Artikel: Een zaak van mannen. De vrouw in de Nederlandse politiek Auteur: Marjolein Sandorp Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 27.1, 41-48. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
Marjolein Sandorp
Een zaak van mannen De vrouw in de Nederlandse politiek Een mannenbolwerk, een gebied waar emancipatie nog niet geheel heeft plaatsgevonden, zo wordt de Nederlandse politiek wel genoemd. In de gemeenteraden, op provinciaal niveau en in de Eerste en Tweede Kamer zijn vrouwen nog immer sterk ondervertegenwoordigd. Dit alles terwijl er toch al meer dan honderd jaar flink aan de weg wordt getimmerd en vrouwen al meer dan 75 jaar politiek actief kunnen en mogen zijn. Wat is het resultaat van ruim honderd jaar 'politieke strijd' door vrouwen? Is hun participatie nu veel groter dan een eeuw geleden? Of is de politiek nog steeds een zaak van mannen? Tegenwoordig is er een aantal vrouwen zichtbaar actief in de politiek, ook op landelijk niveau. Tot voor kort was Jeltje van Nieuwen-hoven voorzittter van de Tweede Kamer. Nu zijn het Femke Halsema, Lousewies van der Laan en de eerste staatssecretaris die met zwangerschapsverlof ging, Melanie Schultz. De vrouwen van nu zijn volgens Marjan Schwegman, bijzonder hoogleraar Vrouwengeschiedenis aan de Universiteit Utrecht, het toonbeeld van de vergevorderde integratie van vrouwen in de politiek.i De hedendaagse politica mag vrouw zijn, ze verbergt haar vrouwelijkheid niet en benadrukt die soms. In de negentiende eeuw verliep dat anders: het was de normaalste zaak van de wereld dat vrouwen zich niet bemoeiden met de politieke gang van zaken.^ Voor velen was het logisch dat dat werd overgelaten aan de man. Politiek was te zwaar en te ingewikkeld voor een vrouw: ze mocht haar stem niet uitbrengen en al helemaal niet zelf politiek actief zijn. Tot ver in de negentiende eeuw werden vrouwen gezien als handelsonbekwame en vooral emotionele wezens die niet in staat waren zelf een oordeel te vormen.^ Vrouwen waren geschikt voor de huiselijke zaken, zoals het verzorgen van kinderen, huishoudelijke taken en het steunen van de man. In de loop van de negentiende eeuw kwam daar wel enige verandering in. Vooral onder burgervrouwen klonk de roep om uitbreiding van burgerrechten steeds luider. Vrouwen kwamen bij elkaar om sociale en juridische achterstanden te bespreken, maar politiek stond in deze periode niet op het prioriteitenlijstje. Ze wilden in eerste instantie meer rechten en mogelijkheden qua onderwijs en salariëring."* Al snel kwam daar de strijd tegen de heersende 'dubbele' seksuele moraal bij. Deze dubbele moraal hield in dat mannen vrijwel alles konden maken, terwijl vrouwen al snel als 'gevallen' werden beschouwd.' De eerste feministische golf begon zich te vormen. In het laatste decennium van de negentiende eeuw begon ook de politiek, of specifieker de vraag naar uitbreiding van politieke rechten voor vrouwen, een rol te spelen. In eerste instantie 41
Aantal vrouwen in de Tweede Kamer''^
JAAR
27.1
AANTAL
JAAR
AANTAL
1918
1
1971
13
1922
7
1972
15
1925
6
1977
18
1929
7
1981
27
1933
5
1982
29
1937
3
1986
30
1946
4
1989
38
1948
5
1994
50
1952
7
1995
51
1956
13
1998
54
1959
13
2003
56
1963
14
2004
58
1967
12
Aug. 2004
60
ging het om het kiesrecht dat tot dan toe alleen aan de rijkere mannen was voorbehouden. Onder de dames bestond het idee dat ze door middel van het kiesrecht de politieke besluitvorming zouden kunnen beïnvloeden en zo vrouwenzaken zouden konden aanpakken.^
Achtergrond De Vereniging voor Vrouwenkiesrecht (VvVK) werd opgericht in 1894 en had als hoofddoel het verkrijgen van kiesrecht voor vrouwen. In de beginjaren bleef het ledenaantal van de Vereniging klein. Vele vrouwen durfden geen lid te worden, of wilden het niet. Ze waren bang voor reacties uit hun omgeving, of ze vonden stemrecht een zaak van latere zorg en meenden dat andere punten in het vrouwenvraagstuk eerst de aandacht verdienden.'' Sommige vrouwen vonden ook simpelweg dat politiek niet aan vrouwen besteed was. Zij beschouwden het als de mannenzaak die het altijd al was geweest. Anno 2005 zijn in de politiek op alle niveaus meer mannen actief. Vrouwen houden zich nog steeds op de achtergrond. Bij de uitslagen van de gemeenteraadsverkiezingen van 2002 bleek dat slechts 23 % van de gekozen raadsleden vrouw was. Opvallend was dat het percentage ten opzichte van vorige verkiezingen zelfs met een procent was teruggelopen.^ In de Tweede Kamer is de deelname van vrouwen evenmin gelijkwaardig aan die van mannen. Al is daar wel een lichte stijging te zien. Bij de laatste officiële telling zaten er zestig vrouwelijke parlementsleden in de Kamer. Dat is nog lang niet de helft, maar wel aanzienlijk meer dan lange tijd het geval was. Afgezet tegen de enige vrouw in de Kamer in 1918, Suze Groeneweg, is het inderdaad een flinke stijging. Enerzijds is er reden voor optimisme, omdat er wel degelijk een stijging in de landelijke participatie van vrouwen te zien valt. Anderzijds loopt de politieke deelname op de lagere niveaus wat terug. Bovendien is de deelname van vrouwen nog altijd aanzienlijk minder dan die van mannen.
Participatie In het begin van de vorige eeuw kwamen er steeds meer vrouwen die een stem wensten te hebben in de politiek. Deze dames wilden participeren, maar dat werd hen destijds nog verboden. Het ledenaantal en de invloed van de VvVK groeiden en vanaf 1919 hadden ook vrouwen actief kiesrecht, i" Twee jaar daarvoor was al het passieve kiesrecht verkregen, waarin vrouwen wel gekozen mochten worden, maar niet zelf konden kiezen. Zoals uit de tabel op pagina 42 blijkt, liep het niet meteen storm in de Tweede Kamer. Ook na 1919 werd de politiek door mannen gedo43
mineerd, wat zich niet alleen uitte in de oververtegenwoordiging. Vrouwen werden niet in staat geacht kranig op te treden zoals dat in de politiek soms gewenst was.n Vrouwen die dat wel deden, werden afgeschilderd als een soort 'manwijven'. De vrouwen die in de Nederlandse politiek actief waren, moesten zich het liefst vooral koest houden. Monique Leyenaar, hoofddocent politicologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, noemt deze periode die ongeveer tot 1975 duurde de Excuus-Truus periode.'^ Vrouwen waren wel handig in de Kamer, maar ze mochten zich nergens mee bemoeien, tenzij het de belangen van moeders, kinderen of het gezin betrof. Vrouwen zouden van nature opkomen voor het zwakke; ze waren immers zorgzaam, vredelievend en vooral niet competitief. Ze zouden niet geschikt zijn voor het harde politieke spel. Vooral na de Tweede Wereldoorlog overheerste dit beeld. Vrouwen traden zelden op de voorgrond en werden nauwelijks serieus genomen.'^ Een van de weinige vrouwen die daar verandering in wist te brengen was Marga Klompé van de KVP. Klompé wenste op een gegeven moment niet meer op haar 'vrouw-zijn' te worden aangesproken.''t Volgens Schwegman zette ze vaak expres een norse blik op, sprak ze opzettelijk met zware stem en liep ze soms zelfs breder als ze de Kamer binnenkwam., Klompé deed in feite afstand van haar sekse door zich mannelijk voor te doen, omdat ze vreesde anders niet serieus genomen te worden. 15 In de hedendaagse politiek is dat geen issue meer: vrouwen kunnen en mogen gewoon zichzelf zijn. Breed lopen en een zware stem opzetten heeft niet langer hetzelfde resultaat als in de tijd van Klompé. In die zin is er zeker het één en ander veranderd. Vrouwen worden nu ook als vrouw serieus genomen. Het gaat steeds minder om de sekse en steeds meer om de kwaliteiten die een persoon heeft.'^ Vrouwen staan hun 'mannetje'door gewoon vrouw te zijn.
Inhaalslag Tot halverwege de jaren zestig waren vrouwen in politieke partijen vooral vertegenwoordigers van hun sekse. Tijdens de tweede feministische golf kwam daar verandering in.''' In deze periode van ontzuiling en professionalisering stond persoonlijke ontplooiing centraal. Voor de politiek betekende dit dat de aanwezigheid van enkele vrouwen niet langer voldoende was. Het ging tenslotte niet meer enkel om de vertegenwoordiging van 'het vrouwelijke', maar om toegang tot de politiek voor individuele personen, die toevallig van het vrouwelijke geslacht waren. Desalniettemin werden nog tot diep in de jaren tachtig van de twintigste eeuw typisch 'mannelijke' kwaliteiten zoals abstract denken, agressief zijn en harde beslissingen nemen, zeer gewaardeerd.'** Mannen bekleedden mannenposten en vrouwen bekleedden vrouwenposten, maar ook daar kwam verandering in. Tegenwoordig zijn er geen typische
27.1
mannen- of vrouwenposten meer. Het heeft even geduurd, maar langzaam maar zeker maken vrouwen een inhaalslag en breiden ze hun politieke invloed uit.
De eerste vrouwen'^'^ Wie?
Wat?
Suze Groeneweg
Tweede Kamer
19
Carry Pothuis-Smit
Eerste Kamer
19 2 0
Anna de Waal
Kabinetslid
19 5 3
Marga Klompé
Minister
19 5 6
Liesbeth Ribbius Peletier
Lid Raad van State
19 5
Joke Stoffels-van Haaften
Zit TK-vergadering voor
19 5 9
Haya van Someren
Partijvoorzitter
19 6 9
Tineke Schilthuis
Commissaris der Koningin
19 7 4
Ria Beckers
Lijsttrekker
19 7 7
Jeltje V. Nieuwenhoven
Tweede Kamervoorzitter
19 9
Annemarie Jorritsma
Vice-premier
19 9 8
Saskia Stuiveling
President Rekenkamer
19 9 9
Yvonne Timmerman-Buck
Voorzitster Eerste Kamer
Wanneer? 18
8
8
2 0 0 3
45
Conclusie Na ruim honderd jaar 'strijd' zijn mannen over het algemeen nog altijd veruit in de meerderheid in de politiek. Gemiddeld is zo'n 30 a 35 % van de parlementariërs de afgelopen tien jaar vrouw. Toch zit er wel groei in, ook al lijken de jaren vijftig soms terug te keren. Zo werd in het eerste kabinet Balkenende in 2002 slechts één vrouw aangesteld. Op gemeentelijk en provinciaal niveau worden er verschillende initiatieven genomen om vrouwen meer bij de politiek te betrekken.^o Kennelijk blijft dat nodig om de kwaliteit van de democratie hoog te houden. Voor een goedlopende democratie is een juiste afspiegeling van de samenleving een vereiste, dat leidt immers tot een grotere betrokkenheid bij de besluitvorming en dus tot meer participatie.^^ Op andere gebieden heeft de vrouw zich de politiek wel degelijk eigengemaakt. Ze mag zich als vrouw presenteren en hoeft zich niet enkel meer met 'vrouwenzaken' bezig te houden. Het gaat meer en meer om individuele kwaliteiten en steeds minder om de sekse. De politiek is een mannenzaak, maar wordt zo langzamerhand ook een zaak van vrouwen.
Noten 1 M. Correlje en M,sandorp,Van huismoeder tot haaibaai', in Tijdschrift voor geschiedenis en journalistiek; 2000, jaargang 8, 5-9.
2 H. Lal<maker,'Van uiterste suffragette tot de kaimste strijdster', 1894-119', in Vrouwenstemmen, 100 jaar vrouwenbeiangen, 75 jaari
4 Ibidem. 5 U. Jansz, Deni<en over setee in de eerste feministische go/f (Amsterdam 1990) 35-50.
6 J. Blok, De vrouweni
8 www.vrouwenbeiangen.ni/vereniging/projectenMV. 9 www.pariement.oom/9201000/moduies/gm5ihvnw.
10 Biok, De vtouweniiiesrechtbeweging.
27.1
IVI.Borkus ed.,
11 Correlje en Sandorp,'Huismoeder..', in Tijdschrift voor geschiedenis en Joumaiistiei< 2000, 5-9.
12 www.opgelijkevoet.nl/artikel?wobjectld=202&editionld=7.
13 Ibidem. 14 Correlje en Sandorp.'Huismoeder..', in Tijdschrift voor geschiedenis en joumaiistiei< 2000, 5-9. 15 Ibidem.
16 Ibidem. 17 Ibidem.
18 Ibidem. 19 www.parlement.com/9291000/modules/gdae5bi7. 20 www.vrouwenbelangen.nl/vereniging/projectenMV.
21 www.opgelijkevoet.nl/artikel?wobjectld=202&editionld=7.
47
