Artikel: Pas comme les autres. Geboorte van Liberation Auteur: Olivier van Beemen Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 24.1, 39-48. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
Olivier van Beemen
Pas comme les autres De geboorte van Liberation 'Liberation', c'est un journal pas comme les autres, né dans la tête de quelques chevelus maos ou gauchistes, anciens combattants de Mai 68, et de quelques intellectuels contestataires, en 1973.^ Liberation is anders dan andere kranten. Of deze bewering geldt voor het Franse dagblad anno 1994, toen Jean-Claude Perrier dat schreef in een biografie over Liberation, zou onderwerp kunnen zijn van een interessante uiteenzetting. Niet hier. Hier gaat het over de oprichting van Liberation in 1973, toen het duidelijk was dat de Fransen niet eerder een dergelijk dagblad in de kiosk hadden zien liggen. Waarin verschilde Liberation van de rest van de Franse pers van begin jaren zeventig? Na een schets van de ontstaansgeschiedenis en het weergeven van de doelstellingen en de karakteristieken van het nieuwe dagblad, volgen enkele nieuwsvoorbeelden uit 1973 die duidelijk maken dat Liberation brak met de bestaande dagbladpers.
De teleurstelling na mei 1968 De studenten- en arbeidersopstanden eind jaren zestig waren in Frankrijk heviger dan in andere Europese landen. Het land onderging in de lente van 1968 een revolutie. Massale protestmanifestaties en stakingen ontregelden de samenleving. Studenten begonnen de protesten en moedigden arbeiders aan tot staken. De oorlogsheld Charles de Gaulle was president sinds de oprichting van de Vijfde Republiek in 1958. Veel studenten, arbeiders, politici, artiesten en journalisten hadden tien jaar later genoeg van het gaullistische juk, dat steeds zwaarder op hen drukte. De studenten eisten gelijke kansen en meer democratie op de universiteit, terwijl sommigen van hen de consumptiemaatschappij verwierpen. De arbeiders wilden hiertoe, door hogere salarissen, juist toegang. Linkse politici vonden het rechtse bestuur te technocratisch, wat volgens hen tot een democratisch tekort had geleid. Artiesten en journalisten ten slotte kwamen in opstand tegen de toenemende beperkingen die de rechtse regering hen oplegden. De gebeurtenissen van mai soixante-huit (mei 1968) hadden echter weinig daadwerkelijk veranderd. In 1969 trad De GauUe weliswaar af, maar de Fransen kozen Georges Pompidou, ook gaullist, tot nieuwe president. De orde was hersteld en de macht bleef in handen van dezelfde politieke ehte.^ Toch gaven de hoofdrolspelers van de opstanden hun strijd niet op. De
^s
maoïsten en de gauchisten (de linkse activisten die zich afzetten tegen het staatsgedelegeerde communisme van de Sovjet-Unie) verenigden zich in studentenunies en begonnen allerlei tijdschriftjes. Aangezien de bestaande media hun de toegang ontzegden, was de oprichting van eigen organen onontbeerlijk. Talloze krantjes en tijdschriften, zoals La cause du peuple, Action en Tout werden opgericht, maar vierden vaak niet(eens) hun eerste verjaardag. De activisten kregen een nieuw idee: de oprichting van een eigen, vrij persbureau. Op 18 juni 1971 richtten twee journalisten E4gence de presse Liberation (APL) op: het Persbureau Bevrijding. Een dagblad ontbrak nog. Een eerste poging (Pirate) flopte, maar de tweede was raak: Liberation is het enige Franse landelijke dagblad dat na de Tweede Wereldoorlog is opgericht en nu nog bestaat. Na een aantal proefnummers (nulnummers), verscheen 22 mei 1973 de eerste editie van Liberation.
Een vrij dagblad "Wie van ons heeft, bij het lezen van de ochtendkrant, niet de indruk het speeltje te zijn van adverteerders en politici?" In het eerste proefnummer van 5 februari 1973 maakt Liberation zijn positie meteen duidelijk: als de financiering rond is, hgt er voortaan iedere ochtend een Vrije krant' in de kiosk, zonder betaalde advertenties, onafhankelijk van een politieke partij. Onder druk van de adverteerders kunnen andere kranten niet schrijven wat ze willen. Zo kan een krant het gebrek aan veiligheid van een bepaald automerk niet ter sprake brengen, omdat de autofabrikant zou stoppen met adverteren in de betreffende krant, wat leidt tot inkomstenderving. Er moet een einde komen aan de macht van de mediamagnaten, die achter de schermen bepalen wat er in de krant komt - en wat niet. Daarnaast waren kranten als EHumanité (communisten). La Nation (liberalen) of Le Figaro (gaullisten) organen van, of nauw verbonden met, politieke partijen. Ook bij deze kranten gold dus een beperkte vrijheid van meningsuiting. Op 18 april staat een nieuw proefnummer geheel in het teken van de krant zelf Liberation presenteert zich aan de lezer, met een korte geschiedenis van het persbureau APL en de krant, de doelstellingen en verwachtingen, enthousiaste brieven naar aanleiding van eerdere nulnummers van lezers uit binnen- en buitenland, en een interessant artikel met de kop "Nieuwe journalistiek?" Daarin legt de krant uit hoe de journalisten te werk zullen gaan. Ze gaan niet in een fauteuil of achter hun bureau op nieuws zitten wachten. "Het nieuws komt van het volk en is bestemd voor het volk", stond al in het nummer van 22 februari. Als verslaggevers voor nieuws of voor een reportage naar een stad of een streek reizen, moeten ze niet toekijken, maar zich tussen de bevolking mengen. Ze moeten niet op zoek naar de sensatie, waarmee je makkelijk scoort, maar naar de lastige kwesties, die een probleem blootleggen. Als ze blijven overnachten, moeten ze dat niet doen in een duur hotel, maar bij de mensen. Een goede reportage begint met een overpeinzing gevolgd door een beschrijving van het onderwerp. Daarna moet de journalist de plaats waar de gebeurtenis zich afspeelt en de gevoelens van de betrokkenen in kaart brengen. Een goed verslag vereist "een
gedegen en poUtieke benadering van de fenomenen en de gebeurtenissen. Dit zijn de elementen van deze nieuwe journalistiek, die nu nog vaag is en zelden wordt toegepast." De aangekondigde werkwijze van Liberation heeft veel overeenkomsten met civic of public journalism, de journalistieke stroming die begin jaren negentig in de Verenigde Staten opkwam. Niet de georganiseerde evenementen van de geïnstitutionaliseerde organisaties moeten de voornaamste bron voor nieuws zijn, maar de mensen. "Het gaat erom het woord terug te geven aan de burgers, die te vaak passieve toeschouwers zijn geworden."-' En de burger krijgt het woord. Ingezonden brieven nemen in Liberation een belangrijke plaats in. Bovendien is er onder de kop 'Praktisch advies de valstrikken des levens' een dagelijkse rubriek waarin de lezers elkaar helpen. Bij de introductie op 4 mei staat: "Het dagelijks leven zit vol valstrikken. Huisvesting, consumptie, (...), het rechtssysteem, et cetera. Dagelijks zijn we overgeleverd aan de willekeur van verkeerde wetten, van wind- en gifhandelaren, en van deurwaarders. Deze rubriek is voor hen die zoiets hebben meegemaakt. Zij richten zich tot duizenden anderen die ook bedreigd worden. Het volk richt zich tot het volk, om elkaar te helpen. (...) Schrijf ons." De eerste twee valstrikken zijn deodorant en de pil. Deodorant is een voorbeeld van een 'nieuwe noodzaak creëren'. "Een natuurlijk gewassen lichaam stinkt niet. Toch wil men ons dat doen geloven." Over de pil deden (en doen) veel verhalen de ronde. Je zou er kanker van krijgen, dikker van worden, of frigide. Monsters zouden erdoor geboren worden. Liberation kiest partij voor de pil. "De pil is zeker niet zonder bezwaren, maar op dit moment wel het veiligste anticonceptiemiddel." In deze rubriek werd soms ook openlijk gepleit voor het gebruik van marihuana, of lezers zetten anderen aan tot het plegen van strafbare feiten. In de eerste vier jaar van het bestaan van de nieuwe krant resulteerde dat in liefst achttien rechtszaken tegen de krant. Dat waren geen processen voor laster of onjuiste weergave van feiten, maar voor het aanzetten tot drugsgebruik en andere wetsovertredingen en voor het verheerlijken van die misdrijven.^ Liberation was geenszins van plan zich te conformeren aan de heersende moraal.
Openheid Een andere noviteit is de openheid van de krant. Vanaf het begin zijn de financiën volledig openbaar. De lezers weten dat een redacteur twaalfhonderd francs verdient, hetzelfde loon als een ongeschoolde arbeider in Parijs. Ze weten op de franc nauwkeurig voor welk bedrag de redacteurs bellen, hoeveel elektriciteit wordt verbruikt en wat de huur bedraagt van het pand aan de Rue de Lorrainne, in een volksbuurt in het negentiende arrondissement van Parijs. Later, in verkiezingstijd, maken de redacteurs bekend op wie zij gestemd hebben. Daarnaast worden de lezers er met grote regelmaat aan herinnerd hoeveel geld hun krant nog nodig heeft om te overleven. Liberation roept haar lezers op te doneren. Zo opent de eerdergenoemde editie van 18 april met "Neem uw krant bij de hand. We heb-
ben nog 23 miljoen nodig om te kunnen verschijnen."-' Op 1 januari 1960 is de nieuwe franc ingevoerd, maar veel Fransen zijn nog lang in oude francs blijven rekenen. Op 22 mei is het zover: "Een nieuw dagblad", kopt Liberation. Er is voldoende geld bijeengesprokkeld om vijf dagen in de week een krant van acht pagina's te drukken. Liberation is financieel geheel afhankelijk van de lezer en heeft daardoor weinig geld. "Onze armoede is paradoxaal genoeg misschien tegelijkertijd onze kracht", staat in het redactioneel stuk op de voorpagina: "De kracht om alles te zeggen, de kracht om het woord over te dragen van de bevolking. En de kracht om verslag te doen van haar debatten, haar tegenstrijdigheden, haar verwachtingen, haar bevindingen en haar opstanden, Liberation is zo ongeveer David in het land van Goliath." Tot 1981 drukt het nieuwe dagblad geen reclame af Wel introduceert het kleine gratis advertenties, waarin particulieren naar producten of naar woonruimte kunnen vragen of deze aanbieden. Contactadvertenties, ook gratis, met soms (voor die tijd) schokkende seksuele oproepen.(In Liberation van 13 mei 1974: "Mooie pik zoekt leuk(e) poesje(s) (niet om te discussiëren). Bel na 20 uur 733.21.17. Lang leve de lol) nemen in deze rubriek een steeds belangrijkere plaats in. De redactie censureert niets, het credo is 'openheid boven alles'. In de volgende paragraaf zal, na een korte weergave van de stand van zaken in de Franse krantenwereld van begin jaren zeventig, zelfs blijken dat redacteurs openlijk in de krant hun verschillende meningen over een onderwerp uit kunnen dragen. Een opiniepagina was er nog niet, dus deze stukken stonden gewoon tussen de nieuwsartikelen.
Andere berichtgeving Vanaf midden jaren vijftig tot begin jaren zeventig waren de oplagen en het aantal dagbladtitels in Frankrijk redelijk stabiel. In 1955 hadden twaalf landelijke kranten een gezamenlijke oplage van 3,78 miljoen, in 1973 rolden er 3,71 miljoen exemplaren van de persen van nog steeds twaalf nationale dagbladen. In de tussenliggende periode lag de oplage meestal net boven de vier miljoen, met als absolute piek het 'revolutiejaar 1968', toen de oplage tot boven de vijf miljoen steeg. Het aantal titels schommelde tussen de twaalf, dertien of veertien.'" Vanaf begin jaren zestig zijn de Franse media in grote mate gedepolitiseerd. Na de Tweede Wereldoorlog verschenen er 28 landelijke dagbladen. Veel daarvan hadden een politieke of een levensbeschouwelijke overtuiging. Alleen de communistische LHumanité en de katholieke La Croix hielden nog decennialang stand in sterk gepolitiseerde vorm. Bij de oprichting van Liberation is de populaire pers, die in Frankrijk toch al nooit echt voet aan de grond heeft gekregen zoals in Duitsland of in Engeland, op haar retour. Le Parisien is de grootste sensatiekrant. De grootste oplage hebben de kwaliteitskranten Le Monde en Le Figaro. Beide waren in 1973 op dezelfde leest geschroeid als nu: Le Monde was de deftige krant, waarmee intellectueel Parijs gezien wilde worden. De krant wijdde verscheidene, lange artikelen aan één onderwerp. Grote lappen
tekst vulden de pagina's; voor foto's was geen ruimte. Le Figaro was iets luchtiger: kortere, meer bondige artikels, gebruik van foto's en 'meer wit op de pagina's' maakten de krant toegankelijker dan Le Monde.
De moord in Bruay-en-Artois Een van de eerste onderwerpen waarover Liberation veel schrijft is de moord op een jong meisje in Bruay-en-Artois, in Noord-Frankrijk. Eerst wordt alleen een vriend van haar (Jean-Pierre) verdacht, later ook een notaris. Liberation kiest op de voorpagina van 2 juni partij voor de jongen door in grote letters te koppen: "Bruay: Jean-Pierre is de moordenaar niet". Daaronder staat in kleine letters: "bevestigen zijn advocaten". Redacteur Philippe Gavi is het niet eens met de presentatie en de inhoud van dit artikel en 6 juni verschijnt een artikel van zijn hand, waarin hij aangeeft dat er goede redenen zijn Jean-Pierre te verdenken. Hij vindt dat zijn krant niet zonder meer partij moet kiezen voor een 'gewone jongen', tegen een notaris. Onder het artikel wordt een debat voor de volgende dag aangekondigd: "Een gedeelte van de redactie is het in het geheel niet eens pver wat is verschenen over Bruay (en niet alleen hierover)." Ook dit is een nieuwigheid in de Franse persgeschiedenis. Op de redactie heerst niet dezelfde mening. Dat steken de redacteurs niet onder stoelen of banken. De openheid blijft heilig. Dus krijgt de lezer in Liberation verschillende meningen voorgeschoteld. De krant rekent op de intelligentie en de kritische geest van haar lezers", maar overschat de lezer tegelijkertijd niet.
Driegangenmenu Toegankelijkheid, juist ook voor laaggeschoolden, was een belangrijke voorwaarde. De artikelen in Liberation zijn kort, gedrukt in een groot lettertype met vette koppen. Tussen de teksten staan veel foto's, strips en karikaturen. De krant neemt geen afstandelijke positie in, zoals Le Monde en Le Figaro, maar spreekt de lezer, vaak op populistische wijze, direct aan. Op 8 juni 1973 opent Liberation de krant, naar aanleiding van nieuwe prijsstijgingen, met een dagmenu: "- Voorgerecht: de beroemde televisiebijdrage bedraagt vanaf 1 juli 130 francs in plaats van 120. - Hoofdgerecht: de tienrittenkaart van de RATP^^ gaat in juli of in augustus van 8 naar 10 francs (in één keer 20 procent); de eersteklaskaart van 12 naar 15 francs (25 procent). - Dessert: de nationale jachtvergunning kost vanaf 12 juni 300 francs in plaats van 200 (ofwel 50 procent)." Op pagina 5 zet de krant de aanval in op de verantwoordelijke premier Giscard d'Estaing: "U bent niet eerlijk, meneer Giscard d'Estaing. Temeer niet, omdat uw verborgen belastingen vooral de kleine burger raken. De arbeiders nemen de metro. De televisie is de enige ontspanning voor miljoenen arbeiders en ouderen, en de jacht die van de mensen op het platteland." Le Monde en Le Figaro brachten het nieuws feitelijk en een stuk minder in het oog springend, zonder commentaren.
Abortus in Grenoble Op 10 mei 1973 opent het dagblad met een onderwerp over abortus. In Grenoble is een dokter gearresteerd voor het plegen van abortus, na een klacht van de ouders van het betrokken meisje. Twee dagen later pakt Liberation uit: 'Het tijdperk van de geheimzinnigheid is over', luidt de kop op de voorpagina. Daaronder staan een met pen getekende graphic die uitlegt hoe abortus werkt en een (ongecensureerde) foto van een vrouw die een abortus ondergaat: een vrouw met benen wijd op de voorpagina. Hoewel het een van de proefnummers was, vóór de officiële start, begonnen de Fransen te begrijpen dat Liberation iets anders in de zin had dan andere kranten: "Liberation zal het woord geven aan eenieder die deelneemt aan de mobilisatie voor de herziening van de wet van 1920." In deze strijd staat Liberation niet alleen. Uit de berichtgeving van Le Monde en zelfs de rechtse krant Le Figaro blijkt dat ook deze positief tegenover abortus staan. De eerste brengt de dag na de arrestatie in Grenoble een nieuwsbericht met daaronder reacties van direct en indirect betrokkenen, zoals dokters en politici, ledereen spreekt zich uit voor abortus. Le Figaro schrijft in het commentaar van 11 mei dat "er slechts één niveau is waarop men onvermurwbaar blijft. Dat is helaas het hoogste: de staat doet geen enkele concessie. (...) De abortuswet, dat dient niet vergeten te worden, is vlak na de Eerste Wereldoorlog aangenomen en diende om de herbevolking te bevorderen van een bloedeloos land." De meeste reacties in de rechtse krant zijn ook voor (een voorwaardelijke vorm van) abortus. Le Parisien, de grootste ochtendkrant, is fel tegen abortus. In de editie van 6 juni staat een foto van een gelukkige moeder met een pasgeboren kindje met de tekst: "Als de wet abortus zou toestaan en zou vergoeden hadden Louis Pasteur, Marie Curie, Napoleon, Chopin, Galilei, Clémenceau en Jeanne d'Arc nooit bestaan...!" Daarnaast staat een vette kop 'Tienduizend dokters zeggen nee tegen abortus'. Liberation reageert. Op de achterpagina van 7 juni drukt het in het klein de voorpagina van deze Parisien af, met erboven de kop: 'Tienduizend dokters tegen twintig miljoen vrouwen'. Heel de maand juni gaat de strijd voor abortus door. Niet alleen publiceert de krant veel over het onderwerp, ook organiseert het een debat tussen een geaborteerde, haar man, een dokter en, een student geneeskunde, afgedrukt in de krant van 22 juni. Daarin pleit vooral de dokter ervoor nu eindelijk een eind te maken aan de clandestiene abortus. "Die brengt zoveel onnodige risico's met zich mee." Het was het laatste artikel dat Liberation aan abortus wijdde vóór de zomervakantie. Eind juni ging de krant, wegens aanhoudende financiële problemen, ruim twee maanden op vakantie. In september kwam de krant versterkt en definitief terug, met dagelijks twaalf in plaats van acht pagina's.
Conclusie De geboorte van Liberation was een zware bevalling. Het constante gebrek aan geld maakte dat zowel journalisten als lezers vaak dachten dat de krant niet zou overleven. Toch ligt de krant nu, anders dan in het beginjaar, dagelijks in de winkel, met een oplage van tweehonderdduizend
exemplaren. Die krant is, meer dan bijvoorbeeld Le Monde, sterk veranderd sinds de beginjaren. Een van de meest in het oog springende veranderingen stamt uit 1981, toen de redactie na een grote crisis waarin de dood de krant opnieuw bedreigde, bezweek voor de druk van het geld en besloot advertenties te plaatsen. Bij geboorte was de krant anders. Anders dan nu, maar vooral anders de toenmalige concurrenten. De ongekende vrijheid en openheid van Liberation waren de oorzaken van het verschil. De redactie, en niet een politieke partij of een adverteerder, besliste wat er in de krant kwam. De lezer werd serieus genomen en aangemoedigd deel te nemen aan zijn krant. Hij kon een brief schrijven, (levens)advies geven aan de andere lezers, of hen hulp vragen en aanbieden. Tegelijkertijd gingen de verslaggevers naar de gewone burgers toe, om het nieuws te brengen vanuit hun perspectief en niet vanuit dat van de regering of officiële overheidsinstanties. Bovendien was de openheid van het nieuwe dagblad ongekend. De lezer had minutieus inzicht in alle rekeningen en hij kreeg een overzicht van het stemgedrag van de redacteuren. De journalisten hadden het recht in de krant van mening te verschillen en dat zonder er doekjes om te winden, weer te geven tussen de nieuwsberichten. Het verschil tussen Liberation en de andere kranten in de berichtgeving over de moordzaak, de prijsverhogingen en abortus, toont aan dat de komst van Libé, zoals lezers hun krant liefkozend noemen, een vernieuwing betekende in de Franse journalistiek.
Noten 1 Perher 1994:12. Vertaling : Liberation is anders dan andere l
Geraadpleegde literatuur - Bernier, Alexis en Buot, Frangois, Lesprit des seventies, Parijs: Grasset, 1994. - Bernier, Marc-Frangois, "Le civisme contre le cynisme" in Le Monde Diplomatique, augustus 1996, p 11., van http://www.monde-diplomatique.fr/1996/08/BERNIER/5805 - Champagne, Patrick, "Mai 68" in Waresquiel, Emmanuel de (red.), Le
m
siècle rebelle. Dictionnaire de la contestation au Xxe siècle, Parijs; Larousse-Bordas, 1999. - Charon, Jean-Marie, La presse en France de 1945 a nos jours, Parijs: Seuil, 1991. - Guisnel, Jean, Liberation, La biographic, Parijs: La Découverte, 1999. - Perrier, Jean-Claude, Le roman vraie de Liberation, Parijs: Julliard, 1994. - Le Figaro, april, mei, juni 197 / Liberation, jaargang 1973 / Le Monde, april, mei, juni 1973.
