Artikel: 'Brandpunt tussen verleden en heden'. Een onderzoek naar de doorwerking van geschiedenis in de besluitvorming rondom de herbouw van het Berliner Stadtschloss Auteur: Coen Fouls Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 32.1, 5-16. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: The rebuilding of the Berliner Stadtschloss is a delicate case in Germany. The construction site, located in Berlin-Mitte, played an important part in German history. For more than five hundred years the old Stadtschloss functioned as a palace and government building until it was demolished in the Second World War. A new building, the Palast der Republik, was constructed during the communist regime and presented to the people as a Haus des Volkes. After the fall of the Berlin wall it lost its function and the Palast der Republik was dismantled in 2008. In this article Coen Pauls examines how the complicated history of twentieth century Germany is reflected in the formation of the new Stadtschloss. Although the architecture of the new Stadtschloss is strongly reminiscent of the old one, the creation of a Humboldt Forum in the new building befits the spirit of a 'Haus des Volkes'. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
Brandpunt tussen verleden en heden Een onderzoek naar de doorwerking van geschiedenis in de besluitvorming rondom de herbouw van het Berliner Stadtschloss Coen Pouls
In 20IQ wordt gestart met de herbouw van het Berliner Stadtschloss: een imposant bouwwerk in het centrum van Berlijn. De aanloop naar en het ontwerp van de herbouw van het Schloss veroorzaakt veel commotie in Duitsland. Het verleden vervult een essentiële rol in het debat. Coen Pouls onderzoekt in dit artikel op welke manier de geschiedenis van Duitsland invloed heeft gehad op de besluitvorming rondom het Berliner Stadtschloss.
Achter de vele kwesties die sindsdien [na de Duitse eenwording in 1990, CP] gespeeld hebben [...] ging vrijwel altijd het fundamentele vraagstuk schuil van de Duitse identiteit [...] Men krijgt zelfs het vermoeden dat de discussies over de thema's die de inzet van het debat vormden [...] als het ware slechts alibi's waren om zich uiteindelijk uit te kunnen spreken over dat ene grote vraagstuk: de Duitse nationale identiteit.' Dit citaat van Patrick Dassen en Ton Nijhuis uit hun werk Gegijzeld door het verleden geeft aan hoe problematisch de omgang met het verleden in Duitsland is, voornamelijk veroorzaakt door de nazihistorie en de deling van Duitsland. Voor Duitsland lijkt het verleden, in tegenstelling tot veel andere landen, meer een last te zijn waaraan de inwoners zich niet kunnen ontrekken dan iets waarop ze met trots kunnen terugkijken.^ Na de val van de Muur en de hereniging van Duitsland ontstond er een wederzijds wantrouwen tussen Ossi's en Wessi's, waarbij de Ossi's het gevoel kregen 'dat hen weer ontnomen werd [nu door de West-Duitsers, CP] wat zij in de vreedzame revolutie meenden te hebben veroverd: zeggenschap over het heden en - voor zover nog mogelijk - over hun eigen verleden.'^ Omdat beide Duitse staten zichzelf hadden gedefinieerd als de tegenhanger van de andere Duitse staat was het moeilijk één nieuwe identiteit te creëren.'' Een andere verklaring voor de moeilijke omgang met de geschiedenis van Duitsland, is die van de 'traditie van de sterk gepolariseerde Duitse politieke
Skript Historisch Tijdschrift 32.1
5
cultuur.'' Volgens Nijhuis en Dassen vertoont 'de Duitse politieke cultuur door dit denken in twee diametraal tegengestelde kampen duidelijk manicheïstische trekken, die steeds opnieuw de kop op steken.'^ Ze halen hiervoor verschillende voorbeelden aan, variërend van de Methodenstreit tussen historisten en positivisten eind negentiende eeuw tot de Historikerstreit die ging over de uniciteit van de Holocaust in de jaren zeventig en tachtig van de twintigste eeuw. Duitsland bleef na de val van de Muur geconfronteerd met verschillende problemen en uitdagingen die vaak politiek omstreden waren en zijn.^ 'Is deze beslissing gezien ons verleden wel de juiste?', zo vroeg men zich voortdurend af. In de stad Berlijn kwamen en komen de herinneringen het sterkst naar voren. Deze stad wordt al tijden lang overschaduwd door de felheid en genadeloosheid van haar verleden. Eén van de discussies waarover fel debat wordt gevoerd, is die over de Schlossplatz, midden in Berlijn. De afgelopen dertig jaar stond hier het Palast der Republik. In december zoo8 werd de sloop van dit gebouw afgerond en vanaf 2010 zal op dezelfde locatie worden begonnen met de herbouw van het in 1950 gesloopte Berliner Stadtschloss. In dit onderzoek wordt bekeken hoe en in welke mate de zwarte bladzijden uit de Duitse geschiedenis doorwerken in het debat over het Palast der Republik en het Berliner Stadtschloss. Aangezien de geschiedenis van het Schloss minder bekend is dan de geschiedenis van Duitsland zal ik eerst deze kort toelichten. Na deze globale schets zullen de besluitvorming van de laatste jaren, de concrete plannen voor de bouw en de invulling van het nieuwe Schloss onder de loep worden genomen, steeds met de geschiedenis van zowel Duitsland als van Berlin-Mitte in het achterhoofd.
Van bouw tot herbouw van het Berliner Schloss
Berliner Schloss: van bouw tot vernietiging De Schlossplatz kent een geschiedenis van ruim vijfhonderd jaar die begon in 1442., toen Keurvorst Frederik II van de HohenzoUerndynastie opdracht gaf tot de bouw van een Schloss bij Berlin-CöUn. Deze plaats moest het nieuwe machtscentrum van de Hohenzollern worden. De lokale bevolking was allesbehalve blij met de plannen van Frederik en kwam in 1447/48 in opstand, de Berliner Unwille. De plannen tegenhouden kon zij echter niet, het Schloss kwam er" Sindsdien hebben er twee grote verbouwingen aan het paleis plaatsgevonden. De eerste dateert van 153 8-1540, toen keurvorst Joachim II opdracht gaf het Sc^/oss te verbouwen in Renaissancestijl. De tweede werd gerealiseerd door Andreas Schlüter aan het begin van de achttiende eeuw. In de decennia daarvoor was de macht van de Pruisische heersers gegroeid; keurvorst Frederik III werd Koning Frederik I en om die status te onderbouwen werd het noodzakelijk geacht om van het Schloss een representatief gebouw te maken. Schlüter verlegde het zwaartepunt naar de gevels en verbouwde het complex naar het voorbeeld van de Italiaanse hoogbarok. Tot de vernietiging in 1950 zou de basis van het gebouw onveranderd blijven.'
6
In het midden van de achttiende eeuw werd naast het Schloss de Berliner Dom gebouwd. Tevens werd begonnen met de aanleg van de boulevard Unter den Linden, waardoor het Schloss steeds meer het geografische middelpunt van de stad werd. Het centrum van Berlijn kreeg meer en meer allure. In het midden van de negentiende eeuw werd het gebouw verrijkt met haar kenmerkende koepel en twintig jaar later, in 1871, werd het Schloss met het uitroepen van het Duitse Keizerrijk Staatsmitte van het Duitse rijk.'° In november 1918 riep Karl Liebknecht vanaf Balkon IV van het Stadtschloss de Socialistische Revolutie uit. Voor hem en zijn aanhangers was het Schloss het symbool van de gehate HohenzoUerndynastie." De socialisten wisten de macht echter niet te verwerven. Tijdens de Weimarrepubliek verloor het gebouw aan status en was het Schloss niet langer het centrale punt in het openbare leven van de stad; de focus kwam meer op moderniteit en op nieuwe architectuur te liggen en het Schloss werd omgebouwd tot museum." Daarnaast werden meer dan duizend ruimtes van het gebouw verhuurd aan openbare wetenschappelijke instellingen. Met deze veranderingen werd het Berliner Schloss voor de eerste keer grotendeels openbaar toegankelijk voor het publiek.'' In de jaren dertig werd het gebouw voornamelijk door de nationaalsocialisten gebruikt. Deze maakten vooral gebruik van de monumentale werking van het Schloss en bedekten, onder andere bij de opening van de Olympische Spelen in 1936, de dertig meter hoge gevels met de bekende rood-wit-zwarte nazivlaggen. Het Schloss an sich viel echter moeilijk in de nationaalsocialistische propaganda te integreren vanwege de Pruisische connectie."' Tijdens de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw zwaar gebombardeerd en beschadigd. Enkele delen van het Schloss deden nog tijdelijk dienst als museum, maar na een paar jaar werd het gebouw wegens instortingsgevaar gesloten. In 1950 besloot Walter Ulbricht, secretaris-generaal van de Duitse communistische partij (SED), tot de sloop van het gebouw: een symbolische en politiek-ideologische handeling die ondanks fel protest in zowel de DDR als daarbuiten toch doorgang vond. Tussen 7 september en 30 december 1950 vernietigden explosieven de restanten van het vijfhonderd jaar eerder gebouwde Stadtschloss.'^
DDR: Marx-Engels Platz en Palast der Republik Na het opblazen van het Stadtschloss ontstond er een grote lege vlakte van Bi.ooo vierkante meter. De naam Schlossplatz werd uit politieke overwegingen in 1951 vervangen door Marx-Engels Platz. In de jaren vijftig had de leiding van de SED in Oost-Duitsland grote plannen met deze ruimte; ze wilde er een representatief, hoog en monumentaal gebouw laten verrijzen als demonstratie van de superioriteit van het socialisme.'* Deze hoogbouw werd echter nooit uitgevoerd, voornamelijk vanwege de hoge kosten. In de jaren zestig werden aan de rand van de Marx-Engels Platz wel twee andere gebouwen opgetrokken: het Staatsratsgebdude en een gebouw voor het Ministerie van Buitenlandse Zaken.
Stript Historisch Tijdschrift 32.1
7
Tot in de jaren zeventig zou de voormalige Schlossplatz onbebouwd blijven. De in 1971 tot secretaris-generaal van de SED gekozen Erich Honecker wilde graag zijn stempel op de architectuur van Berlijn drukken. Twee jaar na zijn aantreden legde hij op de Marx-Engels Platz de eerste steen van het Palast der Republik: een gebouw waarin het parlement kon zetelen, SED-partijdagen konden worden gehouden en ook nog cultuur-, sport- en congresbijeenkomsten mogelijk waren.'^ Honecker noemde het Palast, dat in 1976 gereed was, het Haus des Volkes. Het gebouw werd gepresenteerd als de tegenhanger van de oude paleizen uit het verleden die uitsluiting en onderdrukking symboliseerden, de zogenaamde Herrsc^a/if-architectuur. Met meer dan 12.000 bezoekers per dag was het Palast het meest bezochte gebouw van de DDR."^
Herenigd Duitsland Een jaar na de val van de Berlijnse Muur werd in het Palast akkoord gegaan met de eenwording van Duitsland. In datzelfde jaar moest het Palast echter ook haar deuren sluiten, omdat in het gebouw grote hoeveelheden asbest werden aangetroffen." Al snel ontspon zich een debat over de toekomst van de plek, een discussie die nog steeds voortduurt. Dit debat kende zijn oorsprong in 1991 toen Wolf Jobst Siedler het essay 'Das Schloss lag nicht in Berlin - Berlin war das Schloss' schreef, waardoor de eerste stemmen opgingen voor een herbouw van het Berliner Schloss.'^° Vanaf dat moment stonden twee groepen lijnrecht tegenover elkaar. De pro-Palast groep wilde het Palast der Republik behouden en keerde zich fel tegen de herbouw van het Stadtschloss. De andere partij wilde juist het tegenovergestelde: afbraak van het Palast en herbouw van het Berliner Schloss. De keuze voor een van beide was dan ook een 'extrem politische Entscheidung mit einem hohen symbolischen Wert,' aldus historicus Jürgen Trimborn.^' Beide groepen hadden een uiteenlopende visie op zowel Palast der Republik als Stadtschloss en voerden dan ook verschillende argumenten aan die niet met elkaar te verenigen waren; het herbouwen van zowel Palast als Schloss was simpelweg geen optie. Concrete besluiten werden er in de eerste jaren na de hereniging niet genomen. Wel kreeg de plaats in 1994 zijn oude naam terug: Schlossplatz.'-'Ook werd er, mede door de Bundestag, een ontwerpwedstrijd uitgeschreven waaraan meer dan duizend architecten deelnamen. Volgens de jury was er voor het Palast geen plaats meer in Berlin-Mitte, maar als gevolg van grote protesten van pro-Palastgroepen gebeurde er voorlopig niets. In 2000 werd een nieuwe commissie ingesteld, de Internationale Expertenkommission Historische Mitte Berlin. Deze moest zowel over de architectuur als over de gebruiksfunctie van het nieuwe gebouw adviseren. Ze was van internationale samenstelling en ging in alle openheid te werk. Dit was door de Bundesregierung als voorwaarde gesteld vanwege de gevoeligheid van de opdracht. Naar aanleiding van de bevindingen besloot de Bundestag tot de afbraak van het Palast in 2008 en de herbouw van het Schloss in 20lo.^' De volgende paragrafen staan in het teken staan van de
8
nieuwe plannen. Daarbij zal gekeken worden naar de doorwerking van de hier beschreven geschiedenis van de plek en die van de zwarte bladzijden uit de Duitse geschiedenis in het besluitvormingsproces. De herbouwplannen en hun verhouding tot de Duitse geschiedenis Volgens de commissie waren de omliggende gebouwen oorspronkelijk georiënteerd op het vroegere Schloss en moest het nieuwe gebouw daarom de grondvormen en hoogtematen krijgen van het oude Schloss. Daarnaast moesten er enkele DDR-elementen terugkomen in het nieuwe gebouw. Door architectonische overblijfselen van de DDR tot erfgoed te verklaren, probeerde de commissie aan de pro-DDR groep tegemoet te komen. Voor alle leden van de commissie was het duidelijk dat de nieuwbouw op de Schlossplatz 'eine Auseinandersetzung über den Umgang mit Palast und Schloss verlangt.'^" Niet alleen de gebruikswaarde moest identiteitsscheppend worden, hetzelfde gold voor de architectonische vormgeving. De drie barokke fa^aden moesten herbouwd worden evenals de binnenmuren rondom het Schlüterhof. Een integrale reconstructie van het oude Schloss wees de commissie af^' Het nieuwe ontwerp moest uit een open, internationale architectuurprijsvraag voortkomen. Het Schloss zou terugkeren in het centrum van Berlijn, waardoor de Berlijnse architectuur weer één geheel zou vormen.^*
Ontwerp Franco Stella Op 21 december 2007 werd de wedstrijd eindelijk uitgeschreven, maar de deelnemers moesten wel voldoen aan 120 pagina's voorwaarden, opgesteld door de commissie en goedgekeurd door de Bundestag. "-^ De jury bestond uit acht Fachpreisrichter, architecten, en zeven Sachpreisrichter, veelal personen uit de politiek. Bijna een jaar na uitschrijving van de wedstrijd viel de beslissing. De jury koos uit 85 ontwerpen unaniem voor dat van de Italiaanse architect Franco Stella. In zijn plan worden, zoals voorgeschreven, drie fa^aden herbouwd in de oude stijl, wordt de koepel herbouwd en zullen de binnenmuren rondom het Schlüterhof \n barokstijl worden opgetrokken. De oost-fa^ade van zijn ontwerp kenmerkt zich door een strakke rasterstructuur, die teruggrijpt op de geledingen van de andere - historische - fa^aden. Een grote ingang zal het Schloss niet krijgen. Ook voor een herbouwde Volkskaininersaal (uit het Palast der Repuhlik) is in het ontwerp van Stella geen plaats. De reacties op het winnende ontwerp waren verdeeld. In zowel positieve als negatieve reacties werd vaak terugverwezen naar de geschiedenis. Journalist Konrad Adam kopte: 'Werdet Schlüter gerecht!', terwijl architect J. Jenatsch schreef 'Dieser Mann muss Schlüter und sein Schloss hassen! Er heiSt Franco Stella, sein Entwurf erhielt den i. Preis.'
stript Historisch Tijdschrift '^i.i
9
Politieke architectuur Het aantal deelnemers was met 85 lager dan verwacht, hetgeen voor critici reden was om de vele voorwaarden die aan het ontwerp gesteld waren onder de loep te nemen. Veel architecten vonden dat de politiek zich te veel op het gebied van architectuur had begeven. Architect en Schlosscriticus Philipp Oswalt onderschreef dit. Volgens hem had de jury meer ruimte moeten laten aan de architecten. '••^ In de Berliner Kurier van i december 2008 werd gesteld dat ook de jury liever een ander ontwerp had willen kiezen, namelijk dat waar ze de niet aangekondigde Sonderpreis aan toekende, maar dat ze geen keuze had: 'Die Botschaft: Wir batten gern, durften aber nicht. Das 'Schloss der Herzen' ist eigentlich eine Frechheit.'"^' Architect J. Jenatsch bestreed in februari 2009 dat het nieuwe gebouw de vormen aan moest nemen van het oude Schloss. Jenatsch stelde dat de politiek dit stedenbouwkundige element misbruikte om het door haar gewenste Schloss gerealiseerd te krijgen. Roland Stimpel, hoofdredacteur van het Deutsches Architektenblatt, was het niet eens met alle kritiek die de jury voor zijn kiezen kreeg en prees haar juist: 'Die Berliner Juroren verdienen Hochachtung, weil sie - gerade die überzeugten Modernen - über den Schatten der alten Dogmen gesprungen sind.' Dat de architectuurwereld hier concessies deed aan de politiek moest volgens Stimpel niet gezien worden als een capitulatie, maar als de democratische realiteit. In dit geval hoorde de architectuur in dienst te staan van de politieke wil van de bevolking en niet andersom. •^°
Geschiedenis In de meeste reacties was - logischerwijs - een directe relatie met de geschiedenis aan de orde. Bernard Schulz, cultuurcriticus en journalist van Der Tagesspiegel, wees op het verbindende element van het nieuwe Schloss met onder andere het Marx-Engels Forum, dat een stedenbouwkundige erfenis van de DDR-periode is. Volgens hem was Stella er uitstekend in geslaagd om het Schloss in te passen in het Berlijnse centrum; Stella maakte met zijn ontwerp een synthetische eenheid van de zeer uiteenlopende verledens van Berlin-MitteJ^ De eerder genoemde Philipp Oswalt had een totaal andere mening dan Schulz. Hij stelde dat het ontwerp van Stella een toespitsing van het Schlossprobleem is. Het nieuwe ontwerp reflecteert volgens hem op geen enkele wijze de historiciteit van de plek.'^ Het gebouw staat alleen en verhoudt zich 'autistisch' ten opzichte van zijn omgeving, in tegenstelling tot het historische Schloss dat juist met zijn omgeving in contact stond. Het ageren op de Schlossplatz, zo stelde Oswalt, staat ook voor het verlangen om een andere Duitse geschiedenis te ontwerpen, waarbij de herinnering aan de twintigste eeuw als het ware wordt genegeerd. 'Die Politikergeneration, mit der wir es zu tun haben, ist in Ost wie West vom Mauerbau traumatisiert.' Even later concludeerde hij: 'lm Namen von Geschichte wird Geschichte eliminiert.'"
10
De keuze voor Stella's ontwerp lijkt vooral een veilige te zijn; ze moet gezien worden als een compromis tussen verschillende meer uitgesproken visies, zoals een totale reconstructie van het Schloss, een volledige nieuwbouw of zelfs de herbouw van het Palast der Republik. Jens Bisky typeert de kracht van Stella's ontwerp als volgt: 'Seine Qualitat ist es, viele Fehler zu vermeiden.'^'' Eigenlijk geldt dit voor het hele besluitvormingsproces, van Expertenkommission tot aan de bouw van Stella's ontwerp.
Het Humboldt-Forum en haar verhouding tot de Duitse geschiedenis De Internationale Expertenkommission deed niet alleen aanbevelingen voor de architectuur en de stedenbouwkundige omgeving; ook op het gebied van de invulling, het gebruik, gaf de commissie adviezen. Er werd besloten tot de oprichting van een zogenaamd Humboldt-Forum; de Schlossplatz moest een Ort der Weltkulturen worden.
Het concept Het idee voor het Humboldt-Forum is uitgegaan van de Stiftung Preussischer Kulturbesitz, eind jaren negentig. De gebroeders Wilhelm en Alexander von Humboldt (respectievelijk 1767-1835 en 1769-1859) symboliseren een rijke intellectuele, wetenschappelijke traditie. Wilhelm staat voor de ideeëngeschiedenis van Europa, voor het Bildungsoffensief en voor de uitbeelding van individualiteit via kunst en wetenschap. Zijn broer Alexander staat meer voor een weltoffene beschrijving van vreemde culturen, voor de verbinding van esthetiek met natuur en het bewustzijn van culturele coëxistentie." De nieuwe instanties die zich gaan vestigen in het Schloss willen het urbane centrum van Berlijn, Berlin-Mitte, tot intellectueel centrum van een Europese metropool maken. Alle culturen van de wereld moeten niet in hokjes worden gepresenteerd, maar er moeten nieuwe horizonten worden geopend; de dialoog moet worden aangegaan en er moet transdisciplinair worden gewerkt.^*^ Het Humboldt-Forum moet een antwoord zijn op 'eurozentrische Arroganz oder auch Ignoranz [ten opzichte van andere culturen]'; een opstelling die in de Duitse geschiedenis te zeer gedomineerd had. Tevens moet in het nieuwe Schloss het ideaal van de Volkshaustradition van het Palast der Republik verder leven; het Schloss als een voor iedereen toegankelijke plek, waar burgers zich thuis kunnen voelen.'^ Het gaat om het scheppen van een totaal nieuw kunsten cultuurcentrum en het vergroten van de kennis van en het begrip voor wereldculturen. De Humboldt-Universitat" (HU), een van de partners van het Forum, maakt een vergelijking met het Centre Pompidou te Parijs, waar ook kunst wordt gecombineerd met een bibliotheek, theater, muziek en debat. 'Das Humboldt-Forum wird das Centre Pompidou des zi. Jahrhunderts und zugleich mehr als das.''**
stript Historisch Tijdschrift ji.i
II
Hermann Parzinger, de opvolger van Lehmann, vindt het van belang dat enkele centrale ruimtes worden gereconstrueerd, omdat vanuit het Schloss vanaf de eerste helft van de negentiende eeuw, met de vestiging van het Altes Museum en het Neues Museum, zich een 'Freistatte für Kunst und Wissenschaft' ontwikkeld had. Parzinger: 'Vom Schloss aus richtete sich auch die Neugier auf das Fremde und das Andere in der Welt [...] Nun kehren Kunst und Wissenschaft wieder in das Schloss zurück und nehmen es ganz in Besitz. Welch ein grossartiges Zeichen!' Tevens benadrukt Parzinger de politiek-maatschappelijke functie die het Humboldt-Forum als 'Ort des Erfreuens und Belehrens' moet gaan vervullen. Hij heeft hoge verwachtingen van het Forum en ziet er een belangrijke rol voor weggelegd in de huidige tijd: 'Aus dem Lernen erwachst das Verstehen, und das Verstehen ist die Grundlage des Respektierens. Verstehen und Respekt sind die entscheidenden Brücken zwischen den Kulturen.'^' In het nieuwe Humboldt-Forum vestigen zich drie organisaties die zich sterk bewust lijken van de beladen geschiedenis. Dit is ten eerste de Stiftung Preussischer Kulturbesitz, met haar grote collecties niet-Europese kunst. Niet de eigen cultuur, maar die van de ander wordt door de stichting centraal gesteld. Daarnaast zal de Zentralund Landesbibliothek Berlin (ZLB) zich in het nieuwe Schloss vestigen. Deze stelt transparantie en openheid voor burgers centraal. Claudia Lux, directrice van de ZLB zegt hierover: 'Niemand ist hier ausgeschlossen, denn die ZLB dient der Gesamtbevölkerung Berlins, vom Kind bis zum spezialisierten Wissenschaftier.'''" Als derde zal de Humboldt-Universitat participeren in het Humboldt-Forum. Ook zij wil openheid en internationaliteit uitstralen. Het Forum moet gaan dienen als een 'öffentlichkeitswirksame Schaufenster der Wissenschaft.' De HU wil niet alleen onderzoek doen naar niet-Europese culturen, maar dit onderzoek ook uitvoeren in samenwerking met wetenschappers uit de desbetreffende landen.t' Het ideaal van Wilhelm van Humboldt kan planologisch uitstekend verbonden worden met het huidige Museumsinsel, aangezien dit vooral ingaat op de geschiedenis van Europa en op culturen waar Europa zich schatplichtig aan voelt. Het idee is om Alexander von Humboldt tot 'geistige Vater des Schlossplatzes als Humboldt-Forum' te maken.^^ Klaus Dieter Lehmann stelt dat het Humboldt-Forum het Museumsinsel als het ware voltooit: 'Wenn Sie die Museumsinsel so definiëren, dass Sie sagen das ist die Europaische Ideengeschichte von den Anfangen bis heute dann fehlt für heute etwas. Namlich die au&reuropaischen Kuituren und genau das soil auf dem Schlossplatz sein.' Het Museumsinsel en de Schlossplatz moeten zo tot een eenheid van cultuurerfgoed, -kennis en -ontmoetingen worden.'*'
De invulling van het Schloss in het licht van de geschiedenis De plannen voor het nieuwe Humboldt-Forum getuigen van grote ambitie. De politiek en de wetenschap willen van het centrum van Berlijn een drukbezochte, openbare, internationaal georiënteerde instelling maken met de focus op het nietEuropese deel van de wereld. 12
Wat bij het lezen van stukken over de plannen opvalt, is de grote frequentie waarmee woorden als Öffentlichkeit en Zugdnglichkeit terugkomen. Dit is niet zonder reden. Het Schloss is lange tijd een plaats van de Pruisische dynastie geweest, en niet van het gewone volk. Dit bleef zo tot aan de Eerste Wereldoorlog. Het ideaal tijdens de DDR-periode was openheid, maar dit was eerder een schijnwereld dan de realiteit. De doelstelling van het uitstralen van open- en toegankelijkheid moet dan ook worden gezien in het licht van een verleden van geslotenheid. Daarnaast kan deze openheid gezien worden als een voortzetting van de Volkshaustradiüon van het Palast der Republik waartoe de Expertenkommission had opgeroepen. Er wordt op deze manier tegemoet gekomen aan de DDR-burgers door het idee van een offenes Kulturhaus in het nieuwe Schloss te laten voortleven. De keuze voor de naam Humboldt-Forum kent een sterke historische dimensie. Door te focussen op de ideeën van de gebroeders Humboldt presenteert Berlin-Mitte een bepaald beeld van de Pruisische geschiedenis. Waar tegenstanders van het Berliner Schloss datzelfde Schloss met de militaire geschiedenis van Pruisen associëren, proberen voorstanders van de nieuwe ideeën een beeld van Pruisen als centrum van wetenschap en intellect naar voren te brengen. Het kernthema van het Humboldt-Forum wordt de cultuur van Aussereuropa. Dit thema kan niet alleen worden verbonden aan Alexander von Humboldt, maar ook aan de Duitse geschiedenis. Tijdens de periode van het nazisme en ook tijdens die van het kolonialisme voelde Duitsland zich superieur aan alle andere volkeren. Een dergelijk beeld wil het land dit keer voorkomen, ledere cultuur moet eikaars gelijke zijn. Ze wil 'eurozentrische Arroganz oder auch Ignoranz' te allen tijde voorkomen. 'Gleichrangigkeit der Kuituren statt Gleichgültigkeit, Weltoffenheit statt Nabelschau', zoals Klaus-Dieter Lehmann het noemde.'''' Dat grote delen van de collectie in het verleden uit Aussereuropa zijn meegenomen, vergeten de deelnemers voor het gemak. Zonder de periodes van het imperialisme waren de huidige collecties van niet-Europese kunst namelijk nooit in Berlijn terecht gekomen.
Conclusie Dit artikel begon met de constatering dat de omgang van Duitsland met het verleden nog altijd problematisch is. Waar andere landen vaak trots zijn op hun verleden, is het recente verleden van Duitsland een gevoelige kwestie Dat blijkt ook uit de casus Schlossplatz die uitvoerig aan de orde is geweest. Na analyse van de totstandkoming van de plannen kan geconcludeerd worden dat het verleden een grote invloed heeft gehad op de gemaakte keuzes in Berlijn en Duitsland. Dit zagen we zowel bij de opstelling van de Bundesregierung, de Expertenkommission als de deelnemende partijen. In het proces stelden zij zich internationaal, democratisch en open op en benadrukten zij dit voor de buitenwereld ook sterk. In de architectuur zagen we het DDR-
Skript Historisch Tijdschrift 32.1
^3
verleden weliswaar nauwelijks terug komen, in de plannen voor de invulling, het zogenaamde Humboldt-Forum, des te meer. Het ontwerp van Franco Stella won de wedstrijd niet vanwege zijn buitengewoon artistieke en vernieuwende architectuur, maar juist vanwege het ontbreken daarvan. De keuze van de jury moet vooral gezien worden als een politieke keuze, een compromis tussen verschillende meer uitgesproken visies (zowel op het gebied van architectuur als historische verbeelding), waarin alle individuele juryleden zich enigszins konden vinden. Vervolgens hebben we gezien dat de betrokken instanties van BerlinMitte met de invulling van het Humboldt-Forum ook rekening hielden met het verleden. Met de naam Humboldt-Forum wordt gekozen voor een bepaalde presentatie van de Pruisische geschiedenis, namelijk dat van een intellectueel en wetenschappelijk centrum. Het voormalig expansieve en militaire Duitsland pleit nu voor gelijkheid tussen culturen. Maar het Humboldt-Forum komt ook aan een ander deel van de Duitse geschiedenis tegemoet, namelijk het DDR-verleden. De openheid van het Forum kan worden gezien als een voortzetting van de Volkshaustradition van het Falast der Republik. Ook de eerdergenoemde spanningen tussen Oost-Duitsers en West-Duitsers spelen een rol in het debat. Wielinga stelde al dat Oost-Duitsers vaak het gevoel hadden dat hun vrijheid en zeggenschap over heden en verleden door de WestDuitsers werd afgenomen en Dassen en Nijhuis spraken over polarisatie tussen beide groepen. Hoewel uiteindelijk op verschillende punten concessies aan de Oost-Duitsers werden gedaan, waren het vaak de West-Duitsers die beslisten of deze concessies werden gedaan of niet. De stelling dat de beide Duitslanden (BRD en DDR) een zeer verschillende visie op en waardering voor hun eigen staat en verleden hadden, bleek ook voor het debat over de Schlossplatz te gelden; het was zelfs de belangrijkste inzet van de hele discussie. De invulling van het Schloss via het Humboldt-Forum leek een poging om de tegengestelde visies te doorbreken; dit is vooralsnog niet gelukt. De pro-Palast groep is nog steeds alles behalve tevreden met de nieuwe plannen. Zij heeft zich altijd zwakker gevoeld dan haar rivaal. Tegenwoordig lijkt haar invloed nog maar zeer gering te zijn. Ook de vraag: 'Is deze beslissing gezien ons verleden wel de juiste? ', kwam in de discussie voortdurend naar voren. De antwoorden hierop waren en zijn echter zeer verschillend. Van eensgezindheid is zeker geen sprake, alle pogingen van de politiek en de Expertenkommission ten spijt.
14
Noten '
'•
3 1
'
^
Patrick Dassen en Ton Nijhuis, Gegijzeld door het verleden. Controverses in Duitsland van Historikerstreit tot het Sloterdijk-debat (Amsterdam 2001) 19. Etienne Francois en Hagen Schulze, 'Einleitung' in: Idem, Deutsche Erinnerungsorte I (München 2001) 10. Ibidem, 109. Reinhard Alter en Peter Monteath ed.. Rewriting the German Past (New Yersey 1997) 11. Dassen en Nijhuis, Gegijzeld door het verleden, 9. Ibidem, 10. Denk hierbij aan discussies over de nieuwe hoofdstad (moest Berlijn het van Bonn overnemen?), de Reichstag (kon het parlement wel in dit gebouw zetelen?), het Kanzleramt (hoe moest dit worden vormgegeven?), het holocaust-monument (hoe en waar moest dit worden gerealiseerd?) en vele andere.
Eveline Althaus, Geschichte im Widerspruch. Die Kontroverse um die Zukunft der 'Historischen Mitte Berlins' (Fribourg 2007) 74. "> Althaus, Geschichte im Widerspruch, 75-76. '° Nina Brodowski, Die Schlossplatzdebatte, Magisterarbeit MA Kulturwissen-schaften (Lüneburg 2006) 11; Althaus, Geschichte im Widerspruch, 76-77. " Althaus, Geschichte im Widerspruch, 79. " Jürgen Trimborn, 'Palast der Republik oder preussisches Stadtschloss' in: Die alte Stadt 3 (Esslingen 1998) 214-215. '' Althaus, Geschichte im Widerspruch, 79. '•• Brodowski, Die Schlossplatzdebatte, 12•' Althaus, Geschichte im Widerspruch, 80. '5 Brodowski, Die Schlossplatzdebatte, 1314; Althaus, Geschichte im Widerspruch, 80-81; Trimborn, 'Palast der Republik oder preussisches Stadtschloss', 216. Stript Historisch Tijdschrift 32.1
Althaus, Geschichte im Widerspruch, 82. '^ Brodowski, Die Schlossplatzdebatte, 1415; Althaus, Ges(;/7«'c/;fe im Widerspruch, 84. '* Brodowski, Die Schlossplatzdebatte, 15; Althaus, Geschichte im Widerspruch, 89. " Brodowski, Die Schlossplatzdebatte, 15; Althaus, Geschichte im Widerspruch, 90. '•° Wolf Jobst Siedler, 'Das Schloss lag nicht in Berlin - Berlin war das Schloss', in: W.Pehnt, N. Bernau, W. v. Boddien e.a.. Das Schloss, eine Ausstellung über die Mitte Berlins (Berlijn 1993, oorspr. 1991) 18-20. ^ Trimborn, 'Palast der Republik oder preussisches Stadtschloss', 225. " Althaus, Geschichte im Widerspruch, 90. ^5 Auteur onbekend, 'Schlossgeschichte', in: Berliner Extrablatt II (Hamburg 2009)40. '•'* Internationale Expertenkommission, Historische Mitte Berlin, 37. ^ Daartoe wordt de Weense kunsthistoricus Hellmut Lorenz aangehaald. Deze stelde dat slechts 'ein Baukörper unserer Zeit herstellbar ist; Als Kunstwerk ist das Berliner Schloss seit 1950 unwiderbringlich verloren.' '•'• Deutscher Bundestag, Beschlussempfehlung und Bericht des Ausschusses für Kultur und Medien (Berlijn 4 juli 2002) www.bmvbs.de; Deutscher Bundestag, Beschlussempfehlung und Bericht des Ausschusses für Kultur und Medien (Berlijn 13 november 2003) www.bmvbs.de. '•" Internationaler Realisierungswettbewerb, Wiedererrichtung des Berliner Schlosses, Bau des HumboldtForums im Schlossareal Berlin. Auslobungstext (Berlijn 2008) http:// Schlossdebatte.de/. ^* Auteur onbekend, 'Philipp Oswalt über das Stadtschloss Berlin und
IS
traumatisierte Politiker' in: Berliner Stadtmagazin Tip (09-12-2008). "^ Auteur onbekend, 'Das Schloss der Herzen und warum es nicht gewinnen durfte' in: ^erfiweriTurier (01-12-2008) 10. '° Roland Stimpel, 'Der Kopfbau' in: Berliner Extrablatt (Hamburg 2009) 11. ™ Bernard Schulz, 'Franco Stella, eine Schlüter aus Italien' in: Der Tagesspiegel (29-11-2008). "^ Auteur onbekend, 'Glück und Skepsis: Stimmen zum Schloss'. " Auteur onbekend, 'Philipp Oswalt über das Stadtschloss Berlin und traumatisierte Politiker'. '•' Jens Bisky, 'Vorschriftsmassig' in: Süddeutsche Zeitung (29-12-2008). " Thomas Krüger, 'Was ist das HumboldtForum?' in: Das Humboldt-Forum aufdem Berliner Schlossplatz (DVD) (Berlijn 2006); Klaus-Dieter Lehmann, 'Weltort für Kunst und Kultur Berlins Mitte' in: Internationale Bauakademie Berlin, Humboldt-Forum. Symposium zu Fragen der Rekonstruktion und der rdumlichen Konzeption des Berliner Schlosses (Berlijn 2006) 258; Internationale Expertenkommission, Historische Mitte Berlin, 24. " Lehmann, 'Weltort für Kunst und Kultur Berlins Mitte', 257. " Internationale Expertenkommission, Historische Mitte Berlin, 23. "* Humboldt-Universitat, 'HumboldtUniversitat im Humboldt-Forum. Stand und Perspektiven' in: Humboldt-forum. de (Berlijn 2006) 7. " Hermann Parzinger, 'Ein museales Jahrhundertprojekt' in: Süddeutschen Zeitung (28 juli 2008) 12. "° Claudia Lux, 'Die Zentral- und Landesbibliothek Berlin soil auf den Schlossplatz. Der Dialog der Kuituren ist positiv eröffnet!' in: Schlossdebatte.de, 8. '•' Humboldt-Universitat, 'Die Wissenschaft der Welt in der Mitte Berlins', 1;
i6
'Humboldt-Universitat im HumboldtForum. Stand und Perspektiven', 7. '''^ Lehmann, 'Weltort für Kunst und Kultur Berlins Mitte', 258. "" Klaus-Dieter Lehmann,'Was ist das Humboldt-Forum?' in: Das HumboldtForum auf dem Berliner Schlossplatz (DVD) (Berlijn 2006); Lehmann, 'Weltort für Kunst und Kultur Berlins Mitte', 258. '-" Ibidem, 263.
