beschrijving De arbeidsmarkt kenmerkt zich al een aantal jaren door een sterke groei van de werkgelegenheid. Veel bedrijven kampen met tekorten aan personeel. Zo zijn er knelpunten op de bouwarbeidsmarkt. Vooral voor kleinere bouwinstallatiebedrijven is het moeilijk om vak1

46

Meer ICT verlaagt lasten bedrijven, VNO-NCW en MKB-Nederland, Den Haag, december 1999.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 47


bekwaam personeel te krijgen en te behouden1. Op de ICT-arbeidsmarkt is een tekort aan automatiseringspersoneel. In hoeverre hier op korte termijn verandering in zal komen hangt af van de ontwikkeling van verschillende arbeidsmarktindicatoren. Het aantal vacatures vertoont nog steeds een stijgende lijn. Daarnaast lopen de ontslagaanvragen en aantallen faillissementen verder terug. Daar staat tegenover dat de groei van het uitzendwerk eind 1998 nagenoeg tot staan is gekomen. Dit is overigens na een aantal jaren van meer dan gemiddelde werkgelegenheidsgroei niet ongebruikelijk, omdat bedrijven dan doorgaans meer personeel in vaste dienst nemen. Effect Het percentage van dienstverlenende bedrijven dat gevolgen ondervindt van de krapte op de arbeidsmarkt ligt iets onder het gemiddelde. In de dienstverlening kunnen bedrijven vanwege hun specifieke karakter niet altijd gebruikmaken van arbeidskrachten via uitzendbureaus. Mogelijk komt dit door de combinatie van nieuwe technieken, nieuwe activiteiten en de sterke dynamiek qua organisatie in dienstverlenende bedrijven. figuur 16 percentage bedrijven die gevolgen ondervinden van de krapte op de arbeidsmarkt, en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt, voor de diensten in vergelijking met andere sectoren totaal

33

industrie

14

36

bouwnijverheid

15

38

detailhandel

26

groothandel

10

47

7

67 13

30 0

49

15

42

diensten

53

45

16 20

30

gevolgen, acties

40

54 50

60


70

80

90

100

geen gevolgen


1

Zie EIM, ‘Kleinschalig ondernemen 1999’, Zoetermeer, juni 1999.

47

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 48


Maatregelen Het percentage van dienstverlenende bedrijven dat acties onderneemt naar aanleiding van de krapte op de arbeidsmarkt ligt onder het gemiddelde. De diensten scoren in vergelijking met andere sectoren qua acties zelfs het laagst. Bedrijven en sectoren kunnen door scholing en verbetering van arbeidsomstandigheden de tekorten zelf (deels) oplossen. Zo kunnen omscholing van werklozen in bijvoorbeeld de ICT-sector alsmede uitbreiding van mogelijkheden tot deeltijdarbeid een bedrijf of sector aantrekkelijker maken voor vrouwen. Een grotere participatie van parttime werkende vrouwen kan bijvoorbeeld gunstig zijn voor de horeca. Sommige bedrijven vestigen zich buiten de Randstad om meer werknemers te krijgen en vast te houden. Maatregelen worden getroffen door het verhogen van de advertentieintensiteit en -kwaliteit. Andere maatregelen betreffen actieve recrutering middels advertenties, de kabelkrant, Internet en mailings. Ook wordt het leerlingstelsel beter benut. Daarnaast gaat men zelf scholen bezoeken. Een andere maatregel is het aannemen van meer stagiairs. Als het gaat om geschoold personeel gaan de dienstverlenende bedrijven vaker zelf opleiden. Andere arbeidsvoorwaarden, het bieden van doorstromingsmogelijkheden en aanpassing van de beloning boven de CAO, dan wel wegkopen bij andere bedrijven worden ook genoemd door de geënquêteerden. Tevens kan de (tijdelijke) krapte op de arbeidsmarkt de bedrijven doen overgaan tot meer kapitaalintensieve investeringen1. Tot slot kan de flexibilisering van de arbeidsmarkt ervoor zorgen dat werkzoekenden zich actiever op de arbeidsmarkt opstellen. Het betreft hier deeltijdwerkers die per week langer willen werken, personen die betaald werk willen maar niet actief zoeken, en voor een deel betreft het mensen met een arbeidsongeschiktheidsuitkering2.

5.1.6 Veranderingen in het stelsel van sociale zekerheid Beschrijving In Nederland zijn werkgevers en werknemers samen verantwoordelijk voor het verbeteren van de arbeidsomstandigheden. Die verant1 2

48

Rabobank, Afdeling economisch onderzoek, Utrecht, oktober 1999. CPB/OESO, Economic Outlook 62, Parijs, 1997.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 49


woordelijkheid wordt steeds groter. De nieuwe Arbeidsomstandighedenwet 1998 vormt daarbij het fundament voor een acceptabel niveau van veiligheid en gezondheid. Vooral rond de zieke werknemer is veel te doen. De privatisering van de Ziektewet en de sociale ziektekostenverzekering staan regelmatig ter discussie. Behalve de wetgeving op het gebied van de sociale zekerheid neemt de flexibilisering van de arbeid toe. Dit heeft niet langer meer alleen betrekking op arbeidscontracten en werktijden, maar heeft zich inmiddels uitgebreid naar het terrein van de arbeidsvoorwaarden. Tegenwoordig staat ook de flexibilisering van met name pensioenen ter discussie. De opkomst van verschijnselen als intrapreneurship en ‘pseudo-zelfstandigen’ (werknemers die voor eigen risico en rekening gaan werken) is een extreme uitwerking hiervan. De overheid streeft al enige jaren naar een versoepeling van de regelgeving hieromtrent. De huidige Arbeidstijdenwet en Winkeltijdenwet zijn daar voorbeelden van. Ook de wetgeving omtrent het ontslagrecht is versoepeld. Werknemers moeten hun zekerheid in de toekomst meer en meer ontlenen aan ‘employability’ (het vermogen om werk te krijgen) in plaats van ‘employment’. Effect Samen met de groothandel ondervinden dienstverlenende bedrijven relatief minder de gevolgen van de veranderingen in de sociale zekerheid. Het effect is extra aandacht voor preventie van ziekteverzuim en meer kostenbewustzijn bij alle partijen. Nadelen zijn de strengere selectie op ziekterisico’s en pogingen om werknemers versneld te behandelen.

49

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 50


figuur 17 percentage bedrijven die gevolgen ondervinden van de veranderingen in de sociale zekerheid, en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt, voor de diensten in vergelijking met andere sectoren 30

totaal industrie

33

bouwnijverheid

34

detailhandel

19 20

44

19

16

49

18

diensten

66

26 0

47

22

32

groothandel

51

10

17 20

30

gevolgen, acties

57 40

50

60

70


80

90

100

geen gevolgen


Maatregelen Het bedrijfsleven probeert vooralsnog de risico’s van ziekteverzuim en arbeidsongeschiktheid te spreiden door middel van verzekeringen, het uitbesteden van werk en het verzwaren van de selectieprocedures bij personeelswerving. Ruim 60% van de dienstverlenende bedrijven onderneemt acties naar aanleiding van de veranderingen in de sociale zekerheid. Het ziekteverzuim verzekeren en allerlei acties om het ziekteverzuim te verminderen, zijn ook de meest gehoorde maatregelen bij de dienstverleners. Een aantal bedrijven heeft nieuwe beloningssystemen ingevoerd. Sommige bedrijven nemen minder personeel aan of werken met flexcontracten, en andere bedrijven schakelen meer de arbodienst in.

5.1.7 Afname van de bereikbaarheid Beschrijving ‘Een goede bereikbaarheid is essentieel voor het functioneren en voor de concurrentiekracht van onze economie. Bereikbaarheid is voor bedrijven de belangrijkste vestigingsplaatsfactor. Maar dit geldt niet alleen voor de economie. Andere verplaatsingsmotieven zijn bijvoorbeeld school, bezoek aan familie en vrienden, vakantie, sport en nog veel meer. Mobiliteit is dus onlosmakelijk verbonden met onze samenleving.’1 1

50

Nota Ruimtelijk Economisch Beleid, Ministerie van Economische Zaken, 1999.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 51


De bevolkingsgroei en de bloei van de economie brengen extra groei van verkeer en vervoer met zich mee. Volgens ramingen van het CPB zal in 25 jaar het wegvervoer verdubbelen, het spoorvervoer bijna verdrievoudigen en de binnenvaart met een factor 0,5 toenemen. Veel bedrijven moeten dus rekening houden met het feit dat congestie de kwaliteit van hun vestigingsplaats aan zal tasten. Bedrijfsverplaatsing, veranderingen in het distributiebeleid en andere strategische beleidsmaatregelen zullen vaker op de agenda van het managementoverleg staan. Begrippen als afstand en tijd krijgen door ICT en Internet in het bijzonder een heel andere dimensie. Fysieke afstanden worden snel overbrugd, informatie over nieuwe ontwikkelingen wordt direct doorgegeven en delen van productieprocessen kunnen fysiek gescheiden worden. Hiermee wordt het ‘footloose’ karakter van het bedrijfsleven versterkt. ICT kan in principe de mobiliteit terugdringen (e-mailen, telewerken, elektronisch vergaderen, bestellen et cetera) en daarmee het eerdergenoemde knelpunt van congestie verlichten. Effect Zo’n 40% van de bedrijven ondervindt gevolgen van de afname van de bereikbaarheid. Voor de dienstverlenende bedrijven ligt dit percentage op 41%. Verschillende typen dienstverleners hebben ook verschillende voorkeuren voor vestigingsplaatsen. Een goede bereikbaarheid betekent voor alle betrokkenen efficiency in tijd en dus reductie in kosten. Dienstverlenende bedrijven in de transport- en distributiesector en in een deel van de industrie zijn transportgevoelig en hebben veel ruimte nodig. Zij hebben een voorkeur voor vestiging aan de rand van het stedelijk gebied of langs vervoersassen. Bedrijven in de zakelijke dienstverlening voelen zich meer thuis in een stedelijke omgeving, maar omdat de stedelijke centra relatief slecht bereikbaar zijn en omdat daar zo weinig ruimte is, verschuift deze economische activiteit steeds meer naar locaties aan de rand van de stad.

51

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 52


figuur 18 percentage bedrijven die gevolgen ondervinden van afname van de bereikbaarheid, en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt, voor de diensten in vergelijking met andere sectoren 20

totaal

20

18

industrie

22

22

bouwnijverheid

diensten

10

49

13

21 0

51

33 29

groothandel

60 27

18

detailhandel

60

58

20 20

30

gevolgen, acties

59 40

50

60


70

80

90

100

geen gevolgen


Maatregelen Dienstverlenende en groothandelsbedrijven zijn sectoren waarin relatief de meest acties worden ondernomen ten aanzien van de bereikbaarheid. De maatregelen zijn zeer uiteenlopend. In sommige bedrijven past men werktijden aan of men gaat met deelvestigingen werken. Er zijn bedrijven die overleggen met de parkeerwachter en om extra parkeervergunningen vragen of die afspraken maken met leveranciers over bezorgtijden. Oplossingen worden ook gezocht in andere vertrektijden, meer telewerken en carpoolen. Maatregelen die genoemd worden zijn het aanleggen van noodvoorraad, andere routes rijden, parkeerlocaties aanprijzen, nieuwe locatie bouwen, en verhuizen. Een aantal bedrijven heeft de logistiek volledig uitbesteed of men is ‘s nachts gaan rijden.

5.1.8 De komst van de euro Beschrijving Op 1 januari 1999 is de Economische en Monetaire Unie (EMU) van kracht geworden. Daarmee is de euro ingevoerd als officiële valuta voor een groep van 11 landen (de drie Benelux-landen, Frankrijk, Duitsland, Ierland, Italië, Spanje, Portugal, Oostenrijk en Finland). Het betreft voorlopig nog het girale geldverkeer. De introductie van bankbiljetten en munten zal plaatsvinden in 2002. De euro zal ervoor moeten zorgen, dat tot dan toe bestaande valutarisico’s verdwijnen, efficiënter betalingsverkeer mogelijk wordt, de kosten van interna-

52

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 53


tionaal betalen omlaag gaan, de rente minder stijgt en dat daarmee uiteindelijk de concurrentiepositie van EU-bedrijven versterkt wordt. De overgang naar de euro vergt van vele bedrijven aanpassingen. De omslag vraagt daarbij om uiteenlopende acties voor de verschillende sectoren van de economie. De typische publiekssectoren, zoals detailhandel, horeca en persoonlijke dienstverlening staan aan de frontlinie bij het invoeren van euro-munten en -bankbiljetten. Meer dan 75% van alle Nederlandse toonbanktransacties en verkopen via automaten vindt daar immers plaats. Voor ieder bedrijf is het zaak om rekening te houden met mogelijk noodzakelijke bedrijfsinterne aanpassingen op o.a. de volgende gebieden: • prijslijsten; • leveringsvoorwaarden; • omprijzen artikelen; • langlopende contracten; • facturen; • salarissen; • treasury; • externe financiering; • managementinformatie; • computerhardware en -software. Effect Het percentage bedrijven dat gevolgen ondervindt van de komst van de euro beloopt gemiddeld 39%. Dit percentage ligt bij de dienstverlenende bedrijven op 40%. De invoering van de euro brengt op korte termijn kosten met zich mee die niet of nauwelijks verhaald kunnen worden. De effecten op langere termijn zijn nog onduidelijk. De grotere markttransparantie als gevolg van de euro zal de concurrentie doen toenemen, waarbij ‘high-quality – low price’ hoog in het vaandel zal staan.

53

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 54


figuur 19 percentage bedrijven die gevolgen ondervinden van de komst van de euro, en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt, voor de diensten in vergelijking met andere sectoren 28

totaal

11

30

industrie 17

bouwnijverheid

61

11

59

9

75

33

detailhandel groothandel

21 45

diensten

9

30 0

10

46 46

10 20

30

gevolgen, acties

60 40

50

60


70

80

90

100

geen gevolgen


Maatregelen Driekwart van de bedrijven zal acties ondernemen naar aanleiding van de komst van de euro. De dienstensector ligt daar iets boven. De administratie wordt aangepast aan de komende calculatie voor nieuwe prijzen, tarieven, menukaarten en dergelijke. Ook worden softwareprogramma’s aangepast ten behoeve van de afrekeningen en de salarisadministratie. Daarnaast worden workshops en seminars bezocht. Bedrijven die in twee landen werken gaan over van een dubbele naar een enkele administratie, waarbij alles zal worden aangeboden in euro’s. Tevens worden contracten afgesloten om alle machines met geldinworp aan te passen voor 2002.

5.1.9 De opkomst van certificerings- en kwaliteitskeurmerken Beschrijving De centrale positie van de klant heeft gezorgd voor een opkomst van certificerings- en kwaliteitskeurmerken. Veel bedrijven zijn de laatste jaren overtuigd geraakt van het belang van een optimale kwaliteit van de eigen producten en diensten. Een hoge kwaliteit leidt tot tevreden klanten, en een tevreden klant zorgt voor mond-tot-mondreclame en komt in de toekomst vaker terug bij dezelfde leverancier (zorgt voor herhalingsaankopen).

54

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 55


In het beginstadium van het kwaliteitsdenken werd uitgegaan van een intern kwaliteitsbegrip: kwaliteit was het voldoen aan technische specificaties en het voorkomen van fouten in het productieproces. Bij veel mensen is kwaliteit nog steeds synoniem aan ‘een product dat niet snel stuk gaat’. Tegenwoordig wordt kwaliteit vaker bezien vanuit de afnemer: het draait niet alleen om een foutloos product maar om het voldoen aan de wensen en behoeften van de klant. Een kwaliteitscertificaat heeft uiteindelijk als doel om beloften aan de klant waar te kunnen maken. Het is niets meer of minder dan een samenhangend geheel van (op schrift vastgelegde) afspraken die het mogelijk maken dat een bedrijf zijn afspraken met de klant goed nakomt. Het bekendste kwaliteitscertificaat is het ISO-certificaat. Een bedrijf met dit certificaat voldoet aan een aantal normen die zijn vastgesteld door de International Standards Organisation. Deze normen zijn erop gericht om voorwaarden te scheppen ter voorkoming van problemen in het bedrijfsproces. Er is dus geen rechtstreekse aandacht voor de klant. Daarmee is meteen het belangrijkste minpunt van ISO genoemd. Effect Het percentage bedrijven dat gevolgen ondervindt van de opkomst van certificering en kwaliteitskeurmerken bedraagt 37%. De bedrijven in de dienstverlening scoren in vergelijking met de meest andere sectoren iets lager. Van groot belang is dat, naast het ontwikkelen van nieuwe diensten, een optimaliseren van de kwaliteit van de bedrijfsvoering bewerkstelligd wordt. Een ISO-certificaat wordt met name in de zakelijke markt door menig toeleverancier ‘geëist’ als kwaliteitsgarantie. Voor sommige organisaties is het dus van levensbelang om over een ISO-certificaat te beschikken. Maar ook kan men denken aan bedrijven die gecertificeerd moeten zijn om lid te kunnen worden van een branchevereniging.

55

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 56


figuur 20 percentage bedrijven die gevolgen ondervinden van de opkomst van certificering en kwaliteitskeurmerken, en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt, voor de diensten in vergelijking met andere sectoren 29

totaal

8

63

industrie

36

6

bouwnijverheid

35

9

detailhandel

19

groothandel

73 3

24 0

10

56

8 32

diensten

58

65

7 20

69 30

gevolgen, acties

40

50

60


70

80

90

100

geen gevolgen


Maatregelen Het grootste deel van de bedrijven onderneemt acties naar aanleiding van de opkomst van certificerings- en kwaliteitskeurmerken. In de diensten is het deel van de actieve bedrijven op dit gebied iets lager in vergelijking met meeste andere sectoren. Veel bedrijven maken plannen voor certificering, zijn bezig met het certificeringsproces of hebben een certificaat behaald. Een aantal bedrijven meldt volgens kwaliteitshandboeken te werken dan wel een eigen intern kwaliteitssysteem te hanteren. Men vindt in een aantal gevallen dat medewerkers er gemotiveerder door zijn gaan werken.

5.1.10 Veranderende marktverhoudingen fusies en overnames

door

Beschrijving Er is een sterk toenemende concentratietendens in het Nederlandse bedrijfsleven. Een recent onderzoek naar bedrijfsopvolging toont aan dat ondernemers in het midden- en kleinbedrijf deze kwestie steeds zakelijker gaan benaderen: zij denken in toenemende mate aan de verkoop van hun bedrijf of aan opvolging door derden (anderen dan familieleden)1.

1

56

NIPO/Rabobank, Bedrijfsopvolging, bedrijfsbeëindiging in het MKB, Utrecht, 1999.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 57


De achtergrond van de huidige golf van fusies en overnames is de voortgezette economische internationalisering en de Europese integratie. Voor grote bedrijven is het de belangrijkste reden van groei. Uiteenlopende strategische motieven liggen eraan ten grondslag: behoud van zelfstandigheid en versterken van marktpositie, kostenreductie door schaalvoordelen, risicospreiding, verwerven van een veelbelovende, elders ontwikkelde product-marktcombinatie, verwerven van technische kennis et cetera. Als gevolg van deze ontwikkeling ontstaan grotere bedrijfseenheden met een eveneens grotere inkoopmacht tegenover leveranciers en toeleveranciers. Grotere bedrijven oriënteren zich voor hun inkopen bovendien geografisch breder, en confronteren hun (toe)-leveranciers daarom met sterkere concurrentie. Grotere eenheden ontwikkelen een eenheid van beleid waarmee enerzijds schaalvoordelen worden geïncasseerd, maar waarmee anderzijds wordt ‘ingeleverd’ op klantgericht maatwerk. Schaalvergroting door fusie en overname versterkt daarom de kansen voor nichespelers die van dergelijk maatwerk hun kernactiviteit maken. Ook leggen grotere bedrijfseenheden de financiële drempel voor nieuwe activiteiten hoger, en laten zij dáárdoor kansen liggen ten gunste van kleinere bedrijven1. Effect Fusies en overnames zijn een groeimarkt voor dienstverleners: enerzijds financiële dienstverlening bij aandelenemissies en dergelijke, anderzijds advies bij ‘integratiemanagement’ van bedrijven die tot aan de fusie of de overname vreemden en niet zelden concurrenten van elkaar waren. Naast bedrijven in de bouw ondervinden dienstverlenende bedrijven relatief minder de gevolgen van veranderende marktverhoudingen door fusies en overnames. Circa 25% van de bedrijven ervaart de gevolgen, tegen een gemiddelde van 32% van het totaal.

1

Voorbeeld: een nieuwe markt met een potentie van 10 miljoen gulden zal door een internationale gigant wellicht genegeerd worden, maar is voor een kleine specialist wèl interessant.

57

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 58


telijke heffingen, PBO/KvK-verordeningen en -heffingen, informatieverstrekking CBS) en het in dienst hebben van werknemers (bijvoorbeeld de heffingen loonbelasting, premies sociale verzekeringen, arbeidsovereenkomsten en medezeggenschap, arbeidsomstandigheden etc.). Om aan de administratieve of procedurele verplichtingen te voldoen moet het bedrijfsleven veel kosten maken. Het kabinet streefde in de jaren 1994-1998 naar 10% vermindering van de administratieve lasten voor het bedrijfsleven. Een verdere vermindering van de lasten blijft nodig; er wordt gestreefd naar een totale reductie van 25% (inclusief de eerder afgesproken 10%)1. Effect Circa een kwart van de dienstverlenende bedrijven ondervindt de gevolgen van het streven van de overheid om de administratieve lasten te verminderen. Het beleid om de administratieve lasten terug te dringen wordt gekenmerkt door veel maatregelen. Uit EIM-onderzoek is gebleken2 dat Paars-1 weliswaar de administratieve lasten heeft verminderd met 5,3%, maar dat de doelstelling van 10% niet is gehaald. Slechts een beperkt aantal maatregelen heeft een substantieel verlagend effect. Het komt voor dat het aantal berichten toeneemt (in 40% van de gevallen) of dat het bericht complexer wordt (4%). Naar verhouding hebben veel wijzigingen betrekking op het verminderen van het aantal berichten. De inhoud van de berichten en zeker de infrastructuur hebben minder aandacht gekregen. En daar valt nu juist een grote besparing te halen.

1 2

58

Motie van Remkes. c.s. Tweede Kamer, vergaderjaar 1997-1998, 25 600, nr. 17, november 1997 en Verlichting administratieve verplichtingen bedrijfsleven, Tweede Kamer, vergaderjaar 1997-1998, 19 071, augustus 1998. Zie EIM, Monitor Administratieve lasten bedrijven: 1993-1998, Zoetermeer, juni 1999.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 59

Trends en prognoses voor 1999 en 2000Trends en prognoses voor 1999 en 2000

figuur 21 percentage bedrijven die gevolgen ondervinden van veranderende marktverhoudingen door fusies en overnames, en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt, voor de diensten in vergelijking met andere sectoren 20

totaal

12

16

industrie

16

10

bouwnijverheid

68

7

83

19

detailhandel

68

17

25


15 0

64 18

57

10

10

20

75 30

gevolgen, acties

40

50

60


70

80

90

100

geen gevolgen


Maatregelen Het gaat in de dienstverlenende sector om het ontwikkelen van nieuwe (toeleverende) diensten die ontstaan door het veranderen en optimaliseren van de bedrijfsvoering in het totale bedrijfsleven. Door samenwerking of fusies kunnen dienstverleners zowel de risico’s spreiden als de kosten delen. Naar aanleiding van veranderende marktverhoudingen door fusies en overnames worden door zo’n 61% van de dienstverleners acties ondernomen. Deze acties liggen in de sfeer van zelf bedrijven overnemen of fuseren om de juiste schaalgrootte ten opzichte van fuserende opdrachtgevers te behouden. Ook worden bedrijven meer lid van inkooporganisaties en samenwerkingsverbanden, zo wordt gemeld door de geënquêteerden. Samenwerken wordt het meest genoemd. Sommige dienstverleners zoeken het in dit kader meer in specialisatie.

5.1.11 Administratieve lasten Beschrijving Bij administratieve lasten gaat het om het leveren van wettelijk verplichte informatie door het bedrijfsleven aan overheden en uitvoeringsinstanties. Het zijn administratieve lasten in de sfeer van de uitoefening van de onderneming (bijvoorbeeld verplichtingen n.a.v. wetgeving omtrent BTW, accijnzen, jaarrekeningen, milieu, gemeen-

59

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 60

Trends en prognoses voor 1999 en 2000Trends en prognoses voor 1999 en 2000

figuur 22 percentage bedrijven die gevolgen ondervinden van het streven van de overheid de administratieve lasten te verminderen, en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt, voor de diensten in vergelijking met andere sectoren 8

totaal

20

10

industrie bouwnijverheid

22

7

68

17

detailhandel 3

76

29

groothandel

14

diensten

72

16

9 0

68 70

20 10

20

71 30

gevolgen, acties

40

50

60


70

80

90

100

geen gevolgen


Maatregelen Het percentage dienstverlenende bedrijven dat acties onderneemt naar aanleiding van het streven van de overheid om de administratieve lasten te verminderen ligt rond het gemiddelde. De concrete acties van dienstverlenende bedrijven bestaan uit het aanpassen van de automatisering van administratieve systemen en het meer uit handen geven van de administratieve rompslomp aan administratiekantoor of accountant. Er wordt gepleit voor een meer fundamentele aanpak, aangezien het huidige beleid te veel binnen bestaande structuren opereert. Continuering van de huidige aanpak roept twijfels op voor de volgende slag in de strijd tegen de ‘Herendiensten’ die met nog eens 20% omlaag moeten in de periode 1998-2002.1

5.1.12 De crises in Azië, Oost-Europa en ZuidAmerika Beschrijving De wereldeconomie heeft in het afgelopen decennium een aantal regionale crises te zien gegeven, zoals die in Mexico, Oost-Azië, Rusland en Brazilië. Tot op heden hebben de Europese en de 1

60

15% volgens ‘Regeringsverklaring 1998’ van 25 augustus 1998 en nog eens 5% vanwege het achterblijven bij de doelstelling van ‘Paars 1’.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 61


Nederlandse economie in hun totaliteit daarvan maar op beperkte schaal gevolgen ondervonden. Die gevolgen zijn echter per bedrijfstak sterk verschillend. Zo is de eerder sterk geëxpandeerde Russische markt voor de Nederlandse voedings- en genotmiddelenindustrie weer ingeklapt. De devaluatie van Oost-Aziatische munteenheden bezorgde enkele bedrijfstakken een flink concurrentienadeel doordat als gevolg daarvan de producten uit die landen goedkoper worden aangeboden op de wereldmarkt. Een voorbeeld is de scheepsbouw, die de positie van de Zuid-Koreaanse concurrentie zag verbeteren door een gunstiger koers van de Won. Effect Slechts 12% van de bedrijven ondervindt gevolgen van de crisis in Azië, Oost-Europa en Zuid-Amerika. De eerste conclusie uit het verloop van de verschillende crises is, dat zij minder invloed hebben gehad op de wereldeconomie dan aanvankelijk werd verwacht. De economische binding binnen regio’s is kennelijk nog altijd een stuk sterker dan die tussen regio’s: de Thaise crisis zette zich voort naar Maleisië, Zuid-Korea en Indonesië, de Braziliaanse besmet ook andere landen in Zuid-Amerika, maar van substantiële ‘export’ van de problemen naar buiten de regio is geen sprake. figuur 23 percentage bedrijven die gevolgen ondervinden van de crisis in Azië, Oost-Europa en Zuid-Amerika, en percentage daarvan dat daarop actie onderneemt, voor de diensten in vergelijking met andere sectoren totaal

5

7

88

industrie

6

6

88

bouwnijverheid 12

97

detailhandel 4

9

87

12


5 0

17

71

5

90 10

20

30

gevolgen, acties

40

50

60


70

80

90

100

geen gevolgen


De tweede conclusie is niettemin dat de crises fundamentele onevenwichtigheden in de desbetreffende landen aan het licht hebben

61

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 62


gebracht: het functioneren van de financiële sector, de sturing door de overheid, en de (te) innige vervlechting van overheid, bedrijfsleven en bankwezen. Crises zijn vervolgens in een stroomversnelling gebracht door de prompte reactie van de internationale kapitaalmarkt: terugtrekking van beleggingen en investeringen die men onder de gegeven omstandigheden als te riskant beschouwde. Die prompte internationale reactie is tevens de belangrijkste waarschuwing voor de toekomst: wanbeleid en economische onbalans worden bij een effectieve wereldomspannende kapitaalmarkt hard afgestraft. De Europese Unie, en dus ook Nederland, zullen daar ernstiger gevolgen van ondervinden dan tot nu toe. Wanneer het ‘slachtoffer’ van een volgende crisis meer gewicht in de schaal legt, of als er als gevolg van toenemende wederzijdse economische afhankelijkheid een internationale kettingreactie optreedt. Maatregelen Bijna de helft van de bedrijven onderneemt acties naar aanleiding van de crisis in Azië, Oost-Europa en Zuid-Amerika. De maatregelen die genomen zijn betreffen het afdekken van risico’s middels verzekeringen. Zo werden er meer goedkopere merken geleverd. Tevens ging men over tot het aanboren van andere markten. De financiële dienstverleners hebben de beleggingen meer gespreid en aan klanten werd voorlichting gegeven hoe te handelen in de contacten met Azië, Oost-Europa en Zuid-Amerika.

5.2

Trends in de dienstensectoren

5.2.1 Trends in de financiële diensten Verenigde Staten wordt een tweede thuismarkt De bedrijven in deze hoofdgroep binnen de diensten richten zich op de financiële stromen van het bedrijfsleven en de consument. De bancaire dienstverlening is vooral gericht op het regelen van het betalingsverkeer en het verbeteren of veraangenamen van de financiële positie. De effecten van globalisering op productie en werkgelegenheid bieden volop kansen. Er is sprake van een toename van internationale verwevenheid. Nederlandse financiële instellingen doen zichzelf gelden buiten Nederland. Zij zijn met name in de Verenigde Staten een tweede thuismarkt aan het opbouwen.

62

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 63


Financiële dienstverlening profiteert van hoge omzetten effectenverkeer Aan de ene kant bieden steeds meer banken via het concept van all finance hun klanten een volledig en samenhangend pakket van financiële dienstverlening op het gebied van verzekeren, beleggen en andere bankproducten. De hoge omzetten in het effectenverkeer vormen daarbij een stimulans voor de financiële dienstverlening. Aan de andere kant is er sprake van desintermediatie: niet-banken bieden producten en diensten aan die oorspronkelijk op het terrein van de traditionele kredietinstellingen liggen. De grenzen tussen sparen, beleggen en verzekeren worden, zeker in de ogen van de consument, steeds vager. Harmonisatie van ziektekostenverzekeringen, veranderingen van het belastingregime en de arbowetgeving Verzekeringsdiensten zijn voornamelijk gericht op het veiligstellen van de financiële positie. De verzekeringsmarkt in Nederland is in vergelijking met die in andere landen een van de meest ontwikkelde. De trends voor het verzekeringswezen in Nederland liggen vooral in de sfeer van harmonisatie van ziektekostenverzekeringen, veranderingen van het belastingregime en de arbowetgeving. De verzekeringsproducten kenmerken zich door een ‘low interest’ element, dat wil zeggen dat ze bij de consument niet bovenaan het boodschappenlijstje staan. Vaak worden ze afgesloten in combinatie met bijvoorbeeld aankopen van huizen en auto’s. In het schadesegment zijn de premie-inkomsten verder toegenomen1. De groei van de schadeverzekeringsmaatschappijen komt vooral tot stand door toename van het aantal motorrijtuigverzekeringen en zorgverzekeringen. De stijgingen van de motorrijtuigenverzekeringen en overige varia liggen boven dit gemiddelde. De groei van de zorgverzekeringen, waaronder de ziektekosten en overige medische varia, is fors. De consumptie van financiële diensten groeit flink. Er is een grote belangstelling voor moderne constructies op het gebied van sparen/beleggen en verzekeringen/pensioenen. Het aantal individuele levensverzekeringen blijft sterk groeien als gevolg van de toenemende flexibilisering van arbeidsrelaties. De productie op het gebied van koopsompolissen blijft stijgen.

1

Voorlopige schatting van het Centrum voor Verzekeringsstatistiek (CVS).

63

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 64


De concurrentie is hevig De concurrentie is hevig en vindt vooral plaats door middel van tarieven, verzekeringsvoorwaarden en serviceniveau. Onderlinge concurrentie bestaat er tussen assurantietussenpersonen en de rechtstreekse leveringen van verzekeringen door schadeverzekeringsmaatschappijen (‘direct writers’). Daarnaast is er sprake van concurrentie met name voor verzekeringsmakelaars van de huizenmakelaardij, accountants, financiële instellingen, en bijvoorbeeld garages en reisbureaus. Anderzijds gaan ook de financiële instellingen via de supermarkt banken verzekeringsproducten verkopen. Assurantietussenpersonen kunnen met ingang van 1 januari 2000 de provisie die zij ontvangen van de verzekeringsmaatschappijen (deels) via kortingen doorgeven aan de klant. Hiermee zou de concurrentie onder intermediairs kunnen worden verscherpt. Overigens willen De Nederlandse Bank en de Verzekeringskamer het toezicht op de tussenpersonen die spaarproducten verkopen versterken. De Raad van Financiële Toezichthouders moet met name de voorlichting naar de consument over het spaarproduct en de eventuele risico’s sterker gaan controleren.

De sterke opmars van Internet dwingt banken en andere financiële instellingen hun marktstrategie drastisch te wijzigen. Niet langer kan worden uitgegaan van de jarenlange trouw en loyaliteit van de klant aan één bank. De moderne consument kan via het Internet een snelle vergelijking van de aangeboden diensten maken en hij pikt zelf de meest voordelige eruit. Banken moeten weten wie hun klanten zijn en welke producten zij willen. Zij moeten hun dienstenpakket aanpassen aan de klant. Naast klantenbinding moeten er goede producten én toegevoegde waarde via het Internet worden aangeboden. Hoewel de Nederlandse banken en effectenhuizen traditioneel een zeer sterke positie hebben, moeten zij snel reageren op nieuwe ontwikkelingen. Het behouden van een goede positie is geen kwestie van geld maar van slagvaardigheid. Een kleine onderneming kan vaak alerter reageren. Nieuwe concurrenten zullen zich aandienen via het Internet. De Bank of Scotland is een voorbeeld van een bank die via het Internet goedkope hypotheken op de Nederlandse markt aanbiedt. Ing. T. van der Geest, ‘Millennium top tien voor het jaar 2000’, Deloitte, december 1999.

64

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 65


5.2.2 Trends in de zakelijke diensten Millenniumprobleem De automatiseringsbedrijven profiteerden in 1999 nog van het verzorgen van een veilige overgang naar het nieuwe millennium. Door het CBS wordt geschat dat de totale kosten voor oplossing van het millenniumprobleem circa 6 miljard bedroegen. Meer dan de helft is uitgegeven aan het laten aanpassen van de software door derden zoals automatiseringsbedrijven. Exportkansen hoog voor high-tech innovatieve bedrijven Het bedrijfsleven wordt door ICT-trends uit de computerdienstverlening sterk beïnvloed. Zo nemen elektronische betalingsmogelijkheden toe en de toegankelijkheid van de ICT wordt vergroot via steeds maar betere (digitale mobiele) infrastructuur. Ook maken nieuwe diensten de ICT voor een breder publiek toegankelijk. Bedrijven in de zakelijke dienstverlening met een hoog innovativiteitsgehalte behalen in een aantal gevallen een deel van de omzet in buitenlandse markten. Zo timmeren innovatieve ingenieursbureaus goed aan de weg in het buitenland. De high-tech innovatieve bedrijven hebben zowel in de EU als in verder weg gelegen markten exportkansen. Vooral op de verre markten hebben bedrijven met een hoge ‘kennis’ component in de dienstverlening vooralsnog een voordeel ten opzichte van de lokale concurrentie. Uitzendbureaus krijgen andere rol De ontwikkelingen op de uitzendmarkt zijn het gevolg van de toename van detacheringsactiviteiten, opleidingen en aandacht voor interne flexibiliteit. Het aantal uitzenduren in 1998 komt overeen met 179.000 fulltime banen. De groei van het uitzendwerk is echter over het hoogtepunt heen. De vraag naar uitzendkrachten in de marktsector loopt terug. Het percentage flexwerkers is teruggelopen van gemiddeld 15% in 1996 naar 12% in 19981. Weliswaar is de nieuwe arbeidswetgeving van kracht, waarin de maximale uitzendtermijn van 6 maanden is losgelaten, maar het conjuncturele effect overtreft het structurele effect van grotere flexibilisering. De verkrapping van de arbeidsmarkt heeft bovendien tot gevolg dat eerder vaste krachten worden geworven als personeel moeilijk te krijgen is. Dit om verzekerd te blijven van een adequaat personeelsbestand. Steeds meer bedrijven verlangen ook een brede inzetbaarheid waarbij werknemers op verschillende afdelingen diverse taken moeten doen. Dit 1

Trendrapport, Organisatie voor Strategisch Arbeidsmarktonderzoek (OSA), Amsterdam, november 1999.

65

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 66


staat op gespannen voet met uitzendwerk. Uitzendbureaus gaan daarop een andere rol spelen door zelf ook meer mensen te contracteren met dezelfde ‘employee benefits’ als vaste werkers. Flexwerkers bouwen zo pensioen op en doen mee aan een spaarloonregeling. Men gaat daardoor meer mensen detacheren in plaats van uitzenden, mede omdat men uitzendpersoneel zelf in vaste dienst moet nemen wanneer het 18 maanden bij dezelfde werkgever, of drie jaar bij verschillende werkgevers heeft gewerkt. Kleinere en middelgrote uitzendkantoren hebben marktaandeel gewonnen in het segment van gespecialiseerde uitzendkrachten, terwijl grotere bedrijven zich meer oriënteren op nieuwe buitenlandse markten als Italië en Spanje. Bedrijfstrainingen hebben positief effect op productiviteit Personeelsvoorziening vormt voor verschillende beroepsgroepen steeds meer een probleem. In de ICT-sector bijvoorbeeld is er een sterke toename van de groei van het aantal vacatures (1998: 3.700 vacatures). Dit is zorgwekkend, aangezien met een instroom van zo’n 2.500 afgestudeerde informatici per jaar, naast de jaarlijkse uitstroom het tekort blijft toenemen1. Overigens blijkt2 dat bedrijven die veel investeren in opleidingen van nieuwe werknemers er beter in slagen personeel vast te houden dan bedrijven die minder uitgeven aan scholing. Tevens is gebleken dat bedrijfsopleidingen de productiviteit verhogen. Kleinere bedrijven besteden echter weinig aandacht aan bedrijfsopleidingen3. Omscholen van hoogopgeleide werklozen biedt enig soelaas, naast uitbreiding van mogelijkheden tot deeltijdarbeid die de ICT-sector aantrekkelijker zouden kunnen maken voor vrouwen. ‘In vergelijking met grote bedrijven investeert het MKB minder in scholing van werknemers. De scholingsaftrek kent extra financieel voordeel toe aan het MKB, met als doel om investeringen in scholing van werknemers in het MKB te stimuleren. Het MKB is zich gemiddeld genomen onvoldoende bewust van het rendement op bijscholing. Om de bewustwording bij het MKB te vergroten heeft het Syntens netwerk ‘employability’ als een landelijk thema benoemd. Afhankelijk van de resultaten van de experimenten met het ‘Investors in People’-keurmerk wordt beslist of het keurmerk landelijk wordt ingevoerd.’ Een dynamische markteconomie, Memorie van toelichting begroting economische zaken 2000, EZ, september 1999. 1 2 3

66

Bron: Fenit. Bron: Enquête CPB onder 51 ICT-bedrijven. Training, productivity and firm size, EIM, Zoetermeer, november 1999.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 67


Makelaarsbranche profiteert van oververhitting woningmarkt De voornamelijk kleinschalige makelaarsbranche heeft een aantal zeer gunstige jaren achter de rug. Mede door de relatief lage hypotheekrente is het aantal verkochte woningen zeer sterk toegenomen. In het hele jaar 1998 zijn volgens het kadaster 8% meer bestaande particuliere woningen verkocht. De Vereniging van Makelaars berekende een gemiddelde woningprijsstijging in 1998 van 8%. In 1998 werd voor het derde opeenvolgende jaar een recordomzet op de hypotheekmarkt behaald. Het bedrag aan hypotheken op onroerende goederen steeg in 1998 als gevolg van stijgende huizenprijzen, verder daalde de rente, en de kredietmogelijkheden werden ruimer. Hiermee was een totaal bedrag gemoeid van 132 miljard gulden. In totaal werden 577.000 nieuwe woninghypotheken ingeschreven tegen 537.000 in 1997: een stijging met 7,5%. Een belangrijke oorzaak van deze groei lag in de sfeer van oversluitingen1 en tweede hypotheken2 (zie figuur 24). figuur 24 aantal nieuw ingeschreven woninghypotheken 1996-1998 (x 1.000 hypotheken) 600 500 400 300 200 100 0 1996

transacties

1997

tweede hypotheken

1998

oversluitingen

De lage rente heeft dit extra gestimuleerd aangezien het mogelijk werd de hypotheek te verhogen en tegelijkertijd de netto-maandlasten te verlagen. De helft van alle nieuw ingeschreven woninghypotheken is geen gevolg van de aankoop van een woning, maar van een oversluiting of een tweede hypotheek op hetzelfde huis. Dit is mogelijk door de overwaarde die ontstaan is door de sterk gestegen 1 2

Vissers, Financiële maandstatistiek, CBS, maart 1999. Hypotheken lager dan 50.000 gulden.

67

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 68


woningprijzen de laatste jaren. De verkregen middelen worden aangewend voor verbouw of voor consumptieve doeleinden. In 1998 was de gemiddelde hypotheekrente 5,6% tegen 5,8% in het voorgaande jaar. Algemeen wordt verwacht dat door de werking van de EMU de inflatie in de komende jaren beperkt blijft. Dit zou de hypotheekrente laag kunnen houden. De stijging van de woningprijzen aan de onderkant van de markt blijft achter bij die aan de bovenkant van de markt. Vooral vrijstaande woningen zijn fors duurder geworden. Er lijkt een tekort aan koopwoningen in het algemeen, maar vooral aan kwalitatief betere woningen. Hierdoor is het voor woonconsumenten moeilijker om de volgende stap naar een duurdere woning te maken. Traditionele scheidslijnen tussen branches verdwijnen De nadruk die de overheid legt op marktwerking heeft gevolgen voor de dienstverlenende bedrijven. In het kader van de nieuwe Mededingingswet1 worden concentraties van bedrijven (fusies, overnames en bepaalde joint-ventures) met een gezamenlijke omzet boven een bepaalde waarde getoetst. De beroepsgroep notarissen wordt gefaseerd aan meer marktwerking blootgesteld en de tarieven zullen over een periode van drie jaar gedereguleerd moeten worden. Naar verwachting zullen notarissen daarbij efficiënter gaan werken om de concurrentie aan te kunnen. In dit kader geldt voor makelaars onroerend goed de afschaffing van de beschermde titel om de concurrentieverhoudingen verder gelijk te trekken.

5.2.3 Trends in de onderhouds- en reparatiediensten Door lager loonniveau konden meer mensen aan het werk De industrie doet meer en meer een beroep op de bouwinstallatiebedrijven als het gaat om het afsluiten van onderhoudscontracten voor bedrijfsgebouwen. Ook speelt de trend van toenemende renovatie van woningen in oudere stadswijken een belangrijke rol in de groei van bouwinstallatiebedrijven. Doordat auto’s minder reparatiegevoelig worden als gevolg van verbeterde technologieën, lopen reparatiediensten de laatste jaren terug. Ook de intervallen tussen onderhoudsbeurten worden verlengd. 1

68

Mededingingswet, Nederlandse Mededingingsautoriteit (Nma). Met ingang van 1 januari 1998 zijn afspraken en gedragingen die de concurrentie beperken strenger aangepakt, net als misbruik van een economische machtspositie.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 69


Schoonmaakbedrijven profiteren van het overheidsbeleid. Sociale Zaken verlaagde de lonen aan de onderkant van de arbeidsmarkt1. Hierdoor is een lager loonniveau ontstaan en kunnen meer mensen aan het werk. In de hoofdgroep onderhouds- en reparatiediensten zijn facilitaire diensten in en rond gebouwen inbegrepen. Hiertoe worden ook de cateraars en bedrijfskantines gerekend. Het aantal gecaterde bedrijfsrestaurants stijgt sterker dan het aantal restaurants. Geconstateerd wordt dat steeds meer bestaande maaltijdverstrekkers zich op de markt van partycatering gaan richten.

5.2.4 Trends in de toeristisch-recreatieve diensten Inkomen uit toerisme goed voor 50 miljard gulden De inkomsten uit toerisme zijn sinds 1995 met 25% gestegen tot een omzet van 50 miljard in 1998. De bestedingen van buitenlandse toeristen in Nederland groeiden met 44% explosief. In totaal werd Nederland in 1998 bezocht door 9,4 miljoen buitenlanders2. Impulsen voor de reisbranche door seniorenmarkt en internationaal toerisme De reisbureaus profiteren van de binnenlandse consumptieve bestedingen en het internationaal toerisme. De consumenten zijn bijzonder kooplustig en de vakantiebestedingen vertoonden een doorgaande groei. De Nederlandse gast kon kiezen voor binnenlandse bestemmingen, maar de buitenlandse vliegbestemmingen zijn door dalende prijzen een interessant alternatief. De reisbranche kreeg ook impulsen door de toegenomen seniorenmarkt en het niveau van het aantal korte vakanties. Het internationaal toerisme stuwde het aantal boekingen omhoog en de productiegroei van het bedrijfsleven doet de vraag naar bemiddeling bij overnachtingen toenemen. Scheiding tussen eten en drinken vervaagt De belangrijkste trends op het gebied van buitenshuis eten en drinken weerspiegelen zich in de toename van het bedrijvenbestand van de laatste jaren. Daarbij vervaagt de scheiding tussen eten en drinken.

1 2

Dit is een afdrachtkorting van de lonen die minder dan 115% van het minimumloon betreffen. Rapport Nederlands Research Instituut voor Recreatie en Toerisme in opdracht van het Nederlands Bureau voor Toerisme, Den Haag, september 1999

69

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 70


Er is een afname van het aantal coffeeshops te constateren, mede omdat gemeenten strenger zijn geworden voor die coffeeshops die drugs verhandelen. Andere coffeeshops passen hun bedrijfsformule aan, hetzij om niet geassocieerd te worden met de softdrugshandel, hetzij om in te spelen op de behoefte van de consument om niet alleen te drinken maar ook te eten. Daarmee transformeren coffeeshops zich tot lunchrooms. Lunchrooms zijn namelijk de booming business van de laatste jaren. Er wordt ingespeeld op de ruimere winkeltijden en de wens van de ‘momentconsument’ om snel maar toch sfeervol te eten en te drinken. De neergang van het aantal cafetaria’s is mede het gevolg van het wegvallen van inkomsten uit speelautomaten en de zuigkracht van ‘facilitaire’ horeca bij andere branches zoals bijvoorbeeld tuincentra, warenhuizen, woonboulevards en supermarkten, onder ander door de verruiming van de winkeltijden. Als antwoord hierop transformeren cafetaria’s zich ook tot eetcafé of lunchroom. Toeristisch-recreatieve diensten meer en meer multiculturele bedrijfstak Een andere trend is de toename van de restaurants met buitenlandse keuken. Uit onderzoek1 blijkt dat een kwart van de horecaondernemingen wordt geëxploiteerd door een allochtone ondernemer. Daarmee kan de horeca, als hoofdonderdeel van de toeristisch-recreatieve diensten, gezien worden als een sterk multiculturele bedrijfstak.

5.2.5 Trends in de persoonlijke diensten Strenge milieu-eisen dwingen reinigingsbranche tot investeringen Bedrijven die zich bezighouden met reinigen van kleding en textiel hebben te maken met de trend dat er meer vrijetijdskleding wordt gedragen, die over het algemeen goed zelf te wassen is. De groei van het aantal huishoudens met tweeverdieners – met minder tijd om zelf te wassen – en het aantal kapitaalkrachtige ouderen geven daarentegen impulsen. De reinigingsbranche investeert fors om zich aan te passen aan strenge milieu-eisen ten aanzien van de gebruikte reinigingsmiddelen en -methoden en het energieverbruik. Schoonheidssalons ontwikkelen zich goed. Waren het voorheen vrijwel alleen de Nederlandse vrouwen die een bezoek aan de schoon1

70

Bedrijfschap Horeca en Catering.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 71


heidssalon brachten, tegenwoordig wordt dat in toenemende mate ook door mannen en jongeren gedaan. Ook door de vergrijzing van de bevolking zijn de perspectieven voor de bedrijven in de persoonlijke dienstverlening gunstig. Winkelsluitingswet biedt kappersbranche mogelijkheden Kappers hebben in 1998 een flinke stijging van de geldomzet gerealiseerd, waarbij de kleinere bedrijven bovengemiddeld hebben gepresteerd. De nieuwe winkelsluitingswet biedt ook de kappersbranche mogelijkheden om met name fulltime werkenden beter – en gespreid over de week – te bedienen. Sport en cultuur in de lift De bioscopen kunnen sterk profiteren van grote publiekstrekkers zoals bijvoorbeeld in 1998 de film ‘Titanic’. De commerciële bedrijven in de sport, zoals fitnesscentra en sportscholen, spelen in op de vrijetijdsbesteding in de sport. Mannen sporten daarbij aanzienlijk intensiever dan vrouwen. Mannen besteden gemiddeld 3,9% van hun vrije tijd aan sport en vrouwen 2,7%. Hoger opgeleiden besteden meer tijd aan sportbeoefening dan lager opgeleiden. Nederlandse huishoudens geven volgens het CBS bijna 4 miljard per jaar uit aan sportkleding etc., huur van sportaccommodaties en contributies: dat is per huishouden gemiddeld bijna 600 gulden. Het particulier onderwijs zit in de lift. De stijging komt volledig voor rekening van het schriftelijk onderwijs. Bij het mondeling onderwijs nam het aantal cursisten af.

5.2.6 Trends in de transportdiensten Druk op het wegvervoer steeds groter door verkeerscongestie De druk op het wegvervoer wordt groter. De verkeerscongestie neemt toe en er liggen tal van maatregelen op de plank om het wegvervoer zwaarder te belasten. Daarnaast wordt zwaar geïnvesteerd in het vervoer per trein. Omdat 80% van de binnenlandse afzet bestaat uit geleverde diensten aan bedrijven, volgt de vervoerssector de conjuncturele ontwikkeling bij bedrijven vrijwel op de voet. De ontwikkelingen binnen voor de vervoerssector relevante groepen van consumentenbestedingen zijn voor het MKB in het vervoer als geheel minder van belang, maar vanzelfsprekend wel voor bedrijven in deze sector die dat als hoofdactiviteit raakt, zoals verhuisbedrijven en personenvervoer e.d.

71

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 72


Benzine- en dieselprijzen blijven oplopen In de afgelopen jaren stonden de afzetprijzen in het wegvervoer sterk onder druk, zodat kosten niet volledig doorberekend konden worden aan afnemers. De transportbedrijven werden de dupe van omvangrijke prijsconcurrentie op de markt voor het goederenwegvervoer. Ook blijven de prijzen van de autobrandstoffen verder oplopen door de voortgaande prijsstijging van de ruwe olie. De dieselprijs is in 1999 sinds 1 januari met meer dan 20 procent gestegen. Hierdoor dreigen faillissementen in het wegvervoer. Verschuiving van puur transport naar logistieke dienstverlening In het internationale transport heeft Nederland een sterke positie binnen Europa. De concurrentie uit lagere-lonenlanden (Portugal, Griekenland en Centraal-Europa) wordt sterker. Nederlandse bedrijven gaan de concurrentieslag aan met betere kwaliteit en door meer te bieden dan alleen het transport. In de branche vindt een duidelijke verschuiving plaats van puur transport naar logistieke dienstverlening, inclusief de logistieke organisatie.

5.2.7 Trends in de communicatiediensten Dynamiek door groei Internet, datacommunicatie en mobiele telefonie Er is een geweldige dynamiek binnen de communicatiesector door de hoge groei van Internet, datacommunicatie en mobiele telefonie1. Het aantal belminuten neemt fors toe onder andere door het toenemende Internetgebruik. De deregulering en het afschaffen van monopolies doen de tarieven van met name het mobiel bellen dalen. De Onafhankelijke Post en Telecommunicatie Autoriteit (OPTA) geeft door maatregelen een extra impuls aan de concurrentie tussen de aanbieders van mobiele telefonie. De OPTA verplicht KPN om zogenoemde interconnectietarieven, die mobiele operators aan KPN in rekening brengen, volledig door te berekenen aan de consument. Dat wil zeggen dat het tarief voor het bellen naar een mobiele telefoon per aanbieder kan verschillen. Zo krijgt de consument meer duidelijkheid of een gesprek naar een abonnee van een aanbieder van mobiele telefonie goedkoop is of duur2.

1 2

72

De Nederlandse Economie 1998, CBS, september 1999. Nederland sluit zich met deze maatregelen aan bij het beleid van de Europese Unie.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 73


Marktwerking doet ook intrede in kabelsector Het Internetgebruik krijgt mede impulsen uit de vernieuwde toepassingen van de kabel. De kabelsector zal evenals de telecomsector geconfronteerd worden met snelle veranderingen als liberalisering, privatisering, technologie en nieuwe toepassingen als Internet en telefonie. De marktwerking doet ook zijn intrede in de kabelwereld, waardoor de communicatiediensten weer nieuwe impulsen krijgen.

5.3

Prognoses voor 1999 en 2000

5.3.1 Algemene prognoses voor de CDS Omzetontwikkelingen Afzwakking afzetgroei van zowel de consumptieve diensten als bedrijfsinvesteringen De CDS is sterk afhankelijk van de ontwikkelingen in het gehele bedrijfsleven. Verwacht wordt dat de afzet van het particuliere bedrijfsleven in 2000 zal toenemen met 3,25% (zie tabel 14). Weliswaar is de verwachting dat de export in 2000 sterk zal blijven groeien, maar het positieve effect hiervan op de afzetontwikkeling wordt afgeremd door een minder sterke groei van de consumptieve bestedingen van gezinshuishoudingen en een afzwakking van de groei van de bedrijfsinvesteringen. Mede door de afzwakking van de productiegroei en een verslechtering van de winstgevendheid in het bedrijfsleven zwakt in 2000 de groei van de bedrijfsinvesteringen verder af. Hiermee wordt de sterke investeringsgroei van 7% gemiddeld over de afgelopen drie jaar, onderbroken en loopt de investeringsquote iets terug. Verder zullen in het jaar 2000 minder dan in 1999 vermogenswinsten behaald worden op onroerende goederen en op aandelen, wat van invloed zal zijn op de groei van de consumptieve bestedingen van gezinshuishoudingen.

73

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 74


tabel 14 volumeontwikkeling afzet en werkgelegenheid van de CDS en een aantal sectoren in de nationale economie, 1999-2000 afzet omschrijving

totaal particulier bedrijfsleven waaronder: industrie bouwbedrijven groothandel detailhandel CDS

1999

arbeidsjaren 2000

1999

2000

mutatie per jaar in % 3,25 3,25

2,5

2

1 5,25 4 3,25 5

0,5 2,75 3,75 2,75 3

2,25 0,75 3,25 2 2

3,5 2 4 3,25 3,75

Bron: CPB, EIM.

Ontwikkeling productie en werkgelegenheid CDS bovengemiddeld Het afzwakken van de groei is het sterkst zichtbaar bij de afzet van bouw en groothandel. Met name de detailhandel, de horeca en de reparatiesector profiteren van de binnenlandse consumptie. Het productievolume van bedrijven in de commerciële-dienstensector neemt in 2000 minder toe dan in 1999. De ontwikkeling van de CDS ligt wel 0,5 procent hoger dan de productiegroei van het totale particuliere bedrijfsleven. Met name de ontwikkelingen in het transport, de onderhouds- en reparatiediensten en de telecommunicatie zijn hierop van invloed. Per dienstensector lopen de ontwikkelingen uiteen afhankelijk van de ontwikkelingen in export, consumptie of leveringen aan en investeringen door bedrijven en de respectievelijke aandelen van de dienstverlenende sectoren daarin (zie tabel 15). tabel 15 volumeontwikkeling afzet in de commerciële diensten naar hoofdgroep, 1999-2000 omschrijving

totaal particulier bedrijfsleven CDS waarvan: financiële diensten zakelijke diensten onderhouds- en reparatiediensten toeristisch-recreatieve diensten persoonlijke diensten transportdiensten communicatiebedrijven Bron: CPB, EIM.

74

1999

2000

mutatie per jaar in % 3,25 5

3,25 3,75

4 4 6 3,5 6 5 8

2,75 3,0 2,25 3,0 4,5 3,75 7,0

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 75


De volumegroei van de afzet in het middenbedrijf in de CDS zal naar verwachting uitkomen op 4,75 en 3,75% voor respectievelijk 1999 en 2000 (zie tabel 16). Daarmee blijft de afzetgroei achter bij de groei die in 1998 gerealiseerd werd. Bij alle afzetcategorieën (export, consumptie, intermediaire leveringen en investeringen) loopt de afzetgroei terug. Niettemin ligt de stijging van de consumptieve afzet van het kleinbedrijf in 1999 en 2000 opnieuw op een relatief hoog niveau als gevolg van de ook dit jaar sterk toenemende bestedingen van consumenten. Mede daardoor worden in de dienstensectoren als de horeca en de auto- en reparatiesector relatief gunstige resultaten geboekt, hoewel die achterblijven bij de in 1998 behaalde groei. tabel 16 prognose voor afzetvolume, werkgelegenheid en winst in de CDS-totaal naar grootteklasse, 1999-2000 1999 kleinbedrijf

afzetvolume werkgelegenheid winst nominaal

2000 middenbedrijf

grootbedrijf

% mutatie t.o.v. voorafgaand jaar 4,25 4,75 4,5 2,75 3,25 3 10 12,25 12,75

kleinbedrijf

3,5 2,25 4,75

middenbedrijf

3,75 2 4

grootbedrijf

4 1,75 3,75

Bron: CPB, EIM.

Rendement en werkgelegenheidsontwikkeling Werkgelegenheid CDS wordt in 2000 beter aan productie aangepast In 1999 ligt de werkgelegenheidsontwikkeling in de CDS op een redelijk hoog niveau. In de zakelijke dienstverlening neemt het aantal nieuwe banen sterk toe. Ook de groei van het aantal zelfstandigen is in deze sector groot doordat er in deze sector veel nieuwe bedrijven gestart worden. In 2000 komen er bijna 35.000 arbeidsplaatsen bij, tegen 52.000 arbeidsplaatsen in 1999. De werkgelegenheid wordt iets beter aan de productie aangepast. Winststijging CDS valt in 2000 terug Nadat de winststijging van de CDS in 1999 met 12,25% nog hoog uitkomt, valt deze in 2000 terug tot 4,5%. De geringe mogelijkheden tot kostendoorberekening zijn debet aan deze ontwikkeling. Op de binnenlandse markt kunnen kosten nog deels doorberekend worden. Op de buitenlandse markt is dit niet mogelijk. Bovendien wordt opnieuw

75

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 76


rekening gehouden met een omvangrijke stijging van de loonsom per werknemer in de CDS. Mede door deze ontwikkelingen wordt ervan uitgegaan dat de winsten in de CDS in 2000 minder sterk groeien. Het midden- en kleinbedrijf is over het algemeen goed voorbereid op de overgang naar het volgende millennium. Ruim driekwart van de ondernemers in het midden- en kleinbedrijf hebben de millenniumproblemen grotendeels onder controle en verwachten vrijwel allemaal de vitale bedrijfsonderdelen vóór de millenniumwisseling millenniumproof te hebben. Toch heeft 8% van de ondernemers, vooral kleinere bedrijven, niet nagedacht over mogelijke millenniumproblemen voor hun bedrijf. Daarnaast acht 13% van de MKB-ondernemers het millenniumprobleem niet relevant voor het bedrijf. drs. P. Th. van der Zeijden, Peiling EIM onder 2.000 ondernemers in MKB, december 1999.

In het voorafgaande zijn algemene ontwikkelingen voor de gehele CDS geschetst. Per sector zullen de accenten anders liggen. Daarom worden de ontwikkelingen en vooruitzichten in de diverse hoofdsectoren van de CDS hieronder weergegeven.

5.3.2 Prognoses voor de financiële diensten Financiële diensten maken verdere toename afzet door De financiële dienstverleners krijgen de komende jaren nog meer te maken met de effecten van globalisering, individualisering, vergrijzing, de groei van het aantal huishoudens, het hogere welvaartsniveau, de verminderde fysieke bereikbaarheid en een toenemende keuzevrijheid bij de klanten. De vraag naar financiële diensten wordt steeds heterogener en veranderlijker en is sterk afhankelijk van de gang van zaken in de rest van het bedrijfsleven1. Voor 2000 wordt voor de afzet van de financiële diensten een verdere toename geraamd. De groei daalt wel naar een lager niveau. Men profiteert van positieve ontwikkelingen bij verkoop van verzekeringen, hypotheken en lijfrenten. Gezien de toenemende bewustwording van de effecten van flexibilisering wordt verwacht dat levensverzekeringen een groei blijven doormaken. De seniorenmarkt zal de komende jaren nog meer geïnteresseerd raken in producten om de oude dag veilig te stellen, zo is de verwachting. 1

76

Kleinschalig Ondernemen 1999, EIM, juli 1999.

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 77


De introductie van de euro mist zijn uitwerking niet. De euro moet een einde maken aan een grote belemmering voor de handel binnen de Europese Unie. In de EU-wetgeving is vastgelegd dat bedragen in pensioen of levencontracten per 1 januari 2002 worden vastgelegd in euro’s, omgerekend tegen de officiële koers. Premiebetalingen en uitkeringen zullen na deze datum plaatsvinden in euro’s en dit heeft een grote impact op de financiële dienstverleningsbranche. Het profiel van financiële maatschappijen steeds minder transparant Financiële dienstverleners zullen op de vraag in blijven spelen met samenwerking of fusies, waarmee zowel risico’s gespreid als kosten gedeeld worden. Het profiel van verzekeringsmaatschappijen wordt steeds minder transparant als gevolg van de bedrijfsconcentraties. Deze leiden tot verschuivingen in distributiekanalen en het ontstaan van parallelle multi-channelsystemen. Een aantal bedrijven gaat meer en meer werken met een methode die lijkt op direct writing, waarbij de consument uiteindelijk verder wordt geholpen door adviseurs. Een andere vorm die de komende jaren wordt ingezet om marktaandeel te winnen is samenwerking met organisaties buiten de bedrijfskolom. Dit zijn organisaties die een band hebben met groepen afnemers zoals vakbonden, bedrijfsverenigingen, werkgevers, ziekenfondsen, creditcardorganisaties, boekenclubs en postorderbedrijven. Internet doet elektronische intermediairs ontstaan Internet biedt de mogelijkheid aan elektronische intermediairs, de zogenaamde cybermediairs, om te komen tot slimme en nieuwe organisatievormen en samenwerkingsverbanden. Het aanbod van een verzekeringsmaatschappij wordt door zo’n cybermediair opgenomen op een site met productinformatie van allerlei verzekeringsmaatschappijen. De consument krijgt direct een goed en uitputtend overzicht van het geheel van verzekeringsdiensten en -producten. In de Verenigde Staten bestaan er al enkele van dergelijke onafhankelijke sites die het mogelijk maken om premies voor bepaalde verzekeringen, zoals levens-, ziekte- en autoverzekeringen te vergelijken, bijvoorbeeld Insuremarket. Websites van elektronische verzekeringsmakelaars zullen een belangrijke rol gaan spelen in het genereren van klanten en het afsluiten van verzekeringen. In Nederland zijn we nog niet zo ver. Hier bestaan slechts beperkte mogelijkheden om een verzekering on line af te sluiten.

77

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 78


Voorbeeld van on line verkoop van polissen is die van NoordBrabant Verzekeringen van Delta Lloyd. Deze maatschappij biedt op dit ogenblik de mogelijkheid om een reisverzekering on line samen te stellen en verstuurt de uit een dialoog voortkomende polis over het Internet aan de cliënt. Toepassingen voor andere verzekeringsvormen zijn in voorbereiding. Ook bestaat de mogelijkheid premies te berekenen voor bepaalde soorten verzekeringen. Soms wordt daarbij een combinatie van verschillende informatie- en communicatietechnologieën ingezet. Zo biedt Centraal Beheer via hun website de mogelijkheid van een ‘call-back service’: de bezoeker van de website wordt teruggebeld vanuit een callcenter van Centraal Beheer. Delta Lloyd en Centraal Beheer.

Verwachting winstontwikkeling matig Gegeven de verwachte ontwikkelingen van de provisieontvangsten zijn de rendementsverwachtingen voor 2000 minder gunstig. Door de krapte op de arbeidsmarkt kost het de financiële dienstverlening moeite om kwalitatief geschikt personeel te vinden, hetgeen de winstontwikkelingen negatief beïnvloedt. De hogere groei kan niet volledig worden gerealiseerd en personeelskosten nemen toe. Dit door hogere wervingskosten en een toenemend verloop van (goede) medewerkers. Mogelijk dat verzekeren via Internet de productiviteitsstijging zal stimuleren. tabel 17 prognose voor de financiële dienstverlening, 1999-2000 1999 kleinbedrijf

afzetvolume werkgelegenheid winst nominaal Bron: CPB, EIM.

78

2000 middenbedrijf

grootbedrijf

% mutatie t.o.v. voorafgaand jaar 3,25 3,5 4 5,25 3,5 4 25 15,5 15

kleinbedrijf

middenbedrijf

grootbedrijf

2,5 1,75 6

2,5 2,5 3,25

2,75 2,5 3,75

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 79


5.3.3 Prognoses voor de zakelijke diensten De ICT-bestedingen blijven op hoog niveau; architecten krijgen te maken met afzetdaling De zakelijke dienstverleners profiteerden de afgelopen jaren van de investeringsgeneigdheid van de industrie, met name de metaalindustrie en chemie, aangezien de bezettingsgraad in de industrie een hoog niveau bereikte. Door de snelle technologische ontwikkelingen en de verbeterde rendementspositie van het Nederlandse bedrijfsleven zijn de investeringen in informatietechnologie vorig jaar fors gestegen. Mede in het licht van het millenniumprobleem profiteren ICT-bedrijven van de investeringen in technologie door met name een inhaalslag van het MKB op dit gebied. De totale ICT-bestedingen op de markt van eindgebruikers groeiden in 1998 met maar liefst 12,5%1. De groei in de segmenten software en services was bovengemiddeld. De ICT-bestedingen zullen naar verwachting in 1999 en 2000 op een hoog niveau blijven. Na de bedrijvigheid rond de gunstig verlopen overgang naar het euro-regime voor giraal verkeer en beurzen wordt verwacht dat de ICT-operatie ten behoeve van de invoering van de munteenheid nieuwe impulsen voor de ICT-bedrijven oplevert. De afzet van architecten ten behoeve van de bouw groeide in 1998 verder. De investeringen in bedrijfsgebouwen zullen echter na een sterke afzwakking van de groei in 1999 in 2000 zelfs dalen. Architecten krijgen daarbij te maken met een zeer laag niveau van uitbreidingsinvesteringen. Door toenemende concurrentie nemen marges af In grote delen van de zakelijke en overige dienstverlening is de winstmarge gunstig. Maar door toenemende concurrentie nemen in een aantal sectoren de marges af. In sommige segmenten van de uitzendmarkt bijvoorbeeld staan de marges onder druk. De concurrentiestrijd om contracten met industriële bedrijven doet lagere prijzen ontstaan. Het betreft vooral bedrijven die grote hoeveelheden uitzendkrachten inhuren. Men wil nog meer toe naar een eigen kostenlabel voor aparte groepen uitzendkrachten – aan de bovenkant (automatiseerders) en de onderkant (productiemedewerkers) – om alle markten te kunnen bedienen.

1

Bron: Fenit.

79

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 80


De krappe arbeidsmarkt vormt een gevaar voor uitzendbureaus. De klant van het uitzendbureau wordt de concurrent. Door de aanhoudende krapte op de arbeidsmarkt huurt die werknemers niet meer in via het uitzendbureau, maar neemt ze liever zelf in dienst. Vooral uitzendbureaus die zijn georiënteerd op de industrie hebben het moeilijk. Juist in de industrie zijn ondernemers sneller geneigd personeel een vast contract aan te bieden, omdat dat nu eenmaal goedkoper is. Uitzendbureaus ontwikkelen in snel tempo nieuwe diensten om het verlies aan omzet goed te maken. FEM, DeWeek 20 november 1999.

Ondernemers in het grootbedrijf in de dienstverlening realiseren in de komende jaren mede door verdere stijging van loon- en verbruikskosten een nominale winstdaling. De winstontwikkeling wordt negatief beïnvloed doordat de groei achterblijft en doordat de personeelskosten toenemen. De stijging van de personeelskosten heeft niet alleen te maken met hogere salarissen, maar ook met hogere wervingskosten en een toenemend verloop van medewerkers. tabel 18 prognose voor de zakelijke diensten, 1999-2000 1999 kleinbedrijf


2000 middenbedrijf

grootbedrijf

% mutatie t.o.v. voorafgaand jaar 4,75 5,25 3 4 4,75 0,75 3,75 4,5 3,5

kleinbedrijf

middenbedrijf

grootbedrijf

4 4 5,25

4 3,25 5

1,75 0 -1

Bron: CPB, EIM.

Groei van de investeringen zwakt iets af De komende jaren zwakt de groei van de investeringen iets af. Het MKB vertoont mede door de doorgaande groei van het aantal oprichtingen van nieuwe bedrijven een stabielere groei van de investeringen. De nieuwe markten vragen om nieuwe antwoorden en investeringen van de zakelijke dienstensectoren. De vraag daarbij is wel hoe nieuwe dienst-marktcombinaties in de zakelijke dienstverlening succesvol kunnen zijn.

80

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 81


5.3.4 Prognoses voor de onderhouds- en reparatiediensten Woningen en utiliteitsbouwwerken worden nog steeds installatieintensiever De groei van de omzet van de installatiebedrijven en de afwerkers van gebouwen is in 1999 positief beïnvloed. De komende jaren kunnen deze bedrijven profiteren van het feit dat de nieuwbouw van woningen en utiliteitsbouwwerken nog steeds installatie-intensiever wordt. In het jaar 2000 zal de afzet in de nieuwbouw van woningen en utiliteitsbouwwerken dalen. De bouw moet het dan vooral hebben van renovatie en onderhoud, waarvan de installatiesector verder kan profiteren1. Het rendement wordt door een oplopende loonsom per werknemer negatief beïnvloed. De laatste jaren is er sprake van een snelle aanwas van kleine bouwbedrijven. Met name in de subsector ‘afwerking van gebouwen; doet deze aanwas zich voor. Binnen de arbeidsmarkt is daarbij sprake van knelpunten. Het wordt voor de bedrijven hoe langer hoe moeilijker om aan vakbekwaam personeel te komen. Vooral voor de kleinere bedrijven kan het op termijn moeilijk worden om het vakbekwame personeel te behouden. tabel 19 prognose voor de onderhouds- en reparatiediensten, 1999-2000 1999 kleinbedrijf


2000 middenbedrijf

grootbedrijf

% mutatie t.o.v. voorafgaand jaar 5,75 5,75 7,75 2,75 3,5 4,5 9,25 17,5 9,75

kleinbedrijf

middenbedrijf

grootbedrijf

2 1 5

2 0,75 1

3,25 2 3,75

Bron: CPB, EIM.

1

Zie ook ‘Verwachtingen bouwproductie en werkgelegenheid in 1999’, EIB, Amsterdam, januari 1999.

81

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 82


5.3.5 Prognoses voor de toeristisch-recreatieve diensten Groei van consumptieve bestedingen zwakt af De economische bedrijvigheid gaat samen met groeiende werkgelegenheid en teruglopende werkloosheid, met daarnaast een groeiend aantal tweeverdieners. Dit is gunstig voor de toeristische diensten. Na het topjaar 1998 zwakt de komende jaren de groei van bijvoorbeeld de consumptieve horecabestedingen wel licht af. De vooruitzichten worden beïnvloed door een geringere toename van de consumentenbestedingen en een iets minder sterke groei van de Nederlandse bedrijvigheid. De verwachte hoge koers van de Amerikaanse dollar vormt een lichtpuntje voor de hotellerie. Voorwaartse integratie fastfood Grotere bedrijven in de horeca kunnen door een sterkere financiële situatie beter inspelen op de ontwikkelingen van de veranderende consument, de toegenomen wettelijke verplichtingen en de concurrentie van buiten de horeca, zoals facilitaire horeca bij bijvoorbeeld tankstations en sportcentra. Kleinschaliger bedrijven daarentegen hebben niet altijd voldoende mankracht, financiële armslag en kennis om daar goed en snel op te reageren. Kenmerkend is dan ook de opkomst van de fastfoodketens geïnitieerd door de groothandel. Bij deze vorm van voorwaartse integratie sluiten cafetaria’s zich meer en meer aan bij formules. Het voordeel van beschikbaarheid van kapitaal en gezamenlijk management speelt hierbij een rol.

De toenemende informatisering van de maatschappij en de krachtige individualisering van consumenteneisen en -gedragingen noodzaken een toenemend aantal bedrijven ertoe om allianties met elkaar aan te gaan op gebieden als marketing, logistiek en productontwikkeling. Ketenintegratie kan vele vormen aannemen, variërend van voorzichtige gemeenschappelijk deelactiviteiten tot brede, langdurige en planmatige partnerships. Veel ketens vormen op deelgebieden reeds volwaardige partnerships, terwijl brede allesomvattende strategische allianties nog maar op beperkte schaal voorkomen. Analyse van 98 Europese en Amerikaanse vormen van ketenintegratie, EIM, augustus 1999.

82

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 83


Minder sterke toename werkgelegenheid van de toeristisch-recreatieve diensten door geraamde groei en sterkere productiviteitsontwikkeling De werkgelegenheid van de toeristisch-recreatieve diensten zal de komende jaren door een afnemende groei van de productie en een hogere productiviteitsontwikkeling minder sterk toenemen. Flexarbeid en het hoge verloop blijven een probleem. Het aantal moeilijk te vervullen vacatures in de bediening en de keuken neemt daarbij toe. Daarentegen wint het aantal vaste dienstverbanden terrein. Per saldo neemt de werkgelegenheid minder toe en de productiviteit wordt hoger. tabel 20 prognose voor de toeristisch-recreatieve diensten, 1999-2000 1999 kleinbedrijf

afzetvolume werkgelegenheid winst

2000 middenbedrijf

grootbedrijf

% mutatie t.o.v. voorafgaand jaar 3 3,75 4 1,75 3,25 3,25 8,25 17,25 9

kleinbedrijf

middenbedrijf

grootbedrijf

2,75 1,5 3,75

3 2,5 3

3,5 2,5 1,5

Bron: CPB, EIM.

Invoering van de euro leidt tot betere vergelijking prijs-kwaliteitverhouding De winstverwachting van de toeristisch-recreatieve dienstverlening in de komende jaren is matig. De noodzaak voor structurele verbeteringen in de verhouding omzet/kosten blijft bestaan. Concurrentievoordeel kan alleen behouden blijven door een blijvend investeren in kwaliteit en technologie1. De concurrentiepositie met het buitenland is op het punt van prijs/accommodatieverhouding goed, maar minder op het vlak van dienstbetoon en égards. Door de invoering van de euro kan de prijs-kwaliteitverhouding en daarmee de concurrentiepositie van hotels in EMU-landen in de komende jaren beter worden vergeleken.

5.3.6 Prognoses voor de persoonlijke diensten Kooplust voor de persoonlijke diensten zwakt licht af De persoonlijke diensten ontwikkelen zich sterk. Het consumentenvertrouwen en de koopbereidheid waren hoog door de positieve situ1

De afgelopen jaren is het brutobedrijfsresultaat van kleinere bedrijven in de horeca steeds licht gestegen ondanks kostenstijgingen. Desondanks bevond tien procent van de bedrijven zich in de rode cijfers. CBS, cijfers over de jaren 1995 en 1997.

83

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 84


atie van werkgelegenheid, koopkracht en vermogenswinsten. De afzwakkende toename van deze factoren in de komende jaren zwakt de relevante kooplust voor deze consumptieve diensten echter iets af. tabel 21 prognose voor persoonlijke diensten, 1999-2000 1999 kleinbedrijf


2000 middenbedrijf

grootbedrijf

% mutatie t.o.v. voorafgaand jaar 4,75 6,25 6,5 4,5 6,25 5,5 8,25 15,5 8

kleinbedrijf

middenbedrijf

grootbedrijf

4 4 6

4,5 4,25 5,75

4,5 4,5 3,25

Bron: CPB, EIM.

5.3.7 Prognoses voor de transportdiensten Groei door aantrekkende bedrijvigheid in de sfeer van im- en export alsmede door Internethandel De afzet van vervoersbedrijven neemt de komende jaren toe. De consumptieve afzet, zoals toenemende toeristische uitgaven in binnenen buitenland, meer verhuizingen en een toenemend personenvervoer, speelt daarbij een rol. Export en intermediaire leveringen stijgen daarbij eveneens verder. Bij wegvervoersbedrijven is de afzetgroei in 1999 3,5%, vooral als gevolg van productie in de bedrijvensector. Congestie in en rond de steden, toenemende concurrentie van wegvervoerders uit de lagelonenlanden en hogere kosten door strenger wordende Nederlandse en Europese regelgeving vormen naast de marktgroei de situatie voor de wegtransportdiensten in de komende jaren. De opkomst van de elektronische handel leidt alleen maar tot meer transport over de weg. Het bezorgen van goederen die besteld worden via Internet vraagt om een nog intensiever en fijnmaziger distributienetwerk. De weginfrastructuur zal daarbij uitgebreid dienen te worden.

84

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 85


Het grensoverschrijdende vervoer over de weg neemt toe met 7,7% per jaar tot 151 miljoen ton in 2004. Slechts enkele Nederlandse transportbedrijven kunnen de schaalgrootte bereiken die nodig is om volwaardig logistiek dienstverlener te zijn. De meeste middelgrote vervoerbedrijven worden meer onderaannemers, waarbij specialisatie is vereist. Marktstudie beroepsgoederenvervoer over de weg, Vervoerdersorganisatie Transport en Logistiek Nederland (LTN), 12 november 1999.

Uit de NEA-marktindex voor de internationale binnenvaart blijkt dat er een eind is gekomen aan de trend van dalende vrachtprijzen in de West-Europese binnenvaart. Dat biedt ruimte aan de internationale binnenvaart om beperkte kostenstijgingen op te vangen. In 2000 zullen de opbrengstprijzen minder toenemen dan de afgelopen jaren; de stijging van de verbruiksprijzen zal in dat jaar oplopen, vooral door een verwachte prijsstijging voor motorbrandstoffen. Bij een aantrekkende bedrijvigheid in de sfeer van im- en export in 2000 is de afzetstijging in het vervoer 3%. tabel 22 prognose voor de transportdiensten, 1999-2000 1999 kleinbedrijf


2000 middenbedrijf

grootbedrijf

% mutatie t.o.v. voorafgaand jaar 5 5 5 3,25 3 2,25 17 18 16

kleinbedrijf

middenbedrijf

grootbedrijf

3,75 2 4,75

3,75 1,75 4,75

3,75 1,5 2,75

Bron: CPB, EIM.

5.3.8 Prognoses voor de communicatiediensten Behouden van goede marges door toename belverkeer per aansluiting In vergelijking met het Europees gemiddelde zijn de penetratiegraad en het prijsniveau van het mobiele telefoonverkeer in Nederland hoog. Verwacht wordt dat de tarieven verder zullen dalen en het aandeel mobiele belminuten verder zal stijgen naar 25%. Het draait daarbij wel om het behouden van goede marges. De oplossing is dat het belverkeer per aansluiting sterk omhoog moet gaan. Door een

85

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 86


groot aantal nieuwe diensten in de markt te zetten proberen de mobiele operators extra belminuten te creëren. Bijkomend voordeel is dat aan sommige diensten een prijskaartje hangt waardoor naast de belminuten een extra inkomstenbron zal worden aangeboord. Marktleider KPN Telecom bijvoorbeeld zal verder uitbreiden met diensten voor de eigen abonnees. Weerberichten, file-informatie, beurskoersen, maar ook netwerkdiensten als het automatisch doorschakelen van telefoontjes, het verzenden en ontvangen van smsberichten en een wekkerdienst zijn enkele mogelijkheden. Een recente gsm-dienst is het laatste nieuws van een Internetsite van het televisiestation CNN. Na het versturen van een speciaal sms-bericht krijgt de gebruiker op het schermpje van zijn mobieltje achter elkaar drie nieuwskoppen van een artikel te zien. Deze dienst is een voorbeeld van de integratie van Internet en de mobiele telefoon. Op dat snijvlak liggen de komende jaren veel mogelijkheden. Aangezien er tegenwoordig aanzienlijk meer zaktelefoons in gebruik zijn dan computers is de mobiele telefoon daarmee hét persoonlijke informatieapparaat van de toekomst. tabel 23 prognose voor de communicatiediensten, 1999-2000 1999 kleinbedrijf


2000 middenbedrijf

grootbedrijf

% mutatie t.o.v. voorafgaand jaar 8 8 8 3,25 3,25 3,25 18,75 18,75 18,75

kleinbedrijf

middenbedrijf

7 1,75 5,75

7 1,5 6,25

grootbedrijf

7 1 6,75

Bron: CPB, EIM.

De ontwikkeling van het aanbod van ‘gratis Internet’ is een stimulans voor het gebruik van Internet in Nederland. Mede hierdoor zal het gebruik van Internet een enorme groei gaan vertonen. De e-commerce en de kansen voor de providers etc. zijn enorm toegenomen. Het shoppen via Internet zal meer en meer toenemen. In deze groeifase van de markt voor Internettoegang is het wel van belang om de inmiddels bereikte graad van marktwerking te behouden. College van de Onafhankelijke Post en Telecommunicatie Autoriteit (OPTA).

86

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 87


Bijlage I: Enkele kerngegevens in de CDS naar branche Indeling naar zeven dienstengroepen Dienstengroep

SBI1973

SBI1993

Branche

Financiële diensten

823

67202

Assurantietussenpersonen

81

65/671

Bankwezen

82

66+ 672 ex 67202

Verzekeringswezen

832

703

Bemiddelaars in o.g.

841

7411

Rechtskundige diensten

842

7412

Administratieve diensten

843

72

Computerdiensten

8441

74202-08

Ingenieurs

8442

74201

Architecten

845

744

Reclamebureaus

846

7414

Economische adviesbureaus

848

745

Uitzendbureaus

85

71

Verhuur van roerende goederen

847/9

74-(74.eg)

Overige zakelijke diensten

52

453

Bouwinstallatie

68

50, 52

Reparatiebedrijven

8496

7460

Bewakingsbedrijven

982

747

Schoonmaakbedrijven

983

9301

Wasserijen

6731

555

Catering

671

553

Restaurants

672

554

Cafés

674

551

Hotels

675

552

Bungalowbedrijven

761

63301/2

Reisbureaus

95/96

92

Sport, cultuur en recreatie

9841/3

93021

Kappers

9844

93022

Schoonheidsverzorging

985

74811

Fotoateliers

989

9303/4/5

Overige persoonlijke diensten

7622/7629

634

Expediteurs/cargadoors

763

631

Veem/pakhuizen

71/75

60/62,632/3,641

Overige transportbedrijven

77

6420

Communicatiebedrijven

Zakelijke diensten

Onderhouds- en reparatiediensten

Toeristisch-recreatieve diensten

Persoonlijke diensten

Transportdiensten

Communicatiediensten

87

B5 diensten

02-02-2000

Bijlage I:

13:51

Pagina 88

Enkele kerngegevens in de CDS naar branche

Aantal actieve ondernemingen in de commerciële dienstverlening, 1996-1998

SBI 1974

SBI 1993

823 67202 811/2/3 65/671 82 (excl. 823) 66/672 (excl. 67202) 832 + 941 841 842 843 8441/4 8442/3/9 845 846 848 85 847/9 671 672 674 675 761 951-969

52 68 8496 982 983 6731 9841/3 9844+9844 985 989 762 763 71-75 77

bedrijfstak

totaal 1996

assurantietussenpersonen 7.763 bankwezen 3.056 verzekeringswezen 1.085 financiële diensten 11.904 703 bemiddelaars in o.g. 7.909 7411 rechtskundige diensten 3.169 7412 administratieve diensten 10.125 72 computerdiensten 7.686 74202-74208 ingenieursbureaus 5.722 74201 architectenbureaus 4.512 744 reclamebureaus 7.803 74141-74143 economische adviesbureaus 12.490 7450 uitzendbureaus 1.764 71 verhuur van roerende goederen 3.855 74-(74 elders genoemd) overige zakelijke diensten n.e.g. 11.114 zakelijke diensten 76.149 553 restaurants 18.187 554 cafés 12.287 551 hotels, pensions 2.375 552 bungalow-, kampeerbedrijven e.d. 2.139 633 reisbureaus 1.747 90/91/92 sport, cultuur en recreatie excl. 0 werknemers 16.881 toeristisch-recreatieve diensten 53.616 453 bouwinstallatie 9.480 502, 527 reparatie (alleen reparatie) 6.217 7460 bewakingsbedrijven/opsporing 392 747 schoonmaakbedrijven 5.079 9301 wasserijen 1.237 555 catering/kantines 2.080 onderhouds- en rep. diensten 24.485 93021 kappers 7.857 93022 schoonheidsverz. incl. paramed. 7.377 74811 fotoateliers 2.056 9303/4/5 overige persoonlijke diensten 3.628 persoonlijke diensten 20.918 634 expediteurs/cargadoors 1.689 631 veem/pakhuizen 797 60-62,632,641 overige transportbedrijven 18.143 transportdiensten 20.629 6420 communicatiebedrijven 382 communicatiediensten 382 totaal diensten 208.353

totaal 1997

totaal 1998

8.077 8.374 3.005 3.184 1.109 1.172 12.191 12.730 7.572 8.012 3.290 3.169 10.772 10.922 8.914 9.907 6.891 8.240 4.481 4.218 8.543 8.939 14.419 16.033 2.366 3.139 4.100 4.229 12.324 13.416 83.672 90.224 18.363 18.343 12.305 12.159 2.360 2.333 2.310 2.448 1.946 2.159 17.552 54.836 9.732 6.319 454 5.328 1.213 2.566 25.612 7.773 7.723 2.100 4.121 21.717 1.751 901 18.778 21.430 509 509 219.967

+297 +179 +63 +539 +440 -121 +150 +993 +1.349 -263 +396 +1.614 +773 +129 +1.092 +6.552 -20 -146 -27 +138 +213

18.719 +1.167 56.161 +1.325 9.804 +72 6.389 +70 512 +58 5.355 +27 1.192 -21 3.093 +527 26.345 +733 7.504 -269 8.087 +364 2.071 -29 4.692 +571 22.354 +637 1.751 996 +95 19.391 +613 22.138 +708 658 +149 658 +149 230.610 +10.643

Bron: CBS. De gegevens zijn gebaseerd op het ABR. Hierin zijn alle actieve ondernemingen betrokken.

88

mutatie 1998 t.o.v. 1997 absoluut aantal

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 89

Bijlage I: Enkele kerngegevens in de CDS naar branche

Volumeontwikkeling afzet, bruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid in de commerciële diensten, 1998-2000 sector

1998

1999

2000

financiële diensten zakelijke diensten onderhouds- en reparatiediensten toeristisch-recreatieve diensten persoonlijke diensten transportdiensten communicatiediensten

mld. gld. 65 83 19 29 5 67 23

mutaties per jaar in % 4 2,75 4 3,0 6 3,25 3,5 3,0 6 4,5 5 3,75 8 7

CDS totaal

291

5

financiële diensten zakelijke diensten onderhouds- en reparatiediensten toeristisch-recreatieve diensten persoonlijke diensten transportdiensten communicatiediensten

mld. gld. 17 12 2 4 1 6 5

mutaties per jaar in % 15,5 4 3,75 2,5 11 4 9,25 3 9,25 5 17 4 18,75 6,75

CDS totaal

47

12,25

arb.vol. x 1.000 202 768 129 188 43 310 87

mutaties per jaar in % 4 2,5 2,25 1,75 3,5 1 2,5 2 5,5 4,25 2,75 1,75 3,25 1

volumeontwikkeling afzet CDS 1998-2000

3,75

volumeontwikkeling winst nominaal CDS 1998 – 2000

4

volumeontwikkeling werkgelegenheid CDS 1998 – 2000

financiële diensten zakelijke diensten onderhouds- en reparatiediensten toeristisch-recreatieve diensten persoonlijke diensten transportdiensten communicatiediensten CDS totaal

1.734

3

2

Bron: EIM.

89

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 90

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 91


Bijlage II: Begrippenlijst Afzet De afzet is gelijk aan de omzet, verminderd met de inkoopwaarde van de handelsomzet. In het algemeen is dit gelijk aan de tegen verkoopprijzen berekende marktwaarde van goederen en diensten (van binnenlandse herkomst). Een uitzondering hierop vormt de handelsafzet. Deze handelsafzet is gedefinieerd als de waarde van de zogenoemde handelsmarge, die is berekend als het verschil tussen de handelsomzet en de inkoopwaarde van de handelsomzet. Afzetprijs Dit is het prijsniveau van de afzet. Afzet consumptiegoederen en -diensten De leveringen van goederen en diensten aan particuliere gezinshuishoudingen, die door de ontvangers niet worden aangewend voor productieve doeleinden. De verkoop van goederen met een lange levensduur voor andere dan bedrijfsdoeleinden wordt, met uitzondering van die van woningen, eveneens tot de consumptieve afzet gerekend. Afzet investeringsgoederen Deze afzetcategorie heeft betrekking op goederen die door de ontvanger worden aangewend in het productieproces. Het verschil met intermediaire goederen en diensten is dat deze goederen meerdere malen ingezet kunnen worden. Deze goederen worden aan de kapitaalgoederenvoorraad van de afnemer toegevoegd. Deze goederen moeten een levensduur van langer dan 1 jaar hebben. Arbeidsproductiviteit Deze wordt gevormd door het quotiënt van de bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten en het arbeidsvolume. De arbeidsproductiviteit is dus de productie per arbeidsjaar. Arbeidsvolume Het arbeidsvolume omvat het gemiddelde aantal werkenden (inclusief zelfstandigen en medewerkende gezinsleden), uitgedrukt in arbeidsjaren (dus gecorrigeerd voor parttime). Bij zelfstandigen en medewerkende gezinsleden wordt verondersteld dat de feitelijke werktijd de gemiddelde werktijd van een voltijder is. 91

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 92

Bijlage II: Begrippenlijst

Brutoloonkosten Deze post heeft betrekking op de beloning voor de als werknemer in de onderneming bewezen diensten. De post heeft niet alleen betrekking op periodieke betalingen, maar ook op aanvullingen hierop. De post heeft ook betrekking op de beloning van directeuren van NV’s en BV’s. Niet inbegrepen zijn het loon van zelfstandigen en betalingen aan medewerkende gezinsleden die niet in de loonlijst zijn opgenomen. Een belangrijk onderdeel van deze post bestaat uit de sociale lasten werkgevers. Het betreft hier zowel de wettelijke sociale lasten als contractuele sociale lasten. De overhevelingstoeslag die m.i.v. 1 januari 1990 door de werkgevers betaald wordt, is vooralsnog tot de wettelijke sociale lasten gerekend. Brutoproductie Dit is de marktwaarde van de afzet, vermeerderd met de waarde van de aan de voorraden toegevoegde hoeveelheden gereed product en onderhanden werk. Bruto Toegevoegde Waarde tegen factorkosten = productie Deze wordt gevormd door het verschil tussen de brutoproductie en de waarde van het verbruik in het productieproces, verminderd met de indirecte belastingen en vermeerderd met de prijsverlagende subsidies. Bruto Toegevoegde Waarde tegen marktprijzen Deze wordt gevormd door het verschil tussen de brutoproductie en het verbruik in het productieproces. In deze post zijn de indirecte belastingen begrepen. Export De verkoopwaarde van goederen en diensten die gefactureerd zijn naar het buitenland. De goederen zijn gewaardeerd tegen zg. free on board prijzen. Dit houdt in dat de exportprijzen berekend zijn inclusief de vervoers- en handelsmarges tot aan de grens. Export in deze publicatie betreft zowel de directe (–zelf gefactureerde) als de indirecte (–via intermediairs lopende) export. Grootbedrijf Onderneming met ten minste 100 werkzame personen.

92

B5 diensten

02-02-2000

13:51

Pagina 93

Bijlage II: Begrippenlijst

Intermediaire leveringen Afzet van goederen en diensten die door de afnemer direct in het productieproces kunnen worden verbruikt. Dit verbruik is eenmalig. Kleinbedrijf Onderneming met minder dan 10 werkzame personen. Loonvoet Dit zijn de brutoloonkosten per werknemer. Middenbedrijf Onderneming met 10 of meer werknemers en minder dan 100 werkzame personen. Omzet De verkoopwaarde van goederen en diensten (exclusief BTW), alsmede de waarde van de zelf vervaardigde producten voor eigen gebruik. Deze post wordt niet in de Nationale Rekeningen gehanteerd. Verbruik in het productieproces Hiertoe worden in de eerste plaats gerekend de grondstoffen, de halffabrikaten en de brandstoffen die, gedurende de periode waarover de toegevoegde waarde berekend wordt, in de bedrijven verbruikt zijn. Verder wordt tot het verbruik gerekend de aanwending van diverse materialen en diensten, zoals emballage, kantoorbehoeften e.d., alsmede de diensten geleverd door vervoersbedrijven, accountants, juristen e.d. Ten slotte vallen ook de huren onder het verbruik in het productieproces. Winst uit onderneming Het resultaat dat voortvloeit uit de uitoefening van het bedrijf. Het bevat de winst en het ondernemersloon (toegerekend loon zelfstandigen en meewerkende gezinsleden).

93

Sectorscoop Ondernemen in de Diensten 2000

Recommend Documents