PRAKTIJK CASE BIM IT S A BIMMING BUSINESS. ONDERZOEKSRAPPORT Versie: 1.0 Fase: I Datum:

PRAKTIJK CASE BIM

ONDERZOEKSRAPPORT Versie: Fase: Datum:

1.0 I 4-7-2012

BETROKKEN BEDRIJVEN BT Adviesbureau B.V. Bouwkundig & constructie Hornweg 16, 1721CV Broek op Langedijk Pieters Bouwtechniek Ingenieursbureau in constructieadvies Dr. Schaepmanstraat 284, 2032 GS HAARLEM GEGEVENS “BIMMING BUSINESS”: Hogeschool van Amsterdam Domein Techniek, afdeling BTB Weesperzijde 190, 1097 DG A’dam RAPPORT OPGESTELD DOOR: Erik Visser [email protected] Jelle de Boer [email protected] Peter Jozefzoon [email protected]

“IT’S A BIMMING BUSINESS”

06-30275317 06-36199317 06-42018996

IT’S A BIMMING BUSINESS

4 juli 2012

2

Voorwoord 1

BIM, Business Interesseert Mensen. Veel bedrijven gebruiken BIM als marketingtruc. Zij vertellen op hun webpagina dat zij volledig integraal bezig zijn en de klant een nog beter resultaat krijgt dan ooit te voren. Een aangepast management om data centraal te verzamelen en communiceren ontbreekt echter. Bedrijven zien de voordelen niet van het gebruik van deze manier van integraal samenwerken. De kennis om hier goed mee te werken is summier beschikbaar en is vaak verbonden aan hoge kosten die in deze tijden bedrijven niet kunnen permitteren. Daarnaast gaat de overstap van het 2D naar 3D modelleren gaat gemoeid met vele zorgen. Het onderzoeksprogramma van BIMming Business zal als kennisontwikkelaar een hoop struikelblokken uit de weg nemen. 3D modelleren gaat net als 2D tekeningen gepaard met efficiëntie en effectiviteit. Dit zijn belangrijke pijlers voor een bedrijf waar het onderzoeksprogramma BIMming Business meer duidelijkheid over geeft. Het ontstaan van deze praktijk case is te danken aan belangrijke schakels binnen de Hogeschool van Amsterdam en het BIMming Business programma. In dit programma worden, naast het slaan van de constructieve brug tussen het onderwijs en het bedrijfsleven, de innovatieve concepten uitgewerkt 2 op het gebied van ketenintegratie en Building Information Modelling. Alle activiteiten en tussenbeoordelingen zijn te vinden op de algemene website, www.bimmingbusiness.nl Amsterdam, juli 2012 Erik Visser, Peter Jozefzoon en Jelle de Boer

1

Building Information Modelling, werkmethodiek voor het samenwerken in de bouw voor meerdere personen en/of partijen in een centrale toegankelijke omgeving waar data wordt gecommuniceerd. 2 Ketenintegratie: Samenwerking binnen en tussen de opeenvolgende schakels binnen een organisatie- of bedrijfskolom, van leveranciers tot aan de klant in het bouwproces.


4 juli 2012

3

Samenvatting Aan de hand van praktijkvoorbeelden zijn de overwegingen in beeld gebracht om over te stappen van 2D tekenen naar 3D modelleren. Een handreiking naar het onderwijs en MKB om deze overstap te maken. Geïnspireerd door zelf al langer in de omgeving van 3D modelleren en BIM te hebben gewerkt is dit vraagstuk met enthousiasme opgepakt. De resultaten zijn aan de hand van een viertal pijlers in kaart gebracht. De snelheid van het werkprocessen zijn vergeleken met elkaar. Door slim gebruik te maken van objecten in het 3D model is hier een behoorlijke tijdwinst te behalen. Het wijzigen in een project brengt de grootste tijdwinst met zich mee. Door dat objecten eenmalig aangepast moeten worden levert dit direct resultaat op voor het beperken van de faalkosten doordat er minder fouten worden gemaakt in het ontwerpproces. Op gebied van presentatietechnieken zijn er voordelen voor zowel de ontwikkelende als opdracht gevende partij. Het implementeren van wensen is specifieker te maken doordat de verbeelding aanzienlijk wordt vergroot met impressies en visualisaties. Het onderzoek heeft nog een aantal open einden. Vervolgonderzoek op gebied van kennisimplementatie ligt in het verschiet.


4 juli 2012

4

Inhoudsopgave Inleiding ................................................................................................................................... 6

1

1.1 1.2 1.3 1.4

Aanleiding onderzoek ........................................................................................................... 6 Doel onderzoek ..................................................................................................................... 6 Onderzoeksvraag .................................................................................................................. 6 Afbakening ............................................................................................................................ 6

Achtergrond............................................................................................................................. 7 Methode .................................................................................................................................. 7

2 3

3.1 3.2

Meetinstrumenten ................................................................................................................ 7 Onderzoeksprocedure........................................................................................................... 7

Praktijkvoorbeelden ................................................................................................................ 9

4

4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6

Praktijkvoorbeeld 1: Nieuwbouw Truckwash vs nieuwbouw bedrijfsgebouw Hekos........... 9 Bedrijfsgebouw Hekos Oriental Food B.V. te Broek op Langedijk ........................................ 9 Bedrijfsgebouw Truckwash Flomar te Amstelveen-Zuid ..................................................... 10 Praktijkvoorbeeld 2: Nieuwbouw laboratorium en kantoor SL plaza te Amsterdam ......... 11 Praktijkvoorbeeld 3: Ontwikkeling kantoorgebouwen Incotec B.V. te Enkhuizen .............. 12 Nieuwbouw kantoorgebouw Incotec B.V. te Enkhuizen ..................................................... 12

Resultaten ............................................................................................................................. 13

5

5.1 5.2 5.3 5.4 5.5 5.6 5.7

Interpretatie van de resultaten ........................................................................................... 13 Snelheid van het werkproces .............................................................................................. 16 Snelheid waarmee aanpassingen geïmplementeerd kunnen worden ................................ 21 Werkprocessen combineren ............................................................................................... 22 Integrale samenwerking ...................................................................................................... 24 Faalkosten ........................................................................................................................... 26 Presentatie .......................................................................................................................... 27

Conclusie ............................................................................................................................... 29 Vervolgonderzoek.................................................................................................................. 30

6 7

7.1

Kennisimplementatie .......................................................................................................... 30

Aanbevelingen ....................................................................................................................... 33

8

8.1 8.2

Onderwijs ............................................................................................................................ 33 MKB, Midden- en Kleinbedrijf ............................................................................................. 33

Literatuurlijst ......................................................................................................................... 34

9

9.1 Afbeeldingen ....................................................................................................................... 34 Begrippenlijst ................................................................................................................................... 34 10 10.1

Bijlagen.............................................................................................................................. 35 Interviews ............................................................................................................................ 35


4 juli 2012

5

1

Inleiding

1.1

Aanleiding onderzoek

Er is al veel geschreven over het overstappen van 2D tekeningen naar 3D modelleren. Waarom dan weer een rapport over dit onderwerp? Dit omdat de essentie is bij veel mensen nog steeds niet goed is geland. Juist in het onderwijs is het noodzakelijk een breed draagvlak te creëren. Integraal samenwerken en ketenintegratie in directe relatie met het bouw informatie model, een beeld dat moet worden uitdragen binnen het hele onderwijsdomein. Maar ook de vraag van bedrijven is aanleiding geweest van dit onderzoek. Het zijn bedrijven die aangesloten zijn bij het programma BIMming Business. Bedrijven die al overtuigt zijn van het 3D modelleren en/of gekoppeld aan een datamodel met bouwkundige informatie waar in samengewerkt kan worden. De bereidheid om 3 kennis te delen met andere MKB bedrijven is zeker aanwezig. Maar de noodzaak om aan kennisspreiding te doen is nog groter. 1.2

Doel onderzoek

Elk bedrijf in de bouwsector, van klein tot groot, zou de essentie moeten inzien van 3D modelleren en building information modelling. Het onderzoek moet kort en krachtig weergeven op welke punten er efficiëntie en effectiviteit kan worden behaald. Ook het onderwijs doel bewuste keuzes kunnen laten maken zonder de onwetendheid van BIM-kennis. Implementatie van kennis in het onderwijs dat als een olievlek uitvloeit over het gehele domein Techniek. Nevendoelen: • • • 1.3

Versterking van de concurrentiepositie van de deelnemende mkb-bedrijven; Versterking kennispositie van HvA op het gebied van bouw-ICT – met navenante toestroom van studenten en kennispartners in het mkb. Implementatie kennis in onderwijsprogramma

Onderzoeksvraag

Als BIM wordt bekeken als praktijk case, wat zijn dan de overwegingen om als bedrijf of onderwijsinstelling over te stappen van 2d tekenen naar 3d modelleren? 1.4

Afbakening

Vanuit onze praktijkervaringen zijn er in grote lijnen vier pijlers te formuleren waarop de afweging gemaakt kan worden. Dit komt neer op een vergelijking kijkend naar: • Snelheid waarmee aanpassingen geïmplementeerd kunnen worden • Snelheid van het werkproces • Faalkosten • Presentatie

3

MKB is de afkorting voor het Midden- en Kleinbedrijf. Bestaande uit 10 tot 250 medewerkers.


4 juli 2012

6

2

Achtergrond

Zoals al vermeld is er al veel onderzoek gedaan naar de overstap van het 2D tekenen naar 3D modelleren. Dit zijn onderzoeken waarin zowel theorieën als ervaringen beschreven zijn. Een groot aantal van deze onderzoeken zijn afkomstig uit het buitenland en in het bijzonder de Verenigde Staten. De ontwikkeling van Building Information Modelling loopt ten opzicht van Nederland een aantal jaar vooruit. Procesbeschrijvingen en software gebruik die wordt aanbevolen vanuit onderzoeken zijn voor de Nederlandse markt niet direct bruikbaar of efficiënt. Een onderzoek met Nederlandse praktijkvoorbeelden zijn moeilijk te vinden. Een gebundeld verhaal met meerdere voorbeeldprojecten ontbreekt nog. De ervaring en kennis is op dit moment zeer geclusterd in Nederland. Vanuit dit onderzoek willen wij de kennis open aanbieden. Een handreiking naar de MKB bedrijven is noodzakelijk. Het BIMming Business zal niet vertellen of het huidige bedrijfsproces goed of slecht is maar inzichten bieden wat de mogelijkheden zijn. De vraag waarom een bedrijf zou moeten overstappen heeft verschillende beweegredenen. Het is aan de bedrijven, dit zelf te ontdekken. Het onderzoek geeft hier slechts een stuurrichting aan.

3

Methode

3.1

Meetinstrumenten

Aan de hand van praktijkvoorbeelden wordt duidelijk gemaakt wat de gevolgen zijn voor de pijlers snelheid waarmee aanpassingen geïmplementeerd kunnen worden, snelheid van het werkproces, faalkosten en presentatie. Deze praktijkvoorbeelden zijn projecten die zijn uitgevoerd door het bedrijfsleven. De belevenis en ervaringen van het bedrijf worden kenbaar gemaakt wat de overwegingen waren om hun bedrijfsprocessen aan te passen. Gekeken naar de omgang met de bovengenoemde pijlers. 3.2

Onderzoeksprocedure

Er zal een vergelijking worden gelegd van het 2D tekenen en 3D modelleren. Door de projecten visueel te maken en betrokkenen te interviewen zal er een duidelijk beeld gevormd kunnen worden. De belevenis en ervaring van bedrijven zal globaal in vier stromingen op te delen zijn: Intern bedrijfsproces • • • • • • • • •

Wat is de aanleiding geweest om over te stappen naar 3D modelling/BIM? Hoe verliepen de processen voor de overstap naar 3D modelling/ BIM? Hoe verliepen de processen tijdens de overstap naar 3D modelling/ BIM? Hoe verliepen de processen na de overstap naar 3D modelling/ BIM? Heeft het betreffende bedrijf zijn markt verbreedt of aangepast? Hoe is de kennis verzameld om de overstap te maken? Wat zijn de grootste struikelblokken geweest tijdens de overstap? Wat is het moment geweest dat jullie waren overtuigd dat de overstapt wel of niet succesvol was? Waren willen jullie staan over 5 jaar?


4 juli 2012

7

Werknemers die betrokken zijn bij het overgangsproces • • • • • • •

Hoe verliep de samenwerking binnen het bedrijf voor de overstap? Wat is de tekensnelheid ten opzichte van het 2D tekenen en 3D modelleren? Wat zijn de grootste struikelblokken geweest tijdens de overstap? Worden er minder wijzigingen aangebracht in het model dan het 2D tekenwerk? Zijn de wijzigingen sneller te verwerken? Wat is het moment geweest dat jullie waren overtuigd dat de overstapt wel of niet succesvol was? Was je tevreden over het 2D tekenen voor de overstap? Wat zijn de struikelblokken geweest?

Betrokken partijen in het vervolgtraject van de keten • • •

Heeft de overstap voor een intensievere samenwerking gezorgd? Is het aangeleverde werk kwalitatief verbeterd? Hoe staan jullie zelf in de ontwikkeling naar een meer integrale manier van samenwerking?

De opdrachtgever • • • •

Hoe duidelijk kwam het 2D tekenwerk over? Hoe was het gevoel voor ruimte en indeling? Maken driedimensionale impressies ontwerpkeuzes eenvoudiger? Hoe is de selectie van een partij voor een nieuw project? Hebben partijen met visualisatie mogelijkheden en/of BIM een voordeel? Waar ligt dat dan aan? Worden de wensen beter geïmplementeerd in een project met BIM of 3D?

Aan de hand van praktijkvoorbeelden zouden bovenstaande vragen af te leiden moeten zijn zodat deze in de context kunnen worden geplaatst van vergelijking kijkend naar: • • • •

Snelheid waarmee aanpassingen geïmplementeerd kunnen worden Snelheid van het werkproces Faalkosten Presentatie


4 juli 2012

8

4

Praktijkvoorbeelden

4.1

Praktijkvoorbeeld 1: Nieuwbouw Truckwash vs nieuwbouw bedrijfsgebouw Hekos

Uit het interview met dhr. S. Thakoer is naar voren gekomen dat er een interessante ontwikkeling ligt bij de uitwerking van staalconstructies. Vanuit BT-adviesbureau zijn er twee projecten tegen over elkaar gezet. Twee nieuwbouw staalhallen, één recentelijk opgeleverd en de andere hal nog in uitvoering. Het ene project met 2D tekenwerk uitgevoerd de ander met 3D modelleren. 4.2

Bedrijfsgebouw Hekos Oriental Food B.V. te Broek op Langedijk

Opgeleverd: Bebouwd oppervlakte: Gebruikte software*:

2011 1080m2 Autocad 2011 (tekenwerk) MatrixFrame (constructieberekeningen)

*De uitwerking heeft alleen betrekking op BT-adviesbureau en niet de overige partijen

Figuur 4.1: bedrijfsgebouw Hekos tijdens de uitvoering

In de ontwikkelfase van dit bedrijfsgebouw werden de constructieve ontwerpen binnen BTadviesbureau uitgewerkt in Autocad. Door de complexiteit van de constructie is besloten de constructieberekening in MatrixFrame 3D uit te voeren. Doordat nagenoeg elk stramien uniek was in het project heeft dit veel tekenwerk met zich meegebracht. Vele doorsnedes en detaillering zijn het gevolg geweest. Tijdens het ontwerpproces zijn er veel wijzigingen geweest. Ditmaal leverde dit ook een arbeidsintensief proces om het tekenwerk weer kloppende te maken. Het insluipen van tekenfouten is aan de orde geweest maar heeft verder geen consequenties gehad. De uitvoering van het project is goed verlopen.


4 juli 2012

9

4.3

Bedrijfsgebouw Truckwash Flomar te Amstelveen-Zuid

Opgeleverd: Bebouwd oppervlakte Gebruikte software*:

In uitvoering 3335m2 Autocad 2011 (tekenwerk voorbereiding) Revit Architecture 2012 (modelleren) MatrixFrame (constructieberekeningen)


Figuur 4.2: de staalconstructie van Truckwash is inmiddels gerealiseerd

Figuur 4.3: 3D weergave van het staalontwerp

Truckwash is als één van de eerste projecten binnen de 3D modelleeromgeving uitgewerkt met het softwarepakket Revit Structure vanuit BT-adviesbureau. Vanuit (2D) aangeleverde bouwkundige tekeningen is de constructie opgezet. Al snel zijn er een aantal problemen aan het ligt gekomen door alleen al constructie vanuit 2D om te zetten naar een model. Bouwkundig zijn er wijzigingen geweest in het ontwerp die niet goed op alle plattegronden/ doorsnedes zijn doorgevoerd. Een afwijkende fundering was het gevolg. Het model heeft dit aan het licht gebracht met het gemodelleerde betonen staalwerk. Vroegtijdig detecteren van dit soort problemen heeft binnen dit project veel voordelen


4 juli 2012

10

opgeleverd. Een korte communicatielijn tussen de verschillende partijen heeft tot nog toe een probleemloze uitvoering van het project opgeleverd. Verrassend aspect is de berekening die in eerste instantie is uitgewerkt in MatrixFrame in de 2D omgeving. Later is besloten de complexe delen verder uit te werken in de 3D omgeving van dit programma. De gewoonte om projecten in een 2D omgeving uit te werken liggen hier aan ten grondslag. Repeterende elementen van staalportalen maken deze keuze juist aantrekkelijk. 4.4

Praktijkvoorbeeld 2: Nieuwbouw laboratorium en kantoor SL plaza te Amsterdam

Opgeleverd: Vloeroppervlakte Gebruikte software:

Ontwikkelfase 26000m2 Revit Architecture 2012* (modelleren) Tekla* (doorrekenen constructie) Elite CAD 3D (ontwerp) Onuma Planning System (OPS, pve check) Synchro (4D planning) Solibri (model-check) DDS-CAD (installaties en energie analyses)

*De uitwerking door Pieters Bouwtechniek

Figuur 4.4: 3D weergave van het architectonisch ontwerp

In het project van SL Plaza Amsterdam zijn vanaf de start meerdere disciplines gaan samenwerken op basis van de BIM werkmethodiek. In samenwerking met het ingenieursbureau Pieters Bouwtechniek, de architect en installatietechnisch adviesbureau is dit gebouw volledig in 3D uitgewerkt. Het model met constructieve, bouwkundige en installatietechnische voorzieningen zijn in één oogopslag te zien 4 en zo in staat geweest clash detections uit te voeren. De architect beheerde deze controles en leverde hierover de rapportages. Voor Pieters Bouwtechniek is het model gekoppeld aan de rekensoftware om de constructieve onderdelen door te rekenen. Constructiedimensies zijn op deze manier interactief bepaalt en terug te koppelen naar het model. Eén persoon beheert zowel het teken- als rekenwerk en kan na goedkeuring het model updaten en opnieuw doorrekenen.

4

Clash detections zijn foutrapportages waarbij op basis van te voren ingestelde regels een foutmelding ontstaat in het model dat wordt gecontroleerd.


4 juli 2012

11

4.5

Praktijkvoorbeeld 3: Ontwikkeling kantoorgebouwen Incotec B.V. te Enkhuizen

BT-adviesbureau doet zowel bouwkundige als constructieve projecten. De nieuwbouw van kantoorgebouw in Enkhuizen is een project dat beide aspecten omvat. De opdrachtgever Incotec B.V. heeft kunnen ondervinden hoe projecten zich ontwikkelen/ presenteren in een 2D teken omgeving en 3D modeleeromgeving. Een zeer interessant aspect binnen dit onderzoek hoe een opdrachtgever aankijkt tegen de verschillen van het 2D tekenen en 3D modelleren. 4.6

Nieuwbouw kantoorgebouw Incotec B.V. te Enkhuizen

Opgeleverd: Vloeroppervlakte: Gebruikte software*:

In ontwikkeling, start bouw januari 2012 6000m2 Revit Architecture/Structure 2012 MatrixFrame 5 (constructieberekeningen)


Figuur 4.5: 3D impressie nieuwbouw kantoorgebouw Incotec B.V.

Om de wensen van de opdrachtgever zo goed mogelijk te interpreteren in een ontwerp is een goede communicatie vereist. Als de opdrachtgever uit een groep mensen bestaat wordt de uitdaging al groter. Iedereen heeft zijn idee hoe het gebouw er van binnen en van buiten uit moet zien. Door dit project visueel te maken heeft de opdrachtgever het project beter begrepen en geïnterpreteerd zodat er in het ontwerpproces sneller keuzes zijn gemaakt. Een groot enthousiasme is ontstaan bij de opdrachtgever. Het 3D model van het kantoorgebouw bevat veel informatie over bouwkundige en constructieve aspecten. Deze ontwikkeling heeft het mogelijk gemaakt in een vroeger stadium om tafel te zitten met andere partijen zoals werktuigbouwkundige adviseurs en diversen leveranciers om tot concrete detailoplossingen komen in het ontwerp. De aanpasbaarheid van het ontwerp is in dit stadium voldoende flexibel om een goed functionerend ontwerp te realiseren.


4 juli 2012

12

5

Resultaten

5.1

Interpretatie van de resultaten

Vanuit de praktijkvoorbeelden en interviews is er een duidelijk patroon te zien wat beweegredenen zijn de overstap te maken van het 2D tekenen naar 3D modelleren. Wat zijn de effecten van: • • • •

Snelheid van het werkproces Snelheid waarmee aanpassingen geïmplementeerd kunnen worden Faalkosten Presentatie

Opzetten van een ontwerp De snelheid van de ontwikkeling van een project is sterk afhankelijk van verschillende factoren zoals: grootte, betrokkenheid partijen, complexiteit, capaciteit ect. Vanuit de praktijkvoorbeelden en interviews is het onderscheidt tussen het tekenen en modelleren te zien en verklaarbaar. Voordat er wordt gekeken naar de snelheid van het ontwerpproces, wordt er eerst gekeken naar de ontwikkeling van de 2D tekenen 3D modelleerstroom. Het ontwikkelen van 2D tekenen verloopt volgens onderstaande illustratie:

Figuur 5.1: verwerken informatie op tekening

Figuur 5.2: extra informatieverwerking

Per tekening wordt dezelfde informatie verwerkt op andere tekeningen.


4 juli 2012

13

Figuur 5.3: totaalpakket tekenwerk

Er ontstaat een totaal pakket van tekeningen die kunnen worden gecommuniceerd naar andere partijen in het ontwerpproces.

Figuur 5.4: tekeningen uiteengezet

Door een wijziging of nieuwe informatie over het project zal het tekenwerk worden aangepast. De tekeningen worden één voor één gewijzigd.

Figuur 5.5: tekeningbundel gereed voor communicatie

Tenslotte kan er opnieuw een pakket met tekenwerk worden gecommuniceerd, net zo vaak als nodig is.


4 juli 2012

14

De ontwikkeling van een project met een 3D model is in onderstaande stappen te visualiseren:

Figuur 5.6: 3D model Truckwash

Het model wordt opgebouwd met objecten en elementen. Aan objecten hangt informatie over bijvoorbeeld: materiaal, lengte, volume, sterkte-eigenschappen, leverancier, kleur ect.

Figuur 5.7: 3D model Truckwash met aanzichten

Uit het model zijn direct aanzichten, plattegronden en doorsnedes te generen. Tekstueel informatie toevoegen is niet nodig. De informatie van de objecten kan met één druk op de knop zichtbaar worden gemaakt.

Figuur 5.8: informatie te genereren uit 3D model


4 juli 2012

15

Met een paar kleine extra toevoegingen aan het model zijn er uittrekstaten te genereren met informatie over hoeveelheden, ruimtestaten, materialisatie ect. Verder het verwerken van overzichtstekeningen geschikt voor communicatie tussen andere partijen in het bouwproces. Dit kan zowel 2D als 3D geschieden. Afhankelijk van de mogelijkheden van beide partijen en samenwerkingsafspraken. Bij een wijziging of verwerken van nieuwe informatie in het model is eenmalig een aanpassing doorvoeren voldoende. 5.2

Snelheid van het werkproces

Met de bovenstaande gegevens zijn de twee stromingen van het tekenen en modelleren tegen elkaar uit te zetten in een globaal tijdspad. Bij dit tijdspad is uitgegaan van het praktijkvoorbeeld 1: Truckwash vs Hekos. Het modelleren van staalconstructies benadrukt de snelheid van het werkproces. Stap 1

Figuur 5.9: stap 1 tijdlijn ontwerpproces

De eerste stap in het opzetten van het tekenwerk is het uitzetten van de plattegronden. Dit gebeurt zowel met het tekeningen als modelleren. De praktijk heeft ons geleerd dat in deze fase het verschil nog gelijk gekeken naar de snelheid. Ervanuit gaande dat er met zowel het tekeningen als modelleren met een vergelijkbare bibliotheek aan is gekoppeld met objecten en elementen. In de


4 juli 2012

16

situatie het 3D model zijn vanuit de plattegrond al extra geometrische dimensies toegevoegd over hoogtes, volumes en lengtes ten opzichte van de 2D tekeningen. Stap 2


In de tweede stap gaat tussen het tekeningen en modelleren een groot verschil ontstaan. Het verschil is eenvoudig te verklaren door de dimensies die met het modelleren al zijn geïntegreerd. Waar het 2D tekeningen vanaf de eerste lijn aanzichten en doorsnedes moet maken vanuit de plattegronden is deze voor het modelleren al verzameld in de database. Door alleen aan te geven waar deze doorsnede moet komen is deze actie in theorie voltooid. Afhankelijk van de complexiteit van projecten zal er in aanzichten en doorsnedes ook extra objecten en data moeten worden toegevoegd. In de modelleer omgeving zal bij complexe projecten met bijzondere vormen en objecten worden gewerkt wat het tijdsverschil relatief zal verkleinen met het 2D tekenen. Voor het 2D tekenen betekent dit wel dat er extra tekeningen moeten worden gemaakt om ingewikkelde aansluitingen duidelijk te maken. Daarnaast zal het werkproces van de 3D modelleeromgeving in versnelling raken door de communicatie wat een tijdreductie kan opleveren. Vroegtijdig worden beoogde visies van het ontwerp zichtbaar gemaakt in het ontwerp waarna er kan worden getoetst of het gebouw voldoet aan de esthetische eisen. Eventuele aanpassingen zijn in deze fase flexibel en goed te integreren in het project.


4 juli 2012

17

Stap 3


Om de tekeningen leesbaar en begrijpelijk te maken worden de geproduceerde aanzichten, plattegronden en doorsnedes verwerkt tot overzichtsbladen met tekstuele toelichtingen en legenda’s. Het maken van de lay-out is heel belangrijk ten behoeve van de communicatie. Voor zowel het tekenen als modelleren zal het produceren van lay-outs een vergelijkbare hoeveelheid aan tijd innemen. Echter is nu al te constateren dat gemodelleerde projecten een volledig tekenpakket hebben klaarliggen voordat er bij het 2D tekenen aan de lay-out is begonnen. Andere opmerking is dat bij een slim 3D datamodel er informatie is gekoppeld aan bijvoorbeeld object naam en afmeting. Tekstbullets kunnen automatisch worden gekoppeld aan objecten verwerkt op de tekening.


4 juli 2012

18

Stap 4


Stap vier zou een directe vervolg stap kunnen zijn op het geproduceerde tekenwerk. Het in kaart brengen van bijvoorbeeld hoeveelheden, oppervlakte en kosten. Vanuit de praktijk wordt te vaak nog gewerkt met 2D tekenwerk, in de ergste gevallen niet eens digitaal. Om data te verzamelen worden vanuit alle tekeningen maatvoeringen en hoeveelheden verzameld om op deze wijze totalen te bepalen. Gegevens worden verwerkt in spreadsheets en hierop kunnen vervolgens nieuwe berekeningen worden losgelaten. De data wordt handmatig (opnieuw) ingevoerd om informatie te verkrijgen.


4 juli 2012

19

Met het 3D model zijn de bovenstaande beschreven stappen niet nodig. De data is al in het model verzameld. De informatie kan met een paar handelingen in spreadsheets worden geëxporteerd. Een zeer interessant aspect om beter te gaan samenwerken met andere partijen in de keten. Met het bereiken van deze stap is een behoorlijk verschil te zien gekeken naar de tijd in de tijdslijn.

Figuur 5.13: stap 4 verschil in tijdslijn ontwerpproces

In het bijzonder voor constructieve ontwerpen kan relatief veel tijdwinst worden geboekt. Doordat een overzichtelijke hoeveelheid aan objecten in het model gekoppeld wordt aan diversen tekeningen en berekeningen. In onderstaande grafiek is dit principe weergeven. Vanaf de start van het ontwerpproces wordt er al veel informatie toegevoegd aan het model.

Grafiek 5.1: informatieverzameling ontwerpproces


4 juli 2012

20

5.3

Snelheid waarmee aanpassingen geïmplementeerd kunnen worden

In een project vinden altijd wel wijzigingen plaats. Het implementeren van aanpassingen is voor het tekenen en modelleren verschillend. Vanuit het ontwerpproces is in onderstaande illustratie het effect van een wijziging weergegeven:

Figuur 5.14: effect van wijzigingen op het ontwerpproces

Een wijziging met 2D tekenwerk (Tijdlijn 2D) zal moeten worden herzien op elke tekening waar een element op staat getekend en beschreven. Het wijzigen van één element zal herhaaldelijk moeten worden uitgevoerd. Er zullen ook ingrijpende veranderingen kunnen ontstaan door het vergroten of verkleinen van een bouwwerk. Nog meer wijzigingen en aanpassingen kunnen over het hoofd worden gezien. De aanpassingen die op dat moment over het hoofd worden gezien zetten zich door in de berekeningen die opnieuw vanuit deze tekeningen van het project worden gemaakt. Bij een 3D model is een eenmalige wijziging voldoende om het project up to date te maken. Een dynamisch model waar in grote aanpassingen door verschuiving van elementen zonder extra aanpassingen kan worden uitgevoerd. Het 3D model omvat dan automatisch de nieuwe data over de hoeveelheden, oppervlaktes en kosten. Dit is het punt waarmee met een gemodelleerd model de meeste tijdwinst wordt behaald. In onderstaande illustratie het tijdsverschil van wijzigingen betreft het platte tekenwerk en datamodel.


4 juli 2012

21

Figuur 5.15: schematische weergave tijdslijn met invloed van wijzigingen in het ontwerp

5.4

Werkprocessen combineren

De werkprocessen in een modelleeromgeving genereren een sneller werkproces maar het kan efficiënter. Samenwerken met verschillende partijen en dus disciplines behoren tot de mogelijkheden. Om de communicatielijn tussen partijen korter te maken zal de afstand zo klein mogelijk moeten worden gemaakt. Digitale communicatie kan dit bewerkstelligen. Samenwerken in gezamenlijke digitale bestanden zonder deze intern bij elke partij opnieuw op te bouwen. In feite kan er nu al gepraat worden over de werkmethodiek van BIM. 3D modelleren is hier slechts een stap in de goede richting. Als voorbeeld wordt eerst het praktijkvoorbeeld van de ontwikkeling van het kantoorgebouw van Incotec genomen. Vanaf het schetsontwerp zijn de bouwtechniek en constructie samengevoegd in één 3D model. Esthetische ontwerpkeuzes zijn gelijk gecommuniceerd naar de constructeur om hier 5 creatief op in te spelen. Het project zit nu in de VO fase. Al vroegtijdig zijn leveranciers bij het project betrokken om hun expertise in te brengen in het ontwerp. De flexibiliteit is nu nog aanwezig om vanuit verschillende perspectieven een duurzaam en goed functionerend gebouw te realiseren.

Figuur 5.16: werkproces combineren met architect & constructeur 5

VO fase = Voorlopig Ontwerp fase


4 juli 2012

22

Een stap verder op gebied van digitale communicatie en gebruik van de BIM werkmethodiek is het project SL Plaza te Amsterdam. Doordat hier een derde discipline installaties aan is toegevoegd. Zoals al genoemd werken de architect, ingenieur en installatieadviseur samen in één 3D model. De architect heeft hierbij gefungeerd als model checker om te kijken waar elementen van de verschillende partijen door elkaar heen liepen en deze clashes te rapporteren. Iedere partij had zijn eigen bevoegdheden binnen het project om objecten te modelleren en aan te passen. Door middel 6 van IFC bestanden uit te wisselen is er samengewerkt. IFC is in deze werkomgeving een openstandaard om met verschillende software pakketten samen te werken binnen één model.

Figuur 5.17: werkproces combineren met architect, constructeur & installateur

6

IFC staat voor Industry Foundation Classes ontwikkeld en onderhouden door buildingSMART International Ltd.


4 juli 2012

23

5.5

Integrale samenwerking

Het combineren van werkprocessen zorgt voor een integrale manier van samenwerking. Elke partij heeft andere communicatielijnen binnen een project. Belangrijk is om informatie zoveel mogelijk centraal te delen zodat iedereen met de laatste data van het betreffende project aan het werk is. Uit het werkveld is al gebleken dat het werken in 3D en BIM goed kan functioneren mits er duidelijke afspraken zijn gemaakt over de communicatie en verantwoordelijkheden binnen het project.

Figuur 5.18: samenwerken met verschillende partijen om werkprocessen te combineren


4 juli 2012

24

Daarnaast is vertrouwen en transparantie naar elkaar toe heel belangrijk. Doordat er meer informatie wordt uitgewisseld is het belangrijk goed af te stemmen welke informatie er gedeeld wordt en wie daar verantwoordelijk voor is. Veel voorkomend misverstand is dat partijen denken dat zij hun gehele ontwikkelde bedrijfssysteem en databibliotheken kwijt raken aan andere partijen. Dit is echter niet het geval. Als er correct wordt gewerkt met de BIM werkmethodiek wordt er informatie gedeeld die van toepassing is op het project maar niet de techniek die daar achter zit die bedrijven gebruiken voor de ontwikkeling van de projecten. Het gebruik van de IFC als openstandaard beschermt dit juist. In onderstaande afbeelding een illustratie van de werking hiervan:

Figuur 5.19: bescherming bedrijfssysteem en databibliotheken

Het IFC bestand bevat enkel tekst geschreven data over de geometrie, informatie over dimensies en 7 overige identity data van het object. De modelleertechnieken en generatoren om deze objecten te genereren blijven hiermee buiten beeld voor de andere partij.

7

Identity data: objectinformatie dat als tekstuele informatie is gekoppeld aan gemodelleerde objecten.


4 juli 2012

25

5.6

Faalkosten

Uit de praktijk is gebleken dat aanpassingen in het werkproces in gang zijn gezet om faalkosten te reduceren. Elke bedrijf heeft hier zijn eigen visie op. Er zijn bedrijven die hun bedrijfsprocessen aanpassen om duurzamere gebouwen te realiseren, beheerkosten van het gebouw te controleren of voor snellere doorlooptijden. Er zijn zo natuurlijk nog meer redenen. Voordelen van het werkproces met 3D modelleren en BIM zijn ook verschillend per discipline. Bedrijven zouden inzicht moeten krijgen over de mogelijkheden van 3D modelleren en BIM om zo hun eigen overwegingen te kunnen maken. Tijdens het ontwerpproces in een modelleeromgeving komen de al eerder genoemde onderwerpen snelheid werkproces, snelheid aanpassingen werkproces en combineren van werkprocessen naar voren. Bedrijven kunnen direct hun voordeel hiermee doen. Faalkosten zijn echter achteraf in de beheerfase pas vast te stellen. Vanaf dit punt zal duidelijk worden wat de uiteindelijke efficiëntie is geweest van het project. Het modelleerwerk dat kwalitatief beter is dan 2D tekenwerk geeft inzicht over ingewikkelde aansluitingen, exacte hoeveelheden en nauwkeurige berekeningen wat in directe relatie staat tot de faalkosten. Elk bedrijf kan vanuit de mogelijkheden van het modelleren en werken met BIM zelf een inschatting maken van de faalkosten voor zijn bedrijf. Afhankelijk van de discipline van het bedrijf is in het werkproces winst te behalen. Exacte cijfers zijn lastig te bepalen.

Figuur 5.20: faalkosten herleiden uit ontwerpproces


4 juli 2012

26

5.7

Presentatie

Opdrachtgevers hebben baat bij een helder product en/of resultaat waar in duidelijk kan worden aangetoond dat er aan de eisen wordt voldaan. Het voorstellingsvermogen van de opdrachtgever wordt aanzienlijk vergroot bij het gebruik van modellen. Het visuele aspect is hierbij heel belangrijk. Wensen kunnen hierdoor beter worden geïmplementeerd in het project. “Door dat wij het ontwerp nu ook visueel kunnen zien, kunnen wij het gebouw van binnen en buiten echt beleven” (Opdrachtgever, Incotec). De praktijk wijst uit dat een grootte meerderheid van de opdrachtgevers niet overweg kan met technische tekeningen. De beoogde visie die zij hebben voor het te realiseren project is moeilijk te verifiëren op basis van 2D tekenwerk. Pas bij realisatie zal blijken of de opdrachtgever het zo bedoeld zou hebben. Problemen ontstaan doordat de verwachtingen van de opdrachtgever soms niet in samenspraak zijn met het uiteindelijke gerealiseerde gebouw. Dit doordat onduidelijk is geweest wat opdrachtgever precies voor ogen heeft gehad op basis van de ontwerpen die hij/zij heeft gezien.

Figuur 5.21: presentatie 2D tekenwerk


4 juli 2012

27

Met een virtueel model is het mogelijk vroegtijdig nog aanpassingen door te voeren om dat gebouw neer te zetten wat wordt verwacht van de opdrachtgever. Het grote voordeel hiervan is dat de wensen van de opdrachtgever beter worden geïmplementeerd in de ontwerpfase. Zodra de opdrachtgever in de ontwikkelfase van het project al een duidelijk beeld krijgt van het ontwerp kan hij zijn specifieke wensen ook beter overbrengen. Verwachtingen worden op deze wijze ook waargemaakt door de uitvoerende partijen. Onderstaande illustratie geeft een veelvoorkomende situatie weer die ook heeft gespeeld bij het praktijkvoorbeeld van Incotec.

Figuur 5.22: presentatie 3D visualisaties


4 juli 2012

28

6

Conclusie

Uit het de praktijkvoorbeelden is het volgende naar voren gekomen: • Een versneld werkproces door de gekoppelde data van objecten. Het eenmalig modelleren van objecten ligt hieraan ter grondslag. • Doorvoeren van wijzigingen in het 3D ontwerp is zeer efficiënt door de gekoppelde data. Er treden geen fouten op door tekenwerk meerdere malen te moeten aanpassen bij een 2D tekening. Daarnaast brengt het doorvoeren van wijzigingen een behoorlijke tijdsbesparing met zich mee. • Presentaties van het project die de opdrachtgever aanspreken en zijn specifieke wensen beter kan implementeren in het ontwerp. Het gebruik van visualisaties spreken tot de verbeelding. • Reductie op de faalkosten als gevolg van het geïntegreerde ontwerpproces. Waarbij het ontwerp beter voldoet aan de verwachtingen van de opdrachtgever en er minder fouten worden gemaakt tijdens het ontwerpproces. Het onderzoek heeft inzicht gegeven op mogelijke overwegingen om de overstap te maken van 2D tekenen naar 3D modelleren en de eerste aanzet naar werken met BIM. Het is aan de bedrijven en het onderwijs om zijn verbeelding van een nieuw werkproces nu concreet te maken en kijken wat de overwegingen zijn. Vragen die vervolgens als eerste naar voren komt is: “hoe gaan wij dit in ons bedrijfsproces implementeren?” Een leuke cases voor een vervolgonderzoek.


4 juli 2012

29

7

Vervolgonderzoek

7.1

Kennisimplementatie

Bedrijven die zijn overtuigt van de werking van 3D modelleren en BIM staan op het punt mee te gaan in deze ontwikkelingen maar worden geremd door te weinig kennis en de investering die moet worden gemaakt. Implementatie zal dus een belangrijk aspect worden. De overweging zal beginnen bij een klein groepje initiatiefnemers die overtuigt zijn van de nieuwe werkmethodiek. Het is de taak om vervolgens enthousiasme over te brengen naar overige werknemers en met een goede bagage hier aan te beginnen.

Figuur 7.1: 3D/BIM werkprocessen uitdragen vanuit een groep initiatiefnemers


4 juli 2012

30

Hoe zou zo’n kennisoverdracht eruit kunnen zien? Overgang van 2D naar 3D heeft tijd nodig. Er moet niet worden vergeten dat de overgang van het handtekenen naar 2D tekenen ongeveer 20 jaar nodig heeft gehad. De overgang naar een werkmethodiek met BIM is ingewikkelder en brengt andere verantwoordelijkheden met zich mee en dus een langdurig traject van jaren. Het implementeren van het nieuwe werkproces is dan grofweg in een aantal fases op te delen: de oriëntatiefase, transitiefase en optimalisatiefase.

Grafiek 7.1: implementatie werkprocessen

•

•

•

In de oriëntatiefase zal de kleine groep initiatiefnemers zorgen dat het bedrijf enthousiast en bereidwillig wordt van het werken met 3D en of BIM. De groep is overtuigd van de meerwaarde van het 3D modelleren en of BIM. Er zal een planning en stappenplan worden opgezet om kennis te implementeren in het bedrijf en onderwijs. In de transitiefase zal de kennis worden geïmplementeerd in het werkproces. Dit 8 bijvoorbeeld met de start van pilotprojecten waarna er steeds meer projecten worden gedaan door middel van de nieuwe werkmethodiek. Aanschaf van software hoort ook in deze fase. De laatste fase is de optimalisatie fase waarin het werkproces wordt verbeterd en extra onderdelen van de BIM methodiek kunnen worden doorgevoerd. Verder worden er afspraken gemaakt met co-makers of partners om met dezelfde methodiek data te communiceren met elkaar.

8

Pilotprojecten: Projecten waarin wordt geëxperimenteerd met nieuwe tools en/of werkprocessen. Dit met als doel de problemen te verkennen en om uit te zoeken wat de beste aanpak is voor een echt project.


4 juli 2012

31

Specifiek gekeken naar de transitiefase zijn er verschillende manieren om kennis te implementeren. Grofweg in twee werklijnen op te delen. 1.

2.

Op het 2D werkproces worden medewerkers bekend gemaakt met de kennis van 3D modelleren en bijhorende werkprocessen. Zodra zij zijn ingewerkt op de methodiek zal er een volledige overgang plaats vinden. Op nieuw kennisinput maar nu zal in een vroeg stadium er deel voor deel over worden gegaan op het nieuwe werkproces en tijdens de overstap kunnen er verbeteringen worden doorgevoerd.

Figuur 7.2: twee werklijnen voor het invoeren van kennis binnen het bedrijfsproces

De investeringen die worden gemaakt in vorm van zowel tijd als geld maken het voor een bedrijf onzeker of de overstap moet worden gemaakt. Andere vraag is dus of het rendabel is om over te stappen naar een ander werkproces?


4 juli 2012

32

8

Aanbevelingen

Vanuit dit onderzoek zijn nieuwe vragen gekomen waar dus vervolgonderzoek naar gedaan kan worden. Over kennisimplementatie en veranderen werkprocessen zouden de volgende onderzoeken kunnen worden opgepakt door studenten die zich aansluiten bij het onderzoeksprogramma: •

Op welke manier moet kennisimplementatie worden ingezet op bedrijfswerkprocessen?

•

Is de werkmethodiek BIM rendabel om als nieuw werkproces door te voeren binnen het bedrijf?

Belangrijk is de stap die moet worden gemaakt door de onderwijsinstelling en het bedrijfsleven. De eerste kennis is nu verzameld binnen het onderzoeksprogramma. Zo is er kennis vergaard van diversen softwareprogrammatuur waaronder verschillende 3D softwarepakketten. 8.1

Onderwijs

Taak voor het onderwijs is om in de volgende fase van het onderzoek, startende vanaf september, workshops te starten voor de studenten. Tegelijkertijd zouden docenten moeten worden begeleid om deze workshops over te nemen. Zij kunnen naast de workshops vervolgens aanvullend colleges geven over de theorie van BIM in de fases en semesters die komen gaan. Dit gekoppeld binnen één lesprogramma. In onderstaande illustratie is dit nogmaals in schema weergegeven.

Figuur 8.1: opstarten lesprogramma voor de onderwijsinstelling

8.2

MKB, Midden- en Kleinbedrijf

Voor de bedrijven die nog aan het wachten zijn of überhaupt nog niet zijn bezig geweest te denken aan een overstap is de tijd gekomen. De ontwikkeling van BIM zal de komende jaren snel gaan en een aantal kleine bedrijven gaan hier nu al in mee. Voor een klein bedrijf kan de aansluiting met BIM op eenvoudige wijze worden gevonden. Ten opzichte van grote bedrijven kunnen zij zich snel door ontwikkelen. Zelf ervaren wat de voordelen zijn van 3D en of BIM werkt het beste. Wacht dus niet langer en doe mee! It’s a BIMming Business!


4 juli 2012

33

9

Literatuurlijst

9.1

Afbeeldingen

• • •

BT-adviesbureau B.V. afbeeldingen projecten 2011-2012, figuur 4.1, 4.3, 4.5 Pieters Bouwtechniek B.V. afbeeldingen project 2007, figuur 4.4, 5.17 (verwerkt in eigen illustratie) Truckwash Aalsmeer, afbeeldingen project Truckwash, figuur 4.2

Overige broninformatie komt uit de interviews die zijn vermeldt in de bijlage. Begrippenlijst BIM ......................................................................................................................................................... 3 clash detections .................................................................................................................................... 11 identity data ......................................................................................................................................... 25 IFC ......................................................................................................................................................... 23 ketenintegratie ....................................................................................................................................... 3 MKB ........................................................................................................................................................ 6 pilotprojecten ....................................................................................................................................... 31 VO ......................................................................................................................................................... 22


4 juli 2012

34

10

Bijlagen

10.1

Interviews

Interview: Sunil Thakoer, directeur BT-adviesbureau B.V. 25-04-2012 •

Wat is de aanleiding geweest om over te stappen naar 3D modelling/BIM?

De tekeningen in Autocad kwamen bij opdrachtgevers niet altijd goed over. Het presenteren van het project leiden tot onduidelijkheden. Vaak werden er handmatig 3D schetsen gemaakt om het project te presenteren. Daarnaast zijn er te vaak fouten ontdekt in het tekenwerk bij het proces in Autocad. Een gebouw dat bijvoorbeeld twee meter verkleind wordt leiden tot fouten. Niet in alle aanzichten doorsnedes werd deze aanpassing goed overgenomen. •

Hoe verliepen de processen voor de overstap naar 3D modelling/ BIM?

Het bureau was voor de overstap met Autocad bezig voor zowel de bouwkundig- als civieltechnische tekeningen. Constructieberekeningen zijn los daarvan verwerkt in MatrixFrame. Tekenwerk kon door iedere tekenaar worden opgepakt, bij voorkeur pakte werknemers alleen bouwkundige projecten of juist alleen constructieve projecten. Pas laat in het proces zijn er fouten die nog aan het licht gekomen. Uitwerking van het project door derden zorgden dan voor problemen door wijzigingen in het betreffende project. •

Hoe verliepen/verlopen de processen tijdens de overstap naar 3D modelling/ BIM?

Na het idee om de overstap te maken is er na overleg een demo van het programma Archicad geprobeerd. Dit bleek niet goed te werken binnen de huidige structuur van het bedrijf. Dit voornamelijk door het vele constructieve tekenwerk. Vervolgens is er één licentie van Revit Architecture aangeschaft. Eerst zijn er een aantal proefprojecten uitgewerkt door de architect die een basiscursus Revit heeft gevolgd. De opdrachtgevers waren in eerste instantie niet tevreden over het geleverde tekenwerk door de matige lay-out. De kennis van het programma bleek onvoldoende te zijn om voldoende kwaliteit te leveren. Na deze bevindingen is er een afstudeer op dit onderdeel gezet om te onderzoeken wat de mogelijkheden waren binnen het bedrijf. Uit het onderzoek zijn goede toepassingstools gekomen maar de ontwikkeling bleef nog steeds hangen. De ontwikkelingen zijn gestaag verlopen tot dit moment maar de motivatie was nog steeds aanwezig. Dit ook doordat concurrenten ook in bij dezelfde Revit cursus hebben gezeten. Een periode later, vanuit studenten de Hogeschool Inholland, is er op hoog niveau kennis binnengekomen dat de implementatie van Revit heeft mogelijk gemaakt binnen het bedrijf. Gekwalificeerde werknemers die hebben kunnen aantonen dat projecten hun meerwaarde hebben. Vanaf dat moment is er besloten om te gaan werken met vier softwarelicenties van Revit. •

Hoe verliepen de processen na de overstap naar 3D modelling/ BIM?

De overstap is nog steeds in ontwikkeling en het einde is nog niet inzicht. Er is nu nog een gemengde bezetting van Revit tekenaars en Autocad tekenaars. Dit werkt tot op zekere hoogte goed. Bij een nieuw project wordt afhankelijk van de inhoud het project nu uitgewerkt in 2D of 3D. In de loop van dit jaar worden de laatste 2D tekenaars ook op het benodigde kennisniveau gebracht van Revit om in de kleinere projecten te starten. •

Heeft het betreffende bedrijf zijn markt verbreedt of aangepast?

Door het leveren van 3D gemodelleerde projecten zijn de relaties met een aantal partijen verbeterd en heeft dit geleidt tot meer projecten. Ook nieuwe projecten voor bouwkundige en constructieve tekeningen/berekeningen voor interieur bouw waar met meerdere partijen in 3D wordt gewerkt. •

Hoe is de kennis verzameld om de overstap te maken?

Testpakket Archicad via Jos van Kooten aangereikt. Later het pakket Revit aangeschaft en cursus voor drie werknemers geregeld. Verdere verhaal bekend zie bovenstaande vraag. •

Wat zijn de grootste struikelblokken geweest tijdens de overstap?


4 juli 2012

35

Onvoldoende kennis bij de werknemers heeft de ontwikkeling tegen gezeten. De opdrachtgever heeft in de beginfase van de omschakeling aangegeven onvoldoende kwaliteit te hebben gekregen. •

Wat is het moment geweest dat jullie waren overtuigd dat de overstapt wel of niet succesvol was?

Het uitwerken van staalconstructie in 3D (project Truckwash) heeft Sunil Thakoer overtuigd van het 3D modelleren. Het enthousiasme van de opdrachtgever en tevredenheid. De gemodelleerde projecten zijn beter te begrijpen voor de opdrachtgever en kan hierop ook gerichte feedback geven wat het proces versnelt en verbetert. Sommige partners hebben nog steeds de neiging af te kraken maar Sunil verwacht dat zei over een aantal jaar ook meegaan in deze ontwikkeling. •

Waren willen jullie staan over 5 jaar?

Als een opdracht binnen komt iedereen er aan kan modelleren en het project als een schets in elkaar draaien. Projecten digitaal kunnen meenemen en alle ins en outs kunnen laten zien op een soort van digiboard waarin de informatie van het project staat. Het gebouw dus flexibel modelleren om snel en goede te kunnen presenteren aan de opdrachtgever. Ook moeiteloze communicatie over het model gekeken naar bijvoorbeeld de begroting, staal informatie en kozijnen. Eigenlijk zou het model direct bruikbaar moeten zijn om een bestek te krijgen.


4 juli 2012

36

Interview: Tom de Loos, constructeur BT-adviesbureau B.V. 25-04-2012 •

Hoe verliep de samenwerking binnen het bedrijf voor de overstap?

Voor de overstap verliep de samenwerking goed. Minpunt van het 2D tekenen was dat er collega’s op een ander niveau tekenden. De lay-out van de tekening zijn door gebruik van layers en lijnen nooit gelijk aan elkaar. Zo ook het verschil in benamingen van objecten wat voor de opdrachtgever voor verwarring kan zorgen. •

Wat is de tekensnelheid ten opzichte van het 2D tekenen en 3D modelleren?

3D modelleren is niet direct sneller. Doordat de kennis nog niet op hoog niveau is kan het model niet snel worden opgezet. Autocad in de beginfase ook snel als alternatief op gepakt. Ingewikkelde bouwconstructies nog in Autocad uitgewerkt door gebrekkige kennis van Revit. Door meer ervaring met het programma is dit steeds beter geworden en heeft dit de informatieverwerking snelheid verhoogd. •


Met de start van Revit was er nog geen bibliotheek beschikbaar. Kennis om zelf objecten aan de bibliotheek toe te voegen was er in de beginfase nog niet. •

Worden er minder wijzigingen aangebracht in het model dan het 2D tekenwerk?

Het aantal wijzigingen blijft gelijk. De opdrachtgever blijft met aanpassingen komen. Het verschil zit in de opbouwfase van het model. Rare verbindingen en fouten komen eerder aan het licht en kunnen ook tijdig met de opdrachtgever worden besproken. Doordat het model beter inzichtelijk is voor de opdrachtgever blijven er wijzigingen komen. •

Zijn de wijzigingen sneller te verwerken?

Doordat een wijziging maar eenmalig in het model aangepast hoeft te worden gaan de gekoppelde tekeningen van aanzichten, plattegronden & doorsnedes automatisch mee. Het werkt dus sneller. Als constructeur werken wij hier ook met MatrixFrame. Wijzigingen aan brengen in 2D of 3D maakt geen verschil gekeken naar de snelheid voor MatrixFrame. Het is beter om een project in 3D te verwerken zodat je alle krachtdimensies kan doorrekenen. •


Het project van Truckwash is de overtuiging geweest dat het 3D modelleren echt zijn voordeel laat zien. Een project waar het staal en beton volledig is uitgewerkt. Het generen van stramien doorsnedes en staalaanzichten is vlekkeloos en snel gegaan. Daarnaast hebben wij veel projecten waar wij dakkapconstructies berekenen. Deze projecten bevatten soms ingewikkelde hoeken en vormen. Door dit te modelleren kan er effectief informatie uit worden gehaald voor de constructieberekeningen.


4 juli 2012

37

Interview: Wim Floor, architect Floor Architecten 14-05-2012 Interview over de samenwerking met BT-adviesbureau B.V. in tijden van het 2D tekenwerk en 3D modelleren. •

Heeft de overstap voor een intensievere samenwerking gezorgd?

De samenwerking is verbeterd maar vooral veranderd. Volgens de gebruikelijke weg leverde wij een 3D schets aan om vervolgens te kunnen starten met het 2D tekenwerk. Het geschetste plaatje is op dat moment leidraad. De uitwerking van de tekeningen zijn hierop gebaseerd. Met de komst de 3D technieken werd het proces omgedraaid. Ik leverde enkel een aantal gevelaanzichten en plattegrond waar mee vervolgens het gebouw werd gemodelleerd. Vanuit het model zijn vervolgens de esthetische verbeteringen en aanpassingen doorgevoerd. Ook naar de klant toe is een betere communicatie. 80% van de opdrachtgevers hebben geen idee hoe een ruimte en gebouw er komt uit te zien met plat tekenwerk. Een plaatje zegt heel veel meer. •

Is het aangeleverde werk kwalitatief verbeterd?

Het 3D plaatje maakt het beeld gelijk duidelijk. Moeilijke aansluitingen in het gebouw komen door het modelleer werk naar boven en in dat opzicht verbetert dat de kwaliteit van het werk. Zelf zal ik deze ontwikkeling niet meer kunnen volgen. •

Hoe staan jullie zelf in de ontwikkeling naar een meer integrale manier van samenwerking?

Ik sta open voor een meer integrale manier van samenwerken. Door het ontstaan van steeds complexere gebouwen is dit ook een noodzaak. Dat installaties nu ook worden verwerkt in 3D is heel effectief. Hoe vaak gebeurt het niet dat het installatiewerk niet tussen de vloer en plafond past. Een hoop gedonder kan hiermee worden voorkomen. Dat meerdere partijen samenwerken in een 3D model is echt waar naar toe zou moeten worden gegaan.


4 juli 2012

38

Interview: Incotec B.V., opdrachtgever nieuwbouw kantoor 15-05-2012 Interview met de opdrachtgever Incotec over de ontwikkeling van kantoorgebouwen. •

Hoe duidelijk kwam het 2D tekenwerk over? Hoe was het gevoel voor ruimte en indeling?

Wij kunnen ons hierbij een slechte voorstelling maken. Met het tekenwerk kunnen wij ons geen voorstelling maken hoe bijvoorbeeld de verhouding is van ruimtes en indelingen. Tijdens de bouw van een nieuw gebouw geeft het een hele ruime indruk zodra de fundering is gelegd. Met het aanbrengen van de wanden lijken de ruimtes in één keer kleiner dan verwacht. Met de daadwerkelijke oplevering van het gebouw past er toch weer meer in de ruimtes dan verwacht. Met ons panel zitten wij met een heel koppel om beslissingen te nemen over de ontwikkeling van nieuwe gebouwen. Om alle gezichten één zijde op te krijgen zijn veel vergaderingen nodig. Uiteindelijk zijn de verwachtingen nog steeds onzeker. •

Maken driedimensionale impressies ontwerpkeuzes eenvoudiger?

De nieuwbouw van ons kantoor in 3D is nieuw voor ons. De gevels van het gebouw spraken gelijk aan. In tegenstelling tot de technische tekeningen hebben wij snel alle gezichten één kant op gekregen en stappen kunnen maken in het ontwikkelingsproces. Al snel werd gefocust op verdere uitwerking van het programma van eisen en indeling van de verdiepingen. Wij hebben de 3D impressies laten zien aan andere vestigingen over de wereld. Zo zijn ook van collega’s uit Brazilië enthousiaste reactie gekomen over het ontwerp van het gebouw. •

Hoe is de selectie van een partij voor een nieuw project? Hebben partijen met visualisatie mogelijkheden en of BIM een voordeel? Waar ligt dat dan aan?

Door een plaatje te kunnen laten zien van het ontwerp spreekt dit iedereen gelijk aan. In die zin hebben partijen met visualisaties zeker een voordeel. Niemand hoeft een technische tekening te begrijpen. Een impressie maken deze tekeningen voor ons op dat moment overbodig. •

Worden de wensen beter geïmplementeerd in een project met BIM of 3D?

Voor het interieur in het gebouw hebben wij ook impressies gekregen. Het enthousiasme begint hiermee echt te leven onder collega’s die ook daadwerkelijk in het gebouw later gaan werken. Door dat wij het ontwerp nu ook visueel kunnen zien. Kunnen wij het gebouw van binnen en buiten echt beleven. Doordat alles inzichtelijker wordt kunnen wij ook onze wensen beter kenbaar maken. Zo staan wij achteraf niet voor verrassingen die wij niet zagen aankomen op de technische tekeningen.


4 juli 2012

39

Interview: Paul Hooijschuur, directeur Pieters Bouwtechniek B.V. 15-05-2012 •

Wat is de aanleiding geweest om over te stappen naar 3D modelling/BIM?

Pieters Bouwtechniek heeft binnen zijn eigen relatie (Dura Vermeer) de vraag gekregen om als constructeur mee te doen aan een pilot, het 3D modelling in Revit. Het is voor Pieters een goede ontwikkeling om zo faalkosten te voorkomen, het interne proces en de communicatie in de bouw te verbeteren. Na het informeren wat betreft diverse programmaturen is overstap naar Revit ging vrij goed verlopen omdat Autodesk combinatie licenties (een kleine meerprijs) voor Pieters had. Daarnaast kregen de tekenaars de trainingen/cursussen en dat leidde mogelijkheden om zo verder te groeien als constructeur op het gebied van 3D modelling/ BIM. Het levert niet voordeel voor jezelf, maar ook met andere partijen. •

Hoe verliepen de processen voor de overstap naar 3D modelling/ BIM?

De processen voor de overstap naar 3D modelling/ BIM ging vrij goed. Het is een hele andere manier van tekenen. Het stapelen van blokken in vergelijking tot het tekenen op een tekenschot of 2D plat tekenen in AutoCAD verschilt heel veel. De tekenaars hebben verschillende ervaringen met het 3D modelling/ BIM. Eén van de tekenaars beheerst Revit (zonder enige cursus) zodanig terwijl de wat oudere tekenaars die meer ervaring hebben met AutoCAD meer moeite hebben om Revit hen eigen te maken, want voor hen is het moeilijk om dat los te laten. •

Hoe verliepen de processen voor/ tijdens/ na de overstap naar 3D modelling/ BIM?

De processen gingen soms goed en soms ook weer minder goed. Er zijn binnen Pieters 2Dtekenafspraken en met een selecte groep zijn er nieuwe 3D modelling afspraken daar uitgevloeid hoe een op te bouwen model gegenereerd moet worden, vanuit templates. Dat heeft voor de benodigde tijd gezorgd. Omdat er in elke vestiging van Pieters één of twee enthousiastelingen zijn kunnen zij ervoor zorgen dat de andere tekenaars het 3D modelling/ BIM het ook interessant en leuk gaan vinden met het werken aan een 3D-model, nieuwe ontwikkelingen aan elkaar laten tentoonstellen. Een kleine groep enthousiastelingen zijn intern heel belangrijk en altijd nodig Waar je als bedrijf wel mee op moet passen is dat je al van te voren gaat plannen wanneer er volledig met Revit binnen het bedrijfsproces gewerkt wordt. Dit gaat echter veel trager (stapje voor stapje) in de praktijk vanwege langjarige projecten, vanuit 2007 die nog steeds met AutoCAD wordt getekend. Er zijn nog steeds tekenaars die moeite hebben met de programmaturen. De snelheid en de vaardigheden verliepen niet altijd even snel. Een hoge verwachting bij de tekenaars schrikt af en dat kan leiden tot stagnaties. •

Heeft het betreffende bedrijf zijn markt verbreedt of aangepast?

Ja, naast de traditionele projecten heeft Pieters zijn markt verbreedt om dat er specifieke vragen vandaan komen of het project in BIM/3D-modelling gedaan kan worden. Deze twee vraagtypes worden tot op heden gedaan wegens de posities in de Top 5 binnen Nederland en de betrouwbaarheid naar andere bedrijven toe. •

Hoe is de kennis verzameld om de overstap te maken?

In feite is Pieters geleidelijk erin gerold door een aantal pilotprojecten. Pieters heeft de voordelen van ingezien, ervaren om te 3D modelleren en heeft vervolgens deze overstap gemaakt. Zowel de directieleden als de tekenaars hebben gezien dat er veel voordelen en willen ermee verder. Een winwin situatie binnen het bedrijf. •


Het is niet voor elke medewerker makkelijk om te werken in BIM, omdat er veel tijd aan wordt besteed. Daarnaast moeten de uren voor het project niet te veel worden anders haal je het financiële voordeel er niet uit en leidt dit eerder naar verlies. •


Het moment dat Pieters overtuigd werd is toen de gevraagd vanuit de markt kwam om een project in BIM te gaan uitvoeren vanwege de ervaring. Dat is voor Pieters succesvol.


4 juli 2012

40

•

Waren willen jullie staan over 5 jaar?

De visie en doel is om over 5 jaar met deze omvang nog in de Top 5 te staan. Zonder positie behouden en zonder mensen kwijt te raken. Pieters is in het verleden werknemers kwijtgeraakt waardoor een klein selecte groep van over is gebleven. Pieters wilt dit zo behouden. En Pieters hoopt dat de markt niet verder meer inzakt om zo het interne processen te houden. •

Wat wordt de nieuwe rolverdeling voor de architect in de toekomst?

De krimp van de architecten is veel groter dan de krimp van de markt. Het deel van het tekenwerk en de begeleiding die een architect vroeger deed wordt uit handen genomen en die wordt neergelegd bij een bouwmanagementbureau of een bij aannemers. Tot op heden trekken veel aannemers veel werk naar hen toe omdat ook de contractvormen werden veranderd. Volgens het traditionele bouwen hadden wij eerst VO, DO, bestek en dan aanbesteden. Nu komt de aannemer steeds meer in een voortraject bij een VO of een DO aan tafel zitten. De aannemer geeft dan aan om een BIM-model te maken, want op die manier heeft de aannemer het hele proces in de hand. Denk aan de 3D-visualisaties, tekeningen en uittrekstaten. Vervolgens zoekt de aannemers een constructeur en een bouwkundig tekenbureau die daarin is gespecialiseerd. Aan de architect wordt gevraagd om een mooi schetsontwerp te maken en vervolgens organiseert de aannemers zelf het hele BIM-proces. “Een zie je het een beetje naar toe gaan.” Het levert niet alleen minder projecten voor de architect maar ook het deel in het proces wordt kleiner. Volgens Paul is dit onomkeerbaar, dat het niet meer terugkomt en dat is een verlies voor de architect. Het volgende probleem voor de rol van de welstand is al teruggebracht dat de gemeente een welstandadvies naast zich neer mag leggen. Als bijvoorbeeld de welstand volledig zal verdwijnen, daar wordt al over gespeculeerd, wordt de architect overbodig. De architect is nu verantwoordelijk voor de esthetica en het ontwerp door de welstand heen te krijgen. Als die welstand (een groep gevormd door architecten) er niet meer is, dan is er voor de architecten minder werk over om het geheel goed te krijgen. Interview: Paul Hooijschuur, directeur Pieters Bouwtechniek B.V. 15-05-2012 •

Hoe verliep de samenwerking binnen het bedrijf voor de overstap?

In de beginfase werd er veel samengewerkt met de pilotprojecten. Daar hebben wij veel overleggen gevoerd met de modelleur erbij wat normaal gesproken niet gebeurde. Juist om ook van elkaar te leren om te zien hoe een modelleur ermee omging en ook omdat andere bedrijven het ook deden. De onderlinge samenwerking was vrij intensief. Voor Paul was het een uitdaging om de modelleurs en andere betrokkenen enthousiast te krijgen en dat is gelukt. Dit is voor Paul succesvol. •

Wat is de tekensnelheid ten opzichte van het 2D tekenen en 3D modelleren?

Het tekensnelheid/uitgangspunt is hetzelfde gebleven. Het opzetten van een klein gebouw in 3D gaat vrij snel, maar om vervolgens goede 3D tekeningen te genereren kost echter meer inspanning. Pieters werkt het gebouw graag in 3D uit, maar wilt er daarnaast wel 2D-tekeningen opzetten. Daardoor kost het voor Pieters meer energie. •


De tekenaars moesten opnieuw het wiel uitvinden. In het begin kreeg Pieters een bibliotheek aangereikt en cursus voor procesoptimalisatie. Daaruit bleek dat de bibliotheek niet volledig was. Vanuit de trainee-kant werd beloofd om alle nog niet gemaakte families voor Pieters te produceren, maar wegens te weinig personeel deze belofte niet konden nakomen. Pieters heeft daarna zelf voor gekozen om de families zelf te produceren, waardoor uit eindelijk een grote interne bibliotheek is opgebouwd. En dat koste heel veel tijd. Daar zaten de meeste struikelblokken met als gevolg een eigen bibliotheek binnen Pieters zonder afhankelijk te zijn van een andere partij. Er is binnen Pieters een werknemer aangesteld die het programmeergedeelte op zich gaat nemen om de bibliotheek verder te verrijken. Dit is voor Pieters alleen mogelijk omdat de totale groep groot is waardoor er meer financiële ruimte is in tegenstelling van een bedrijf met alleen maar zes medewerkers. Als grote bedrijf heeft Pieters voordeel mee om daar budget voor vrij te maken. •

Worden er minder wijzigingen aangebracht in het model dan het 2D tekenwerk?


4 juli 2012

41

Er worden juist meer wijzigingen aangebracht omdat een 3D-model gemakkelijk aan te passen is. Daardoor valt het soms tegen. De wijzigingen komen meestal vanuit de opdrachtgever. Bij 2De tekeningen kon bijvoorbeeld het verschuiven van een kolom op de 3 verdieping betekenen dat de fundering opnieuw aangepast moest worden in een andere plattegrond. In een 3D-model gaat alles geleidelijk mee, en de opdrachtgever ziet dat veel beter in een 3D-weergave. Het versterkt daardoor de beleving bij de opdrachtgever. Er zit een verschil als je ervoor kiest om eerst gaat rekenen of eerst gaat tekenen. Voor een complex utiliteitsgebouw zal de constructeur als eerst een schetsontwerp (met de viltstift op de tekening van de architect) maken voordat 3D-ontwerp gemaakt kan worden. Denk aan zware balken complexe vakwerken. Bij een woningbouwproject zal de ‘bouwkundige’ modelleur het gebouw visualiseren voordat de constructeur profielen en de fundering gaat berekenen. Het ligt echter aan het type project of de constructeur eerst gaat rekenen of gaat tekenen. •


De modelleur heeft ingezien om wijzigingen door te voeren waardoor de modelleur meer inzicht heeft hoe het gebouw in elkaar zit. De modelleur hoeft hierdoor niet opnieuw de wijzigingen door te voeren in de bestek- en werktekeningen, voornamelijk het constructieve ontwerp. Daardoor heeft Pieters Bouwtechniek kunnen inzien hoe handig het 3D-modelleren is, op intern gebied Interview: Paul Hooijschuur, directeur Pieters Bouwtechniek B.V. 15-05-2012 •

Heeft de overstap voor een intensievere samenwerking gezorgd?

In een traject van ketensamenwerking en BIM heeft Pieters Bouwtechniek kunnen constateren dat er veel meer overleg is met elkaar. Een bouwproject wordt iedere keer opnieuw bedacht waardoor er steeds afstemming voor nodig is. Net als bij het ontwikkelen van een vliegtuig of een auto. In een bouwproject wordt er vaak te licht overgedacht omdat het volgende de betrokkenen erg vaak is gedaan, terwijl elke project anders is en opnieuw moet worden ontwikkeld. Dus goede overleggen is hier een pré. Het werken met NIM verbetert deze samenwerking en communicatie. En dat is het belangrijkste van het 3D-modelleren. •

Wordt de beleving hierdoor groter?

Volgens Paul Hooijschuur wel. De betrokkenen kunnen het werk van elkaar zien waar zij mee bezig zijn. Voor Pieters Bouwtechniek is het bouwkundig model en het installatie model erg belangrijk en leggen deze onder de door hun gemaakte constructie model. Hierdoor ontstaat er een volledig gebouw hoe dit uiteindelijk wordt gemaakt. Voor de beleving is dat een verbetering waardoor je veel meer begrip en inzicht in andere disciplines •

Is het aangeleverde werk kwalitatief verbeterd?

Dat is moeilijk om aan te geven. Er treden wel minder bouwfouten (in de uitvoering) in de integrale projecten die 3D worden ontworpen. Volgens Paul Hooijschuur is dit een “verbetering in kwaliteit”. Hiermee wordt bedoeld lagere faalkosten, betere proces en een kortere planning. Pieters Bouwtechniek gaat er vanuit dat de tekening constructief verantwoord zijn die uiteindelijk aan de aannemer wordt geleverd. De vraag is echter of het in de uitvoering ook zo gewerkt wordt met de door hun aangeleverde tekeningen. Het 3D-modelleren is slecht een tool om het proces te verbeteren en wat uiteindelijk een beter gebouw moet leveren. Daar heeft Pieters Bouwtechniek nu genoeg ervaring mee. •

Hoe staan jullie zelf in de ontwikkeling naar een meer integrale manier van samenwerking?

Paul Hooijschuur geeft aan dat Pieters Bouwtechniek er positief er tegenover staat, omdat er goed naar de markt wordt gekeken en geluisterd. Er ontstaat hierdoor een betere samenwerking en een beter product. En het werkt beter als je alle partijen goed kent en daarmee vertrouwen creëert.


4 juli 2012

42

Interview: Paul Hooijschuur, directeur Pieters Bouwtechniek B.V. 15-05-2012 •

Hoe duidelijk kwam het 2D tekenwerk over? Hoe was het gevoel voor ruimte en indeling?

De projectmanager binnen het project of de architect, gezien als de niet feitelijke opdrachtgever omdat hij technisch onderlegd is, leest en beoordeelt het 2D-tekenwerk en koppelt deze informatie weer terug naar de feitelijke opdrachtgever. De feitelijke opdrachtgever, die de ruimte en indeling bepaalt, is de partij die het project en de betrokkenen financiert. Het voordeel van het 2D-tekenwerk binnen een project is dat alle adviseurs en betrokken in een vergadertafel om alle tekeningen kunnen bekijken. Vervolgens komen alle knelpunten aanbod waarbij er gelijk bedacht kunnen worden aan oplossingen en alternatieven. In een 3D-overzicht is het gemakkelijk te zien waar de ontmoetingen van elementen plaatsvinden mocht het 2D-tekenwerk net onoverzichtelijk worden. Dat is het grote voordeel van het 3D-model. Het versterkt de coördinatie binnen het project. •

Maken driedimensionale impressies ontwerpkeuzes eenvoudiger?

Ja, het is met name de afstemming dat het probleem sneller wordt gesignaleerd en wordt opgelost, technisch gezien. •

Hoe is de selectie van een partij voor een nieuw project? Hebben partijen met visualisatie mogelijkheden en/of BIM een voordeel? Waar ligt dat dan aan?

De selectie van een partij voor een nieuw project is heel wisselend. Bijna in alle gevallen wordt Pieters Bouwtechniek gevraagd vanwege hun laagste prijsvorming. In de offerte voegt Paul Hooijschuur alle informatie en referenties toe om te laten zien hoe het BIM-model wordt geproduceerd, een meerwaarde. Als voordeel weten partijen dat Pieters Bouwtechniek specifieke projecten kan aannemen, wegens zijn goede positie in de markt. Dit komt alleen niet vaak voor, maar Pieters is bereid om altijd een 3D-model te leveren. Dit wordt vaak als positief ervaren, als een positieve bijkomstigheid, maar het heeft geen invloed gehad op de projectverstrekking. •

Worden de wensen beter geïmplementeerd in een project met BIM of 3D?

Ja, de opdrachtgever wordt eerder betrokken in het bouwproces, zoals in de DO-fase. Hij kan vervolgens wijzigingen/aanpassingen doorspelen naar de ontwerpende partijen. Dit is te danken aan het 3D-model waar de opdrachtgever helemaal doorheen kan lopen zonder enige technische kennis, waardoor je uiteindelijke een meer tevredene opdrachtgever krijgt.


4 juli 2012

43

PRAKTIJK CASE BIM IT S A BIMMING BUSINESS. ONDERZOEKSRAPPORT Versie: 1.0 Fase: I Datum:

Recommend Documents