Nieuwegein Business Center. VO-congres Maak het verschil! Toekomstgericht leiden, ontwikkelen, vernieuwen en ondernemen

15 maart 2012 / Nieuwegein Business Center

VO-congres 2012 M aak het verschil! Toekomstgericht leiden, ontwikkelen, vernieuwen en ondernemen

Voorwoord

Maak het verschil! Het is het overkoepelende thema van ons VO-congres dit jaar. Het verschil maken. Je zou zeggen dat we niet anders doen, als je kijkt naar de kerntaak van scholen: jonge mensen helpen hun talenten te vinden en te ontwikkelen. Hen voorbereiden op de complexe wereld die op hen wacht. En dat is natuurlijk ook zo. Onze taak is niet veranderd, de kern van ons werk blijft hetzelfde. Toch wordt de noodzaak om het verschil te maken voor ons steeds groter, op meerdere manieren. We bevinden ons in tijden van economische tegenwind, en de kenniseconomie zit in het slop. Bovendien verandert de wereld van leerlingen en de manier waarop ze leren in rap tempo, en hebben we te maken met een omgeving die in toenemende mate, en op tal van vlakken, soms terechte en soms onterechte eisen stelt. De kunst voor de komende jaren is om ons niet te laten leiden door de druk van die omgeving, door politieke grillen, door hypes en trends, maar zélf het voortouw te nemen. Zelf het verschil te maken, én anderen in staat te stellen om verschil te maken. Bij voorbeeld door te kiezen voor kansen van leerlingen, ook wanneer dat niet de gemakkelijkste keuze is. Door te zoeken naar nieuwe, eigentijdse onderwijsmethoden. Maar ook door letterlijk verschil te maken tussen leerlingen en tussen docenten; verschillen te zien, erkennen én benutten. In de lezingen, workshops, masterclasses en debatten op het VO-congres zien we inspirerende voorbeelden van scholen die hier invulling aan geven en gaan we in gesprek over wat er voor nodig is om ons verder te blijven verbeteren. Wat verstaan wíj onder excellentie, hoe kan je als school vooruit blijven bewegen. Niet alleen in vergelijking met anderen, maar juist vanuit de eigen kracht. In het bijzonder kijk ik daarbij uit naar de bijdragen van Robbert Dijkgraaf, president van de KNAW en hoofdspreker op het congres, en Dr. Mona Mourshed, co-auteur van het McKinseyrapport ‘How the world’s most improved schoolsystems keep getting better’ (2010). Onze kerntaak blijft dus hetzelfde en ook de thema’s die spelen zijn niet nieuw. De uitdaging is om anders naar dezelfde dingen te kijken. Om meer te denken als ondernemer, om de verbinding te zoeken, om vanuit visie en met lef te leiden en op te leiden. Op het congres willen we u precies daartoe aanzetten; anders kijken, en samen met collega’s komen tot nieuwe inzichten om het verschil te kunnen maken. Kijkt u mee? Tot ziens op 15 maart! Sjoerd Slagter, voorzitter

Workshops & lezingen

Leeswijzer Het VO-congres kent drie rondes. In elke ronde vinden een aantal workshops en één lezing plaats. U kunt per ronde dus kiezen voor een workshop of een lezing. De workshops worden elk twee keer gehouden. U kunt zich inschrijven via www.vo-raad.nl. Daar ziet u welke bijeenkomst in welke ronde plaatsvindt.

Maak het verschil door… …te leiden met lef A ‘Excellentie’: hype of kans? R 1 B Wat is goed schoolleiderschap? R 2 C De stuurkracht van de leraar R 2 D Omgaan met diversiteit R 3 E Wat komt eerst: professioneel statuut of professionele dialoog? R 3 F In gesprek met docenten over onderwijsresultaten R 4 …anders te kijken G Talentontwikkeling: dat doen wij zo! R 5 H Naar een cultuur van ‘anders leren’R 5 I Vmbo en havo: samen werken aan een verantwoorde doorstroom R 6 J Onderzoek de school in: welke samen werkingsvorm past bij mijn project? R 6 K Van incident naar maatregel R 7 …de verbinding te zoeken

L Betrokken ouders R 8 M Eén kind, één plan R 8 N Schoolkompas: je onderscheiden door samen te werken R 9 O De essentie van de ‘W’ in VWO R 9 P In de pas met Passend Onderwijs (?) R 10 Q Balans in bestuur en toezicht R 10

…te denken als ondernemer R Inkopen is leuker dan je denkt! R 11 S Mijn vmbo-school op de kaart R 12 T Alternatieve geldstromen: hoe boor ik ze aan en wat heb ik daarvoor nodig? R 12

1 Jan Anthonie Bruijn: Onderwijs zonder grenzen k 15 2 Mona Mourshed: Blijven verbeteren k 16 3 Huub van Zwieten: De kunst van het werken k 16

Lezingen

Programma

09.30 – 10.00 uur

ontvangst

10.00 – 11.15 uur

plenair programma

Welkom en opening Sjoerd Slagter, voorzitter VO-raad Hoofdspreker Prof. Dr. Robbert Dijkgraaf, president Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) De noodzaak tot talentontwikkeling, met de nadruk op variëteit, is urgent, vindt Robbert Dijkgraaf. Maar het besef van deze urgentie mist hij nog weleens in ons land. Wat is er nodig voor een betere talentontwikkeling in Nederland en hoe kan dat samen gaan met meer diversiteit? Robbert Dijkgraaf laat als hoofdspreker op het VO-congres zijn licht schijnen over wat dat vraagt van het voort gezet onderwijs, specifiek van ons als bestuurders, én van de aansluiting met het vervolgonderwijs. We kunnen volgens Dijkgraaf veel winnen door de drie elementen van de kennis economie – onderwijs, wetenschap en innovatie – bij elkaar te brengen. Samenwerken waar mogelijk, met de blik op de lange termijn. 11.15 – 11.45 uur

pauze

11.45 – 12.45 uur

e erste workshopronde en lezing Jan Anthonie Bruijn

12.45 – 13.45 uur lunch 13.45 – 14.45 uur tweede workshopronde en lezing Mona Mourshed 14.45 – 15.15 uur

pauze

15.15 – 16.15 uur derde workshopronde en lezing Huub van Zwieten 16.15 – 17.00 uur

afsluitende borrel

Bezoek de VO-raad projecten op de informatiemarkt Op de informatiemarkt vindt u de VO-raad projectenstand. U maakt er kennis met de projecten van de VO-raad, hun activiteiten en opbrengsten, en natuurlijk met de medewerkers. De projectmedewerkers gaan graag met u in gesprek. Tot ziens bij de projectenstand!

Maak het verschil!

leiden met lef anders kijken zoek de verbinding denk als ondernemer

A. xx

A. ‘Excellentie’: hype of kans?

xx

Interactief debat over het benutten van verschillen, de wil om beter te worden en cultuurveranderingen

xx

xx

‘Excellentie’; het onderwerp is ‘hot’ en iedereen heeft er de mond vol van: de excellente school, de excellente docent, en niet te vergeten de excellente leerling. Maar waar hebben we het nu eigenlijk over? Een excellente school, is dat de school met de beste examencijfers? Of kan het ook iets anders zijn? Is het een hype die wel weer overwaait of kunnen we er als sector ons voordeel mee doen, als we ons niet laten leiden door de trends om ons heen, maar zelf het voortouw nemen in een structurele kwaliteitsverbetering en cultuuromslag? In dit debat gaan we verder dan het begrip excellentie. Hoe blijf je als school en als sector vooruit bewegen? Hoe verzilveren we het talent dat we in huis hebben en hoe benutten we verschillen tussen leerlingen en docenten zodat ze niet frustreren maar juist inspireren. Hoe stellen we hen in staat het beste uit zichzelf halen. En hoe halen we het beste uit onszelf? Enkele experts en ervaringsdeskundigen zetten kort en prikkelend hun visie neer op wat ‘het voortouw nemen’ voor het voortgezet onderwijs betekent. Met elkaar en met de zaal gaan zij hier vervolgens onder leiding van een gespreksleider over in discussie. Panelleden Prof. dr. Marc Vermeulen was lid van de commissie Leraren onder leiding van Rinnooy-Kan, schreef mee aan het advies van de Onderwijsraad ‘Excellente docenten als inspirerend voorbeeld’ en is voorzitter van de kwaliteitsraad van NiME. Drs. Pieter Knook is leraar aan het Eerste Christelijk Lyceum in Haarlem en heeft de NiME-masteropleiding MEBIT (Master Evidence Based Innovation in Teaching) afgerond. Dr. Leo Lenssen werkt vanuit CBE aan ‘high performance schools’, een uit de VS naar Nederlandse maatstaven vertaald kwaliteits keurmerk voor excellente scholen. Dit debat vindt alleen in de eerste ronde plaats. In de tweede en derde ronde kunt u deelnemen aan verdiepingssessies. Hierin gaat u met leraren die een NiME masteropleiding hebben af gerond, in gesprek over hun praktijkervaringen: Welk effect hebben deze ‘teacher leaders’ op de organisatie en op andere docenten? VO-congres 2012 Maak het verschil! • 1


B. Wat is goed schoolleiderschap?

C. De stuurkracht van de leraar

Naar een heldere definitie van goed schoolleiderschap

Over gedeelde verantwoordelijkheid en professionele ruimte

Gerda van Dijk / adjunct professor bij het TIASNimbas Business School e.a.

Wim Kok / voorzitter CvB van Het Assink Lyceum te Haaksbergen Een kernteamleider en een docent / Het Assink Lyceum Gelbrich Feenstra / senior consultant APS

Er zijn boekenkasten vol geschreven over ‘goed leiderschap’. Iedereen lijkt zijn eigen definitie of invalshoek te hebben. Om tot een strategie voor de toekomstige ontwikkeling van het school leiderschap te komen, is een meer eenduidige beschrijving nodig.

We weten dat de kloof tussen bestuurders en leraren in de loop van de tijd soms te groot is geworden. Dat de afstand tussen beslissers en uitvoerders – zowel functioneel als fysiek – is toegenomen. En inmiddels zijn de meeste schoolleiders en bestuurders er wel van doordrongen hoe belangrijk het is om leraren te betrekken bij schoolontwikkeling en onderwijsvernieuwing. Of zoals het in het actieplan LeerKracht! staat: “Leraren moeten meer stuurkracht krijgen”.

Onderzoeker Gerda van Dijk heeft samen met Sietske Waslander vanuit TIASNimbas Business School op basis van een literatuur onderzoek en gesprekken met schoolleiders, experts en betrokkenen in kaart gebracht wat ‘goed schoolleiderschap’ in het voortgezet onderwijs inhoudt. Centrale vraag in het onderzoek is uit welke domeinen deze professionaliteit bestaat en of het mogelijk is een basisniveau en een excellent niveau te benoemen. De onderzoekers hebben niet alleen schoolleidersdomeinen onder scheiden, onderdelen waaruit het vak van schoolleider bestaat, zij hebben ook gekeken naar hoe de schoolleiders van nu presteren op deze onderdelen. Later dit jaar komt een instrument beschikbaar op basis waarvan schoolleiders zichzelf de maat kunnen nemen op onderdelen. Het geeft antwoord op vragen als: waar sta ik, wat gaat goed en wat zijn mijn ontwikkelpunten? In deze expertmeeting wordt op basis van de onderzoeksresultaten een verbinding gemaakt naar uw eigen praktijkervaring als schoolleider. De volgende vragen passeren daarbij de revue: • zijn de profielen herkenbaar voor u? Kunt u er iets mee? • herkent u zich in de ‘stand in het land’ met betrekking tot schoolleiderschap? • hoe zou een instrument eruit kunnen zien op basis waarvan u uw eigen sterktes en zwaktes gaat analyseren? Wat zou werken en wat niet?

2 • VO-congres 2012 Maak het verschil!

Ook weten we dat dat nogal iets vraagt van leiders: je moet verantwoordelijkheden gaan delen, en mensen ruimte geven om verantwoordelijkheid te nemen en dragen. Maar dat handen en voeten geven is een tweede. In deze bijeenkomst vertelt Het Assink Lyceum hoe zij zijn gaan werken vanuit een organisatiemodel, dat is ontworpen om de verantwoordelijkheden en de regelruimte zo veel mogelijk neer te leggen, daar waar het werk plaatsvindt. In 2008 startte de school met het ‘platter’ maken van de organisatie. De kernteamleiders kregen meer verantwoordelijkheden en bevoegdheden. Om te zorgen voor een goede implementatie van deze structuurwijziging startte het Assink een tweejarig Management Development programma, waarbij de onderwijsdirecteuren en de kernteam leiders geholpen werden om zich hun nieuwe rol eigen te maken. In deze workshop geeft Het Assink Lyceum in vogelvlucht een overzicht van de werkzame bestanddelen van hun aanpak. Ook worden u een aantal dilemma’s en knelpunten voorgehouden. Welke manieren heeft ú gevonden om te zorgen dat professionals de ruimte nemen die ze krijgen? Welke interventies helpen om te komen tot echt gedeeld leiderschap? En in hoeverre helpt dat het onderwijsleerproces verder?

D. Omgaan met diversiteit Levensfasebewust personeelsbeleid

E. Wat komt eerst: professioneel statuut of professionele dialoog?

Louis Thijssen / VO-consultant Arbo-VO

Hans van Beekum / directeur, Mavo aan Zee (Den Helder) Wiebo Bruinsma / docent, ‘onderwijspionier’, Mavo aan Zee (Den Helder) Sipko van Sluis / teamleider, Mavo aan Zee (Den Helder) Tom Fluitsma / senior adviseur HRM van het CAOP

Zorgen dat mensen langer doorwerken en plezier in hun werk houden. Het zijn essentiële doelstellingen voor het voortgezet onderwijs. Behalve de vergrijzing van het docentenkorps speelt er meer in de sector: demografische krimp, ontwikkelingen rondom de BAPO, de voortdurende uitdaging tot kwaliteitsverbetering van het onderwijs en afnemende financiële middelen. En dan is het ook nog eens zo dat verschillende scholen, afdelingen en medewerkers zich onderscheiden in visie en houding ten aanzien van de vormgeving van onderwijs. In deze context balans bewaren, is een ware kunst.

Bent ú al bezig met een professioneel statuut op uw school? En waar begin je dan: bij het statuut of bij de professionele dialoog? Hoe pak je dat aan, hoe breng je het gesprek met docenten op gang? Welke rol speelt de MR? Dit is een bijeenkomst vol informatie, discussie en praktische suggesties.

Dus hoe houd je je personeelsbestand vitaal? We weten dat het niet alleen om de oudere docent gaat, maar dat het een thema is voor alle leeftijdsgroepen. Voor de oudere werknemer speelt soms de teleurstelling langer dan gehoopt door te moeten werken, een balans vinden tussen lesgeven en neventaken, en een toenemende behoefte aan reflectie. De jongere werknemer heeft vaak behoefte aan uitdaging en vernieuwing, wat soms door het bestaande school systeem geblokkeerd wordt. Voor de medewerker van middelbare leeftijd zijn er de vragen rondom loopbaankeuze, het streven naar een carrière, en het vinden van balans tussen werk en privé. In deze bijeenkomst gaan we in op kenmerken van een vitaliserende organisatie, de eigen verantwoordelijkheid van docenten in het vinden van antwoorden en oplossingen, manieren om diversiteit goed te ‘managen’, en het leiderschap dat daarbij hoort.

In deze workshop: • verkent u samen met andere deelnemers het thema professionele ruimte; • vertelt Mavo aan Zee over de manier waarop zij aan dit thema werken. Daarbij is ook gelegenheid om vragen te stellen en te discussiëren. • bedenkt u in een flitsende brainstormsessie ideeën om op school aan de slag te gaan met professionele ruimte en het professioneel statuut. Wat neemt u mee van deze workshop? • U krijgt de opbrengst van de brainstormsessie toegestuurd. • U krijgt een folder met informatie over het project ‘Bouwen aan professionele ruimte in het VO’, dat een initiatief is van de VO-raad en de onderwijsbonden. • U krijgt een informatiefolder over de achtergrond van het professioneel statuut en de stand van zaken in weten regelgeving.

VO-congres 2012 Maak het verschil! • 3

leiden met lef anders kijken

Maak het verschil!

zoek de verbinding denk als ondernemer

F. In gesprek met docenten over onderwijsresultaten

A. xx

Deze workshop wordt begeleid door medewerkers van Vensters voor Verantwoording.

xx

Het ManagementVenster van Vensters voor Verantwoording biedt handige overzichten, waarmee een school snel kan zien hoe die scoort ten opzichte van andere scholen. Met die informatie kan worden gestuurd op de kwaliteit van het onderwijs: borgen, zodat wat goed is ook goed blijft, en verbeteren waar mogelijk.

xx

Daarvoor is het wel belangrijk dat alle docenten op de hoogte zijn van de resultaten van de school en van de rol die zij daarin spelen. Hoe zorg je daar als schoolleider voor? Hoe ga je binnen de school breed het gesprek aan over de onderwijsresultaten zoals die bij voorbeeld terug te vinden zijn in het ManagementVenster? In deze workshop vertelt een schoolleider over het traject dat zijn school doorliep. Omdat er niet één eenvoudig antwoord bestaat, is er binnen de workshop veel ruimte om onderling van gedachten te wisselen en te reflecteren op elkaars suggesties en ideeën. Centraal staan de volgende vragen: • Hoe kun je informatie benutten om te behouden wat goed is en te verbeteren wat slecht gaat? • Hoe ga je met docenten in gesprek over de resultaten? • Hoe kom je tot borging dan wel verbetering van de onderwijsresultaten?


xx


G. Talentontwikkeling: dat doen wij zo!

H. Naar een cultuur van ‘anders leren’

Jan Rijkers / voorzitter van de centrale directie van het Hooghuis

Harry Kotey / senior-adviseur bij Alares, een adviesbureau dat werkt op het snijvlak van organisatie en innovatie

Talentontwikkeling van leerlingen is een veelbesproken thema. Niet vreemd want uiteindelijk is een belangrijk doel van onderwijs te zorgen dat leerlingen tot ontplooiing kunnen komen. Juist omdat het een veelbesproken begrip is, is het gevaar dat er van alles onder wordt verstaan; gaat het alleen over opbrengsten, over de leer winst, over leerwinst bij speciale groepen leerlingen of groepen vakken, gaat het om vaardigheden, om het je kunnen redden in de maatschappij straks, als volwassene?

Het onderwijs moet vernieuwen. Thema’s als globalisering en kenniseconomie, vraagstukken als lerarentekort, talent maximalisatie en professionalisering, en ontwikkelingen als ‘virtuele werelden’ en ‘serious gaming’; ze vereisen van kennis instellingen dat zij veranderen. Deze ontwikkelingen kunnen tot paniek leiden, maar – bij voorkeur – leidt het tot kansen. Deze workshop gaat over de kansen.

Op het Hooghuis in Oss is men al een tijdje bezig om talent ontwikkeling concreet vorm te geven voor leerlingen. Het Hooghuis heeft bewust gekozen voor een brede invulling: talentontwikkeling van en bij álle leerlingen. Zo krijgen in het vmbo alle leerlingen in alle leerjaren structureel activiteiten aangeboden die hen helpen bij vragen als: ‘Wie ben ik?’, ‘Waar ben ik goed in?’, ‘Wat vind ik leuk?’, ‘Waar wil ik in verder?’, ‘Wat heb ik daarvoor nodig?’, ‘Welke richting en opleiding past dan het beste bij mij?’ Activiteiten bijvoorbeeld in de vorm van talentmiddagen, een dagdeel per week, en een variëteit aan intersectorale programma’s. Hierbij werkt Het Hooghuis nauw samen met het mbo, maar ook met het bedrijfsleven in Oss en omgeving en bijvoorbeeld ook met FC Oss. Jan Rijkers leidt u in deze workshop door de verschillende fasen die het Hooghuis heeft doorlopen, wijst u op mogelijke valkuilen, bespreekt met u de invoering via het project Talentenwerk en de concrete invulling van talentontwikkeling op zijn school, geeft u tips en discussieert met u over de positieve effecten van de aanpak van het Hooghuis op leerlingen.

Kansen van technologische ontwikkelingen

Scholen zien dagelijks welke invloed vernieuwde, flexibele sociale structuren hebben op hun leerlingen. Techniek dringt almaar dieper door in het persoonlijke en professionele leven van leerlingen en docenten. Uiteraard treedt nieuwe technologie ook steeds meer ‘de klas in’: handzame computers en smartphones verschaffen leer lingen in no time toegang tot internet, en dus tot de hele wereld. Deze ontwikkelingen leiden logischerwijs tot innovaties in en van het onderwijs. Meestal richt de aandacht zich op leraren en leer lingen en het didactische aspect van vernieuwingen. Dat is logisch: ze veranderen zonder enige twijfel het leergedrag van leerlingen, maar de uitdaging voor een lerende organisatie gaat verder dan dat. Wat is nu het effect van (technologische) ontwikkelingen op het leergedrag van alle andere mensen in een school? Deze bijeenkomst gaat over het creëren van een cultuur van ‘anders leren’ in de school. De school als lerende organisatie betekent dat leren in álle geledingen voorop staat. In een aantal stappen definiëren we uw lerende school in zijn veranderende om geving. Hoe ziet uw lerende school eruit en welke ambities heeft u daarbij? Deelnemers gaan naar huis met bouwstenen van een visie die ze op de eigen school kunnen toepassen.



I. Vmbo en havo: samen werken aan een verantwoorde doorstroom

J. Onderzoek de school in: welke samenwerkingsvorm past bij mijn project?

Mirjam van Veelen / teammanager van Baken-Poort Job Kooi en Eveline Karelse / afdelingsleiders van het Edison College Apeldoorn

Monique Volman / hoogleraar onderwijskunde, Universiteit van Amsterdam Wouter Schenke / onderzoeker, Kohnstamm Instituut

De overstap van vmbo-gediplomeerden naar havo-4 staat volop in de belangstelling. De afgelopen jaren is een stijgende lijn te zien in het aantal vmbo-ers dat doorstroomt naar het havo. Tegelijkertijd zien we dat een vmbo-diploma op zichzelf nog onvoldoende garantie biedt voor succes in het havo. Veel scholen stellen daarom aan vullende voorwaarden, of bieden ‘reparatieprogramma’s’ om de slaagkansen van deze leerlingen te vergroten. De sector legde onlangs in een code vast dat havo en vmbo gezamenlijk afspraken gaan maken over de toelatingsvoorwaarden en de aansluiting.

‘Onderzoek de school in’ is een veelgehoorde kreet de afgelopen jaren. Maar hoe krijg je dat als school voor elkaar en welke vormen van samenwerking met onderzoekers zijn mogelijk? In deze work shop vertellen vier school/-teamleiders hun ervaringen met de door hen gekozen samenwerkingsvorm in hun R&D project. Deze projecten worden gefinancierd uit SLOA-middelen van de VO-raad.

In deze workshop staan initiatieven van scholen centraal, om de kloof tussen vmbo en havo te overbruggen. Initiatieven waardoor leerlingen verantwoord kunnen doorstromen en niet in hun ambities worden geremd door een gebrekkige aansluiting in ons onderwijsstelsel. Mirjam van Veelen deed onderzoek naar de scholen die structureel maatregelen hebben genomen voor een betere overgang van vmbo naar havo. Welke oplossingen hebben scholen gevonden en wat zijn de resultaten daarvan?

De workshop start met een presentatie van de vier samenwerkings vormen die op basis van een overkoepelend onderzoek naar de R&D-projecten onderscheiden kunnen worden. Op Huizermaat wordt de ontwikkeling van docentcompetenties voor het vormgeven van Passend Onderwijs aan hoogbegaafde leerlingen onderzocht. Het Bataafs Lyceum wil te weten komen wat de invloed is van creatieve denktechnieken op leerlingen door gebruik te maken van een DATA-Team. Op UniC is onderzocht hoe games als leermiddel bij natuurkunde ingezet kunnen worden. En het Farel College wil weten welke instrumenten en werkwijzen ingezet kunnen worden om beter zicht te krijgen op de effectiviteit van LWOO-middelen. In deze workshop bespreken deelnemers met elkaar de over wegingen die een rol kunnen spelen bij de keuze voor een bepaalde samenwerkingsvorm. Dit kan schoolleiders / projectleiders / onderzoekscoördinatoren ondersteunen bij het kiezen van een samenwerkingsvorm bij de start van een onderzoeksproject.


Maak het verschil!

K. Van incident naar maatregel

A. xx xx

Ellen Ydo / projectleider dienst P&O, ROC West Brabant Rick van Workum / beleidsmedewerker Arbo-VO

xx

‘Meten is weten’. Dat is de centrale gedachte achter het registreren van incidenten. Maar met puur alleen meten en registreren ben je er nog niet: registratie moet onderdeel zijn van een breder veilig heidsbeleid en is een instrument om dat beleid te ondersteunen en te evalueren. Dan kan het scholen helpen om beter inzicht te krijgen in hun eigen veiligheidssituatie en om adequaat te handelen bij incidenten.

xx

Uitsluitend juist meten of registreren biedt dus niet als vanzelf een handelingsperspectief. Hoe analyseer je de geregistreerde incidenten en hoe vertaal je die vervolgens naar maatregelen? En, wat is de zin en onzin van een landelijke benchmark? Die vragen staan in deze bijeenkomst centraal. Mogelijke antwoorden bespreken we aan de hand van de ervaringen bij vmbo‑mbo instelling ROC West Brabant.



L. Betrokken ouders

M. Eén kind, één plan Samenwerking Passend Onderwijs en Jeugdzorg

Deze workshop wordt begeleid door medewerkers van Vensters voor Verantwoording in samenwerking met enkele scholen

Vertegenwoordigers van een samenwerkingsverband VO

Ouderbetrokkenheid is geen nieuw thema. Het is bekend dat als ouders betrokken zijn bij het onderwijs, dat een positief effect heeft op de prestaties en kansen van kinderen. Niet nieuw dus, maar de laatste tijd wel weer heel actueel. De minister hamert er op dat ouders de verantwoordelijkheid niet alleen op het bordje van de school mogen leggen; er moet meer als partners samengewerkt worden. En ook scholen zijn zich steeds meer bewust van het belang van die dialoog met ouders. Tegelijkertijd is betrokkenheid van ouders en een gedeeld verantwoordelijkheidsbesef nog niet altijd vanzelfsprekend.

Vanuit twee verschillende ministeries komt er een stelselwijziging voor ‘zorgleerlingen’ aan: vanuit OCW het Passend Onderwijs en vanuit SZW de wijzigingen rondom de Jeugdzorg. Het betreft vaak dezelfde groep leerlingen, die binnen het onderwijs en in de thuis situatie extra ondersteuning nodig heeft. Beide stelselwijzigingen gaan gepaard met een bezuiniging van 300 miljoen euro. De faseringen van beide stelselwijzigingen sluiten niet naadloos op elkaar aan. Ziet de sector toch kansen om beide ontwikkelingen op elkaar aan te laten sluiten? Kan die aansluiting een bijdrage leveren aan de al jaren gewenste ontwikkeling naar één kind, één gezin, één plan?

Vensters voor Verantwoording is de laatste jaren actief op zoek gegaan naar het antwoord op de vraag hoe je de betrokkenheid van ouders bij het onderwijs van hun kind of schoolse zaken kunt vergroten. In deze workshop bespreken we concrete voorbeelden van scholen die laten zien hoe zij dat vorm hebben gegeven. Welke manieren hebben zij gevonden om ouders te bereiken, te interesseren, hen te laten meepraten en mee te laten beslissen. Behalve good practices komt in deze workshop ook de Quick Scan Ouderbetrokkenheid aan bod. Deze scan brengt in beeld hoe de school een aantal zaken ziet en hoe de ouders tegen diezelfde zaken aankijken. De scan blijkt een goed startpunt voor een gesprek met ouders over de school.


De inleiding wordt verzorgd door een inhoudelijk deskundige die ingaat op de overeenkomsten en verschillen tussen de trajecten Passend Onderwijs en Jeugdzorg. In een panelgesprek delen vertegenwoordigers van een samenwerkingsverband VO, een schoolbestuur en een gemeente vervolgens hun ervaringen in de pilot die zij in dit kader zijn gestart. Vanuit die ervaringen gaat u met elkaar in gesprek over de mogelijkheden in de samenwerking tussen school, samenwerkingsverband en gemeente.

N. Schoolkompas: je onderscheiden door samen te werken

O. De essentie van de ‘W’ in VWO

Rens van den Boogaard en Henk Hofman / Vensters voor Verantwoording in samenwerking met een schoolleider van een Amsterdamse school 

Jan Volbers / Pre University netwerk Twente Academy, Niek Bootsma / rector Beatrix College in Tilburg

In december ging Schoolkompas.nl officieel van start voor de regio Amsterdam. Het nieuwe instrument dat leerlingen uit groep 8 en hun ouders gaat helpen bij een schoolkeuze, werd door de Amsterdamse scholen gezamenlijk opgepakt. Die regionale aanpak blijkt voor de effectiviteit van Schoolkompas heel belangrijk; als maar weinig scholen in een regio meedoen, is er voor ouders en leerlingen tenslotte maar weinig te vergelijken.

Wat is de essentie van een vwo-opleiding? Academisch leren denken, een onderzoekende houding, een brede ontwikkeling? Een belangrijk onderdeel van het vwo is in ieder geval de ontwikkeling van belangstelling voor de wetenschap bij leerlingen. Toch is dit in het standaard curriculum vaak nog onderbelicht.

Hoe verloopt die regionale samenwerking en hoe gaat dit samen met de inzet van Schoolkompas als wervingsinstrument? In deze bijeenkomst kunnen scholen hun voordeel doen met de eerste ervaringen die in Amsterdam zijn opgedaan. Projectbegeleider Henk Hofman deelt zijn ervaringen in het Amsterdamse traject. Hoe zorg je ervoor dat scholen School kompas gezamenlijk oppakken, zonder zich te laten weerhouden door eventuele concurrentieoverwegingen? Welke rol speelde de gemeente hierbij? Een schoolleider van een Amsterdamse school vertelt hoe zij Schoolkompas hebben ingezet bij de werving van leerlingen en wat hun ervaringen daarmee zijn.

Veel universiteiten hebben de afgelopen jaren – vaak samen met scholen – programma’s gemaakt om de aansluiting te verbeteren en leerlingen te interesseren voor een vervolgopleiding aan de universiteit. Door deze programma’s krijgen leerlingen de kans om al in een vroeg stadium met de universiteit kennis te maken. In deze bijeenkomst wisselen we met elkaar van gedachten over wat de essentie van de w in een vwo-opleiding moet zijn. Dit doen we aan de hand van twee verhalen uit de praktijk. De Universiteit Twente ontwikkelde samen met het Bonhoeffer College in Enschede het vak ‘Life and Science’ voor de onderbouw van het vwo. En het Beatrix College in Tilburg heeft de ‘docent-lector’ in het leven geroepen om zo de kloof met de universiteit te slechten. Welke invloed hebben initiatieven als deze op het onderwijs in het vwo? Wordt de onderzoekende houding van leerlingen hierdoor aangeboord en hoe belangrijk is dat? En hoe zorgen we ervoor dat niet alleen de leerling ‘iets krijgt aangeboden’ maar dat er ook iets gebeurt bij de docenten?


leiden met lef anders kijken zoek de verbinding lezingen denk als ondernemer

P. In de pas met Passend Onderwijs (?)

Q. Balans in bestuur en toezicht

Harry Nijkamp / managing consultant bij CPS, en Rick de Wit / Infinite Financieel, beiden opstellers van de handreiking in samenwerking met een vertegenwoordiger van een samenwerkingsverband in een vergevorderd stadium

Alexandra Haijkens en Monica Robijns / onderwijsadviseurs van APS Peter Schaap / lid centrale directie van het Strabrecht College in Geldrop

In november 2012 moet de eerste mijlpaal in de implementatie van Passend Onderwijs bereikt zijn; dan moet de rechtsvorm van het nieuwe samenwerkingsverband (inclusief het VSO) gerealiseerd zijn. Deze workshop biedt u handvatten voor het behalen van deze mijlpaal en biedt inzicht in waar u staat op dit moment.

Nu de invoering van de wet ‘goed onderwijs, goed bestuur’ een feit is, heeft het overgrote deel van de besturen het toezicht en bestuur gescheiden. In de aanloop naar de wet heeft de focus vaak gelegen op de vraag ‘Welk model past het beste bij onze situatie, bij onze scholen, bij onze geschiedenis?’. Nu die keuzes gemaakt zijn, komen er nieuwe vragen op, waar we in deze bijeenkomst aandacht aan besteden.

Tijdens de workshop wordt uitgebreid ingegaan op zowel juridische kwesties als financiële consequenties. Dit gebeurt met behulp van de handreiking die speciaal voor dit deel van de implementatie is geschreven. De auteurs van deze handreiking starten met een korte inleiding over het stappenplan. Er is daarna ruim de gelegenheid voor het stellen van vragen. Daarna wordt ingegaan op praktische voorbeelden en gaat u zelf aan de slag met een checklist om te bepalen waar u staat en welke stappen er gezet moeten worden. Deze workshop geeft antwoord op vragen als: • moet het oude SWV eerst worden opgeheven voordat een nieuwe rechtsvorm kan worden gestart? • welke bestuursmodellen zijn mogelijk? Voor- en nadelen. • hoe kan bestuur en toezicht gescheiden worden? • welke geldstromen zijn er? • hoe richt je een planning- en controlecyclus in? • welke verdeelmodellen zijn mogelijk en wat zijn de financiële risico’s van de verschillende verdeelmodellen? Na deze bijeenkomst bent u op de hoogte van de gevolgen die de stelselwijziging heeft voor de bestuurlijke inrichting van de samenwerkingsverbanden en de financiële aspecten die uit de verevening en de bezuinigingen voortvloeien.


Over de relatie tussen Directie – Bestuur – Raad van Toezicht

Veel van die vragen gaan over de relatie tussen bestuur en toezicht, onderlinge verhoudingen, het eigenaarschap en de verdeling van de verantwoordelijkheden. Vragen die niet alleen het bestuur en de toezichthouder raken, maar ook de directie en het management. APS bespreekt deze vragen én mogelijke antwoorden vanuit praktijkgericht onderzoek, en schetst de context. Het Strabrecht college vertelt over zijn ervaringen met een cyclus van verant woording tussen directie, bestuur en Raad van Toezicht.

leiden met lef anders kijken zoek de verbinding Maak het verschil!

A. xx

denk als ondernemer

R. Inkopen is leuker dan je denkt!

xx

xx

Prof. Dr. Jan Telgen / Universiteit Twente

xx

Inkoop. Het klinkt voor veel mensen maar als een saai onderwerp. Maar inkoop is óók een dynamisch proces dat scholen veel voordeel kan brengen. Financieel, maar het levert ook tijdwinst op voor betrokkenen en het vermindert de rompslomp voor professionals die zich liever met de onderwijsinhoud bezighouden. Op onder andere leermiddelen, schoonmaak, onderhoud en kantoorartikelen blijkt bij professionele inkoop en aanbesteding veel bespaard te kunnen worden. Hiervoor is het van belang dat zowel bestuurders als schoolleiders inkoop en aanbesteding als essentieel onderdeel van de bedrijfsvoering beschouwen. Een groep schoolbesturen heeft in 2011 het Inkoopplatform VO opgericht om het bewustzijn over inkopen te vergroten en om goede praktijk voorbeelden met elkaar te delen. In deze workshop treedt professor Jan Telgen op, één van de opinie leiders op het gebied van inkopen. Ook zal het Inkoopplatform VO kort geïntroduceerd worden. Verder kunt u met collega’s in gesprek over inkoopprofessionaliteit in uw organisatie, over quick wins en over structureel inkoopbeleid. Jan Telgen (1952) is hoogleraar Inkoopmanagement aan de Universiteit Twente en actief als consultant voor publieke organisaties. Hij is ruim 25 jaar partner bij PwC en Significant geweest en heeft ruimte ervaring als adviseur over inkoop bij o.a. gemeentes, ministeries en de Verenigde Naties. Zijn onderzoek focust zich op de effectiviteit van aanbestedingsprocedures. In mei 2011 is Telgen benoemd tot voorzitter van NEVI publiek. NEVI is het kenniscentrum voor inkoop en supply management. NEVI publiek focust zich op inkoopprofessionals in de publieke sector.



Over het profileren van vmbo-scholen in krimpregio’s

T. Alternatieve geldstromen: hoe boor ik ze aan en wat heb ik daarvoor nodig?

Mariëlle van de Ven en Ko Verlare / Studio V&V, onderwijscommunicatie.nu in Den Haag

Jan Looise / MME van Infinite BV, in samenwerking met een schoolleider

Hoe overleef je als vmbo-school een dubbele krimp? Het is immers niet eenvoudig om een goed en aantrekkelijk vmbo-aanbod te bieden als de instroom van leerlingen onder druk staat. In deze masterclass geven ervaren communicatiedeskundigen tips en adviezen over hoe je je als vmbo-school kunt positioneren in een krimpende regio.

In deze tijden van schaarste is het voor scholen lastiger om de gewenste of noodzakelijke extra uitgaven te doen. Van het kabinet valt de komende jaren op dit vlak weinig te verwachten. Tegelijker tijd lezen we dat huiswerkbegeleiding ‘booming business’ is waarin een slordige 100 miljoen euro per jaar rondgaat en dat sommige Leonardoscholen tot €1500 ouderbijdrage vragen. We laten blijk baar goed geld liggen. De vraag is: Hoe boor je die geldstromen aan?

S. Mijn vmbo-school op de kaart

Hoe maak je kwaliteit zichtbaar aan de buitenwereld? Hoe kun je het onderscheid maken met behulp van communicatie? Hoe maak je een creatieve vertaling naar activiteiten en communicatie middelen? Kortom: hoe zorg je ervoor dat je de vmbo-school goed positioneert in een competitieve omgeving. Met een enthousiaste en praktische aanpak krijgt u tijdens deze masterclass zicht op de verschillende manieren die er zijn om uw school te profileren in de regio. Deze masterclass wordt geleid door experts die zowel thuis zijn in de wereld van de communicatie als in de wereld van het onderwijs. De bijeenkomst is specifiek gericht op vmbo-scholen in een krimpregio. De deelname is beperkt tot maximaal 20 deelnemers.


Als u besluit eraan te beginnen, hoever kunt en wilt u dan gaan? Hoe kunt u ouders en potentiële geldschieters op een fatsoenlijke én succesvolle manier over de streep trekken? Zijn er voldoende – wettelijke – mogelijkheden? Moet er om het ondernemerschap ruim baan te kunnen geven een systeem komen waarbij sprake is van een collectieve basisvoorziening onderwijs die onder de verantwoordelijkheid van de overheid valt, met daar bovenop een (groter) deel van het onderwijs dat met private middelen wordt gefinancierd? In deze workshop krijgt u aan de hand van aansprekende praktijk voorbeelden te horen waar voor uw school mogelijke kansen liggen om extra geldstromen aan te boren. Sponsoring en donaties passeren de revue, maar ook de kansen die de samenwerking met lokale partners biedt, de ouderbijdrage en de mogelijkheden van het opzetten van een eigen huiswerkbedrijf. Ook gaat u met elkaar en de workshopleiding op zoek naar alternatieve geldstromen. Uiteraard bent u uitgenodigd om uw eigen goede voorbeeld in te brengen.

lezingen

A. xx

1. Onderwijs zonder grenzen

xx

Succesvol internationaliseren in het voortgezet onderwijs

xx

Jan Anthonie Bruijn

xx

In de afgelopen honderd jaar daalden de kosten van transport en communicatie in de wereld met 90%. Dit heeft een enorme migratie teweeg gebracht van mensen, ideeën, culturen, kennis, welvaart, normen & waarden en talen. De verwachting is dat dit proces, door verdere technologische ontwikkelingen, alleen maar in snelheid zal toenemen. Naast grote financieel-economische en sociaal-culturele kansen en voordelen brengt dit ook veel uit dagingen met zich mee. De mens gaat van nature niet gemakkelijk om met wat vreemd is en heeft daar zelfs een zekere angst voor. Internationalisering van het onderwijs is het voorbereiden van nieuwe generaties op die snel veranderende wereld. Op het vreemde. Dat is nog niet zo makkelijk, erkent Jan Anthonie Bruijn. Toch is het volgens hem ondenkbaar dat we niet verder gaan in het inter nationaliseren van ons onderwijs, als we ervoor willen zorgen dat onze kinderen straks zowel sociaal-cultureel als economisch succesvol kunnen zijn. Maar wat is internationalisering in het voortgezet onderwijs? Hoe laat je leerlingen over grenzen heen kijken? Wat betekent dat concreet? Het gaat om taal, inderdaad, maar dat niet alleen. Het gaat ook om virtuele of fysieke buitenlandervaringen en ontdekken wat het met je doet als je hele decor in een keer verandert. En om het integreren van die brede internationale blik in het hele curriculum. Wilt u een stap maken in uw visievorming rondom inter nationalisering? Dan is de lezing van Jan Anthonie Bruijn, over het waarom én het hoe van internationaliseren in het onderwijs, een aanrader. Jan Anthonie Bruijn is hoogleraar Immunopathologie aan het LUMC, voorzitter van de Programmaraad van het Europees Platform, de intermediaire organisatie voor internationalisering in het basis- en voortgezet onderwijs en lid van de Adviesraad van Nuffic.


lezingen

2. Blijven verbeteren

3. De kunst van het werken

Mona Mourshed

Huub van Zwieten

Elke dag gaat er ergens ter wereld een schoolsysteemwijziging van start, en elke dag gaat er ergens eentje ten onder. Welke wijzigingen zijn nu eigenlijk effectief, en onder welke omstandig heden en in welke context?

Leeft u om te werken of werkt u om te leven? In zijn presentatie laat Huub van Zwieten zien hoe je goed en flexibel kunt omgaan met het dilemma ‘droombaan versus dramabaan’. Hij toont hoe het voor iedereen mogelijk is om keuzes te maken op basis van persoonlijke passies, wensen, dromen, drijfveren en talenten. Hoe je als leidinggevende in het onderwijs meer profijt kunt hebben van je unieke persoonlijkheid. En hoe je je werk en leven zo kunt vormen dat het je energie geeft in plaats van energie kost.

In 2007 deed Mona Mourshed, samen met collega’s, waaronder Dr. Michael Barber, al onderzoek naar wat de best presterende schoolsystemen met elkaar gemeen hebben. “Goed om te weten dat excellentie er zo uit ziet”, zeiden beleids makers en mensen uit het onderwijs, “maar… hoe kom ík daar?” Hoe verander je van een slecht presterend naar een goed presterend schoolsysteem? En van een goed presterend naar een ‘heel goed’ presterend schoolsysteem? Dat is precies de vraag die Mourshed en haar collega’s zich stelden in hun vervolgstudie ‘How the world’s most improved schoolsystems keep getting better’. De belangrijkste opbrengst? Inzicht in de interventies en maat regelen die ervoor zorgen dat schoolsystemen zich blijven verbeteren. En nog belangrijker: inzicht in welke interventies overal toepasbaar en effectief zijn, onafhankelijk van de context. Wat blijkt? Ieder schoolsysteem kan significante verbeteringen laten zien, ongeacht het startpunt. Alleen de weg die een systeem af moet leggen varieert: een slecht presterend schoolsysteem dat beter wil worden, moet andere maatregelen nemen dan een goed presterend systeem, dat ‘heel goed’ of ‘excellent’ wil worden. In haar lezing plaatst Mourshed de Nederlandse situatie in een internationale context en laat ze zien welke maatregelen voor ons systeem de meeste impact hebben, én wat dat vraagt van schoolleiders en bestuurders in het voortgezet onderwijs. Dr. Mona Mourshed is Partner bij McKinsey & Company’s Middle East Office in Dubai. Ze leidt McKinsey’s activiteiten op het gebied van onderwijs in Europa, het Midden Oosten en Afrika. Onlangs wees Fortune Magazine haar aan als een van s ’werelds grootste ‘high potentials’ in de lijst 40 under 40, vanwege haar vergaande invloed op onderwijshervorming. De voertaal in deze lezing is Engels. 14 • VO-congres 2012 Maak het verschil!

Verschillende rolmodellen die van hun werk een inspirerend onder deel van hun leven hebben gemaakt, passeren de revue. Opvallend is dat in al deze voorbeelden werk en privé praktisch samenvallen. Aan de hand van hun verhalen laat Van Zwieten zien dat het niet altijd een korte weg is naar persoonlijk succes en geluk maar dat het zetten van de eerste stappen eenvoudig en voor iedereen haal baar is. Bij mensen op sleutelposities in het onderwijs heeft het niet alleen voor henzelf een toegevoegde waarde om op deze manier in het werk te staan, zij stimuleren daarmee ook anderen en nemen hen mee in een ontwikkeling. Van Zwieten laat zien hoe leuk het is om samen met een goed team leiding te geven; het blijkt één van de cruciale voorwaarden om het verschil te maken. Gelukkig blijkt dat verrassend eenvoudig! Huub van Zwieten is oprichter van Talentenbureau TalentFirst, een broedplaats voor mensen die kiezen voor maximaal rendement uit hun talent en leven vanuit hun passie. Hij verspreidt zijn missie ‘Iedereen een droombaan’ met 30 TalentFirst collega’s, 7 boeken, seminars, droombaanreizen en droombaanhotels.

Bureau ICE is expert op het gebied van toetsing en examinering. Wat hebben wij u te bieden? Taal en rekenen Taal- en rekentoetsen De taal- en rekentoetsen in ons webbased toetssysteem, de Toolkit Onderwijs en Arbeidsmarkt (TOA), geven uitslag op de Referentieniveaus. De TOA is een stabiel en zeer gebruiksvriendelijk toetssysteem waarvan onlangs de koppeling met Magister is gerealiseerd. Taalportfolio en rekenportfolio Met ons taalportfolio en ons rekenportfolio kunt u de voortgang in de taal- en rekenvaardigheid van uw leerlingen nauwgezet volgen en vastleggen. Het portfolio is een middel bij uitstek om uw leerlingen inzicht te geven in hun eigen taal- en rekenvaardigheid en actief te betrekken bij het verder ontwikkelen ervan. Implementatie taal- en rekenbeleid Wij ondersteunen in projecten op maat bij de implementatie van taal- en rekenbeleid op scholen. Denk aan het opleiden van taal- en rekencoaches, het (bij)scholen van taal- en rekendocenten en het met betrokkenen uitwerken van beleidsplannen en actieplannen.

Kwaliteitsborging toetsing en examinering Terugdringen verschil tussen CE en SE We ondersteunen scholen bij het oplossen van het probleem van een te groot verschil in CE en SE. We analyseren de examencijfers en bekijken met betrokkenen welke acties ondernomen moeten worden om het verschil tussen CE en SE terug te dringen. We gaan met de kwaliteit van de schoolexamens aan de slag of adviseren in een toetslijn op weg naar het niveau van het CE. Training: Hoe maak ik een goede toets? In onze training toetsconstructie leren docenten wat een goede toets is en uit welke onderdelen die bestaat. Onze trainingen hebben een zeer praktisch karakter, omdat steeds een vertaling van de theorie naar de praktijk van de docenten wordt gemaakt. Na een training is een docent niet alleen op de hoogte van het proces van toetsconstructie. Hij beschikt ook over een eigen toets die voldoet aan de kwaliteitseisen en direct inzetbaar is. Voor meer informatie neem contact op met Stan Broos of Emila Bijl, www.toets.nl, www.bureau-ice.nl 0345-656610

Postbus 189 4100 AD Culemborg Godfried Bomansstraat 4 4103 WR Culemborg

T 0345 – 65 66 10 F 0345 – 54 98 46 www.bureau-ice.nl www.ice-opleidingen.nl

lezingen

WIJ UNIEK, U EXCELLENT OSG adviseert, begeleidt en ondersteunt bestuur en management van organisaties binnen onderwijs, welzijn en zorg. Uniek is ons integrale dienstenaanbod, waardoor onze specialisten in staat zijn uw organisatie te laten excelleren. Met onze expertise en kundigheid zorgen wij voor de aansluiting tussen uw beleid en uitvoering. Dat maakt OSG uniek, en maakt u excellent!

Onze specialisten laten u excelleren op onder meer: • Personele en Financiële Bedrijfsvoering & Control • Strategie & Organisatie • Facilitaire organisatie & accommodatie • Mobiliteit & HR Onze specialisten werken vanuit vestigingen verspreid over heel Nederland. Zo garanderen wij persoonlijk contact. Daarbij voorzien onze diensten Advies, Administratie en Personeel in een volledige service, die op uw wensen wordt afgestemd.

OSG Postbus 318 6800 AH ARNHEM

T (026) 323 88 11 E [email protected] I www.osg.nl

Praktische informatie

A. xx xx

Aanmelden Aanmelden kan tot 10 februari via www.vo-raad.nl. U kunt kiezen voor drie verschillende workshops of lezingen. Als reserve geeft u een vierde keus op. De aanmeldingen worden verwerkt op volgorde van binnenkomst. Het VO-congres is alleen toegankelijk voor leden van de VO-raad.

xx Kosten en wijze van betalen Het congres kost € 145,- per persoon. U ontvangt de bevestigings brief en factuur uiterlijk twee weken voor het congres.

xx

Annuleren Annuleren is niet mogelijk. Bij verhindering kunt u een collega laten deelnemen aan het congres. U dient de VO-raad hiervan wel op de hoogte te stellen. Dit kan via [email protected]. Locatie en routebeschrijving Het VO-congres wordt georganiseerd in het Nieuwegein Business Center (NBC) in Nieuwegein. Het NBC is goed bereikbaar, zowel met de auto als het openbaar vervoer (sneltram vanaf Utrecht CS). U kunt een routebeschrijving downloaden via www.nbc.nl. Het NBC beschikt over voldoende parkeerruimte. Parkeren is gratis. Meer informatie Voor meer informatie: kijk op www.vo-raad.nl of neem contact op met de VO-raad: T 030 232 48 00.

Ontwerp OSAGE / communicatie en ontwerp, Utrecht Fotografie Coverfoto’s David Rozing, Hollandse Hoogte / Eva Wegman (pagina 1) / Dirk Kreijkamp (pagina 4) / Jorgen Caris (pagina 7) / Pieter Magielsen, NFP Photography (pagina 11) / Enno Keurentjes (pagina 15), Bart Maat (achterpagina) Druk Fennema Drukkers, Werkendam


VO-raad Postbus 8282 3503 RG Utrecht T 030 232 48 00 F 030 232 48 48 www.vo-raad.nl

Nieuwegein Business Center. VO-congres Maak het verschil! Toekomstgericht leiden, ontwikkelen, vernieuwen en ondernemen

Recommend Documents