Artikel: Een wereldstad waardig. De oprichting en eerste jaren van het Concertgebouw Auteur: Hidde van der Wall Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 26.1, 27-44. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
Hidde van der Wall
Een wereldstad waardig De oprichting en eerste jaren van het Concertgebouw
Aan het begin van de jaren '80 van de negentiende eeuw nam een groep welgestelde Amsterdammers het initiatief tot een ambitieus plan: in Amsterdam moest een concertzaal met bijbehorend orkest komen, die zich met de beste van de wereld zouden kunnen meten. Dit plan paste in een nieuwe ontwikkeling in het denken over de stad: Amsterdam profileerde zich steeds nadrukkelijker als hoofdstad van Nederland en spiegelde zich daarbij aan wereldsteden als Parijs, Londen en Wenen. De stad moest het niveau van deze 'echte' hoofdsteden benaderen. Met dit doel voor ogen werd de NV Het Concertgebouw opgericht. In 1888 werd met de opening van het Concertgebouw een droom werkelijkheid, ook al had het in de eerste jaren van zijn bestaan regelmatig met financiële problemen te kampen. Dit artikel volgt deze eerste jaren van het Concertgebouw tot aan het vertrek van de eerste chefdirigent van het nog jonge Concertgebouworkest in 1895.
In de jaren 1870 was er een levendig muziekleven in Amsterdam: er waren veel schouwburgen, salons, muziekcafés en dergelijke, met een informele sfeer en een populair repertoire.^ De Franse schrijver Henry Havard bezocht in 1876 Amsterdam en was onder de indruk van het grote aantal locaties waar muziek ten gehore gebracht werd, van de grote publieke belangstelling voor muziek en van het enthousiasme van het publiek.2 Het waren vooral joodse arbeiders die voor een fanatieke sfeer zorgden. Zij bezochten regelmatig de operavoorstellingen in de Stadsschouwburg. Omdat Amsterdam zelf geen operagezelschap bezat, kwamen hier regelmatig gezelschappen uit Den Haag en Rotterdam optreden. Formeler was de sfeer bij de concerten van de Maatschappij Felix Meritis. Dit was een zeer exclusief genootschap en de sfeer was daar ook naar. De toegang was uitsluitend voor leden. Wie lid wilde worden moest door een strenge ballotage heen, waardoor het lidmaatschap gezien werd als een soort onderscheiding, een eer die alleen de elite toekwam. Daarnaast was de contributie hoog en mochten alleen mensen die als christen door het leven gingen lid worden. Kunst was ten slotte niet voor iedereen bedoeld: er was een bepaald beschavingsniveau nodig om van kunst te kunnen genieten. Het bezoeken van concerten was bon 27
ton in de hoogste kringen van de stad. De concerten vervulden een maatschappelijke functie als ontmoetingsplek voor de elite. Felix Meritis gaf twintig concerten per jaar. Hiermee nam het een zeer prominente plaats in het Amsterdamse muziekleven in. Het had een eigen orkest, dat onder leiding stond van Johannes Verhulst. Dit was een hooggeprezen orkest en had goede beroepsmusici in huis, hoewel de meerderheid van de orkestleden uit amateurs bestond. Regelmatig waren er beroemde (buitenlandse) solisten te gast.^ De meeste leden van Felix Meritis waren om de muziek toegetreden. Het genootschap had ook andere afdelingen, zoals koophandel, letterkunde en natuurkunde. Maar het ledental van deze afdelingen was laag. Er waren in de jaren '70 ongeveer 280 'algemene leden' die de concerten bezochten. Muziek was dus de belangrijkste afdeling van Felix Meritis. Toch ging het ook met de muziekafdeling niet goed. Voor het seizoen 1875-1876 eiste deze afdeling meer geld van het bestuur van de Maatschappij. De opkomst was te laag, vooral in januari. Doordat Amsterdam veranderde van een elitestad in een arbeidersstad met een grote middenklasse, raakte de elitaire formule van Felix Meritis langzamerhand uit de tijd. De Maatschappij kwam in het boekjaar 1877-1878 in financiële problemen. Opheffing leek de enige remedie voor Felix Meritis, maar het zou nog tot de opening van het Concertgebouw in 1888 duren voordat het zo ver was.* Zij die niet voor het lidmaatschap van Felix Meritis in aanmerking kwamen konden voor concerten terecht in de zaal van Het Park, in het huidige Wertheimpark, en in het Paleis voor Volksvlijt op het Frederiksplein. In het Paleis voor Volksvlijt was een zaal ingericht voor concerten. Het vaste Paleisorkest stond onder leiding van Johan Coenen en stond niet hoog aangeschreven.^ Daarnaast was het Paleis niet gebouwd als concertzaal, maar als tentoonstellingsgebouw. Dat was te merken aan de slechte, holle akoestiek en de matige voorzieningen voor de concertbezoeker, die dan ook niet tevreden was over deze concertzaal. De concertzaal Het Park voldeed beter aan de wensen van de Amsterdamse concertbezoekers. Het had niet het exclusieve karakter van Felix Meritis. Het publiek was er dan ook minder stijf en enthousiaster. Het repertoire was daarop afgestemd. Het eerste deel van de avond was meestal gereserveerd voor zware werken; na de pauze stond er dan luchtigere muziek op het programma.'' Regelmatig traden er beroemdheden op tijdens deze avonden. Het Park had een vast orkest. Het had een minder goede reputatie dan dat van Felix Meritis, maar stond over het algemeen toch als redelijk 26.1
aangeschreven. Er waren echter ook minder positieve geluiden te horen over het niveau. Zo zou de componist Johannes Brahms over dit orkest gezegd hebben: 'Liebe Leute, aber schlechte Musikanten'J Het Parkorkest stond onder leiding van Willem Stumpff, die later secretaris van de NV Het Concertgebouw zou worden. Hij bracht naast de klassieken ook veel muziek van eigentijdse componisten als Wagner, Liszt, Berlioz, Bruch en Spohr ten gehore. In de Parkzaal vonden ook de liefdadigheidsuitvoeringen van Ceacilia plaats, een gezelschap dat evenals het orkest van Felix Meritis onder leiding stond van Johannes Verhulst. Hij had ook de leiding over de muziekuitvoeringen van de Maatschappij tot bevordering van Toonkunst. Verhulst weigerde werk van nieuwe componisten als Berlioz, Liszt en Wagner uit te voeren, waarbij hij alleen voor Brahms een uitzondering maakte. Zijn voorkeur ging uit naar klassieken als Beethoven, Schubert, Schumann, Mendelssohn en Weber.8 Tot zijn pensioen in 1886 zou deze conservatieve geest het Amsterdamse muziekleven beheersen. In 1881 werd de Parkzaal afgebroken om plaats te maken voor de Parkschouwburg, waar nauwelijks muziek ten gehore gebracht werd. Het Parkorkest zou tot 1885 blijven bestaan. De aankondiging van de sloop van Het Park bracht een schok teweeg onder veel muziekliefhebbers. Er was nu geen geschikte concertzaal voor symfonische muziek meer in de stad. Felix Meritis was immers geen openbare gelegenheid en de zaal in het Paleis voor Volksvlijt voldeed niet als muziekzaal. Veel muziekliefhebbers ervoeren dit als een groot gemis. Een optreden van de Berliner Philharmoniker in 1883 legde het gemis van een orkest van internationaal niveau in Amsterdam bloot.^ Een stad als Amsterdam kon volgens velen niet zonder. Het niveauverschil met gerenommeerde orkesten uit het buitenland (voornamelijk Duitsland) werd op een pijnlijke manier duidelijk toen Johannes Brahms op 27 februari 1884 een orkest leidde dat uit Amsterdamse musici samengesteld was. Volgens Julius Röntgen, een gerenommeerd Amsterdams musicus die tijdens het concert soleerde op de piano, zou Brahms uitgeroepen hebben: 'Wie kann man mich für so etwas einladenl'i" De grote componist was ontsteld over het amateurisme van de musici. In november 1885 dirigeerde hij een uitvoering van zijn vierde symfonie door de Meininger Hofkapelle in de Stadsschouwburg. Dit concert maakte een enorme indruk op het Amsterdamse publiek. Een groep welgestelde Amsterdamse muziekliefhebbers belegde op 15 september 1881 een vergadering. Hier werd het initiatief genomen tot de oprichting van een nieuwe muziekzaal die de ontstane lacune zou moeten opvullen. Onder anderen waren hier aanwezig: de heren P.A.L. Van Ogtrop, Mr. J.A. Sillem, H.J. de Marez Oyens, D.H. Joosten en W. Cnoop Koopmans. Velen van hen zaten in het bestuur van de Amsterdamse 29
afdeling van de Maatschappij tot bevordering van Toonkunst. Sillem en Cnoop Koopmans waren bevriend met de componist Johannes Brahms. Deze mensen staken veel tijd en geld in het Amsterdamse kunstleven. Zo zat Sillem, naast zijn werk als commissaris bij een bank, bij de Vereniging Rembrandt en bij een club die moderne kunst inzamelde voor het in 1895 op te richten Stedelijk Museum. Daarnaast was hij bestuurslid van het Rijksmuseum en de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten. Naar het schijnt speelde hij ook nog redelijk piano. De Marez Oyens was effectenhandelaar, zat in het bestuur van de Vereniging voor de Effectenhandel en had een familiebedrijf: de bank H. Oyens en Zoon. Ook hij zat bij de Vereniging Rembrandt en de club die moderne kunst verzamelde. Hij was betrokken bij Toonkunst en bij de Stadsschouwburg. Van Ogtrop, die ook in effecten handelde, was voorzitter van de Vereniging voor de Effectenhandel en zong in het koor van de Mozes en Aaronkerk.'i Deze groep verstuurde een circulaire, waarin muziekliefhebbers opgeroepen werden om aandelen te kopen van de nieuw op te richten NV Het Concertgebouw: 'Deze Circulaire is inzonderheid gericht tot de ware vrienden der muziek; dat is, tot dezulken, voor wie deze kunst niet enkel een verstrooiing, een uitspanning is, maar een middel tot verheffing en veredeling.' Gesteld werd dat 'nu het Parklokaal niet meer bestaat, een nieuw Muziekgebouw te Amsterdam moet tot stand komen.' Het Paleis voor Volksvlijt werd ongeschikt geacht voor 'uitvoeringen, waarbij de solisten een hoofdrol vervullen en waarbij op de fijne nuancering moet worden gelet. (...) Het gebouw is te groot.' In deze circulaire kondigden de initiatiefnemers aan een terrein van 3000 vierkante meter aan de Verlengde van Baerlestraat op het oog te hebben. 'Wij wenschen daar een gebouw te doen verrijzen, welks afmetingen en inrichting de beroemde Muziekzaal te Dusseldorp evenaren.' De kosten werden geraamd op f 375.000. Om over een klein bedrijfskapitaal te kunnen beschikken werd voor f 400.000 aan aandelen uitgegeven; 400 aandelen met een waarde van f 1000 per stuk. Of die aandelen enig rendement zouden opleveren kon niet gegarandeerd worden. Er speelden echter hogere belangen dan het materiele. De bouw van het Concertgebouw was van groot belang voor de stad: 'De hefboom, welke wij in beweging moeten brengen ter verkrijging van de benoodigde f 400.000, kan niet enkel die van het eigenbelang zijn. Wat wij U voorspiegelen is niet de zekerheid van een goed dividend te zullen genieten, maar die van een nuttig werk te bevorderen, een werk, dat den roem en het aanzien onzer stad in geen geringe mate zal verhogen. Amsterdam heeft zich in de laatste jaren aanmerkelijk uitgebreid en verfraaid. Doch welk een droevig figuur zou het maken in den lande indien het, met al zijn rijkdom en pracht, geen locaal bezit, waar Koor- en Orkestwerken der groote meesters van vroeger en later tijd op passende wijze kunnen 26.1
De grote concertzaal van Felix Meritis op de Keizersgracht. Illustratie uit S.A.M. Bottenheim, Geschiedenis van het Concertgebouw (Amsterdam 1948).
Concertzaal 'Het Park'.in het huidige Wertheimpark. Illustratie uit S.A.M. Bottenheim, Geschiedenis van het Concertgebouw (Amsterdam 1948). 31
worden ten gehore gebracht! Een doelmatig Muziekgebouw mag hier niet ontbreken. Zoolang het Park niet behoorlijk is vervangen zal Amsterdam een inrichting missen, die voor een groote stad als de onze, geen weelde, maar levensbehoefte is.''^ Deze oproep had niet het gewenste effect, omdat er niet genoeg aandelen werden verkocht. In april 1882 volgde een tweede circulaire, waarin de initiatiefnemers hun teleurstelling uitten over de tegenvallende resultaten: 'Op de lijst der aandeelhouders ontbreken velen, op wier medewerking men gemeend had te mogen rekenen, öf op grond dat zij of hunne familieleden dikwijls concerten bezoeken, öf wel omdat hun steun mocht verwacht worden waar het de oprichting van eene voor Amsterdam zoo wenschelijke zaak geldt, als eene voldoende Concertzaal mag geacht worden.''^ Ook deze hernieuwde smeekbede bracht niet genoeg geld in het laatje: slechts f 250.000 van de f 400.000 was binnen. Desondanks ging men in juli over tot de officiële oprichting van de NV Het Concertgebouw. Met 6 aandelen had Sillem het grootste belang in de vennootschap, op de voet gevolgd door de bouwmeester R Cuypers met 3 aandelen. Ook burgemeester Gijsbert van Tienhoven was aandeelhouder.'"* Het bestuur van de NV bestond uit Sillem, De Marez Oyens, Van Ogtrop, Joosten, Cnoop Koopmans en Mr. R. van Rees. Het terrein, dat toen nog even buiten de stad op grondgebied van de gemeente Nieuwer-Amstel (het huidige Amstelveen) lag, werd aangekocht en architect A.L. (Dolf) van Gendt werd in de arm genomen om het Concertgebouw te ontwerpen. Van Gendt was een architect die een aantal gezichtsbepalende gebouwen in Amsterdam (mede) gebouwd heeft: samen met Cuypers was hij verantwoordelijk voor het Centraal Station. Daarnaast heeft hij de Stadsschouwburg op het Leidseplein, de IJsbreker aan de Weesperzijde en het Burgerziekenhuis (thans stadsdeelkantoor van Oost-Watergraafsmeer) in de Linneausstraat gebouwd.'' Hij liet zich voor het Concertgebouw inspireren door beroemde Duitse concertzalen: de in de eerste circulaire genoemde Tonhalle te Düsseldorf en het Gewandhaus te Leipzig. In 1884 werd Willem Stumpff aangesteld als administrateur. De financiële problemen bleven bestaan en vertraagden de bouw aanzienlijk: de laatste f 150.000 bleek moeilijk te vinden. Dat bedrag werd uiteindelijk met toestemming van de aandeelhouders geleend. In mei 1886 bleek er meer geld nodig te zijn dan in eerste instantie gepland was. De extra kosten voor de aanschaf van een orgel en een buffet en voor de inrichting van de muziektuin, die achter het gebouw zou komen, werden geraamd op f 100.000. Ook dat werd geleend. Het gebouw stond er al, maar door het geldgebrek zou het nog tot 11 april 1888 duren voor het 26.1
feestelijk in gebruik genomen werd. In maart 1887 werd de lening nogmaals verhoogd. Het bestuur schreef hierover een brief aan de aandeelhouders. Eerst werd het gebouw geroemd als een belangrijke aanwinst voor de stad: 'Dit gebouw hoeft wat ligging en bereikbaarheid betreft niet voor de voormalige Parkzaal onder te doen. (...) Reeds door zijn indrukwekkend uiterlijk is het eene aanwinst voor Amsterdam, ook al staat het nu nog niet op Amsterdamschen bodem. (...) De schoone onderlinge verhoudingen der afmetingen, de bereikbaarheid en ruimte der toegangen, de doelmatige verdeeling van alle voor een grooter of kleiner publiek bestemde lokalen, zal, naar wij vast vertrouwen, de nieuwe stichting doen uitmunten boven alle in ons land bestaande Concertgebouwen.' Er waren nog 'aanzienlijke sommen' nodig voor 'aanschaffing van een Concert-orgel, maar in de eerste plaats tot betaling van een deel der bouwsom waarvoor de verkregen gelden ontoereikend bleken en het Bestuur zich aansprakelijk stelde, voor aankoop en inrichting van den Tuin met het oog op zomer-exploitatie gelijk vroeger in het Park geschiedde, voor aanleg van verwarming en verlichting, eindelijk om over een matig bedrijfskapitaal te beschikken, hebben wij nagenoeg f 200.000 noodig. Zoolang deze gelden niet gevonden zijn, kan exploitatie van het thans geheel voltooide gebouw en vorming van een uitstekend orkest niet ter hand worden genomen.''^ Er was voor slechts f 257.000 aan aandelen geplaatst. Er werd voorgesteld om een hypothecaire lening van f 150.000 af te sluiten bij de Antwerpsche Hypotheekbank. Voor de overige f 50.000 hoopte het bestuur nog aandelen te kunnen plaatsen. In deze brief werd daartoe opgeroepen. Op 11 april 1888 werd de muziektempel ingewijd met een feestconcert. Voor dit concert wilde men het beste wat de muziek voortgebracht had ten gehore brengen. Onder leiding van Henri Viotta, de dirigent van het liefdadigheidsorkest Caecilia, die als leider van de Wagnervereniging te boek stond als een Wagner-apostel, speelde een gelegenheidsorkest voor de pauze stukken van Wagner, Handel, Bach en Haydn en na de pauze de negende symfonie van Beethoven. Kaarten voor dit concert kostten f 4,- voor plaatsen beneden en f 3,- voor plaatsen boven.^^ Bestuurslid Joosten hield een welkomstwoord, waarin hij benadrukte dat het Concertgebouw in principe voor iedereen toegankelijk was: 'in zekeren zin zijn de deuren voor allen ontsloten.' Hij droeg het gebouw op aan de 'innig beminde toonkunst'. ^8 Ter gelegenheid van de feestelijke opening werd een feestboekje uitgegeven. Hierin werd het belang van het gebouw voor de stad benadrukt: 'De dag waarop het nieuwe Concertgebouw feestelijk wordt ingewijd, zal zeker nog lang in herinnering blijven, als de aanvang van een verbeterden toestand voor het muzikale leven in Amsterdam. Dringend werd de 33
behoefte gevoeld aan eene in alle opzichten voldoende Concertzaal, waar groote uitvoeringen voor koor en orkest tot haar recht komen, waar de acoustiek goed, de ruimte voldoende en de atmosfeer aangenaam is.''*^ Na de opening werd begonnen met het samenstellen van het orkest en het werven van abonnees voor het seizoen dat na de zomer zou aanvangen. Op 15 juni 1888 verstuurde het bestuur een wervingsbrief: 'Het Concertgebouw is feestelijk geopend en kan nu ter beschikking gesteld worden van het publiek, voor muziekuitvoeringen, bijeenkomsten, vergaderingen, enz. Bovendien stelt het Bestuur zich voor het Concertgebouw te exploiteren op denzelfden voet als waarop vroeger 'Het Park' geëxploiteerd werd. De Matinees, de aantrekkelijke samenkomsten van die exploitatie, zullen weer in ere worden hersteld.' De Abonnementsvoorwaarden werden bij dit schrijven verstrekt, 'en het Bestuur hoopt op een talrijke deelneming opdat het mogelijk zij een Orkest saam te stellen dat aan de hooge eisen voldoet. Moge van de gelegenheid, welke thans aan alle muziekvrienden geboden wordt om het concertgebouw te steunen en mede te werken tot het vormen en verkrijgen van een orkest onze stad Amsterdam waardig, in ruime mate gebruik gemaakt worden.'^o In de bijgevoegde Abonnementsvoorwaarden stond dat 'De Abonnés met ééne Dame den vrijen toegang tot alle door de Naamlooze Vennootschap Het Concertgebouw te geven Concerten, Matinees, Publieke Vermakelijkheden, Festiviteiten, en Expositieën van bloeiende Planten, Gewassen en Vruchten' hadden en dat er 'eiken Zondag des namiddags van twee tot vier en een half ure, in het Concertgebouw of in den Tuin muziek wordt gemaakt. Daartoe zullen uitsluitend worden toegelaten de Abonnés met zoovele Dames als hun zal goeddunken, en vreemdelingen mits geïntroduceerd door een Abonnë en tegen betaling van één Gulden per persoon.' In de maanden mei, juni, juli en augustus zou er elke zondagavond een 'Soiree Musicale' met groot orkest plaatsvinden, waartoe 'de Abonnés met ééne Dame den vrijen toegang hebben, terwijl voor elke Dame door de Abonnés verder mede te brengen, moet worden betaald de helft der voor het publiek bepaalde Entreegelden.' De toekomstige abonnees werd verzekerd dat de toegang tot deze avonden nooit minder dan één gulden per persoon zou bedragen. Voor veel mensen was dit niet te betalen: het gemiddelde weekloon in de nijverheid bedroeg rond 1900 f 9,75. Dat geeft aan hoe serieus we de opmerking van Joostens moeten nemen, die bij de opening van het gebouw beweerde dat de deuren voor iedereen open stonden. Voor Buitengewone Abonnementsconcerten, 'waarop de beroemdste Artiesten zullen worden gehoord', gold een soortgelijke 26.1
regeling, waarbij de toegang nooit minder dan f 1,50 zou bedragen. De abonnementsprijs bedroeg 30 gulden per jaar. Wie zich voor 1 januari 1889 aanmeldde hoefde het inschrijfgeld van 15 gulden niet te voldoen. De abonnementsconcerten hadden een symfonisch repertoire. Er traden regelmatig solisten op. Daarvoor werd vaak een Buitengewoon Abonnementsconcert ingelast. Op de 'Soirees Musicales' was populaire muziek te horen en werden veel marsen en walsjes uitgevoerd. De matinees op zondag waren voor een breed publiek bedoeld. Hier kreeg men veel ouvertures en marsen en minder symfonisch werk te horen. Voor het orkest samengesteld kon worden was er een dirigent nodig. Henri Viotta werd gezien als de aangewezen persoon, maar hij was niet tevreden over de akoestiek van de zaal (omdat het podium zeer stijl was werden de strijkers overstemd door het koper; in 1899 werd dit probleem naar een voorstel van de toenmalige chef-dirigent Willem Mengelberg en de architect Van Gendt verholpen). Hij was evenmin tevreden over de organisatie: het gebouw en het orkest zaten in één NV, dat vond hij te risicovol. Ook Hans von Bülow en Johannes Brahms werden benaderd, maar zij waren niet bereid. Het feit dat zulke grote namen benaderd werden wijst op de enorme ambities van de oprichters van Het Concertgebouw. De keus viel uiteindelijk op Willem Kes, die op 6 september aangesteld werd. Kes was een verdienstelijk violist, dirigent en componist, die les gaf aan de muziekschool te Dordrecht. In Amsterdam was hij concertmeester van het Parkorkest geweest. Hij streefde naar het vormen van een gedisciplineerd orkest met een hoog niveau.^i Kes formeerde samen met administrateur Willem Stumpff een orkest uit de beste leden van de bestaande Amsterdamse orkesten. Uiteindelijk selecteerden zij 66 man: 42 strijkers, 20 blazers, 1 harpist en 3 slagwerkers.^^ Op 3 november 1888 vond de eerste uitvoering van het orkest plaats. Kes was een strenge dirigent, zowel voor zijn orkestleden als voor zijn publiek. De orkestleden klaagden over lange repetities. Zij werden door Kes, die hierin de volledige steun van het bestuur had, onderworpen aan een systeem van boetes: bij het verzuimen van repetities, te laat komen en praten tijdens uitvoeringen of repetities werd een geldboete opgelegd. Van het publiek werd stilte en toewijding geëist. Kes stond hen niet toe tijdens de uitvoering te praten, te roken, te eten en te drinken, zoals men bij Het Park en het Paleis voor Volksvlijt gewend was. Laatkomers werden niet meer toegelaten. Kes wilde een breed repertoire samenstellen en de toehoorder ook kennis laten maken met eigentijdse en Nederlandse muziek. Daar was zeer weinig belangstelling voor: bij de première van de derde symfonie van Bernard Zweers in 1890 was de zaal nagenoeg leeg. In zijn tijd bij het Concertgebouw bracht Kes onder andere de volgende eigentijdse werken: de derde symfonie van Saint-Saëns, de derde symfonie van Villiers 35
Zaal in het Paleis voor Volksvlijt.
26.1
Stanford, het tweede pianoconcert van Julius Röntgen, de derde symfonie van Anton Bruckner en Don Juan en MacBeth van Richard Strauss.^^ In een brief van april 1889, die bedoeld was om mensen te informeren en nieuwe abonnees te werven, blikte het Concertgebouw terug op een geslaagd eerste winterseizoen: 'de trouwe bezoekers der winter-concerten voelden hunne rechtmatige bewondering toenemen voor de voortreffelijke uitvoering der orkest-werken.' Er werd aangekondigd dat voor het komende zomerseizoen de tuin in gereedheid gebracht was. In de zomer zouden er extra concerten gegeven worden. Men stelde dat de abonnementsprijs 'zóó laag' was, 'dat ze niet in verhouding staat tot het vele en schoone wat den abonné wordt aangeboden. (...) Het bestuur vertrouwt dat velen zich zullen abonneeren en zoodoende eene onderneming steunen waar Amsterdam behoefte aan had en die aanvankelijk met zoo goeden uitslag is bekroond.'^^^ Na het zomerseizoen blikte het bestuur in een brief aan de abonnees tevreden terug op het eerste abonnementsjaar. Het sprak met trots over het hoge niveau van het orkest, dat werd toegeschreven aan dirigent Kes. Er was een afwisselend programma geboden met veel 'terecht beroemde solisten.' Het bestuur stelde ook hier dat de abonnementsprijs van f 30,- laag was, 'maar wij zouden niets liever willen dan dien prijs te bestendigen. Wij schroomen een verhooging voor te stellen, omdat het ons leed zoude doen, wanneer ook maar één onzer abonnés de verhoogde contributie niet in overeenstemming kon brengen met zijn budget, en bedankte. (...) Wanneer bij onze exploitatie de ontvangsten de uitgaven dekten, zouden wij er liever naar streven het abonnement nog meer voor een ieder toegankelijk te maken, maar daar zien wij van af. Wij hebben verloren in het afgeloopen jaar, en wij bekennen ronduit, dat onze inkomsten moeten verdubbelen, wil onze rekening sluiten.' Daarom werd iedere abonnee verzocht een nieuwe abonnee te introduceren. Als dat zou lukken zouden de inkomsten verdubbeld zijn. Van de abonnees werd dus een 'krachtsinspanning gevraagd.'^^ Ook deze poging om meer inkomsten te genereren sorteerde niet het gewenste effect. Het Concertgebouw bleef verlies maken en een faillissement dreigde. Daarom werd in mei 1891 de Vereeniging tot Instandhouding van het Concertgebouw te Amsterdam opgericht. Deze vereniging had als doel: 'De Naamlooze Vennootschap het Concertgebouw te Amsterdam te ondersteunen in haar streven, om door het geven van goede concerten den smaak van het publiek voor de toonkunst te veredelen, en de instandhouding van dat gebouw zoveel mogelijk te verzekeren.'^^ De noodzaak van hulp aan het Concertgebouw was voor de oprichters van deze vereniging evident: 'Het Concertgebouw is een sieraad van Amsterdam en zal dat meer en meer worden, naarmate de stad zich aan die zijde uitbreidt. Het zou te betreuren zijn indien het, wegens gebrek 37
aan materiëlen steun van de burgerij, aan zijn ware bestemming moest worden onttrokken. In nog meerdere mate is het orkest Uwe belangstelling waardig. De wakkere schare van de heer Kes om strijd door stadgenoot en vreemdeling geprezen, en dat zij ook in de provincie gewaardeerd wordt, daarvan getuigen de talrijke engagementen, die in de vorige jaren zijn afgesloten en ook dit jaar weder in nog grooter aantal kunnen worden waargenomen, indien althans het Concertgebouw tijdig geholpen wordt. Komt het plan, waarvoor wij thans Uwe medewerking vragen, niet tot stand, dan zal de eerste slag de artiesten treffen, want de Directie zal in dat geval genoodzaakt zijn in den loop der volgende maand haare contracten met hen op te zeggen.' De Vereeniging wilde de tekorten van de NV Het Concertgebouw dekken door middel van een obligatieregeling. Met deze brief werden mensen gevraagd obligaties van f 20,- te nemen in de Vereeniging tot Instandhouding. Doordat het een aparte vereniging betrof zouden financiële problemen van het Concertgebouw de soliditeit van de obligaties niet aantasten. Omdat het bestuur van het Concertgebouw dacht dat er in vijfjaar voldoende abonnees zouden zijn om de begroting sluitend te krijgen, zou deze regeling voor vijfjaar gelden. Daarna zou deze steun wegvallen. Tot 1896 was het Concertgebouw in ieder geval gered. Om dan genoeg leden te hebben werd flink geworven. In november 1892 stuurde het bestuur van de Vereeniging tot Instandhouding van het Concertgebouw te Amsterdam een circulaire rond waarin het 'die inwoners van Amsterdam, welke tot dusver niet tot het lidmaatschap van het Concertgebouw toetraden' aanmoedigde zich alsnog te abonneren, 'in de hoop dat zij op die wijze zullen medewerken om aan die schoone instelling met haar uitmuntend Orkest de noodige baten te verzekeren, om haar een onafhankelijk bestaan te waarborgen, wanneer de vier jaren, gedurende welke zij door de "Vereeniging" met een jaarlijkse subsidie van f 30.000 wordt gesteund, zullen verstreken zijn. Het bestuur van voornoemde Vereeniging richt thans tot U het verzoek als lid van het Concertgebouw te willen toetreden, waarmede U zult hebben medegewerkt in eene richting, welke voor het kunstleven in onze stad van groot belang mag genoemd worden.'^^ Het chronische verlies deed het bestuur in 1895 besluiten de abonnementsprijs toch nog te verhogen. Op 15 juli van dat jaar werden de abonnees daarvan per brief op de hoogte gesteld. De laatste drie jaren had de NV een inkomen van f 86.747, terwijl de uitgaven voor het orkest alleen al f 72.000 en de overige uitgaven f 39.211 bedroegen. Het negatieve saldo werd gedekt door de Vereeniging tot Instandhouding, maar die steun zou een jaar later wegvallen en er hadden zich nog niet genoeg nieuwe abonnees gemeld. Bezuinigingen waren onmogelijk zon26.1
der aan de kwaliteit van het orkest te tornen en aandeelhouders en obligatiehouders hadden volgens het bestuur al genoeg offers gebracht. Overigens niet tevergeefs, 'want onze stad, ja ons geheele vaderland is in het bezit van een orkest gekomen, zooals dat tot nog toe alleen in het buitenland kon worden gehoord, en het muzikale leven is daardoor in niet geringe mate gebaat geworden.' De prijs voor een normaal abonnement ging omhoog van f 30,- naar f 40,-. 'Heeren officieren' gingen f 20,- betalen. Een persoonlijk abonnement ging f 25,- kosten, maar op zo een abonnement konden geen dames meegenomen worden. Dames mochten zich hier wel op abonneren. 'Heeren officieren, studenten en zoons van abonnés onder den leeftijd van 23 jaren' betaalden daar f 15,- voor. Het bestuur was van mening dat de prijs laag bleef in verhouding tot het gebodene en verwachtte dat niemand door de verhoging zijn abonnement op hoefde te zeggen. Het stelde 'met vertrouwen het voortbestaan onzer vennootschap in hunne handen.'28 In 1896 viel de steun van de Vereeniging tot Instandhouding weg, terwijl er nog steeds verlies gemaakt werd (ongeveer f 15.000 per jaar). Doordat andere ontvangsten tegenvielen had de contributieverhoging van een jaar eerder daar niets aan kunnen veranderen. Ook voor de komende jaren werd verlies verwacht. Resultaten waren moeilijk van te voren te begroten, vanwege de wisselvallige inkomsten uit orkestverhuur en entreegelden. Daarom werd besloten een waarborgfonds op te richten, dat eventuele tekorten in de komende vijfjaren moest dekken. Op 10 november 1896 werden mogelijke donateurs hierover aangeschreven door het bestuur van het Concertgebouw en het bestuur van de Vereeniging tot Instandhouding die de administratie van het fonds voor zijn rekening zou nemen. In deze brief werd betoogd dat nog een contributieverhoging uitgesloten was en dat bezuinigingen onmiddellijk zouden 'leiden tot een verlaging van het hoog artistieke standpunt, hetwelk ons orkest (...) gaandeweg heeft ingenomen en waardoor het muzikaal leven in Amsterdam, ja in geheel Nederland, in zoo hoge mate is gebaat.' Het alternatief voor instelling van dit fonds was dus 'liquidatie van onze Vennootschap en ontbinding van ons orkest.' Het bestuur vertrouwde erop dat het fonds er zou komen: 'wij zijn er vast van overtuigd dat ons voortreffelijk orkest voor zeer velen onmisbaar is geworden, en dat een voldoend aantal muziekvrienden bereid zullen worden gevonden.'^^
Het niveau van het Concertgebouworkest werd dus al geroemd, in ieder geval door het bestuur en door de mensen van de Vereeniging tot Instandhouding. Op de goed betaalde sleutelposities in het orkest zaten 39
ook zeer goede musici, maar de minder belangrijke posities werden niet zo goed betaald en werden dus bekleed door musici van een lager niveau. Zo verhaalde tweede dirigent en aanvoerder van de altviolen Wouter Hutschenruyter over een altist, een ex-schoorsteenveger, die over zeer weinig talent beschikte. Deze man was ook nog boekhouder in de hoedenwinkel van zijn vrouw.^^ Begin 1895 deed het Concertgebouworkest zijn eerste buitenlandse optreden in Brussel. In datzelfde jaar kreeg dirigent Kes een aanbod uit Glasgow, dat hij niet af kon slaan: hij zou 1200 pond per jaar gaan verdienen. Het Concertgebouw kon hier onmogelijk mee concurreren en besloot op 4 maart Kes te laten gaan. Viotta, Franz Mannstadt, Wouter Hutschenruyter en Willem de Haan werden genoemd als mogelijke opvolgers, maar zij waren ongeschikt of vroegen te veel geld.^' Via de Utrechtse jonkheer Mr. J.C.M, van Riemsdijk werd contact gelegd met Willem Mengelberg, een jonge, zeer getalenteerde Nederlandse dirigent die zijn opleiding grotendeels in Duitsland gevolgd had en op dat moment werkzaam was in het Zwitserse Luzern. Mengelberg reageerde enthousiast op de eerste voorzichtige toenadering door de jonkheer: hij kondigde meteen aan per 1 oktober beschikbaar te zijn. Op 7 juni schreef het bestuur hem, maar er kwam geen reactie. Bestuurslid Van Rees, die toch in Zwitserland op vakantie was, zocht hem daarom op. Van Rees sprak met hem over de financiële problemen waar hij mee te maken zou krijgen, maar wees ook hem op de voordelen: Holland was een schitterend land, het land van Rembrandt, en Amsterdam was een 'stad van mysterieuze schoonheid', waar hij op 'artistiek gebied zou vinden een terrein van onbegrensde mogelijkheden, een terrein waarop hij zijn talenten ten volle zou kunnen ontwikkelen'. " Mengelberg kwam op 13 juli naar Amsterdam om te onderhandelen met het bestuur van het Concertgebouw. Beide partijen kwamen er snel uit en Mengelberg was voor f 5000 per jaar (de helft van wat hij in Luzern verdiende^^) aan het Concertgebouworkest verbonden. Het bestuur was blij met Mengelberg; op 15 juli schreef het in een brief aan de abonnees: 'Is het vertrek van den heer W Kes naar het buitenland voor het muziekleven in Nederland, en speciaal voor het Concertgebouw, een groot verlies, wij meenen in onzen landgenoot, den heer W Mengelberg, een directeur gevonden te hebben, zijn voorganger waardig, iemand die door zijn buitengewonen aanleg in staat zal zijn ons orkest te houden op het hooge peil, waarop de heer Kes het gebracht heeft en waardoor het met de beste orkesten van Europa kan wedijveren.'^"* Dat het niveau van het Concertgebouworkest werkelijk zo hoog was als in deze brief gesteld werd bleek toen op 24 september 1896 de zesde 26.1
symfonie van Tsjaikovski op het programma stond, een maand nadat de Berliner Philharmoniker dezelfde symfonie in het Kurhaus te Scheveningen gespeeld had. Gottfried Mann zei in de Amsterdamsche Courant de uitvoering van het Concertgebouworkest beter te vinden dan die van het beroemde Berlijnse orkest dat de hoge ambities van het Concertgebouworkest mede geïnspireerd had. Het Weekblad voor Muziek meende dat de Berliner Philharmoniker 'totaal verslagen' was door het Concertgebouworkest en zijn nieuwe dirigent Mengelberg.^5 Op 5 december verscheen in het Handelsblad een interview met de beroemde Duitse zangeres Ernestine Schumann-Heink die bij de uitvoering van de zesde symfonie van Tsjaikovski gesoleerd had. Zij zei: Thr Orchester ist geradezu herrlich. So etwas habe ich fast nie gehort. (...) Dieser Klang! Diese Nuancierung und dann die Auffassung von Ihrem genialen Kapellmeister! Ich habe wahrend Tschaikowsky's Symphonie sogar geweint!'^^ Op 7 en 10 oktober 1897 leidde Richard Strauss een uitvoering van zijn stuk Tod und Verklarung door het Concertgebouworkest. Hij schreef aan zijn vrouw: 'Das Orchester ist wirklich prachtvoll, voll Jugendfrische und Begeisterung, vortrefflich vorstudiert, so daS es ein wares Vergnügen ist, dasselbe zu dirigieren.'^'' In november 1898 liet gastdirigent Hans Richter tijdens de uitvoering van wederom de zesde symfonie van Tsjaikovski zijn vertrouwen in de kwaliteit van het orkest blijken toen hij tijdens het tweede deel (in vijfkwarts maat) stopte met dirigeren en het orkest vrij liet. Uit waardering voor het orkest stond hij de helft van zijn honorarium (f 475) af aan een ondersteuningsfonds voor orkestleden en hun nabestaanden.38 De ambitie om een orkest van wereldniveau te verkrijgen werd dus zeer snel bewaarheid. De financiële problemen bleven voorlopig bestaan. Deze zouden pas opgelost worden wanneer er in de twintigste eeuw overheidssubsidies voor het Concertgebouw en het Concertgebouworkest kwamen.
Noten
41
1 Theo van Thijn, Twintig jaren Amsterdam (Amsterdam, 1965), 500. 2 Van Thijn, 503.
3 Prof. Dr H. Brugmans, Geschiedenis van Amsterdam Deei6, Opgaand getij 1848/1925 (Amsterdam, 1973), 130. 4 Van Thijn, 502-503. 5 Frits Zwart, Wiiiem Mengelberg 1871-1951, Een biografie 1971-1920 (Amsterdam, 1990), 49. 6 Johan H. Giskes, 'Opbouw (1881-1888)' in; H.J. van Royen (Ed.), Historie en i
8 Brugmans, 236. 9 Abraham Salomon Rijxman, A.C. Wertheim, Een bijdrage tot zijn levensgeschiedenis (Amsterdam, 1961), 67. 10 Geciteerd in: Zwart, 49-50.
11 Zwart, 50-51. 12 De circulaire is niet gedateerd; Gemeentearchief Amsterdam (GAA), T 601.076.
13 Geciteerd in: Giskes, 17. 14 Giskes, 19. 15 F.J. Dubiez, 'De Amsterdamse architecten A.L. en A.D.N, van Gendt' in: Ons Amsterdam 21 (Amsterdam, 1969), 162-171, 164. 16 Brief van het bestuur van de NV Het Concertgebouw aan de aandeelhouders, d.d. maart 1887; GAA, T 106.076, 17 Giskes, 22-24. 18 Geciteerd in: Giskes, 24. 19 Feestboekje, uitgegeven ter gelegenheid der feestelijke inwijding van het Concertgebouw; GAA, T 228.
20 Brief van het bestuur van de NV Het Concertgebouw, d.d. 15 juni 1888; GAA, T 601.076
26.1
21 Zwart, 51-52. 22 Brugmans, 240.
23 Zwart, 53. 24 Circulaire van de NV Het Concertgebouw, april 1889, GAA, T 601.076. 25 De brief is niet gedateerd; GAA, T 601.076. 26 Circulaire van de Vereeniging tot Instandhouding van het Concertgebouw te Amsterdam, d.d. 20 mei 1891; GAA, T 601.078. 27 Circulaire van de Vereeniging tot Instandhouding van het Concertgebouw te Amsterdam, d.d. november 1892; GAA, T 601.078. 28 Brief van het bestuur van de Naamloze Vennootschap Het concertgebouw aan de abonnees, d.d. 15 juli 1895; GAA, T 601.076. 29 Brief van het bestuur van de NV Het Concertgebouw en het bestuur van de Vereeniging tot Instandhouding van het Concertgebouw te Amsterdam d.d. 10 november 1896; GAA T 601.078.
30 Zwart, 61. 31 Zwart, 54. 32 Geciteerd in: Zwart, 57.
33 Zwart, 58. 34 Brief van het bestuur van de NV Het Concertgebouw aan de abonnees, d.d. 15 juli 1895; GAA T 601.078.
35 Zwart, 68. 36 Geciteerd in: Zwart, 68. 37 Geciteerd in: Zwart, 90.
38 Zwart, 93-94.
43
