Op de fiefs door onze rivierenseschiedenis

Op de fiefs door onze rivierenseschiedenis N e d e r l a n d is g e v o r m d d o o r d e m e n s e n het water. D e z e e , m a a r vooral ook d e grote rivieren h e b b e n d e f y s i e k e g r o n d s l a g g e l e g d die d e m e n s in 2 0 0 0 jaar tot het h e d e n d a a g s e l a n d s c h a p heeft o m g e v o r m d . S o m s h e b b e n b e i d e g o e d s a m e n g e w e r k t , m a a r d a a r n a a s t is ook e e u w e n l a n g onderling g e s t r e d e n . O m het g e d r a g v a n het wispelturige water beter te k u n n e n v o o r s p e l l e n e n b e h e e r s e n , is e e n kleine twee e e u w e n g e l e d e n Rijkswaterstaat opgericht. N o g s t e e d s is d e z e uitvoeringsorganisatie v a n het ministerie v a n V e r k e e r e n Waterstaat, a l s eerste verantwoordelijk voor o n z e b e s c h e r m i n g tegen overstromingen.

R e g e l m a t i g is er in het n i e u w s dat o n z e grote rivieren hun water moeilijk kwijt k u n n e n . D e o u d e a a n p a k , alleen dijkverhoging, dreigt te falen, s i m p e l w e g omdat er te v e e l water moet w o r d e n a f g e v o e r d d o o r o n s kleine, laag liggende landje. B i n n e n het project R u i m t e voor de Rivier zijn d a n ook nieuwe strategieen uitgedacht o m r a m p e n te v o o r k o m e n . Dat moet vooral g e b e u r e n d o o r d e rivieren m e e r ruimte te g e v e n . Dit kan d o o r bijvoorbeeld d e uiterwaarden a n d e r s in te richten, d o o r dijken te v e r l e g g e n of door op a n d e r e m a n i e r e n extra ruimte te s c h e p p e n voor waterberging.

A l s g e v o l g v a n z u l k e ingrepen z a l het rivierenlandschap z i c h verder ontwikkelen. Net z o a l s tijdens de a a n l e g v a n d e eerste dijken in de M i d d e l e e u w e n , b o u w e n de w a t e r b e h e e r d e r s v a n nu a a n d e cultuurhistorie v a n d e toekomst. Daarbij streven zij er naar, o m de ruimtelijke kwaliteit v a n uw w o o n o m g e v i n g te b e s c h e r m e n e n te v e r s t e r k e n . U kunt dat zelf g a a n z i e n , a a n d e h a n d v a n dit fietsboekje. O n d e r w e g vertelt het u het v e r h a a l v a n het v r o e g e r e w a t e r b e h e e r en het laat t e v e n s iets z i e n van dat v a n d e toekomst. E e n t j i f a t g f - f i e t s r o u t e v a n Rijkswaterstaat

Uitgave Rijkswatersta"! i, ten behoeve van de Open Dag Rijkswaterstaat, 17 © R W S RIZA/I :ROOS, Lelystad/Soest, S e p t e m b e r 2005

Informatie

September

2005

Hi •

Gerda Lenselink RWS RIZA Postbus 17 8200 AA Lelystad email: [email protected]

—

v

trangen toutel

|

ichrijvins

Vertrek vanuit station

Zevenaar rechtsaf en het spoor oversteken via de Oud Zevenaarseweg. Rechtsaf en direct weer linksaf, de weg langs het

P a a o v

Oid-Zctuaar

spoor oversteken en rechts aanhouden, de Panovenweg

In dit c e n t r u m voor industrieel e r f g o e d is het N e d e r l a n d s e

volgen tot aan de Panoven

Dakpannen- en Baksteenmuseum gevestigd. D e baksteen-

(aan uw rechterhand).

industrie w a s e n is z e e r belangrijk voor d e rivierstreek. H e t

Dit Is sen afstand van * 1 km

water v o e r d e slib e n klei a a n d i e d e grondstof v o r m d e v o o r dit traditionele bedrijf. D e m e e s t e f a b r i e k e n s t o n d e n in d e uiterw a a r d e n . In d e o p v a l l e n d e ronde z i g - z a g o v e n d i e het hart v a n d e e x p o s i t i e vormt, w e r d e n tot 1 9 2 5 z o g e n o e m d e M u l d e n p a n n e n (een type d a k p a n ) e n estrikken (een o u d e term voor

Station Zevenaar bij de opening in 1856.

'vloertegel') g e b a k k e n . W i e v a n 'activiteiten' houdt, k a n hier v o l o p a a n 'kleibeleving' d o e n . Dat in n a v o l g i n g v a n de vormers, de keerders en de a n d e r e z w o e g e r s d i e hier jarenlang d e schoorsteen h e b b e n laten b r a n d e n . Routebeschrijving

Denkend aan Holland ... ...zie ik d e brede rivier traag bij Lobith o n s land binnen g a a n . A l t h a n s z o willen d e s c h o o l m e e s t e r s , d e dichters e n d e quizm a s t e r s het. U e n ik weten wel beter: d e Rijn komt bij Spijk o n s land binnen e n in werkelijkheid ligt Lobith z e l f s niet e e n s a a n d e rivier. D e z e o u d e s c h o o l b o e k e n w i j s h e i d presenteert d e g e o g r a f i s c h e werkelijkheid v a n de M i d d e l e e u w e n nog a l s actualiteit e n dat leert o n s vooral iets o v e r d e traagheid w a a r m e e het onderwijs voortkabbelt... Dat d e z e verwarring rond d e hoofdentree v a n o n s land k o n o n t s t a a n , heeft a l l e s te m a k e n met d e rivier, die z i c h in d e a f g e l o p e n 5 0 0 jaar blijkbaar sneller ontwikkelde d a n onderwijzers k o n d e n bijbenen.

...zie ik blauwe strangcn stil tussen groene weiden staan D e Rijn w i s s e l d e hier v a n s t r o o m b e d , a l s e e n s l a n g die h a a r o u d e huid a f s c h u d . Dat s l i n g e r e n d e o u d e lint n o e m e n w e t e g e n w o o r d i g d e stranger) gebied.

e n het g e b i e d het

Rijnstrangen-

Dit vijftien kilometer l a n g e , in g r o e n i n g e b e d d e

waterlint t u s s e n d e L o o w a a r d e n Tolkamer, is d u s d e restgeul v a n e e n rivier die tot 1707 nog g e w o o n d e Nederrijn heette.

I De Panovenweg blijven volgen tot de T-splitsing, linksaf, Slenterweg. Deze volgen tot de Ooysedijk. Op de dijk linksaf tot aan de kerk van Oud-Zevenaar. km

2

Kerk c n de verdwenen liniedijk D e historische pelgrimskerk v a n O u d - Z e v e n a a r is in o o r s p r o n g (ca. 1 2 0 0 ? ) e e n m i d d e l e e u w s tufstenen g e b o u w dat s i n d s d i e n echter vele malen verbouwd is. D e toren en de landzijde v a n d e kerk zijn het m e e s t origineel g e b l e v e n . S i n d s 1400 h e r b e r g d e de zijbeuk a a n de rivierzijde het w o n d e r d o e n d e mirakelbeeldje ' N o o d - G o d s ' , dat pelgrims trok tot het in 1866 door onverlaten w e r d o n t v r e e m d . D e z e zijbeuk, liep in d e loop der e e u w e n z o v e e l oorlogs-, o v e r s t r o m i n g s - e n i j s s c h a d e op, dat z e in d e 19de e e u w g e h e e l moest h e r b o u w d . A l eerder w e r d v e r m o e d e lijk d e halfronde dijk a a n g e l e g d die als b e s c h e r m e n d e i n l a a g rondom d e kerk ligt e n die in d e v o o r m a l i g e rivierbedding uitsteekt. V a n a f het uitzichtpunt dat h a l v e r w e g e dit 'dijkrondeel' ligt, krijgen w e virtueel zicht op e e n m o o i historisch raadseltje. W a n t e e n luchtfoto uit d e oorlogsjaren laat d e ' s c h a d u w ' z i e n v a n e e n v e r d w e n e n langgerekt object dat vanaf dit punt regelrecht naar d e verlande O u d e Rijnbedding, e e n kilometer verderop, heeft g e l o p e n . D e s p o r e n v a n d e z e c u r i e u z e 'dwarsdijk'

Tufsteen, kloostermoppen en bouwsporen verraden de ingewikkelde bouwgeschiedenis van de Oud-Zevenaarse kerk.

zijn s i n d s d i e n h e l a a s w e e r g r o t e n d e e l s uitgewist. D e dijk w e r d door zijn ontdekker, de luchtfotospecialist C . A . J . V o n Freitag D r a b b e , gei'nterpreteerd als het restant v a n d e d a m v a n D r u s u s , het grootse waterwerk uit d e R o m e i n s e tijd. M a a r d e

De mysterieuze dijk op een luchtfoto uit de tweede Wereldoorlog (zuiden bovenaan)

drie vijfhoekige 'bastions' die vanaf d e hoofdlijn op regelmatige a f s t a n d e n a a n oostelijke zijde naar voren springen, s u g g e r e r e n d e cultuurhistorisch o n d e r z o e k e r v a n nu e e n heel a n d e r e origine, namelijk e e n liniedijk uit d e periode t u s s e n 1550 en 1 8 0 0 , e e n 'werk v a n oorlog' d u s . Wanneer en waarom werd die inmiddels vergeten linie a a n g e l e g d ? D a a r is e e n e e n v o u d i g e verklaring voor. Want w e weten dat d e legers v a n d e Z o n n e k o n i n g Lodewijk de V e e r t i e n d e in het rampjaar 1672 o n v e r w a c h t s d e droogliggende bedding van de O u d e Rijn als marsroute richting H o l l a n d gebruikten.

Routebeschrijving

Verstild e n m y s t e r i e u s , verbergt het o n d i e p e water o n d e r h a a r s p i e g e l e n d oppervlak v e e l o n b e k e n d e historie e n z e l f s e e n h e u s a r c h e o l o g i s c h r a a d s e l . Het is e e n v e r l e d e n w a a r i n d e rivier zelf d e hoofdrol vervult. W a n t d e O u d e Rivier begint h a a r loop bij d e v r o e g e r e hoofdkraan v a n o n s l a n d , d e R i j n - W a a l splitsing. E n dat is tevens d e plek w a a r o n z e waterstaatkundige g e s c h i e d e n i s , die inmiddels ruim t w e e millennia omvat, begint. O p z o e k d u s , n a a r o n z e 'natte' wortels.

Wedijverende opbouwwerkers... Dat N e d e r l a n d iiberhaupt bestaat, h e b b e n w e te d a n k e n a a n d e rivieren Rijn e n M a a s . Die h e b b e n letterlijk d e g r o n d o n d e r o n z e v o e t e n n e e r g e l e g d . G e d u l d i g h e b b e n z e het grind, z a n d e n slib die nu d e fundering v o r m e n v a n o n s l a n d , in b e r g achtiger streken l o s g e w o e l d e n n a a r hier getransporteerd o m het tijdens d e ' n o r m a l e ' v o o r j a a r s o v e r s t r o m i n g e n , r o n d o m hun s t r o o m b e d w e e r n e e r te l e g g e n . D a a r i n wedijverde d e Rijn met d e o u d e B e t u w s e boerin die elke z a t e r d a g d e l e m e n vloer v a n haar huis met e e n n i e u w e laag z a n d bestrooide. In dit nooit e i n d i g e n d e ' h a a s j e o v e r ' t u s s e n land e n water v o e r d e d e rivier s t e e d s v o l d o e n d e grond a a n , o m d e z e e s p i e g e l s t i j g i n g v66r te blijven e n d e voeten d r o o g te h o u d e n . i D e hoofdkraan van N e d j l lmmt

De oudste topografische kaart van 1850. Onder, in groen: het eigenlijke Rijnstrangengebied.

D e z e liniedijk kan d u s bij die gelegenheid als 'noodweerm i d d e l ' zijn o p g e w o r p e n . M a a r het ligt m e e r voor de h a n d dat dat, n a a r a a n l e i d i n g v a n die g e b e u r t e n i s , op e e n later tijdstip is g e b e u r d . Het kalf e n de put, nietwaar? D a n dringt z i c h bijvoorbeeld het oorlogsjaar 1 7 0 3 o p , toen hier ernstig v o o r e e n herhaling v a n het s c e n a r i o v a n 1672 g e v r e e s d w e r d .

| De weg links van de kerk, Kerkweg, volgen die overgaat in de Oud Zevenaarseweg. Vanaf afslag, het fietspad rechtdoor volgen, Kamphuizerweg, tot aan kasteel Camphuizen (ligt links tussen de bomen). km 4

Kasteel Cam phuysen H o e w e l het A N W B - b o r d j e iets a n d e r s doet v e r m o e d e n , weten wij nog m a a r heel weinig v a n d e g e s c h i e d e n i s v a n het H u i s C a m p h u y s e n . In feite b e s c h i k k e n w e o v e r niet m e e r d a n e e n i n c o m p l e t e lijst v a n v r o e g e r e b e w o n e r s . O v e r het o m g r a c h t e huis zelf b e s t a a n s l e c h t s v e r m o e d e n s , z o a l s dat d e o u d s t e d e l e n v a n dit g e b o u w v a n kort n a 1450 z o u d e n s t a m m e n e n dat het ooit e e n toren bezat. Het g e s l a c h t C a m p h u y s e n , dat in 1351 voor het eerst in d e z e buurt wordt v e r m e l d , w a s n o g e e n degelijke o u d e r w e t s e familie v a n rauwe v e c h t j a s s e n te p a a r d . M a a r in 1 5 2 5 k w a m hun erfgoed door huwelijk a a n e e n a n d e r e familie, namelijk d e v a n H e e r d e s . H o e w e l ook d e z e familie tot d e r i d d e r s c h a p b e h o o r d e , w a r e n d e tijden inmiddels wel v e r a n d e r d . Het a l l e s v e r p u l v e r e n d e buskruit h a d d e v r a a g n a a r h u n ambachtelijk

Camphuizen ca. 300 jaar geleden, nog met voorpoort, torentjes en boerderij (links).

krijgskundig h a n d w e r k a a n flarden g e s c h o t e n . D a a r o m verruilden d e b e w o n e r s het blanke z w a a r d voor de g e s l e p e n g a n z e v e e r e n lieten hun v o o r h e e n v a n z e l f s p r e k e n d e , m a a r nu b e d r e i g d e voorrechten op papier v a s t l e g g e n , o m z e a l d u s , 'voor e e u w i g ' te kunnen b e h o u d e n . Z o verleende de Gelderse Ridderschap o o k a a n C a m p h u y s e n officiele e r k e n n i n g a l s 'geregistreerde Havezathe', edelmanswoning

Routebeschrijving

...en vermakelijke profeten Het natuurlijke o p h o g i n g s p r o c e s v a n het land is n a d e dijkbouw echter d a n i g verstoord geraakt. W a n t d e dijken h e b b e n het

De hoofdkraan van Nederland nu: de Pannerdense Kop' op de splitsing van Waal en Pannerdens kanaal (Rijn). Dit schephoofd' had voor haar aanleg in 1707 minstens drie voorgangers.

slibrijke water d e t o e g a n g tot het land o n t z e g d e n d a a r m e e e e n e i n d g e m a a k t a a n het vrijwillige o p b o u w w e r k v a n d e rivier. O m d a t a a n d e a n d e r e kant v a n het land d e z e e s p i e g e l wel blijft stijgen, is het onvermijdelijk dat het lage land uiteindelijk d e race met het stijgende water z a l v e r l i e z e n . D e schrijver Multatuli stelde a n d e r h a l v e e e u w g e l e d e n al e e n radicale o p l o s s i n g v o o r o m d e z e 'ratrace' te b e s l e c h t e n : de dijken w e g g r a v e n o m het rivierslib z o w e e r de vrije t o e g a n g te g e v e n . M a a r ja, in dit land prijst m e n profeten vooral o m hun amusementswaarde.

De hoofdkraan van Atlantis N o g s t e e d s op z o e k naar Atlantis? Kijk d a n e e n s g o e d o m u h e e n . D e zuilen v a n H e r c u l e s , dat zijn natuurlijk d e h o g e stuwwallen v a n Elten e n N i j m e g e n die a l s onverbiddelijke w a c h t e r s d e belangrijkste t o e g a n g s p o o r t tot het lage land f l a n k e r e n . D e rivier d e Rijn perst z i c h met kracht t u s s e n beide door, o m a l d u s in het 'verdronken' Koninkrijk der N e d e r l a n d e n uit te m o n d e n , het e n i g e rijk ter w e r e l d dat o n d e r d e z e e s p i e g e l ligt, m a a r g e w o o n blijft v o o r t b e s t a a n .

De eerste hoofdkraan, die we met zekerheid kennen, lag bij Lobith. Na 1500 verlegde de Rijn-Waalsplitsing zich naar Schenkenschans.

met e c h t h e i d s s t e m p e l d u s e n g e r e s e r v e e r d e politieke rechten voor d e bewoner. D a a r n a k a b b e l d e n d e tijden o n g e m e r k t voort. P a s in 1 8 1 5 verruilde het g o e d o p n i e u w v a n b e w o n e r s . D e z e 'nieuwb a k k e n ' adellijke familie tooide z i c h met d e a l l e s z i n s b e s c h e i d e n titulatuur 'de N e r e e tot B a b b e r i c h ' , e n a l s het g o e d is w o n e n z e e r nu n o g . A l s lokatie voor e e n verantwoorde kasteelroman m a g dit ontroerend g o e d absoluut geslaagd heten. |

Doorgaan tot aan hoofd-

weg, rechtsaf het fietspad langs de weg op. Langs Babberich en de weg blijven volgen, die naar rechts

Oude Rijnstransen

buigt als Aerdtseweg. Doorgaan tot aan de brug over de Oude Rijn. km 6

Vanaf d e brug h e b b e n w e v o o r het eerst g o e d zicht o p e e n restgeul v a n d e v e r l a n d e O u d e Rijn, d e rivier die tot 1707 d e b o v e n s t r o o m v o r m d e v a n d e Nederrijn. Dat dichtslibben w a s toen o v e r i g e n s a l v e e l langer a a n d e g a n g e n i s , o o k n a d e formele afsluiting v a n dit water, tot 1959 d o o r g e g a a n . D e Rijnstrangen b l e v e n bij h o g e w a t e r s t a n d e n i m m e r s dienst d o e n a l s o v e r l o o p g e b i e d . K i j k e n d in oostelijke richting, z i e n w e recht o v e r het water d e witgepleisterde Duitse h o e v e H i n s b e r g e r h o f liggen, o p h a a r 'pol' of terp. Uitkijken met o v e r s t e k e n trouwens, want dit w e g g e d e e l t e fungeert a l s lokale racebaan.

|

I

•

Doorf ietsen tot de

eerste afslag links, Molenhoek. Rects de oprit naar huis Aerdt in. km 6,5

4

Natuurlijke rivieren hebben beboste oevers

In het vtakke land aangeland. kan de Rivier zich voor het eerst eens flink breed maken en uitwaaieren. Nu ze eindelijk uit het knellende keurslijf van de Rijnvallei is bevrijd, gedraagt ze zich ook een stuk rustiger. De eerste en belangrijkste riviersplitsing, die tussen Rijn en Waal, ligt al 3500 jaar hier. Omdat op deze splitsing wordt bepaald welke hoeveelheden water in welke richting zullen stromen. vormt ze in waterstaatkundig opzicht eigenlijk de hoofdkraan van ons land.

Wadend naar dc overkant Hoe zagen die prehistorischerivierener eigenlijk uit? Ze meanderden vermoedelijk flink en waren breder, maar ook aanzieniijk ondieper dan tegenwoordig. Vaak lag er een zandplaat in de stroom die het water in twee of meer geulen opsplitste. In de zomer moet het op diverse plaatsen mogelijk zijn geweest om door de rivier te waden, of om er met een kar op hoge wielen doorheen te rijden. In de winter kon men het ijs soms als hoofdweg benutten. Maar vooral in de vroege iente. als deriviertot zijn hoogste stand steeg, was een dergelijke oversteek ondenkbaar en moest men een (boomstam-) kano of vlet benutten om zich te kunnen verplaatsen. Het water liep op zulke dagen vaak in de laaggelegen kommen achter de oeverwallen, die dan in onafzienbare waterplassen veranderden. De iets hoger gelegen boerderijen en akkers waren tijdens zo'n riviervloed geheel omsingeld door water.

(

b o v e n

) en ze meanderen (onder)

Huis

A « r d ,

O o k huis Aerdt is e e n klein kasteel v a n m i d d e l e e u w s e o o r p r o n g , al krijgen w e het hier als 17de e e u w s e adellijke h a v e z a t h e g e p r e s e n t e e r d . W a l r a a f v a n S t e e n h u y s , landdrost van het g r a a f s c h a p B e r g h gaf het huis in 1646 d e z e 'finale' v o r m . Het ontwerp is k l a s s i e k : e e n h o o f d h u i s , s y m m e t r i s c h Zo zag huis Aerdt er mogelijk uit voor 1646.

v a n o p z e t , wordt g e f l a n k e e r d d o o r twee a a n g e b o u w d e ' b o u w h u i z e n ' (die o v e r i g e n s elk e e n e i g e n g e s c h i e d e n i s h e b b e n ) . D e o v e r s t e k e n d e k a p v o r m met knik is k e n m e r k e n d v o o r m e e r d e r e h a v e z a t h e n in O o s t - N e d e r l a n d e n schurkt a a n t e g e n Duitse v o o r b e e l d e n . Vermoedelijk lag er oorspronkelijk nog e e n gracht voor d e g e b o u w e n , die nu d e e l s o n d e r het parkeerterrein ligt. E e n l a a t - 1 8 d e e e u w s e bewoner, baron G o d e f r i d u s F r a n c i s c u s v a n H u g e n p o t h , w a s de initiatiefnemer tot het g r a v e n v a n het B i j l a n d s c h K a n a a l . D e baron z a g zijn landerijen bedreigd d o o r d e o p r u k k e n d e W a a l m e a n d e r . In het linker b o u w h u i s is t e g e n w o o r d i g het b e z o e k e r s c e n t r u m G e l d e r s e Poort g e v e s t i g d , w a a r u m e e r informatie kunt krijgen, met n a m e o v e r d e n a t u u r w a a r d e n in d e z e streek.

• Dijk Molenhoek verder volgen tot aan het fietspad links (200 m), linksaf, Ossenwaardse dam. Fietspad volgen, aan het eind linksaf. km 10

Overl aat Oss enwaard, ude Rijnstrangen pollenn en ou< Met het b e r e i k e n v a n d e ' d a m ' , e e n g e s l o t e n dijklus in feite, zijn w e g e k o m e n a a n d e O s s e n w a a r d s e overlaat; e e n o u d 'parkeerterrein' voor overtollig rivierwater. Het d e e d uiteraard a l l e e n bij hoogwater dienst, o m d e w a t e r s t a n d in d e rivieren te v e r l a g e n e n d a a r m e e de druk op d e dijken te v e r m i n d e r e n .

Oevercoulissen M a a r het m e e s t duidelijke verschil t u s s e n d e prehistorische rivier e n d e rivier v a n t e g e n w o o r d i g , w a s waarschijnlijk wel het zicht op d e oever. Die o e v e r s w a r e n niet kaal z o a l s n u , m a a r juist rijk gestoffeerd met o o i b o s s e n . Het g e h e e l v o r m d e e e n soort c o u l i s s e n l a n d s c h a p . W a a r het water rustig g e n o e g w a s , wuifden brede rietkragen traag in d e e i g e n s p i e g e l i n g . Direct l a n g s d e stroom lag e e n natuurlijke h o g e r e z o n e , d e o e v e r w a l , w a a r d e e e n z a m e k a n o e r t e g e n o p keek. V o o r a a n v e r d r o n g e n z i c h d e wilgen e n o v e r hun kruinen h e e n v e r r e e s het silhouet v a n e e n m e e r g e v a r i e e r d h o o g o p g a a n d loofbos. Dat w e r d alleen d a a r o n d e r b r o k e n , w a a r boerderijen a a n d e stroom s t o n d e n . L a n g s d e b i n n e n b o c h t e n v a n d e rivier l a g e n o o k strandjes, die n a e e n flinke storm v a a k overdekt w a r e n met a a n g e s p o e l d hout.

Een inheems boerenerf uit de Romeinse Tijd. Dit verschilde niet veel van haar prehistorische voorgangers.

Een miniatuur 'watertrapje' in de Oude Rijn

O m het hoofd b o v e n water te k u n n e n h o u d e n , liggen d e w e i n i g e boerderijen in d e o m g e v i n g o p pollen. D e inlaat v a n d e O s s e n w a a r d s e overlaat lag bij Tolkamer, w a a r d e rivierdijk ten o o s t e n v a n het dorp v e r l a a g d w a s . D e z e a l o u d e o p l o s s i n g v o o r waterstaatkundige p r o b l e m e n is

H | Aan het eind van het

inmiddels o p n i e u w a c t u e e l ,

fietspad linksaf, Eltense-

omdat het Rijnstrangengebied

weg volgen en bij de

in d e p l a n o l o g i s c h e kern-

Zevenaarse Strasse rechts

b e s l i s s i n g ' R u i m t e voor d e

tot op de Markt van Elten.

Rivier' d e z e functie o p n i e u w

Rechtsaf, hoofdweg blijven

krijgt t o e b e d e e l d .

volgen (fietspad verschijnt na enige tijd links van de weg) tot afslag Spijk rechtsaf, Spykerweg/Oude Kleefsepostweg. km 14

Eltener M r s D e berg d i e steil b o v e n Elten uittorent, is e e n stuwwal uit d e ijstijden. Z e is o p g e w o r p e n d o o r s c h u i v e n d e gletsjers. D i e strekten z i c h in die tijd o v e r i g e n s n o g verder naar het z u i d e n uit, want ook d e s t u w w a l l e n a a n d e overzijde v a n W a a l e n Rijn, r o n d o m N i j m e g e n , d a n k e n hun ontstaan a a n d e z e l f d e e n o r m e ijslob. In d e tijd dat d e gletsjer z i c h w e e r terugtrok e n er e n o r m e h o e v e e l h e d e n smeltwater v r i j k w a m e n , brak d e rivier d e Rijn met groot g e w e l d d o o r d e z e h e u v e l r u g . H e t gat dat daarbij o n t s t o n d , doet n o g altijd dienst a l s poort voor d e rivier, die s i n d s d i e n o v e r i g e n s heel wat rustiger e n s m a l l e r is geworden.

J

D e top v a n d e Elterberg w e r d d u i z e n d jaar g e l e d e n al bekroond door het b e f a a m d e klooster Elten. Dit adellijke vrouwenklooster h a d grote bezittingen in d e lage l a n d e n , z o d a t haar invloed Kerk en oude raadhuis van Elten De Eltenerberg met kloosterrui'ne, in de 17de eeuw.

Een rivierverbeterins van het jaar nul O m d a t op d e splitsing v a n Rijn e n W a a l wordt b e p a a l d , hoe het water over o n s land wordt v e r d e e l d , h a d d e n alle v r o e g e r e heren en m a c h t e n uit d e delta e e n g o e d e reden o m met hun

Logistiek van het jaar nul: een Romeinse rijnaak ligt naast een oorlogsgalei aan de steiger te wachten op bevoorrading via de weg'. De Classis Germania' of 'Romeinse vloot van de Rijn', was een belangrijk zelfstandig legeronderdeel.

t e n g e l s a a n die kraan te zitten, z o d r a z e naar hun m e n i n g te v e e l of juist te weinig water k r e g e n t o e b e d e e l d . Dat gaf in d e loop der e e u w e n natuurlijk e e n gekibbel v a n jewelste. D e R o m e i n s e v e l d h e e r D r u s u s , e e n stiefzoon van keizer A u g u s t u s , w a s de eerste die e e n g r e e p d e e d . D r u s u s wil voor zijn veldtochten in 12 voor C h r . , de Nederrijn e n d e U s s e l a l s v a a r w e g benutten. O m d a t de Rijn d a a r v o o r te o n d i e p blijkt, ziet hij z i c h g e d w o n g e n o m op de splitsing v a n Rijn e n W a a l e e n ' M o l e s ' a a n te l e g g e n , e e n 'gevaarte'. Dit i m p o s a n t e waterstaatkundige kunstwerk moet m e e r water v a n d e W a a l afleiden en in d e Rijn d w i n g e n . D a a r n a a s t g r a v e n D r u s u s ' l e g i o e n s o l d a t e n o o k nog e e n of twee k a n a l e n . D e z e m a a t r e g e l e n functioneren kennelijk g o e d , want als de M o l e s tachtig jaar later d o o r o p s t a n d i g e inboorlingen wordt doorg e s t o k e n , k o m e n d e rivieren ten n o o r d e n v a n de B e t u w e bijna

vYFGA»l§RC

g e h e e l d r o o g te liggen. In de buurt v a n d e M o l e s , op e e n kruispunt v a n w e g e n , staat e e n R o m e i n s fort. Het draagt d e n a a m C a r v i u m , wat v o l g e n s taalkundigen e e n Latijnse vertaling kan zijn v a n de o u d e r e i n h e e m s e n a a m ' H e r w e n ' . Dat betekent z o v e e l a l s ' m o e r a s -

MlLHfGPKVSC /\NNOW0CY6TIPX CARVJC*QvVO.EM'l SEPYlTV.yESTEXTE

w e i d e v a n Her..of G e r ' . Dit ' c a s t e l l u m ' wordt d e e l s benut d o o r s o l d a t e n v a n het E e r s t e L e g i o e n . D e grafsteen van e e n v a n h e n , die in 1938 uit d e Bijlandse W a a r d wordt o p g e b a g g e r d , b e v e s t i g d d e directe relatie t u s s e n C a r v i u m e n d e M o l e s v a n Drusus. Want op d e z e s t e e n , staat luid e n duidelijk g e s c h r e v e n : ( b e g r a v e n te) ' C a r v i o a d M o l e m ' , C a r v i u m bij d e M o l e s . E ^ ^ B o e hoofdkraan van Ne^ajmd

i

De 1ste eeuwse grafsteen van Marcus Manilius, uit de regio Genua, soldaat van het 1ste Legioen, 35 jaar oud, met 16 dienstjaren, begraven te Carvium bij de Moles. Zijn erfgenaam heeft deze steen

reikte tot a a n d e N o o r d z e e k u s t . Z o b e s c h o u w d is Elten d u s |

Spykerweg/Oude

e e n stukje N e d e r l a n d s e cultuurhistorie e n het is d a a r o m niet

Kleefsepostweg volgen tot

z o v r e e m d dat het n a d e T w e e d e W e r e l d o o r l o g o o k n o g e e n

eerste afslag rechts, Spijker-

tijdje tot o n s land heeft b e h o o r d . In d e jaren z e s t i g is d e

weg, na 200 m rechts zicht

g e m e e n t e toch w e e r n a a r d e B o n d s r e p u b l i e k t e r u g g e g a a n .

op hoogliggende boerderij. km 15 Een 17de eeuwse veerponl tegenover de Eltenerberg.

,

Oude tolhBi toinuis

Het tolhuis v a n Lobith h a d e e n v o o r g a n g e r . V a n dit versterkte huis wordt v e r o n d e r s t e l d dat het o p d e v e r h o o g d e 'pol' heeft g e l e g e n w a a r nu d e boerderij 'Hof z u m W a l d e ' staat. Dat moet d a n ruim voor het jaar 1222 zijn g e w e e s t . E r zijn rondom d e z e boerderij in ieder g e v a l b a k s t e n e n g e v o n d e n d i e a a n dit tolhuis worden toegeschreven. g Spijkerweg blijven volgen, met scherpe bocht naar links tot aan de hoge dijk, Spijkse Dijk, rechtsaf. Doorrijden tot eerste afslag. km 17

Nieuwe Spijkse Overlaat Het is u m i s s c h i e n al o p g e v a l l e n ; er is o p d e z e plek niets b i j z o n d e r s te z i e n . Dat moet namelijk n o g k o m e n . Het dijkvak t u s s e n hier e n d e steenfabriek is d e b e o o g d e lokatie v o o r d e n i e u w e overlaat Spijk. E r w a s e r hier altijd al eentje, m a a r d i e lag t e g e n T o l k a m e r a a n e n is in 1959 definitief g e s l o t e n . D e z e n i e u w e overlaat voor d e ' G r o e n e R i v i e r ' in het R i j n s t r a n g e n g e b i e d is wat grootschaliger als h a a r v o o r g a n g e r .

Een toekomstbeeld? De overlaat 'gewoon' en bij hoogwater (boven). Verleden tijd? Het verlaten ovencomplex van een steenfabriek bij Spijk (rechts).

|

Doorrijden, bij de

volgende afslag rechtsaf, Tengnagelwaard. km 19

Het Gevaarte in de stroom H o e z a g d e M o l e s er uit? Z e k e r niet a l s e e n d a m , z o a l s veel historici v r o e g e r m e e n d e n , want e e n echte afsluitfunctie kan dit kunstwerk nooit h e b b e n g e h a d . Het a f d a m m e n v a n o n z e grootste rivier w a s , z e k e r met d e waterstaatkundige m i d d e l e n v a n t o e n , namelijk niet a a n d e orde. M a a r d e b e n a m i n g ' M o l e s ' duikt echter n o g m a a l s op in d e biografie v a n D r u s u s e n d a n wordt er e e n fors h a v e n h o o f d m e e b e d o e l d dat uitsteekt in z e e . O n s 'gevaarte' z a l d u s e v e n e e n s e e n e n o r m e krib zijn g e w e e s t die, g e z i e n zijn functie, pal op het punt v a n d e splitsing lag. D e watertechneut noemt zoiets t e g e n w o o r d i g e e n ' s c h e p h o o f d ' of ' l e i d a m ' . E e n s c h e p h o o f d ligt als e e n n a a r v o r e n g e b o g e n arm in d e rivier o m z o v e e l mogelijk water op te v a n g e n e n n a a r opzij te l e i d e n . Bij dit werk kan hij w o r d e n o n d e r s t e u n d d o o r e e n of m e e r kribben a a n d e a n d e r e oever, die tot taak h e b b e n o m d e hoofdstroom in zijn richting te ' d u w e n ' . Het m o o i s t e h e d e n d a a g s e v o o r b e e l d v a n e e n s c h e p h o o f d ligt nog s t e e d s in dit g e b i e d e n staat b e k e n d a l s d e ' P a n n e r d e n s e K o p ' . Voordat het w e r d a a n g e l e g d in 1707, vervulden het fort S c h e n k e n s c h a n s e n d e erop a a n s l u i t e n d e Boterdijk bij T o l k a m e r d e z e l f d e functie. E r is hier d u s s p r a k e v a n e e n 2 0 0 0 jaar o u d e traditie.

Gciocht: een megaspeld in de hooiberg Wat er n a d e R o m e i n s e tijd met d e M o l e s en d e k a n a l e n is g e b e u r d , weten w e niet. D e k a n s is erg groot dat D r u s u s ' G e v a a r t e , dat i m m e r s in het rivierbed l a g , g e w o o n d o o r d e kracht v a n het water is w e g g e s p o e l d , p r e c i e s z o a l s later ook met d e helft v a n d e Boterdijk is g e b e u r d . Zijn k a n a l e n k u n n e n z i c h tot n i e u w e rivieren h e b b e n ontwikkeld, of juist s i m p e l w e g zijn d i c h t g e s l i b d . S i n d s hun s p o o r l o z e verdwijning h e b b e n vele o u d h e i d k u n d i g e n er v e r g e e f s n a a r g e z o c h t . Het 'gevaarte' z o u v o l g e n s v e l e n o n d e r water in d e B i j l a n d s e W a a r d l i g g e n . M a a r a l s w e uitgaan v a n d e m e e s t recente b o d e m k u n d i g e v e r k e n n i n g e n , is dat onwaarschijnlijk o m d a t d e niet daar, m a a r in d e h a l v e m a a n t u s s e n E l t e n , Lobith, T o l k a m e r e n Schenkenschans zal hebben gelegen.

gm

riviersplitsing

De hoofdpoort van Castellum Carvium, 200 na Chr.

Tolhuis en molen (links) te Lobith in de 17de eeuw, gezien van over de Oude Rijn. Rechts de Schipperspoort.

40

Schippe

obith en Tolhuis

A l s u d e o u d e R i j n b e d d i n g gemist hebt, kunt u a a n d e hoogte w a a r o p de h u i z e n b o v e n u uit t o r e n e n , a l s n o g afleiden dat u zojuist d o o r d e v o o r m a l i g e rivier gefietst bent en nu t e g e n d e dijk opklimt. In d e s t e e g p a s s e e r t u e e n poortje: d e S c h i p p e r s poort. N a a r d e herkomst v a n d e z e poort is al v e e l g e r a d e n : w a s het e e n soort stadspoort of juist d e t o e g a n g s p o o r t tot het v e r d w e n e n k a s t e e l ? M a a r Lobith is nooit e e n o m m u u r d e stad g e w e e s t e n v o o r e e n kasteelpoort is dit boogje toch echt te w e i n i g i n d r u k w e k k e n d . D e functie e r v a n w a s waarschijnlijk wat a l l e d a a g s e r , want dit steegje gaf in d e 17de e e u w v e r m o e d e lijk t o e g a n g tot d e a a n l e g s t e i g e r w a a r a a n d e R i j n s c h i p p e r s hun boten m o e s t e n a f m e r e n o m tol te betalen. H u n boten l a g e n er e e n tijdje te w a c h t e n totdat z e gei'nspecteerd e n ingeklaard konden worden door de tolbeambten. O m smokkelp o g i n g e n tijdens die wachttijd te v o o r k o m e n , w e r d het g e b i e d rondom de douanesteiger hermetisch afgesloten en de t o e g a n g ertoe strikt g e c o n t r o l e e r d . Het ligt v o o r d e h a n d dat Huizen van Lobith, op de oude Rijndijk geplaatst.

d e g e n e die ' a a n w a r wilde g a a n , bij het poortje door d e wacht op s m o k k e l w a a r w e r d 'gevisiteerd'. E e n groots k a s t e e l s t o n d er hier o v e r i g e n s w e l , al k e n n e n w e dat o n d e r d e wat v e r h u l l e n d e n a a m 'het Tolhuis'. Het moet in 1222 zijn g e b o u w d e n heeft bijna v i e r e n e e n h a l v e e e u w a l s g r e n s p o s t dienst g e d a a n . In het jaar 1340 bijvoorbeeld, bracht d e z e tol voor de G r a v e n v a n G e l r e de lieve s o m o p v a n 4 7 . 4 7 2 p o n d V l a a m s , 12 s c h e l l i n g e n e n 11 groten, e e n fortuin voor die tijd. D e G e l d e r s e g r a v e n w a r e n in Lobith o v e r i g e n s niet d e e n i g e m a c h t h e b b e r s , want het grootste deel v a n d e plaats w a s in het bezit v a n d e G r a v e n v a n Kleef. H u n bezittingen l a g e n hier o m Routebeschrijving

A l s w e o o k rekening h o u d e n met d e ligging v a n het R o m e i n s e fort in d e Bijlandse W a a r d , biedt d e o m g e v i n g v a n Lobith e n T o l k a m e r duidelijk d e b e s t e k a n s e n . Vermoedelijk l a g e n

Reconstructie van de Romeinse riviersplitsing met 'Moles', castellum Carvium en Romeinse weg, gefotografeerd vanaf 2000 voet hoogte boven de Eltenerberg.

D r u s u s k a n a l e n echter buiten o n s e x c u r s i e g e b i e d , want e e n h e l e m o o i e h y p o t h e s e uit 1988, die stelt dat e e n v a n d e z e w a t e r w e g e n d w a r s d o o r H e r w e n n a a r d e O u d e Rijn heeft g e l o p e n , vindt h e l a a s o p n i e u w g e e n steun in d e b o d e m k u n d e .

Een Romeinse voorloper van het Pannerdens kanaal? H o e w e l er o p heel wat p l a a t s e n in d e B e t u w e e n directe o m g e v i n g D r u s u s g r a c h t e n w o r d e n v e r m o e d , lijkt er toch n o g e e n mogelijkheid o v e r het hoofd te zijn g e z i e n . B o d e m k u n d i g o n d e r z o e k wijst namelijk e e n plek ten w e s t e n v a n het P a n n e r d e n s k a n a a l a a n , w a a r z o ' n gracht kan h e b b e n g e l e g e n . Tot 5 0 0 jaar voor C h r . lag er o n d e r D o o r n e n b u r g het begin v a n e e n z e e r brede Rijntak die d w a r s d o o r d e B e t u w e in n o o r d westelijke richting s t r o o m d e . Dit water moet echter al voor d e R o m e i n s e Tijd zijn v e r l a n d , op e e n klein o n d e r d e e l n a . Dat w a s e e n zieltogend stroompje dat d e W a a l o n d e r D o o r n e n b u r g , v e r b o n d met d e O u d e Rijn bij C a n d i a . V o o r D r u s u s t r o e p e n macht, die grotendeels in N i j m e g e n w a s g e l e g e r d , b e t e k e n d e dit watertje e e n mogelijke verkorting v a n de aanvoerlijnen met z o ' n 2 5 kilometer, mits het b e v a a r b a a r w e r d g e m a a k t . E e n werk dat g e z i e n d e geringe lengte e r v a n , niet bijzonder moeilijk moet zijn g e w e e s t . Dit k a n a a l z o u d a n d e regelrechte v o o r l o p e r v a n het P a n n e r d e n s K a n a a l k u n n e n zijn g e w e e s t .

Een Romeins castellum leek nog het meest op een kleine, ommuurde stad. Carvium werd rond het jaar 200 benut door het 500 man sterke 'Tweede Bataljon van Romeinse Burger- vrijwilligers'. Op de achtergrond het kampdorp. Bij Carvium kan een brug over de Waal hebben gelegen.

e n o m met d i e v a n d e G e l d e r s e h e r e n . Kleef w e r d in d e m i d d e l e e u w e n o v e r i g e n s n o g nauwelijks a l s 'buitenland' e r v a r e n , want d e z e zelfstandige kleinstaat w a s n a u w gelieerd aan de 'landen' die stroomafwaarts lagen. I

Over het fabrieksterrein

tot einde, Schipperspoort linksaf, fietspad rechtdoor volgen tot aan de bebouwing van Lobith. Linksaf de

Oude W

Dorpdijk volgen tot aan Boterdijk, linksaf Boterdijk volgen tot aan de brug. km 20

D e Boterdijk is d e belangrijkste o u d e dijk in dit g e b i e d . V r o e g e r liep d e z e met e e n b o o g n a a r het z u i d e n , o m d a a r a a n te sluiten o p het oorspronkelijke N e d e r l a n d s e fort S c h e n k e n s c h a n s , dat eigenlijk in d e Rijn lag. Dat b e t e k e n d e dat d e dijk niet a l l e e n d e o e v e r s v a n d e O u d e Rijn te v e r d e d i g e n h a d , m a a r o o k d e Rijn e n W a a l over e e n flinke afstand g e s c h e i d e n

De Oude Waal, het gevorkte blauwe watertje dat begint bij de molen op de Boterdijk.

m o e s t h o u d e n . In d i e zin k u n n e n w e d e Boterdijk b e s c h o u w e n als d e directe o p v o l g e r v a n de Drususdam. Die dubbele taak bleek uiteindelijk w e l e e n te z w a r e o p g a v e v o o r haar. In d e 1 7 d e e e u w w e r d het zuidelijke d e e l v a n d e Boterdijk d o o r b r o k e n d o o r d e w a s s e n d e rivier w a a r n a het restant g e h e e l met het water is w e g g e s p o e l d . Routebeschrijving

Ruimte voor de rivier Tot diep in d e m i d d e l e e u w e n h e b b e n jaarlijkse terugkerende overstromingen het land blank gezet. Toch heeft dat, c u r i e u s g e n o e g , nooit tot grote r a m p e n g e l e i d . W a n t juist doordat d e rivier tijdens die v o o r s p e l b a r e h o o g w a t e r p e r i o d e n breeduit e n o n g e h i n d e r d o v e r het land kon uitwaaieren, s t e e g het water l a n g z a a m e n nooit v e e l h o g e r d a n e n k e l e d e c i m e t e r s . Z o miste z e d e kracht o m h u i z e n en b o m e n m e e te s l e p e n in h a a r k i e l z o g of d i e p e kolkgaten uit te s c h u r e n in het l a n d . Hooguit h a d d e n d e m e n s e n op hun o e v e r w a l e n i g e tijd last v a n 'natte v o e t e n ' . A l l e e n als het hoogwater toevallig s a m e n v i e l met e e n flinke storm, kon het o p g e z w e e p t e water

Hoever het water maximaal kon stijgen voor de aanleg der dijken (boven). Later werden buitendijks hoge terpen noodzakelijk (onder).

s c h a d e a a n r i c h t e n . M a a r d e v e l e angsta a n j a g e n d e streekverhalen o v e r vernietigende overstromingsrampen en ander watergeweld s t a m m e n uit later tijd, toen de rivier al t u s s e n h o g e dijken zat o p g e s l o t e n e n z i c h alleen nog met fors g e w e l d uit die n a u w e o m s i n g e l i n g kon bevrijden.

• l

.v hoofdkraan van N e d ^ ^ d )

ui
D e brug die u p a s s e e r t ligt op d e positie w a a r v o o r 1600 d e O u d e W a a l s t r o o m d e , e e n rivierloop die al lang g e l e d e n b e g o n te v e r l a n d e n . A l weet n i e m a n d p r e c i e s h o e l a n g , want de s c h a t t i n g e n lopen uiteen v a n 5 0 0 tot 2 5 0 0 jaar g e l e d e n . Z e k e r is dat het restwater p a s o m s t r e e k s 1600 definitief is a f g e d a m d . Het is z e l f s niet o n d e n k b a a r dat d e d a m v a n D r u s u s op d e z e l f d e plek heeft g e l e g e n . E e n positie e r g e n s t u s s e n dit punt e n o n s v o l g e n d e e x c u r s i e p u n t is s o - w i e - s o het m e e s t a a n n e m e l i j k voor dit v r o e g s t e grote waterwerk in o n s l a n d . J e gaat je bijna a f v r a g e n of d e n a a m v a n d e wijk 'de ErdwaP oftewel ' A a r d e n w a l ' , die w e z o direct a a n o n z e rechterhand z u l l e n p a s s e r e n , er iets m e e v a n d o e n heeft.

g Boterdijk volgen, wordt Hoofdstraat. Waar de Boterdijk overgaat in de Hoofdstraat, linksaf. Bij het kruispunt rechts: u rijdt tegen de Rijnboulevard aan. km 21

ilevard, vooirmalise overlaat Rijnboul en het peilhuis Rij kswaterstaat O p d e R i j n b o u l e v a r d h e b b e n w e d e grote rivier bereikt, die hier o v e r i g e n s het Bijlands K a n a a l wordt g e n o e m d . Dat k a n a a l w a s e e n m e a n d e r a f s n i j d i n g die in 1 7 8 4 tot s t a n d k w a m e n z i c h in e n k e l e jaren tot d e h o o f d s t r o o m ontwikkelde. D o o r d e n o r m a l i s e r i n g in d e 19de e n 2 0 s t e e e u w v o r m e n de v r o e g e r z o v e r s c h i l l e n d e d e l e n v a n d e rivier nu feitelijk e e n lang k a n a a l . E v e n ten o o s t e n v a n het o u d e c e n t r u m v a n Tolkamer, bij d e

De Spijkse overlaat, zoals die nog tot 1959 heeft gefunctioneerd (links). Tegenwoordig sluit een hoge basaltdijk de voormalige Oude Rijnmonding bij Tolkamer hermetisch af (rechts).

h o g e flats, eindigt d e B o v e n - R i j n . Hier lag s i n d s 1740 de overlaat, e e n v e r l a a g d dijkvak, w a a r d o o r de rivier bij hoogwater a l s n o g kon afwateren op d e R i j n s t r a n g e n . T e g e n w o o r d i g ligt hier w e e r e e n h o g e , met b a s a l t b l o k k e n versterkte dijk.

Eeil

W a p e n W C d l O O p

met het

Hebben de dijken de waterwolf bedwongen W a t e r

E e n vraagje: a l s d e 'vrije' rivier niet z o heel v e e l overlast gaf, w a a r o m h e b b e n d e m e n s e n d a n ooit dijken o p g e w o r p e n ? Want w e w e t e n i m m e r s dat de g e h e l e O v e r b e t u w e t u s s e n 8 0 0 en 1200 is bedijkt. G e n e r a t i e s onderwijzers h e b b e n o n s d a n ook uitgelegd, dat d e waterwolf a a n v i e l e n dat we o n s d a a r t e g e n m o e s t e n g a a n v e r s c h a n s e n achter h o g e dijken. Echt w a a r ? Vergeet dat p r o p a g a n d a v e r h a a l maar. D e eerste dijken brachten namelijk h e l e m a a l g e e n veiligheid voor d e m e n s , dat w a s zelfs niet d e b e d o e l i n g . Integendeel, dijken m o e s t e n alleen d e landbouwproduktie v e r h o g e n . D e o u d s t e dijken, wij z o u d e n slechts v a n ' k a d e n ' s p r e k e n , lagen namelijk niet rondom de huizen e n d e d o r p e n , m a a r h a d d e n slechts jonge plantjes e n a k k e r s te b e s c h e r m e n t e g e n e e n o n v e r w a c h t kopje-onder. D e ' g e w o n e ' jaarlijkse overstroming w a s w e l i s w a a r g e e n ramp voor de boer, m a a r e e n late overstroming, op het v e r k e e r d e m o m e n t in het g r o e i s e i z o e n , b e d r e i g d e zijn oogst wel degelijk. O m d a t dit 'dijken' o p b r e n g s t v e r h o g e n d werkte, paste i e d e r e e n het toe. Het water dat z o echter s t e e d s minder ruimte kreeg t o e b e d e e l d , s t e e g d a a r o m bij iedere v o o r j a a r s o v e r s t r o m i n g w e e r wat v e r d e r e n d e k a d e n m o e s t e n m e e g r o e i e n . Z o ontwikkelden k a d e n z i c h tot dijken e n ontstond er e e n w a p e n w e d l o o p t u s s e n water e n m e n s . W e h e b b e n d e grote b o z e waterwolf d u s min of m e e r zelf g e s c h a p e n , bij o n z e h a r d n e k k i g e p o g i n g e n o m dat machtige creatuur in e e n v e e l te krap b e m e t e n hok te drijven.

| D e hoofdkraan van Ne<

gffl

° ebben ze het gevaar van overstromingen f n

i n d e

l o o p d e r

e e u w e n

j u i s t

v e r s , e r k , ?

D a a r v o o r staat het peilhuis v a n Rijkswaterstaat. E e n digitale d i s p l a y a a n voor- e n achterzijde maakt het mogelijk o m het v e r l o o p v a n ' d e w a t e r s t a n d e n v a n h e d e n m o r g e n bij Lobith' 'life' te v o l g e n . H e t eigenlijke peilstation Lobith lag tot e n k e l e jaren g e l e d e n bij d e v l u c h t h a v e n ten w e s t e n v a n het dorp, m a a r is inmiddels verplaatst n a a r B i m m e n , a a n d e overzijde v a n d e rivier, w a a r d e N e d e r l a n d s e e n Duitse waterstaat nu s a m e n w e r k e n . O p d e 'kop' v a n het o u d e dorp staat, v e r s c h o l e n a c h t e r d e terrasjes (en e r m e e v e r b o n d e n d.m.v. e e n loopbrug), het v o o r m a l i g e d o u a n e k a n t o o r . H o e w e l er a a n d e R i j n k a d e al z e k e r s i n d s 1750 e e n 'tolhuis' heeft g e s t a a n , heeft dit g e b o u w , dat nu poseert a l s 'Hotel d e T o l k a m e r ' , n o g g e e n e e u w a l s z o d a n i g dienst g e d a a n . I

Aan het westelijk einde

Europakade, rechtsaf Polweg, vanaf de eerste kruising het fietspad volgen. Aan einde fietspad linksaf en onmiddellijk weer rechts, de dijk volgen. Langs

Bijlandsse Waard, IDrususdam, Castclluurn Carvium cn Oud-Herwen

scheepswerven en rivier fietsen totdat u de hoge

In d e jaren derig v a n d e twintigste e e u w , d e p e r i o d e w a a r i n d e

fietsbrug over het

B i j l a n d s e W a a r d l a n g z a a m w e r d u i t g e b a g g e r d , k w a m e n er met

verbindingskanaal met de

d e b a g g e r talloze R o m e i n s e v o n d s t e n naar b o v e n . H e t w a r e n

Bijlandsche Waard bereikt.

er z o v e e l e n v a n z o v e r s c h i l l e n d e a a r d , dat w e m o g e n c o n c l u -

km 24

d e r e n dat er in d e z e p l a s e e n belangrijke R o m e i n s e nederzetting moet h e b b e n g e l e g e n . E r w a s o o k e e n uitzonderlijke vondst bij, namelijk e e n grafsteen v a n e e n R o m e i n s e l e g i o e n s o l d a a t . D a a r o p s t o n d d e Latijnse n a a m v a n d e plaats g e s c h r e v e n a l s ' C a r v i o a d M o l e m ' . Dat m a a k t e direct duidelijk dat hier het c a s t e l l u m C a r v i u m l a g , e e n fort dat w e o o k uit historische b r o n n e n k e n n e n . Routebeschrijving

.

:

,

49 mm*: - *-••

Gehakketak rond de hoofdkraan R o n d 1500 breekt d e W a a l ter hoogte v a n het latere S c h e n k e n s c h a n s d o o r h a a r o e v e r s e n ontstaat er e e n n i e u w e

De Ooysedijk bij Zevenaar functioneerde tot 1747 als de belangrijkste hoofd- of bandijk langs dit gedeelte van de Rijn. Daarna deed deze waterwering alleen nog bij hoogwater dienst.

W a a l t a k , het V o s s e g a t . D e O u d e Rijn e n de O u d e W a a l krijgen d a a r d o o r te weinig water e n te v e e l slib a a n g e l e v e r d e n b e g i n n e n r a z e n d s n e l te v e r l a n d e n . D e t o e n a m e v a n d e waterafvoer maakt d e n i e u w e W a a l t a k juist e e n stuk breder e n onrustiger, z o d a t d e m e a n d e r v o r m i n g achter d e splitsing flink wordt v e r s n e l d . Dat z a l tot de o n d e r g a n g van het o u d e H e r w e n leiden. Bij d e Rijn-Waalsplitsing w o r d e n d a a r o m s t e e d s n i e u w e k u n s t w e r k e n a a n g e l e g d o m het water in h a a r vertrouwde loop te fixeren. M a a r d e m e e s t e d a a r v a n blijken t e v e r g e e f s . D e t e c h n i s c h e m i d d e l e n o m e e n rivierloop 'bij te sturen',

rechter bladzijde onder: Het weggespoelde Oude Herwen (links) en het al eerder in de Waal verdwenen kasteel de Bijlant. getekend rond 1650.

w a r e n tot 1850 i m m e r s uiterst beperkt. Politiek g e h a k k e t a k versterkte die m a c h t e l o o s h e i d n o g . Want h o e w e l d e ' Z e v e n V e r e e n i g d e P r o v i n c i e e n ' in n a a m wel s a m e n w e r k t e n , ging het er in d e praktijk v a a k weinig e e n d r a c h t i g a a n toe. Rijn- e n U s s e l s t e d e n z o a l s A r n h e m , Utrecht e n D e v e n t e r h a d d e n nu eenmaal andere belangen als Waalsteden zoals Nijmegen en Dordrecht. A l l e e n die w a t e r s t a a t s w e r k e n , die bijdroegen a a n het b e h o u d v a n d e status q u o , bleken h a a l b a a r e n d a n n o g a l l e e n a l s z e met gepaste 'zuunigheid' werden uitgevoerd.

De vesting Schenkenschans, die midden in de stroom lag, vormde in de 17de eeuw het belangrijkste bastion op den Rhijn' van de Republiek. Nu ligt het als een gestrande walvis, te midden der Duitse akkers, buiten ons excursiegebied.

Volgens sommige naamk u n d i g e n z o u het t o p o n y m C a r v i u m z e l f s de latijnse vertaling v a n d e o u d e r e prehistorische p l a a t s n a a m ' H e r w e n ' k u n n e n zijn, dat z o v e e l betekent a l s ' m o e r a s w e i d e ' . M a a r het t w e e d e deel v a n d e n a a m w a s nog fantastischer, want er stond letterlijk: C a r v i u m bij 'het G e v a a r t e ' . Met die aanduiding ' M o l e s ' kan alleen maar de Drususdam zijn b e d o e l d e n z o h e b b e n w e d a n eindelijk z e k e r h e i d o v e r d e g l o b a l e positie v a n dit lang g e z o c h t e object. Over Tolkamer kijken we naar de Bijlandse Waard, rechtsboven. De Romeinse vondsten werden gedaan in de buurt van het eilandje.

D e v o n d s t e n b l e k e n ook n o g e e n patroon te v e r t o n e n , want het ging o m e e n g e b i e d o p d e b o d e m v a n d e plas v a n o n g e v e e r 2 0 0 bij 7 0 meter, w a a r e e n grote concentratie tufsteen l a g . Dat w a s het s t a n d a a r d R o m e i n s e b o u w m a t e r i a a l in d e z e s t r e k e n . D e ' g e w o n e ' n e d e r z e t t i n g s v o n d s t e n t u s s e n het tufsteen, m a k e n eigenlijk w e l duidelijk dat hier het d o o r de rivier w e g g e s p o e l d e fort moet zijn g e v o n d e n . D e M o l e s lag d a n in d e directe o m g e v i n g e r v a n . In d e plas liggen o v e r i g e n s niet a l l e e n R o m e i n s e m i n e s , m a a r ook die v a n het m i d d e l e e u w s e dorp H e r w e n . Dat v e r d w e e n in d e 18de e e u w l a n g z a a m in e e n z i c h v e r p l a a t s e n d e W a a l m e a n d e r . D e b e d r e i g d e d o r p s k e r n b e s t o n d in 1750 n o g

| Bij de toegang tot de Bijland, rechtsaf en over fietspaden de richting Pannerden volgen. Langs de veerpont naar Miilingen tot aan de oude sluis. km zr

uit vijf h u i z e n a a n d e dijk e n d e kerk, die wat achteraf a a n d e ' K e r k s t e e g ' lag. D e dijken die dit dorp m o e s t e n b e s c h e r m e n , w e r d e n echter keer op keer d o o r b r o k e n , totdat m e n het o u d e dorp, rond 1760, n o o d g e d w o n g e n ontruimde en naar d e huidige plek v e r h u i s d e . D e resten v a n het verlaten H e r w e n m o e t e n nu in d e n o o r d w e s t h o e k v a n d e Bijland liggen.

Routebeschri jving

Een gracht van Troje A l l e e n in z e e r b a n g e tijden, a l s d e b e l a n g e n v a n d e waterstaat 'toevallig' parallel liepen a a n die v a n d e f e n s i e , bleek er politiek e n financieel s o m s wat m e e r mogelijk te zijn. Z o viel d e inrichting v a n e e n n i e u w e riviersplitsing in 1590 m o o i s a m e n met d e b o u w v a n het fort S c h e n k e n s c h a n s op die plek. M a a r toen duidelijk w e r d dat d e rivier z i c h d a a r niet liet v a s t p i n n e n , m o e s t er j a r e n l a n g vruchteloos w o r d e n v e r g a d e r d o m e e n v o o r i e d e r e e n a a n v a a r d b a r e n i e u w e o p l o s s i n g te v i n d e n . O o k in dit g e v a l bracht e e n krijgslist d e v e r l o s s e n d e doorbraak. A l d u s w e r d in 1 7 0 5 het P a n n e r d e n s k a n a a l g e g r a v e n , in d e v o r m v a n e e n liniegracht, z o n d e r verbinding met d e W a a l of d e Rijn. T w e e jaar later bleek het e c h t e r e e n T r o j a a n s P a a r d te zijn, toen d e z e gracht op s i m p e l e wijze w e r d v e r g r a v e n tot e e n waterstaatkundige ' b y p a s s ' , o m d e o u d e Rijnstroom e e n nieuwe b o v e n m o n d te g e v e n e n d e rivier z o w e e r al v a n o u d s te laten functioneren. D a a r m e e k w a m d e a c h t e r l i g g e n d e b e d o e l i n g v a n d e p l a n n e n m a k e r s a l s n o g a a n het licht... Uiteindelijk d w o n g d e langdurige crisis d e kibbelende g e w e s t e n tot e e n n i e u w e waterstaatkundige a a n p a k . E e n r e e k s v r o e g e waterstaatkundigen e n l a n d m e t e r s k r e e g hier in d e 18de e e u w d a n ook d e k a n s e e n n i e u w e w e t e n s c h a p p e l i j k e a a n p a k voor i n g e w i k k e l d e hydrografische p r o b l e m e n te ontwikkelen. Feitelijk bleek dit d e geboorte v a n Rijkswaterstaat, ook al ligt het officiele geboortejaar v a n d e z e organisatie p a s in 1798.

De vesting Schenkenschans was door middel van de Boterdijk met het achterland verbonden. Toen de Waal door deze dijk brak, was het lot van de Oude Rijn (en van Schenkenschans) definitie! bezegeld Een van de ontwerptekeningen van het Pannerdens kanaal.

rv^/.

.Ze

r*mt*M,-JZm*

*

~ 4

/ir,/. ****** /, •Ji.jte**',,, m„e AZk\M*t**)*m* S*m MM / m1>At • / \i$mm+**€ r H

/J?.* .Jfr*./r*

" /'tlnrjer.re

SUM. i>._.i

«*r
S*„w*«*S

rSi/ct'

y

De hoofdkraan van Nei ILL

/ . //

////•/•.)'

Waal en een strandje Sluis O ude H O p het e e r s t e g e z i c h t lijkt het e e n wat c u r i e u s b e e l d uit d e industriele a r c h e o l o g i e : e e n v e r v a l l e n m e t e r s h o g e s t a l e n s l u i s d e u r die e e n o n d i e p , s m a l watertje afsluit. M a a r d e z e d e u r is hier destijds niet voor niets n e e r g e z e t , hij sloot d e o u d e m e a n d e r v a n d e W a a l af, d e riviertak die tot 1784 d e hoofdgeul v a n d e rivier w a s . D o o r d e a a n l e g v a n d e watersportplas d e Bijland, die in o p e n verbinding staat met d e W a a l , w e r d e e n sluis op d e z e plek o v e r b o d i g . S i n d s d i e n staat het i m p o s a n t e g e v a a r t e hier w e g te r o e s t e n . Er v o o r ligt e e n klein, m a a r a a r d i g rivierstrandje, dat h e l a a s a l l e e n d o o r middel v a n e e n klimpartij te b e r e i k e n is. Direct a a n d e waterlijn g r o e i e n r i e t b o s s e n e n erachter schiet het ooijbos o p , dat voornamelijk uit wilg bestaat. Bij het p o o t j e b a d e n s c h o e n e n a a n h o u d e n , want er ligt n o g a l wat puin op d e b o d e m .

• Door tot eerste onverharde pad links, Kijfwaard. Kijfwaard volgen langs de steenfabriek tot de afslag rechts, richting Pannerden, rechtsaf. km 29

berdense Waard L a n g s d e L o b b e r d e n s e w e g m a k e n w e k e n n i s met d e o p e e n v o l g e n d e f a s e n waarin er langs d e grote rivieren t e g e n w o o r d i g n i e u w e n a t u u r g e b i e d e n w o r d e n ingericht. Daarbij moet d e Routebeschrijving

De rivier bcteugcld Vanaf d e 19de e e u w heeft Rijkswaterstaat d e grote rivieren g e r e g u l e e r d , oftewel ' g e n o r m a l i s e e r d ' . Dat werk b e h e l s d e o n d e r m e e r het verwijderen v a n o b s t a k e l s e n lastige b o c h t e n in d e h o o f d g e u l , het o p diepte b r e n g e n d a a r v a n e n het b e s c h e r m e n v a n d e o e v e r s door dijkverbeteringen, o e v e r versterkingen e n d e a a n l e g v a n kribben. K r i b b e n b e s t o n d e n trouwens al ruim v o o r die tijd, m a a r h a d d e n toen m e e s t a l e e n heel a n d e r e functie, namelijk o m land a a n te w i n n e n . Die o u d e r e kribben s t a k e n hun n e u z e n ook niet recht in d e rivier, z o a l s t e g e n w o o r d i g , m a a r liepen s c h u i n 'met d e stroom m e e ' . Z e w a r e n ook langer, o m z o v e e l mogelijk z a n d op te v a n g e n . L a n d a a n w i n n i n g w a s e e n particulier nevenbedrijf v a n de heren

Deze kaart uit 1752 geeft uiterst nauwkeurig de veranderde loop van Rijn en Waal weer in 1696 en in 1752.

die de o e v e r l a n d e n b e z a t e n . S o m s l e g d e n zij a a n beide zijden v a n d e rivier lange kribben in het water e n d a n m o e s t e n d e s c h i p p e r s m a a r z i e n dat z e z o n d e r brokken d o o r de kolkgaten t u s s e n d e kribhoofden k o n d e n l a v e r e n . Dat w a s z o i e t s a l s b o m e n planten op de o p e n b a r e w e g , wat toen trouwens ook e e n getolereerde praktijk w a s . D e n i e u w e 19de e e u w s e ordeningsdrift v a n Rijkswaterstaat m a a k t e e e n e i n d e a a n dergelijke m i s s t a n d e n e n pinde d e rivier en h a a r gebruikers vast, op d e hen toegemeten normen.

onder: Een genormaliseerde rivier: het Pannerdens Kanaal (vooraan) en de Nederrijn met kribben. Rechts de uitgebaggerde Loowaard, deel van de voormalige Oude Rijnloop, waar eveneens een Romeins castellum heeft gestaan.

De kerk van Pannerden stond er rond 1750 wat minder florissant bij... rechts: Nieuwe natuur in de Lobberdense Waard

ontgronding v a n het g e b i e d d o o r d e baksteenindustrie tot n i e u w e natuur l e i d e n , in e e n d r a c h t i g e s a m e n w e r k i n g d u s t u s s e n s c h i j n b a a r totaal v e r s c h i l l e n d e b e l a n g e n g r o e p e n . Eerst p a s s e r e n w e d e kleigaten v a n d e steenfabriek, d i e n o g s t e e d s w o r d e n u i t g e g r a v e n . D e z e v e r s e z a n d - e n g r i n d p l a s s e n zijn n o g a l g r o o t s c h a l i g e n betrekkelijk k a a l , m a a r h o e dichter w e P a n n e r d e n n a d e r e n , d e s te m e e r nemt d e begroeiing e n d e b e s l o t e n h e i d v a n het g e b i e d toe. A a n het eind v a n d e z e w e g

g De dijk oversteken,

zien w e het b e o o g d e eindresultaat, e e n p l a s s e n - e n m o e r a s -

Pannerden in, Haspelstraat

boslandschap waar de 'staande' en de trekvogelbevolking

volgen tot aan Schoolstraat,

g r a a g verblijft.

linksaf. Volgen tot kerk, eerste afslag linksaf, Kerkstraat en volgen tot Rijndijk, rechtsaf. Na 400 m ligt links de overlaat. km 31

Groene rivi

rlaat, vccrbrug

De Groene rivier, stromend en in (tijdelijke) rust.

A a n uw linkerhand is nu d e G r o e n e Rivier te z i e n . D e ' d r e m p e l ' of grindbak vormt d e eigenlijke overlaat, het b e w u s t v e r l a a g d e dijkvak w a a r o v e r het rivierwater tijdens h o o g w a t e r in d e w e i d e n erachter k a n s t r o m e n .

Vanuit hat verleden naar dc toekomst In de 19de en 20ste eeuw werden er tal van nieuwe technologische middelen in de strijd geworpen tegen de wateroverlast. Maar bij dramatische gebeurtenissen als het hoogwater van 1993 en 1995 werd ook duidelijk, dat we er met een louter technologische aanpak nooit zullen komen. Er is simpelweg teveel water en dus is er meer ruimte nodig voor de rivier. Daarom heeft het Kabinet besloten dat de Rijn op korte termijn bij Lobith 16.000m /sec moet kunnen afvoeren en bij klimaatsveranderingen in de toekomst wellicht zelfs 18.000 m3/sec. Sinds vijf jaar bestaat er ook een nieuwe aanpak voor dit probleem, neergelegd in het programma 'Ruimte voor de Rivier'. Daarbij worden nu meerdere doelen nagestreefd. Naast het verbeteren van de veiligheid, moet namelijk tevens de ruimtelijke kwaliteit van het gebied worden behouden en zo mogelijk, nog verbeterd. De bedoeling is, om hier een veilige, aantrekkelijke en functionele leefomgeving te ontwerpen die, ook in de toekomst haar waarde behoud. De natuurwaarden en de cultuurhistorie van het gebied vormen belangrijke inspiratiebronnen voor het ontwerp. 3

De toekomst? De Nieuwe Spijkse overlaat in

w e r k i n

9

Het grind moet v o o r k o m e n dat het instromende water grote g a t e n kan s l a a n in d e b o d e m . Dat er n a d i e inundatie s p r a k e is v a n e e n echte rivier, kunt u z i e n a a n d e h o g e brug v e r d e r o p , d i e d a n fungeert a l s verbinding met het eiland w a a r d e pont n a a r D o o r n e n b u r g aanlegt. Dit w a s d e eerste brug in N e d e r l a n d die in v o o r g e s p a n n e n beton is uitgevoerd. |

Door over de Rijndijk en

op de kruising rechtdoor tot begin fietspad, hier rechtsaf, Deukerdijk. Volgen tot de eerste afslag links, Berghoofdseweg linksaf. Volgen tot de brug

i3M«

Oude R

over Oude Rijn. km as N o g e e n laatste blik o v e r d e v e r l a n d e O u d e Rijn, voordat w e Het laat-19de eeuwse Pannerdense fort, gelegen op de 'Kop', heeft de Sterrenschans uit 1705 opgevolgd.

d e dijk w e e r o p g a a n e n het lage g e b i e d verlaten. Doordat dit g e d e e l t e v a n d e O u d e Rivier het langst g e e n s t r o m e n d water m e e r g e z i e n heeft, zijn d e s t r a n g e n hier g r o t e n d e e l s met riet d i c h t g e g r o e i d . Dat geeft z e het a a n z i c h t v a n e e n soort Biesboschkreek.

De oude rivier zorgt voor nieuwe natuur?

Cultuur- en natuurwaarden Een deel van de cultuurwaarden in het Rijnstrangengebied worden in dit boekje besproken. Zo vinden we hier bijvoorbeeld de oude Romeinse Rijksgrens, de Limes. Deze Limes is ook onderwerp van een Nationaal Belvedere-project. Zo zou bijvoorbeeld de reconstructie van het Romeinse castellum Carvium, waar momenteel naar wordt gestreefd, in beide projekten kunnen passen. Rijnstrangen maakt tevens deel uit van het nationaal landschap 'de Geldersche Poort' en is als zodanig een belangrijk recreatiegebied voor de groeiende agglomeratie Arnhem-Nijmegen. Europees gezien is het Rijnstrangengebied van groot belang als leefgebied van bepaalde vogelsoorten. In een moerasachtige omgeving leven hier o.a. zwarte stem, roerdomp, woudaap, grauwe gans, grote karekiet, aalscholver en porseleinhoen, naast bevers en kamsaiamanders. Dat zijn allemaal zaken waarmee een nieuw ontwerp rekening te houden heeft.

Hoe gaat het verder? Over de voorlopige plannen die in 'Ruimte voor de Rivier' al zijn ontwikkeld, is een planologische kem beslissing opgesteld (PKB). Deze PKB beschrijft op hoofdlijnen de te nemen ruimtelijke maatregelen en hun effecten en wijst de locaties aan waar specifieke maatregelen worden getroffen. In dit gebied gaat het vooral over het voomemen om de Oude Rijnstrangen opnieuw als overloopgebied in te richten en daartoe een nieuwe overlaat te maken bij Spijk. Over de noodzaak om dat te doen wordt overigens pas in 2015 beslist. In overleg met alle betrokkenen worden deze plannen dan verder uitgewerkt tot inrichtingsplannen. 30

De hoofdkraan van Net

Het 'oude' Berghoofdseveer, nog maar een halve eeuw geleden.

|

Berghoofdseveerweg

volgen, gaat over in Oliemolen (hier niet het fietspad onderaan de dijk volgen!). Door tot eerste afslag rechts, Ooysedijk rechtsaf. Volgen tot 4de afslag links, Breulylaan, linksaf. Volgen tot de spoorlijn rechtsaf, het spoor oversteken naar station Zevenaar. km 40 Om het oude centrum van

Stad Zevenaar

Zevenaar te bereiken, fietst u vanaf het Stationsplein in noordelijke richting de

Het m a g u m i s s c h i e n niet direct zijn o p g e v a l l e n , m a a r

Kerkstraat in. Na een paar

Z e v e n a a r is e e n h e u s e m i d d e l e e u w s e s t a d . A l k r e e g z e h a a r

honderd meter bereikt u

s t a d s r e c h t e n e n h a a r poorten d a n o o k p a s in 1487. Het

eerst de kerk en vervolgens

o m g r a c h t e s t a d s g e b i e d w a s minder d a n e e n kilometer lang e n

de Markt.

m a a r e e n p a a r h o n d e r d meter b r e e d . D e a a n l e g b e s t o n d voornamelijk uit e e n noord-zuid gerichte hoofdstraat, a a n g e v u l d met e e n l a n g e - e n e e n korte achterstraat, d i e w e r d e n doorkruist d o o r twee korte d w a r s s t r a t e n e n wat s t e e g j e s . D e d r i e h o e k i g e markt lag centraal e n ten o o s t e n d a a r v a n s t o n d het huis Z e v e n a a r , e e n kasteel, binnen haar eigen omgrachting. E r is b i n n e n d e s t a d s m u r e n z e l f s nog e e n t w e e d e versterkt huis t e r u g g e v o n d e n , dat vermoedelijk o u d e r is a l s d e s t a d . V a n d e s t a d s g r a c h t e n zijn h e l a a s a l l e e n a a n d e o o s t r a n d n o g wat resten b e w a a r d g e b l e v e n . E e n e n k e l e stadspoort, d i e v a n w e g e haar z w a r e uitvoering kennelijk o o k a l s 'donjon' dienst d e e d , is wel o p g e g r a v e n , m a a r niet g e c o n s e r v e e r d . D e stad w a s d o o r middel v a n e e n d e e l s natuurlijk, d e e l s g e g r a v e n watertje met d e O u d e Rijn v e r b o n d e n . Dit water m o n d d e e v e n ten o o s t e n v a n O u d - Z e v e n a a r in d e Rijn uit.

Colofon Coordinatie: Gerda Lenselink, RWS RIZA, Lelystad Tekst: drs Koos J . Steehouwer, K R O O S tekst & ontwerp, Soest Vormgeving: Rosemarie van Boxel, K R O O S tekst & ontwerp, Soest Beeldbewerking: K R O O S tekst & ontwerp, Soest Routekaart: J . Eberhardt, Buijten en Schipperheijn, Cartografie, Amsterdam Druk: Buijten en Schipperheijn, Amsterdam lllustratieverantwoording

Archief de Poll, Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, 's-Gravenhage, p. 9b, 151b, 23lo, ro, 27rb. Gemeente Museum Arnhem, p.1o, 17. Kelvin Wilson, Ridderkerk, p. 10o. Kelvin Wilson/Gemeente Utrecht, omslag, p. 12b K R O O S tekst & ontwerp, Soest, omslag, achtergrond, p. 1b, 2, 3b, 4m, 5b, 7, 8, 9m, o, 11b, m, 12, 14, 15rb, Io, 16m, 19ro, 20, 22b, 23m, 24b, m, 25, 27mb, rb, ro, 29lo,ro, 30. Pandion, Arnhem, luchtfoto's, omslag, p.6, 21 rb, 23b, 26o, 27lo. Prentenkabinet Rijksuniversiteit Leiden, p. 13b. Staring Instituut, Doetinchem, p.18b, 31b. Teylers Museum, Haarlem, p. 11o. Topografische Dienst, Emmen, p.3o. www.beeldbankvenw.nl, omslag,p. 13ro, 18o, 211b, 29b. www.dewoonomgeving, p. 4b.

S k J

Met dank aan A. Hesselink, RWS RIZA, afdeling W R E , Rotterdam C. Beekmans, R W S , DON, Arnhem M. van der Zel, R W S , DON, Arnhem

Hjl.'u

hoofdkraan van Nedjgftf

N30N3iy3A

Oiaril

d'AS

jnojaj

WBBU

>)e9L|}0!iq!g

S9E889E - 920 '|31 W8U.UJV rj3 0089 0Z06 snqisod

puB|J9p3(M-}SOO 3IP3JIQ ;BB}SJ3}BMS>((|y | P B J 3 U 3 9 - } B B J O p 3 J i a }BB}SJ8}PAA

u

a

J33>|J3A U B A S U 3 J S I U I W

g

3

>
<

a

CD

a

Q. Q.

3 co

O

o

CD

°-

C

CD (B 3 o CO co at 3 in f* zr 5 s a S

O

CD

Q.

=>

o 2 . Q. 5 o> a . < §

O o

" 05

3
B

3

S

3

o> a . s- -, r- ro S 3 CO Q-

M*

to

r

CD ~

O

\

S?

—

c

3
0) 00

3

,

f»

r-

CO

. CD ~

j

D)

CD CQ

»

-

<° O

3

0)

O O "O

Q. CD

=i

3 CD

5

9.

5f < 3" Q (D 3 CD "Z

CD CO 3" CQ 2, CD , — (fl CD < ° O Q . CD 3"

CD CQ O 7 CD (D _ 3. < D «> B)

=> 3

— CO

~

CD

3 5

3 <

D)

o

O

a>

3, CD.

CD

<

5. ro CT o 3 CD ST <3 CD 3

a

CO CD

O 3

o

3


CD

CQ CD

a. o CD 3. .

CD'

" 3

3-

r-

9

1 ^ 0) 0

o 3

CD

CD

ro 3

o o

£

»

ro'

3

fl) 01

3

CD

Q.

CD CD


3

5 CD -•

CD

CD

CD

CD CD

3

8-

a

Q.

3 CO CD

a>

3

O "O 3 . CD 3

CD

CD CD _

< <°

=•

Q.

a 3

O 13

"g a i . §. g-

i

fl) ro

»

3CD

10

co o

a §" §

* 53 <° CO co_

•a

5'

CD (Q 9. CD

< ro

tt> 3 3 Q_ Q. CD

-

•I

A O. A T

ST