Artikel: De maakbaarheid van Nazi-Europa Auteur: Floris Don Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 27.1, 49-54. © 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN 0165-7518 Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op www.skript-ht.nl. Ook kunt u een e-mail sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op www.skriptht.nl/archief.
Skript Historisch Tijdschrift • Spuistraat 134, kamer 558 • 1012 VB Amsterdam • www.skript-ht.nl •
[email protected]
Floris Don
De maakbaarheid van een Nazi-Europa In Dark Continent toont Mark Mazower op heldere en soms provocatieve wijze aan, hoe breekbaar de democratie en hoe onvanzelfsprekend haar totstandkoming in Europa soms was. Het c o m m u n i s m e en vooral het fascisme, zo luidt de these van Mazower, leverden op kritieke momenten in de twintigste eeuw volwaardige alternatieven die betere oplossingen leken te bieden voor de problemen waar verschillende landen voor stonden. Het aan de macht komen van Hitler en Mussolini kan in deze visie moeilijk op het conto geschreven worden van een tijdelijk ontoerekeningsvatbare minderheid van de bevolking. Evenmin zijn de tragische gevolgen hiervan af te doen als 'the work of a few m a d m e n ' . ' Mazower wil niet alleen aantonen dat de democratie in het Interbellum vaak een zwak, besluitloos bestuursorgaan voortbracht, maar ook dat het hiertegen agerende Nazisme van Hitler bij de opbouw van een 'nieuwe orde', tot op zekere hoogte als voorbeeldfunctie voor het Europa van na de oorlog gediend heeft. Het gaat Mazower hierbij om de invulling van een pan-Europees idee: van de oplossingen die werden aangedragen voor de problemen die ontstonden bij het centraliseren van het Europese continent, kon zelfs een democratisch en antifascistisch (West-) Europa na 1945 nog wat leren. Met name de politiek die Albert Speer, Nazi-minister van Bewapening, in de bezette landen wilde doorvoeren zou als experimenteel pionierswerk gezien kunnen worden voor wat latere denkers met 'Europa' voor hadden. Deze schijnbaar vergezochte en provocatieve stelling verstopt Mazower slinks in een bijzin, als een willekeurig schot in het duister;
It was at this point that the European option started to look increasingly attractive, and it was no coincidence that after a period in the doldrums, the 'European project' should gather speed again in the 1980s. Of course, there were several variants of this 'project' with very different backers. Some - perhaps one might call them the descendants of Albert Speer - saw the Community building up worldclass industries on a European scale, rationalizing excessive national competition, and providing protection from global competition (...)^
49
Hierna volgen nog de 'others': vrije marktdenkers en sociaaldemocraten. Het tussenzinnetje roep veel vragen op: zagen die 'descendants' zichzelf dan ook als navolgers van Albert Speer? En wie worden daar eigenlijk mee bedoeld? Dergelijke vragen zal ik laten voor wat ze zijn; een opruiende tussenzin verdient zoveel aandacht ook niet. Toch leidt deze opmerking tot een verder onderzoek, dat binnen het overkoepelende thema van Dark Continent past: hoe dacht het Nazisme over een maakbaar Europa en hoe vulden zij dit in de praktijk in? In hoeverre past Albert Speers politiek in dit geheel? Ik zal hier slechts enkele bespiegelingen geven, zonder met sluitende antwoorden of volledige analyses te komen.
Hitler: Mein Kampf & de praktijk Wie meer wil weten over de ideeën van Hitler omtrent de invulling van een verenigd Europa, kan het beste beginnen bij bestudering van zijn geschriften. Hoewel Mein Kampf en het Tweede Boek gekenmerkt worden door een beroerde schrijfstijl en een misselijkmakend zwelgen in antisemitisme, kan er wel degelijk grote waarde gehecht worden aan de inhoud. Hitler schreef Mein Kampf weliswaar in 1924-6, maar vijftien jaar later waren zijn speerpunten en tactieken omtrent het buitenlandbeleid nauwelijks gewijzigd. In hoofdlijnen was zijn visie gebaseerd op het ongedaanmaken van de Duitse vernedering bij het Verdrag van Versailles, het zuiver houden van het arische volk en het vergaren van Lebensraum. Vooral het laatstgenoemde thema bleek van grote invloed op Hitlers politiek. Hij zag expansie als de redding van Duitsland. Door het Duitse grondgebied naar het oosten toe uit te breiden, kon het in bevolkingsaantal toenemende volk haar idyllisch-pastorale levensdoel beter volbrengen. Tegelijkertijd kon hiermee het joods-bolsjewistisch gevaar uit de Sovjet-Unie geneutraliseerd worden. Hitler zag de strijd met het Russische volk in de context van een sociaal-darwinistische survival of the fittest, waarbij het superieure Duitse ras de joden en Slaven in een ultieme strijd zou overwinnen, of zelf ten onder zou gaan.^ Deze ideologische motieven werden door Hitler vervolgens uitgewerkt en in een meer concrete context geplaatst. Hoewel hij zelfwaarschijnlijk nooit de term 'vijfstappenplan' in de mond genomen heeft, kunnen uit zijn geschriften wel degelijk vijf fasen gedestilleerd worden. Deze zijn bruikbaar als kapstok voor zijn latere buitenlandbeleid. In de eerste fase werden, voornamelijk door herbewapening en remilitarisering van het Rijnland, de strikte en vernederende verplichtingen van 'Versailles' goeddeels ongedaan gemaakt. Vervolgens zouden van Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije en Polen Duitse satellietstaten gemaakt worden. Dit verzwakte de strategische positie van Frankrijk aanzienlijk en maakte de weg vrij voor fase drie: de confrontatie met laatstgenoemde, met behulp van (of op zijn minst in afzijdigheid van) Groot-Brittannië. Met de
27.1
veiligstelling van het westfront kon Lebensraum verwezenlijkt worden door de Sovjet-Unie binnen te vallen. De vijfde en laatste fase, werelddominantie, lag ergens in de verre toekomst."* Dit vijfstappenplan biedt houvast bij het analyseren van de complexe situatie van Europa tussen 1938 en 1942. Het verklaart bijvoorbeeld waarom Hitler in 1939 een non-agressiepact sloot met zijn ideologische aartsvijand. De grote, allesbepalende en allesvernietigende oorlog tegen de Sovjet-Unie kon immers pas van start gaan nadat de oorlog tegen het westen was afgerond. Vóór die tijd was een dergelijk pact de meest pragmatische strategie om landen als Tsjecho-Slowakije en Polen op de knieën te dwingen en Frankrijk militair te overmeesteren. Binnen de ideologische doelen op de lange termijn was dus wel degelijk ruimte voor een opportunistische invulling, hetgeen mede verheldert waarom een extremistisch leider zoveel succes - op de korte termijn althans - kon behalen.
Hitler, Speer & een maakbaar Europa Afgezien van enkele toespelingen op Lebensraum in het oosten en de verwijdering van joden uit de samenleving, was Hitler erg vaag over de concrete invulling van een veroverd Europa. Zijn rassentheorie bood hierbij weinig praktische hulp. Bij de Anschluji van Oostenrijk kon nog gerechtvaardigd worden dat de voor het grootste deel Duitse bevolking heim ins Reich moest zijn en recht had op volwaardig bur-gerschap. Bij de Slaven en zigeuners uit Polen en de Sovjet-Unie was een brute behandeling vanzelfsprekend. Maar wat te denken van de overwonnen Fransen? De in bloedtermen nagenoeg gelijke Hollanders? En hoe konden de allianties met Italië en Spanje ideologisch gerechtvaardigd worden terwijl Nazi-Duitsland, geheel tegen de plannen in, met het raszuivere maar vooral zeer halsstarrige Groot-Brittannië in oorlog was?5 Dergelijke vragen leidden er mede toe dat het bestuur van de bezette gebieden van land tot land sterk kon verschillen. Er was geen sprake van één maakbaar Europa; Hitler heeft dit nooit op realistische wijze na willen en kunnen streven. Duitsland stond aan de top van de piramide. De overige landen werden op grond van ras en willekeur in meer of mindere mate uitgezogen ten gunste van de overheerser. Net als tijdens de aanloop naar en de beginfase van de oorlog, was er in de daaropvolgende periode van stabilisering sprake van een pragmatische invulling binnen een ruimer ideologisch kader. Bij die politiek van pragmatisme speelde Speer een belangrijke rol Toen Speer in 1942 werd aangesteld als minister van Bewapening, bevond de Duitse economie zich in een overgangsfase. Na de successen van de Blitzkrieg in Oost- en West-Europa, was in juni 1941 de invasie tegen de Sovjet-Unie in gang gezet. Deze campagne bleek van geheel andere aard: na een succesvolle start verzandde Operatie Barbarossa in een 51
ongeplande, langslepende oorlog. Tot dan toe had het Duitse volk, afgezien van de rekrutering van jonge mannen voor het leger, weinig gemerkt van de verschillende invasies in grote delen van Europa. De Duitse economie bleef er één van consumenten; van een oorlogseconomie was nauwelijks sprake. Nu de Russische campagne steeds zwaarder op Duitsland drukte, was deze schijnbaar onverstoorbare situatie niet langer mogelijk. De hervormingen, die door zijn voorganger Fritz Todt waren ingezet, zouden onder Speer tot een ingrijpende transformatie van de economie uitgroeien, zowel binnen als buiten Duitsland.'' Hoewel hij van huis uit architect was, maakten zijn grote intelligentie, politieke wendbaarheid en sterke persoonlijkheid Speer tot een begenadigd minister. Om de productie van oorlogsmateriaal te verhogen en de kosten hiervan te drukken, voerde hij een sterke centralisering en debureaucratisering van de oorlogseconomie door. Mede dankzij zijn langetermijnplanning en omvorming van een voornamelijk civiele maatschappij tot oorlogsmachine, heeft Speer een grote bijdrage geleverd aan Duitslands uithoudingsvermogen tijdens de inval in de Sovjet-Unie.'' In hoeverre heeft hij bijgedragen aan een maakbaar Europa? Wie Mazower erop naslaat, kan concluderen dat Speer de belichaming vormde van de rationele hersenhelft van het Derde Rijk. Hij had grote plannen voor een stabiele organisatie in de veroverde gebieden. In tegenstelling tot Partijleden als Fritz Sauckel was Speer geen voorstander van de grootschalige verplaatsing van miljoenen dwangarbeiders, die uit uiteenlopende landen als Polen en Frankrijk hardhandig werden gerekruteerd en getransporteerd naar fabrieken in Duitsland. Speer zag in dat dergelijke operaties zeer inefficiënt werkten en op fel lokaal verzet stuitten, en kwam daarom met een andere oplossing. In plaats van de lokale economieën te vervreemden moest er een supranationale samenwerking komen, waarbij de verschillende landen baat hadden bij een succesvolle productie. Heel Noordwest-Europa moest als een economische eenheid gaan fungeren, waarbij overkoepelende kartelvormingen in een tariefvrije zone zouden zorgen voor een optimale, door Duitsland gerunde, Europese economie. In deze plannen ziet Mazower de voorloper van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal.*^ Opvallend aan de plannen van Speer is de concentratie van een dergelijke economie in uitgerekend het noordwesten. Uit ideologische overtuigingen zou deze relatief gelijkwaardige behandeling in een land als Polen nooit denkbaar geweest zijn. Dat Hitler Speers plannen uiteindelijk geheel heeft tegengehouden, mag misschien toch als een verrassing gezien worden. In Hitlers denkwereld overheerste de rassenstrijd en mocht een rationeel economisch model zijn ideologische doelstellingen nooit in de weg staan. Toch boden Speers plannen, zeker daar ze in hoofdzaak het meest 'zuivere' deel van Europa besloegen. Hitler de mogelijkheid zijn ideologische missie op reële wijze te volbrengen. Door in plaats van een stabiele oplossing haat en strijd te laten prevaleren, groef Hitler ten 27.1
lange leste ook op economisch gebied zijn eigen graf. Dat Speers plannen pas in het meer gematigde klimaat van de herstellende democratie navolging kregen, pleit overigens tégen Mazowers stelling dat ook het Nazisme serieus te nemen oplossingen zocht voor maatschappelijke problemen die de liberale democratie destijds niet kon bestrijden.
Noten 1 Mark Mazower, Dark Continent Europe's twentieth century (Londen 1999), xii. 2 Ibidem, 364. 3 Norman Rich, Hitler's war aims, volume I. Ideology the Nazi state, and the course of expansion (Londen 1973), 4-6; Ian Kershaw, Hitler 1936-1945: Nemesis (Londen 2001), xli. 4 J. Noakes en G. Pridham (ed), Nazism 1919-1945. Volume 3: Foreign policy war and racial extermination (Exeter 1988), 612, 5 Rich, War aims, 150-151.
6 Alan S. Milward, The German economy at war (Londen 1965), 54-58.
7 Ibidem, 72-87. 8 Mazower, Darl< Continent, 158-160.
53
