Natuur Educatie gids. NME als leeropbrengst. het hulpmiddel voor Natuur- en Milieu-educatie. Pagina 7. Het meest onderschatte zintuig

Natuur Educatie gids het hulpmiddel voor Natuur- en Milieu-educatie

Pagina 7

NME als “leeropbrengst” Pagina 8

Pagina 13

Pagina 15

Het meest onderschatte zintuig

Een jaar uit het leven van een vleermuis

Bekijk het maar op safari rond de school

2

BESTEL H LESPAKK ET E w w OPlespawkk.weta-kwkerdTier.nNl/ U ak ker-dier

De foto op de voorzijde is van de Natuurschool. Bedankt!

Pagina 7

NME als “leeropbrengst” Pagina 9

Het meest onderschatte zintuig Pagina 13

Een jaar uit het leven van een vleermuis Pagina 15


Vanaf pagina 27

Rubriekenpagina’s

NATUUR EDUCATIE GIDS

School & SEO

HET HULPMIDDEL VOOR NATUUR- EN MILIEU-EDUCATIE

Gids voor sociaal EmotionElE ontwikkElinG in hEt Po

Insite Media is uitgever van

ICC Gids

Jaarbeurs utreCht 20 en 21 JanuarI 2012

het hulpmiddel voor Interne Cultuur Coördinatoren

CKV Gids

het hulpmiddel voor de vaksectie CKV

Pagina 7

7 9 18

NME als “leeropbrengst” Tips voor doeltreffende complimenten

Meidenvenijn is niet fijn!

Redactie Kirsten Hulleman, GerdaSchapers en Marco van de Wetering

Colofon Natuur Educatie Gids De Natuur educatie gids wordt gratis verspreid onder de NME-ers en leerkrachten in het primair onderwijs, onderwijsbegeleidingsdiensten en afdelingen educatie van Nederlandse gemeenten. Redactieadres Natuur Educatie Gids Postbus 209 3770 AE Natuur Barneveld Educatie Gids 2012 E [email protected]

Prijs: 3,95

‘Er is maar één samenleving...’

Met medewerking van Jeanette Boogmans, Bart Corduwener, Anne Mijke van Harten, Wim van Gelder, Roel Kapenga. Roer van Raaij, Miranda Bolland en vele anderen. Fotocredits Jeanette Boogmans, Henk Bosma,Bart Corduwener, Inge Grovers, Paul Spierings, Elvira Lijbers en vele anderen

Advertenties Acquisitium Ingmar Bertelsen Bollenhofsestraat 35 3572 VH Utrecht 030- 890 6667 [email protected] Vormgeving Helderblauw, Paul Huizinga, Barneveld Nabestellen De Natuur Educatie 2012 kan voor e 5,95 euro worden nabesteld bij de uitgever.

Pagina 8

Pagina 13

Pagina 15

Het meest onderschatte zintuig

Een jaar uit het leven van een vleermuis


Uitgever Insite Media Postbus 209 3770 AE Barneveld [email protected] Niets uit deze uitgave mag worden gepubliceerd of vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever. Alhoewel deze uitgave met de groots mogelijke zorg is samengesteld, kunnen aan deze uitgave geen rechten worden ontleend. Copyrigt 2012 Insite Media ISSN 2211-0763

3

Diepgaande

natuurervaringen met

Sharing Nature

In dit artikel leer je Sharing Nature® spelvormen die je direct met kinderen kunt doen. Je leert hoe je top-ervaringen voor kinderen in de natuur kunt programmeren. De ervaringen ze daarbij opdoen vergeten ze hun leven lang niet meer. Elke spelvorm creëert een beleving waarin kinderen zich verbonden kunnen voelen met de natuur en diepgaand leren. Dat heeft niet alleen invloed op hun welzijn, gezondheid, ontwikkeling en weerbaarheid, maar zorgt er ook voor dat zij zich als volwassenen natuur- en milieuvriendelijk gedragen.

Voorbereiding

Fase 1

Ga -voordat je met kinderen de natuur

stimuleer enthousiasme

in gaat- zelf het betreffende gebied in.

Begin met actieve, speelse activiteiten

Bedenk waar je welke activiteiten kunt doen

waar kinderen hun energie in kwijt kunnen.

en vooral, welke ervaringen je kinderen

Dit zorgt voor een dynamisch begin en een

daarmee kunt geven. Staat er bijvoorbeeld

enthousiaste sfeer.

een mooie grote boom, laat de kinderen dan via een touw geblinddoekt bij die boom

Fase 2

uitkomen. Vraag ze stil op hun rug te gaan

concentreer de aandacht

liggen en laat ze dan hun blinddoek afdoen.

Breng door gerichte aandacht via de

Het beeld van de boom dat je zo meegeeft,

zintuigen (zien, luisteren, ruiken, voelen) het

zal in hun geheugen gegrift staan. De

denken tot rust. Er komt concentratie en

ervaring die je het kind zo meegeeft, is heel

focus.

anders dan alleen vertellen over wat voor boom het is. Zo geef je kinderen diepgaande

Fase 3

ervaringen mee en leren kinderen niet alleen

zorg voor directe natuurervaringen

óver de natuur maar leren ze van de natuur,

Zorg ervoor dat kinderen een eigen,

met de natuur en in de natuur.

diepgaande ervaring in de natuur hebben en op kunnen gaan in de ervaring (flow).

Flow Learning Flow Learning™ is de naam van het

Fase 4

didactische concept. Hiermee biedt je

deel inspiratie en ervaringen

de natuurspelvormen in een specifieke

Reflecteer samen met de kinderen op wat

volgorde aan, waarbij elke fase een

zij hebben meegemaakt en hebben geleerd.

specifieke werking heeft. Kies per fase één

Deel inspiratie en ervaringen. Zo verdiept

of meer spelvormen. Zo neem je kinderen

het leren en groeit de groepsbinding.

mee naar een steeds intensere beleving van de natuur. In dit artikel krijg je een voorbeeld van een serie spelvormen die je direct met kinderen kunt doen.

4

Aan welke kerndoelen werk je met een dag buiten met Sharing Nature® Natuurbeleving? (Kerndoelen 9, 34, 37, 39, 40, 41, 43, 46, 54, 58) • planten en dieren in de eigen omgeving leren kennen • de seizoenen en de invloed daarvan op de natuur ervaren • zorg dragen voor de eigen lichamelijke en psychische gezondheid • respectvol gedrag naar elkaar en de natuur • met zorg met het milieu omgaan • samen met anderen aan bewegingsactiviteiten deelnemen • beelden, taal, muziek, spel en beweging gebruiken om gevoelens en ervaringen uit te drukken • lezen en schrijven van verhalen en gedichten

De Ark van Noach

Cameraspel

Interview met de natuur

Neem evenveel briefjes als er spelers zijn.

Speel dit spel in tweetallen. De ‘camera’

Iedereen krijgt potlood en papier. Ga naar

Schrijf steeds op twee briefjes een dier wat

sluit de ogen en de ‘fotograaf’ begeleidt de

een steen, plant, boom of dier die je wilt

gemakkelijk te herkennen is aan zijn uiterlijk,

camera voorzichtig naar iets moois. Dan

interviewen. Je mag allerlei vragen stellen.

gedrag of geluid (kikker, vlinder, slang, eend,

tikt de fotograaf tweemaal op de schouder

Probeer je voor te stellen hoe het zou zijn

olifant, etc.). Van elk dier zijn er dus twee

van de camera. Deze doet zijn ogen open

om zo te zijn. Vraag bijvoorbeeld: Hoe oud

briefjes. Gebruik bij kinderen die nog niet

en kijkt een paar seconden, tot de fotograaf

ben je?, Ben je altijd zo groot geweest als

kunnen lezen afbeeldingen van dieren. Bij

opnieuw twee tikjes geeft en de ‘lens’ weer

je nu bent?, Waar kom je vandaan?, Hoe is

een oneven aantal deelnemers bestaat de

sluit. Dan neemt de fotograaf de camera

het om hier te leven?, Wat heb je allemaal

laatste set uit drie gelijke kaarten. Vouw de

mee naar de volgende natuurfoto. Zo maak

meegemaakt?. Praat in de groep na en deel

briefjes dicht en schud ze goed.

je drie foto’s. Wissel dan zodat de ander de

ervaringen.

camera is.

Natuurgedichten

Begin in een kring en geef iedereen een briefje. Op het startsein begint iedereen

Geluidenkaart

Zoek om mooie plek om met de groep te

de geluiden, gedragingen en bewegingen

Iedereen zoekt met papier en potlood een

zitten. Maak drietallen. A schrijft een zin en

te maken van hun dier. Elk dier probeert

eigen plekje in de natuur. Teken een kruisje

geeft het papier aan B. B schrijft er een zin

zijn partner te

op het midden van het papier: dat ben jij.

onder, vouwt het papier om en schrijft een

vinden. Wanneer

Elk geluid dat je hoort, teken je op de kaart,

derde zin onder de vouw. C beantwoordt

de dieren elkaar

bijvoorbeeld met golvende lijnen voor de

de zin die nu zichtbaar is weer met een

gevonden hebben,

wind of een muzieknootje voor een vogel.

volgende zin en vouwt het papier nogmaals

gaan ze samen naar

Geef met de plaats op het papier de richting

om. C schrijft nog een zin onder de vouw

‘de ark’ (een plek bij

en de afstand aan waar het geluid vandaan

die weer door A wordt beantwoord. Vouw

de spelleider). Het

komt. Geef voor dit spel 5 á 10 minuten en

het papier open. De groepjes dragen nu als

spel stopt wanneer

roep de groep dan weer bij elkaar. Deel de

afsluiting de natuurgedichten aan elkaar

iedereen ‘aan boord’ is!

ervaringen met elkaar.

voor.

Anne Mijke van Harten van Earth Games is ontwikkelde een kaartenset met 20 Sharing Nature spelvormen en geeft workshops Sharing Nature voor leerkrachten. Kijk voor meer informatie op www.sharingnature.nl en www.earthgames.nl

Natuur Educatie Gids 2012

5

EEN ONVERGETELIJKE SCHOOLREIS! Een prima verzorgd verblijf begint bij Stayokay Een schoolreis organiseren? Daar komt vaak heel wat bij kijken! Stayokay denkt graag met u mee over de invulling en neemt u desgewenst de gehele organisatie uit handen. Met bijna 80 jaar ervaring met schoolgroepen en hoge kwaliteitsnormen, is Stayokay een betrouwbare partner voor het organiseren van uw schoolreis.

Van alles te beleven Stayokay heeft accommodaties op bijzondere plekjes in heel Nederland: aan de kust, in een groene omgeving of juist midden in de stad. In en rondom Stayokay is er van alles te beleven. De accommodaties van Stayokay beschikken over 4-, 6en meerpersoonskamers, veelal met eigen sanitair. Bovendien zijn er 1- of 2-persoonskamers beschikbaar voor de leiding. Voor een feestavond of stafoverleg is er een speciale ruimte beschikbaar en sport- en speelvelden zijn nooit ver weg.

Service en gastvrijheid voorop Speciaal voor schoolreizen heeft Stayokay volpensionarrangementen, zaalruimte en programma’s met een educatief karakter, van sportief tot cultureel en veldwerk. Of het nu gaat om een het organiseren van een survivaltocht, sportdag, de huur van reuzensteps of een barbecue: service en gastvrijheid staan voorop. Persoonlijke wensen zijn altijd bespreekbaar! AMELAND

Basisschoolarrangement: € 60 p.p.

TERSCHELLING

SCHEEMDA

SNEEK GROU TEXEL HEEG

EGMOND BAKKUM HEEMSKERK HAARLEM

AMSTERDAM

APELDOORN

NOORDWIJK DEN HAAG

GORSSEL

SOEST ARNHEM

ROTTERDAM

UTRECHT – BUNNIK DOORWERTH DORDRECHT

DOMBURG

DUITSLAND

BERGEN OP ZOOM

VALKENSWAARD

BELGIË

Inclusief: 2x overnachting met ontbijt, 2x lunchpakket, 2x diner en zaalhuur voor een bonte avond. Activiteiten • Een ruimte-expeditie bij Space expo in Noordwijk • Zeil- en waterpret in de Friese hostels in Heeg, Grou en Sneek • Natuurexpedities en museumbezoek in Arnhem, Doorwerth, Apeldoorn en Bergen op Zoom • Leer alles over de Waddeneilanden en ontdek dit prachtige Unesco Werelderfgoed op de fiets • Een historisch verblijf in een echt kasteel in Domburg, Bunnik of Heemskerk • Ontdek de sterren bij de Volkssterrenwacht in Dordrecht • Samenwerken tijdens een GPS speurtocht

MAASTRICHT

De voordelen van Stayokay Aantrekkelijke prijs-kwaliteitverhouding • 80 jaar ervaring met onderwijsgroepen • kant-en-klare arrangementen of losse activiteiten • volledig verzorgd met ontbijt/lunch/ diner • een gemoedelijke, informele sfeer • accommodatie en activiteiten onder één dak

Meer informatie of boeken?

Bel 020 639 29 29 of kijk op www.stayokay.com/onderwijs

NME als

“leeropbrengst” Toen ik jaren geleden betroken was bij NME in een grote

bepaalde biologische concepten als kringloop, voeding,

stad was daar een les ‘dieren van de zee’ op het NME

ecosysteem, landschap, voortplanting e.d. duidelijk te

centrum. Prachtig ingericht met aquaria, opgezette

maken. Dat laatste zal misschien het best lukken, zet

vogels, schelpencollectie en een diorama met een

MTV maar aan, maar de rest ?

strandtafereel. De les begon met een kringgesprek om de ervaringen van kinderen op te pikken en daar een

Welke ‘rijke leeromgeving’ bieden wij onze kinderen

‘relatieschema’ van te maken op het bord. “We zijn

aan? Misschien dat u nu anders aankijkt tegen een

allemaal wel eens aan zee geweest, en wat heb je daar

bezoek aan de kinderboerderij, schooltuinieren, een

beleefd ….?”. Je verwacht dan antwoorden als ‘zand,

les op het NME centrum of een natuurexcursie! Als

ruisen van de zee, zon, golven, krijsende meeuwen,

mijn verhaaltje dat tot stand brengt is mijn boodschap

zwemmen in het zoute water, ...’ Maar in toenemende

overgekomen. Zie NME dus niet als een ‘uitje’ of ‘leuk’

mate bleef het in sommige klassen stil. ...Meester, we

of als ‘een belasting’ (want er moet vervoer zijn en gaat

zijn nog nooit aan zee geweest...

het niet af van de lestijd voor rekenen en taal). NME is

Misschien klinkt u dit onwaarschijnlijk in de oren,

noodzakelijk voor een betekenisvol onderwijs, het biedt

maar het is echt gebeurd. Net als dat kind dat op de

educatie voor hoofd-hart-handen en het verhoogt uw

leeftijd van 6 nog nooit een schaap van dichtbij had

leeropbrengst!

gezien, laat staan geaaid, doodeng! En recent nog een bovenschoolse directeur die bevestigde dat kinderen uit sommige wijken van zijn gemeente Apeldoorn zelden in het bos komen!

Meester, we zijn nog nooit aan zee geweest...

Een paar jaar geleden is het boek ‘Laatste Kind in het Bos’ van Richard Louv in Nederland uitgekomen.

U krijgt uw investering dubbel en dwars terug. In de

Als journalist heeft hij uit vele onderzoeken een lijn

ogen van de kinderen die een heerlijk avontuur beleven

gehaald: we krijgen een generatie met een ‘natuur-

in de natuur, in de rijkdom van ervaringen (die u ook

tekort-syndroom’. Kinderen spelen steeds meer

bij taal en rekenen kunt gebruiken, het moet tenslotte

binnen achter de PC, op straat spelen wordt onveiliger,

ergens over gaan!) maar ook in maatschappelijke

minder beweging, meer obesitas, minder onthaasten

opbrengst. Aangetoond is dat kinderen die in hun jeugd

en ontspannen in het groen, dus meer stress en zelfs

regelmatig met NME bezig zijn geweest als volwassene

aanwijzingen dat ADHD en aanverwanten in relatie

meer duurzame keuzes maken.

staan met een tekort van contact met natuur. Vrijwel alle

Veel inspiratie en plezier,

onderzoeken die we vervolgens de laatste jaren ook in Nederland hebben laten doen bevestigen de trends.

Ga dus op zoek in het rijke aanbod van (lokale) NME organisaties, projecten die ontsloten worden via o.a.

Onderzoek van Professor Chawla (Colorado), maar

www.natuurlijk.kennisnet.nl, bel die educatieboerderij,

ook vergelijkbaar onderzoek in UK en Duitsland laat

doe die voedingsles, ga met de boswachter op stap.

zien dat de leerprestaties van kinderen significant omhoog gaan in een ‘groene leeromgeving’. In de herziening van het biologieonderwijs, op basis van een

Roel van Raaij

leerlijn 4-18 jaar van onder andere SLO en NIBI, wordt

Secretaris van de Regiegroep Natuur- en Milieu-

gepleit voor een ‘concept-context’ aanpak, waarbij de

Educatie, Ministerie Economie Landbouw en

leefwereld van kinderen als referentie kan dienen om

Innovatie.


7

De hindernisbaan, stenen stapelen en dierimitaties die hieronder beschreven worden zijn drie van de zestig werkvormen uit het boek Rupsen horen poepen, praktijkgids voor natuurbeleving. Naast evenwicht komen in het boek ook de andere vijf zintuigen aan bod. Je kan deze werkvormen gelijk inzetten in de klas. De kinderen zullen er blij mee zijn.

Geen gehoor Lopen, springen, hinkelen, skeeleren, klimmen, fietsen; het zijn allemaal activiteiten waarbij de balans een grote rol speelt. Negentig procent van de speeltoestellen is gebaseerd op balanceren, denk maar aan wippen, glijden, klimmen, ronddraaien. Gemakshalve rekent men het evenwicht onder het zintuig horen. Collega Bart de Koning attendeerde me op deze misvatting. Het evenwichtsorgaan zit in het oor, maar werkt anders dan het gehoor. Per oor zijn er lussen gevuld met vloeistof en er zit een evenwichtssteentje. De vloeistof en de steentjes bewegen bij houdingsverandering. De scheefstand wordt via de zenuwen doorgegeven aan de hersenen. Bovendien hebben we sensoren in de spieren van nek en benen, waardoor we onszelf corrigeren.

Goed vallen In gymzalen wordt het evenwicht wel uitgedaagd met o.a. de kast, de trampoline, het klimrek, de ringen, de touwen en natuurlijk de evenwichtsbalk. Buiten zijn

8

er talloze mogelijkheden om de balans op

gaan spinnen zelfs skydiven. Ze klimmen

steek hier een afgebrande lucifer in. Als je

een speelse manier te trainen. Lopen over

naar een hoog punt, spinnen een draad en

de as wegveegt van de lucifer, hou je een

omgevallen boomstammen, een heuvel op

laten zich zo meevoeren met de wind. Vissen

puntig stukje over, zodat je dit makkelijk in

en afrennen, slingeren aan takken, over

hebben vinnen en een staart om rechtop te

het gaatje van de eikel kan duwen. Draaien

een greppel springen, in bomen klimmen

blijven. Vogels hebben vleugels i.p.v. armen/

maar op een glad oppervlak!

en ga zo maar door. Kinderen met een

handen, maar moeten eerst leren vliegen.

goed ontwikkeld evenwicht voelen zich

Net als het leren lopen bij mensen, gaat

Groene hindernisbaan

zelfverzekerder, vallen minder en durven

dit niet zomaar. Jonge vogels oefenen veel

Maak een even aantal groepjes.

daardoor meer. Een tochtje door het bos

met fladderen op het nest en hebben een

Kinderen gaan met z’n vier of vijven een

wordt intenser en avontuurlijker wanneer

staart als roer. Boombewoners zoals de

hindernisbaan uitzetten. Ze bedenken een

ze de natuur daadwerkelijk zintuiglijk

eekhoorn en de boommarter hebben extra

moeilijke route met natuurlijke hindernissen,

beleven. Doordat veel kinderen te weinig

lange staarten. Ze maken grote sprongen,

zoals een omgevallen boom, een greppel of

bewegen, zijn er zelfs valtrainingen voor

zonder hun nek te breken. Grote zoogdieren

een lage tak om onderdoor te kruipen. Dan

het basisonderwijs. In zes jaar tijd is het

zoals reeën lopen op vier poten en hebben

komen twee groepen samen en doet een

aantal valongelukken verdubbeld. Het is

daardoor een betere balans dan mensen.

groep hun hindernisbaan voor, terwijl de

triest dat deze trainingen blijkbaar nodig zijn.

Steenbokken en gemzen leven in de bergen

andere groep het na doet. Vervolgens laten

Eigenlijk is het zo eenvoudig om plezierig te

en zijn extreem behendig. Ze klauteren over

die zien wat zij hebben bedacht en doen ze

balanceren.

smalle richeltjes en kunnen reuzensprongen

het gezamenlijk. Het park of natuurgebied

De eigen balans zoeken is belangrijk,

maken. In Italië lopen steenbokken zelfs

moet niet heel klein zijn. Eventueel kan er

maar ook bouwen met balans is zinvol

langs de steile kant van een damwand,

een wedstrijdelement worden ingevoerd

en spannend. Denk hierbij aan een brug

zodat ze het zout van de stenen kunnen

door elkaar te klokken met een stopwatch

bouwen over een sloot of greppel, een hut

likken!

(zit op alle mobieltjes).

bouwen of een toren stapelen.

Doen

Stenen stapelen

Windbank??

Dubbellopen als een spanrups

Langs rivieren en op andere plekken kun

Ieder landschap en ieder seizoen heeft

Dierimitaties zijn een manier om zowel het

je grote stenen vinden. Probeer met een

zijn eigen evenwichtskenmerken. In de

inlevingsvermogen, de creativiteit en de

klein groepje een zo hoog mogelijke toren te

herfst kun je bij storm tegen de wind

balans te stimuleren. Wie kan net als een

bouwen. Gaat het handigst met een zachte

aanhangen, alsof je op een bank leunt,

reiger heel lang op één been staan? Hoe

ondergrond; weinig lawaai bij omvallen en

in de winter kun je schaatsen, sleeën en

springt een kikker? Kun je kronkelen als een

minder risico voor de tenen. Je kunt ook

baantje glijden, in het voorjaar kun je in

slang? Loop eens op handen en voeten, net

met takken een stellage of een hut bouwen.

een boom klimmen en kijken (het blad is

als een spanrups. Je laat je voeten staan

Of juist een wip, door een tak in de grond

nog klein), je laten wiegen op de takken

en loopt met je handen zo ver mogelijk naar

te steken en een andere tak er voorzichtig

en zomers kun je slootje springen en van

voren. Dan laat je de handen staan en loopt

dwars op te leggen.

een heuvel afrollen. In de veengebieden

met je voeten totdat je (dubbelgevouwen!)

kun je verend springen op nepland, in de

weer bij je handen bent, en zo verder. Laat

De auteur van dit artikel Jeanette

duinen en in heuvelachtige terreinen kun je

de kinderen met z’n twee- of drieën een

Boogmans van Zebrarups

stijgen en dalen en naar beneden rollen, in

dier bedenken en dit uitvoeren. Nu mogen

Natuureducatie geeft o.a. trainingen

het Waddengebied kun je door de modder

de andere kinderen raden. Ter afsluiting

natuurbeleving aan mensen die

lopen en aan zee kun je door de golven

is het geinig om met de hele groep achter

werken in de educatieve sector zoals

omgeduwd worden. Wanneer je op blote

elkaar (schouders vasthouden) als een

leerkrachten, boswachters en nme-

voeten loopt of klimt, ervaar je meer hoogte-

duizendpoot weg te marcheren. Geef

medewerkers.

en structuurverschillen van de ondergrond.

commando’s zodat de voeten gelijk blijven

Kijk op www.zebrarups.nl

Hierdoor heb je meer grip en een beter

lopen. (Links!, Rechts!, Links!)

evenwicht.

Een bos vol bostol Dappere dieren

Met een eikel van de Amerikaanse eik en

Spinnen en sommige kevers kunnen

een lucifer kun je snel een tol maken. Prik in

uitstekend klimmen. Soms gaan ze op hun

het midden bovenin de eikel (zonder hoedje)

kop, zonder een centje pijn. In de herfst

een gaatje met een priem/boor/spijker en


9

Natuur Buiten-Gewoon wordt omgevormd tot een unieke digitale methode voor natuur- en milieuonderwijs. Bekijk nu op onze website de eerste vier voorbeeldthema’s. Een abonnement geeft u straks toegang tot zowel de bekende papieren methode als de nieuwe interactieve methode. • • • • • •

goedkoop zelfstandig werk buitenwerk honderden werkbladen introfilms interactieve toepassingen

Project3

07-01-2011

15:04

Pagina 1

Bezoek onze website voor meer informatie: www.natuurbuitengewoon.nl

www.

.nl

Dit boekje leert je hoe je dieren herkent in het veld: insecten, spinnen, vogels, zoogdieren, amfibieën en reptielen. Met leuke tips en informatie over de

Spelmaterialen met een positieve invloed op ontwikkeling en gedrag en workshops coöperatief spel

055 50 50 152

www.earthgames.nl

soorten en leefgewoonten inclusief zoekkaarten. Een educatieve inspiratiebron docenten én leuk voor volwassenen en kinderen.

VAN € 14,95 VOOR € 7,95 Bestellen via www.knnvuitgeverij.nl

Kinderen beleven biodiversiteit Biodiversiteit is overal, in je directe

te verbeteren. Het geldt voor de meeste

een geplastificeerd fotovel klaar om te laten

leefomgeving. Hoe komen kinderen in

mensen dat ervaringskennis de kennis

zien wie er zo mooi gebouwd heeft aan dit

contact met biodiversiteit en hoe geven zij

is die het meeste beklijft, kennis die

huisje, maar ook vermaken de kinderen zich

biodiversiteit betekenis?

tot inzicht leidt. En daarmee vaak diep

met al het andere wat er op de tien vierkante

Miranda Boland deed een experiment met

verankerd raakt in je systeem, je identiteit,

meter van het cavia- en konijnenverblijf te

pedagogisch medewerkers en kinderen

je professionaliteit en je dagelijks handelen.

beleven is.

in de leeftijd van 0 tot 13 jaar op locatie

Het is het verschil tussen instructie krijgen

kindcampus Wandelbos. Vanuit de filosofie

en zelf leren ontdekken. Vanuit een intrisieke

van Reggio Emilia gold daar de natuur als

motivatie aan het werk gaan en jezelf dingen

derde pedagoog. Zowel in de organisatie –

eigen maken, vraagt van de lerende een

op het niveau van directie en management

grotere, actievere rol. In dat leerproces - in

– als op de werkvloer was er een hoge mate

het weten wanneer het proces vanzelf gaat

van betrokkenheid. Dat is het succes van dit

en wanneer je kunt bijsturen – daarin schuilt

experiment.

de ervaringskennis, het tactvol handelen, het leren door te doen van de tuinder. Voor

Het experiment - De Proeftuin

tuinder kun je hier elke professional uit de

Iedere proeftuin heeft gereedschap nodig. In

keten invullen: pedagogisch medewerker,

onze proeftuin is dat gereedschap om visie

beleidsmedewerker, leraar, initiator...

en overzicht te houden over de voortgang,

In het verhaal van de gebeurtenissen schuilt

gereedschap om de juiste strategie voor

de betekenis van het experiment, zoals in

het juiste moment te kiezen, gereedschap

het verhaal van de schuilhutjes voor de

om gemeenschappelijke leerprocessen in

cavia’s. De pedagogisch medewerkers die

gang te zetten. Maar ook heel praktisch

de opdracht voor een “veilig huisje voor de

gereedschap, zoals bijvoorbeeld een

dieren” (zoals kinderen ook schuilhutjes

blinddoek en een touw, om kinderen uit te

bouwen) het best begrepen hebben én

dagen een spannende route door het bos te

hun kinderen hebben betrokken in het

kiezen en andere zintuigen te gebruiken dan

bouwen van de huisjes, oogsten geweldige

ze gewend zijn te doen.

resultaten. Waar veel leidsters dierendag hebben afgedaan met ingekochte groenten

Al doende leren, ofwel action learning, is

of een autoband vol wortels, en de kinderen

een manier van onderzoek doen waarbij

snel uitgekeken (want niet echt betrokken)

Kijk voor meer informatie over het

de deelnemers hun eigen activiteiten en

zijn, oogst de peutergroep van Angelique

project en andere projecten op:

ervaringen bestuderen met het doel om

fantastische resultaten. Niet alleen gaan de

www.biodiversiteitgeeftjelevenkleur.nl

hun eigen kennis, kunde en prestaties

cavia’s meteen in het huisje zitten en is er

of www.echtewelvaart.nl


11

Een jaar uit het leven van een vleermuis Vleermuizen staan bekend als griezelig. Maar wie het boek Dora ondersteboven heeft gelezen, zal er anders over denken. Dit educatieve kinderboek beschrijft een jaar uit het leven van een grootoorvleermuis; Dora. Zij leeft in een fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het boek is geschreven voor kinderen in de hoogste klassen van het basisonderwijs, maar is ook erg leuk voor ouders en leerkrachten! In Nederland leven wel 18 soorten vleermuizen. Niet alleen in holle bomen, maar ook in oude gebouwen zoals forten. Omdat ze vooral ’s nachts naar buiten komen en een erg verborgen leven leiden, zijn vleermuizen niet erg bekend – en ook niet erg populair. Zonde, want wie zich een beetje in deze bijzondere dieren verdiept, zal ontdekken dat ze een machtig interessant leven leiden. Ze jagen op het gehoor, zijn razend behendige vliegers en weten zelfs de koudste winters slapend te overleven. Ze nemen ook een unieke plaats in het ecosysteem in want ze vangen veel insecten op hun nachtelijke vluchten. Dora ondersteboven neemt kinderen mee op een reis door het leven van een grootoorvleermuis, van haar geboorte, het leren vliegen en het vangen van insecten naar de winterslaap en verder. De lezer kruipt als het ware in de huid van Dora en leeft met haar mee tijdens alle uitdagingen die op haar pad komen. Het boek staat vol verbazingwekkende weetjes. Kinderen leren hoe echolocatie werkt, ontdekken hoe een vleermuis jongen krijgt, hoe oud zij kan worden en waarom zij ondersteboven hangt. Dora ondersteboven maakt van kinderen een echte vleermuis-expert. Het boek bevat ook leuke

Vliegroutes

opdrachten waardoor leerlingen nog meer over vleermuizen te weten komen. Leerkrachten kunnen bijvoorbeeld met leerlingen een vleermuiskast maken.De boodschap is vooral:trek erop uit en probeer deze bijzondere zoogdieren zelf te ontdekken! En leer de kinderen dit speciale zoogdier te beschermen!

12

or Hangende grooto

De Hollandse waterlinie, waar het boek zich afspeelt is een ideale locatie voor vleermuizen. En heeft daarom ook veel van deze nachtvliegers als bewoner. De bouwkundige eigenschappen en het klimaat van de forten van de Hollandse Waterlinie, met hun kelders, spleten en holen, zijn namelijk erg geschikt voor veel verschillende soorten vleermuizen. Ook het ruige landschap op en rondom een fort is belangrijk want daar vinden ze veel insecten. In de Waterlinie komen minstens negen soorten vleermuizen voor, zoals de gewone baardvleermuis, watervleermuis, gewone dwergvleermuis,

Batdetector

gewone grootoorvleermuis, franjestaart, rosse vleermuis, laatvlieger, ruige dwergvleermuis en meervleermuis. Vleermuizen worden niet alleen in en rondom de forten van de waterlinie gevonden, maar ook in groepsschuilplaatsen en sluizen. Het belang van de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie voor diverse vleermuissoorten is nog groter dan lang werd gedacht. Dat blijkt uit onderzoek van de Zoogdiervereniging. Niet alleen zijn de forten een ideale plek voor vleermuizen om te overwinteren, maar het aantal vleermuizen dat er in het najaar op zoek gaat naar een partner, het zogeheten zwermen, is nog veel groter. Vergelijk het met de functie die een discotheek voor jongeren heeft. Met dat verschil dat het voor de vleermuizen juist rustig en donker moet zijn. Veel forten van de waterlinie zijn te bezoeken. Er zijn bijvoorbeeld forten met vergaderruimten, overnachtingsmogelijkheden, horeca of je kunt er een rondleiding krijgen. Om kwetsbare periodes van de vleermuizen te omzeilen zijn veel forten of bepaalde delen van de forten in de winter vaak gesloten. Ook bij restauratie van gebouwen wordt rekening gehouden met de vleermuizen, zo wordt er rekening gehouden met de inrichting van een fort en

Op de website

de periode wanneer een aannemer aan het werk gaat.

www.nieuwehollandsewaterlinie.nl/vleermuisgame kunnen kinderen in de huid van een vleermuis

Esther Brenninkmeijer

kruipen en een game daarmee spelen. Op www.knnvuitgeverij.nl kunt u het boek Dora ondersteboven bestellen. En op www.zoogdierenvereniging.nl vind u meer informatie over de vleermuis


13

NATUURTALENT.EU PROGRAMMA’S VOOR MENS EN NATUUR

Eén dag of een hele week leven in een tipidorp natuurbeleving - vuurmaken - boogschieten - zintuigenpad - wildspeuren

Wij bieden in overleg een volledig natuureducatie programma voor uw school

voor informatie: www.natuurtalent.eu [email protected] mob: 06 340 17 919

www.face2face.nu

groep 3 t/m 8

of bel naar 046-486 18 59

NatuNiek is dé lesmethode voor natuur en techniek

onbetaalbare schoolfoto’s

voor een spotprijs

pakketten met portretfoto’s plus een groepsfoto vanaf

€ 6,50

vraag vrijblijvend een offerte aan via [email protected] of bel naar 046-486 18 59 en ontvang een gratis proefabonnement van 3 maanden op:

elke maand leuk en leerrijk over natuur, milieu en wetenschap voor kinderen vanaf 8 jaar

Leerlingen doen eerst ervaring op via proefjes in de klas of via een filmpje op het digibord. Vervolgens wordt daar de theoretische kennis aan opgehangen.

Probeer NatuNiek nu uit via de gratis lesbrieven met proefjes en filmpjes! Download de lesbrieven voor groep 5 t/m 8 via www.natuniek.nl/lesbrieven

Leerkrachten basisonderwijs meest tevreden over NatuNiek! CITO onderzoek 2011

BEKIJK HET MAAR op safari rond de school Op safari, dat betekent: enge dieren

raken steeds meer ‘los’ van buiten en

een stuk minder dan in de andere drie

opzoeken en bekijken, geuren in de natuur

de natuur. Over het waarom wordt volop

seizoenen.

die je nog nooit écht geroken hebt en het

geschreven en gefilosofeerd. Verschillende

ontdekken van planten, die je misschien

natuurorganisaties bieden kant en klare

Het begin

zelden van dichtbij gezien hebt. Bij het

programma’s aan die ‘de kinderen weer

Laat de leerlingen op een A3 vel een

woord ‘safari’ denken mensen aan allerlei

achter de computer weg moeten krijgen’.

plattegrond maken waarop de school, het

verre landen maar voor deze safari hoef je

Een illusie! Een schoolsafari heeft die

plein en de omgeving ingetekend worden.

niet ver te reizen: hij begint bij de buitendeur

doelstelling dan ook niet, maar biedt de

Bij ‘omgeving’ kun je denken aan bomen,

van de school! Je kunt op safari gaan

mogelijkheid aan kinderen om hun eigen

bosjes, voet- of fietspaden, grasvelden.

wanneer je maar wilt. Dan zul je ontdekken

omgeving te ontdekken en beter te leren

Op deze plattegrond worden een jaar lang

dat je eigen schoolnatuur in alle seizoenen

kennen. Als ze er daarna wat mee doen is

ontdekkingen genoteerd. Als leerlingen

de moeite waar is!

dat meegenomen, doen ze dat niet dan blijft

moeite hebben om zo’n plattegrond te

die schoolsafari misschien een aardige

maken zou je kunnen kiezen voor een soort

herinnering!

tussenvorm: teken zelf de school en het plein

Doel Waarom is het leuk en spannend (én

in, kopieer de plattegrond en laat ze zelf de

interessant maar dat is een woord dat

Seizoenen

omgeving invullen. Waar is noord, zuid, oost

veel kinderen niet zo aanspreekt) om je

In alle seizoenen is er buiten school wel wat

en west?

schoolomgeving te ontdekken? Kinderen

te zien en te beleven al is dat in de winter

1 Op safari in de lente In de lente verandert de natuur bijna van dag tot dag. Een mooie periode om de safari te starten. De temperatuur stijgt, planten worden

2 Vogels

weer wakker waardoor hun wortels vocht

In de lente zijn vogels extra actief. Je hoort

en voedsel uit de bodem opnemen. Vocht

ze tjilpen en fluiten (om hun territorium af te

en voedsel worden, via kanaaltjes in de

bakenen en een vrouwtje te lokken, vooral

stammen, takken en stengels, door de hele

de mannetjes fluiten), je ziet ze vliegen met

plant vervoerd waardoor knoppen uitlopen.

nestmateriaal of ze zijn op zoek naar een

lekker hapje. De ene soort maakt een nest

TE ONTDEKKEN

onder de dakpannen of in een nestkastje

TE ONTDEKKEN

Uit sommige knoppen (vaak wat dunner en

(holenbroeder), de andere in een hoge struik

Welke vogels zie je om en bij jouw school?

spitser) komen bladeren, uit andere (vaak

(niet - holenbroeder). Om en bij de school

Waar zie je ze? Op de dakrand? In een hoge

ronder en dikker) bloemen. Bladeren kunnen

kom je vaak de volgende soorten tegen:

boom of struik? Op de grond? Wat zijn ze

allerlei vormen hebben. Nerven als holle

huismus, pimpelmees, koolmees, spreeuw,

aan het doen? Aan de snavels kun je zien

buisjes voor het transport van vocht en

merel, ekster, roodborst en zwaluw.

wat ze meestal eten (tekening) Wat voor

voedsel (vergelijk: aders menselijk lichaam)


snavels hebben jouw vogels?

15

3 Kruipertjes en sluipertjes In de schoolomgeving leeft het van het kleine spul. Sommige dieren kun je overdag waarnemen zoals vliegen, vlinders en lieveheersbeestjes maar de meeste worden pas actief als de avond valt. Hoe kun je daar achterkomen? Leg op een aantal plekken uit de loop een 30 x 30 stoeptegel neer op vier kiezels, houtblokjes of iets dergelijks, zodat de tegel iets van de grond ligt. Onder de tegels zoeken dieren overdag een goed heenkomen. Graaf op een paar plekken een glazen jampot in de grond, hou de bovenkant van de pot gelijk met de grond. Leg, iets van de grond, een steen of tegel over de potopening, ook om te voorkomen dat hij volloopt als het regent. Haal de potjes voor het weekend weg anders zit de vangst te lang gevangen.

5 Slakken TE ONTDEKKEN

Bijna overal leven slakken. Naaktslakken

Welke dieren (meestal vooral oorwormen

zonder huisje, huisjesslakken met een

en pissebedden) zitten onder de tegels en

huisje. De huisjes zijn van kalk gemaakt en

hoeveel? Wat gebeurt er als je de tegels

zijn allemaal verschillend. Slakken houden

weghaalt (dan maken ze zich uit de poten)?

niet van zon, overdag zitten ze verscholen

Je hebt pissebedden met een lichtgrijze

tussen afval of in de grond (naaktslak) of in

en met een donkergrijze huid. De huid van

hun huisje. De opening van het huisje wordt

pissebedden groeit niet mee, hij krijgt op

afgesloten met een laagje taai slijm dat bij

gezette tijden een nieuwe huid: vervellen.

4 Hoe hoog is die boom?

Net vervelde dieren zijn lichtgrijs, de oude

Kinderen hebben vaak geen idee van

ook jonge plantjes en zelfs elkaar als ze

huid is donkerder van kleur. Wat eet de

afstanden en hoogtes. De hoogte van

onderweg een dode slak tegenkomen. O.a.

pissebed (plantenafval)? In de oudheid

een (hoge) boom (of de school of een

lijsters eten slakken. Ze slaan de huisjes

leefden pissebedden in het water. Ze

flatgebouw) is gemakkelijk te meten. Maak

kapot op een steen. Bij zo’n steen liggen

houden nog steeds van vocht.

een flinke driehoek van karton, een hoek van

soms tientallen kapotte huisjes (wordt

Oorwormen houden van holletjes maar

90 graden en twee van 45 graden.

lijstersmidse genoemd)

bladluizen. De tangen aan het achterlijf

TE ONTDEKKEN

TE ONTDEKKEN

van een mannetje zijn krommer dan die van

Gebruik de driehoek zoals op de tekening.

Heb je slakken ontdekt (lukt alleen bij

wijfjes (verdediging). Welke dieren heb je

Loop zover achteruit dat je, kijkend

vochtig weer)? Zijn het huisjes- en/of

gevangen in de potjes (er zijn eenvoudige

over de driehoek, de top van de boom in het

naaktslakken? Waar vond je ze? Waren ze

gidsjes met info over dieren in en om het

oog hebt.

aan het eten? Heb je lege huisjes gevonden?

huis).

De hoogte is dan A <–> B + C <–> D.

Lijken ze op elkaar?

vocht weer oplost. Slakken eten afval maar

kruipen eigenlijk nooit in je oor. Ze eten o.a.

16

6 Mol en worm Twee gravers. De aanwezigheid van de mol zie je aan de molshopen. Ook de worm maakt hopen maar hele kleintjes. De mol graaft ondergrondse gangen met behulp van zijn graafpoten. Een deel van de aarde drukt hij weg in de wanden, van de rest ‘maakt’

8 Thee

hij molshopen. Mollen eten dieren die in

In het gras bij school groeien meestal

zijn gangen vallen. Regelmatig worden die gangen gecontroleerd. Ook wormen worden

7 Lieveheersbeestje

wel (gele) paardebloemen en (witte)

graag gegeten.

Vroeger dachten sommige mensen dat je

madeliefjes. Op zich niets bijzonders zij het

Wormen eten rotte plantenresten. Ze

aan het aantal stippen de leeftijd van het

niet dat het madeliefje eetbaar is en je van

verteren die resten en de voedingsstoffen,

lieveheersbeestje af kon lezen. Dat is niet

paardebloemen lentethee kunt zetten.

waaruit het afval opgebouwd is, komen

zo, het gaat om verschillende soorten met

daarna weer beschikbaar voor de planten

ieder een eigen aantal stippen.

TE ONTDEKKEN

Lieveheersbeestjes en hun larven eten

Misschien is het een beetje moed

TE ONTDEKKEN

graag luizen. Het lieve heersbeestje kan

verzamelen maar een madeliefje smaakt

Schep heel voorzichtig een molshoop aan

vliegen, de larve beweegt nauwelijks. Het

prima.

de kant. Met een beetje geluk zie je de

vrouwtje legt haar eitjes daarom in een

Trek een paar paardebloemen uit elkaar en

opening van zijn gang. Schep de grond

luizenkolonie. Zo heeft de larve het eten bij

giet er een liter kokend water op. Een paar

daarna weer terug. Regenwormen ‘voelen’

de hand!

minuten laten trekken en klaar. Te slap of te

aan het trillen van de grond dat er een mol in

sterk? Varieer het aantal bloemen.

aantocht is. Zo snel mogelijk kruipen ze weg.

TE ONTDEKKEN

Doe een mol na: steek een spa of schop in

Heb je lieveheersbeestjes ontdekt?

de grond en tik stevig tegen de steel. Na

Waar zaten ze? Hoeveel stippen hadden

Op safari rond de school, eenmaal op

een paar minuten komen de eerste wormen

ze? Heb je ook luizen ontdekt bij het

pad ontdek je altijd weer wat nieuws!

boven de grond.

lieveheersbeestje?

Peter Kouwenhoven


17

darren in het bos Een van de kleinste kinderen uit groep 3

De leerkrachten en de ouders die

door de theaterdocenten van Groen Gras.

kijkt achterom. “Je moet bij mij blijven”, zegt

meegekomen zijn om de kinderen naar

De kinderen spelen mee met de ‘Darren’ en

hij angstig. De leerkracht maakt zich geen

het ‘Land van Dar’ te brengen kijken toe.

leven zich zo in in het wel en wee van de

zorgen. Voor haar gaan de andere kinderen

Ze zien hoe de kinderen samen aan de

dieren en insecten.

met een van de personages het bos al in.

oplossing werken voor een hereniging

Sommigen zijn niet te houden. Zeker niet

van de “Darren’. Nu leven ze nog ieder

Bart Corduwener, creatief directeur van

als er plotseling een tweede personage

voor zich, een is zelfs voor enige tijd het

www.groengras.eu

op het pad verschijnt. De groep wordt

bos uit gegaan en wil nu terug. Door eten

door de theaterdocent die het personage

te verzamelen dat alle ‘Darren’ lusten

speelt opgesplitst in kleinere groepjes. Een

brengen ze de familie weer bijeen. Na een

Groen Gras speelt zowel in

voor een gaan de groepjes van het pad

gezamenlijke maaltijd vertellen ze vol trots

natuurgebieden buiten de stad, als in

af, achter een kleurig, insectachtig wezen

aan hun leerkrachten en ouders wat ze

parken en andere terreinen binnen

aan. Ontzettend spannend voor een aantal

gedaan hebben. Een aantal kinderen wil bij

de bebouwde kom van steden en

kinderen, maar de nieuwsgierigheid wint

de ‘Darren’ blijven, maar dat kan natuurlijk

dorpen dichtbij school. De projecten

het.

niet. Een andere keer wel?

van Groen Gras sluiten aan bij het leergebied Orientatie op jezelf en de

De leerkrachten weten dat het goed is, het

De kinderen doen in korte tijd heel veel

wereld (Wereldorientatie), met name

zijn ervaren theaterdocenten die in hun

nieuwe ervaringen op. Velen komen voor

op de domeinen ‘Mens en samenleving’

rol als ‘Dar’ de kinderen verleiden met hen

het eerst in de natuur. Ze worden rondgeleid

en ‘Natuur en Milieueducatie’. Groen

samen op ontdekking te gaan in de natuur.

door wezens die de levenswijze van dieren,

Gras gebruikt kunst als middel om de

Die de leerlingen dolgraag willen laten zien

insecten laten zien. Ze zien, proeven en

leerlingen met al hun zintuigen te laten

waar zij wonen en wat zij eten en drinken.

ruiken het voedsel van deze fantasiewezens.

ontdekken wat er zich in de wereld

Iedere ‘Dar’ is anders. De een lijkt op een

Ze hebben zelf een belangrijk aandeel in

om hen heen afspeelt. Daarmee is

libelle en zweeft relaxed in een kleurige

het verhaal. Ze moeten samenwerken om

Kunstzinnige orientatie onlosmakelijk

hangmat hoog boven de grond. Een andere

hun doel te bereiken: de “Darren’ weer bij

verbonden met de projecten van Groen

graaft en graaft, op zoek naar noten en

elkaar krijgen door middel van voeding uit

Gras.

wortelen onder de grond. Hij heeft een hut

het natuurgebied. Ze leren omgaan met

gebouwd waar de kinderen ook in mogen.

elkaar en met de vreemde ‘Darren’. Ze

Een derde heeft in een boom een enorme

leren daarin creatief naar oplossingen te

sinaasappel hangen die de kinderen mogen

zoeken. Ze leren de vreemde wezens die

uitpersen. De leerlingen gaan volledig op

de ‘Darren’ zijn en elkaar te helpen tijdens

in het spel. Alle groepjes zijn vol overgave

hun ontdekkingstocht door de natuur. Ze

bezig de ‘Darren’ te helpen.

raken er vertrouwd mee, daarin begeleid


19

Met de leerlingen de natuur in?

Kwestie van kiezen!

´Veel natuurvorsers van het eerste uur waren

werd door een rij populieren. In die populieren

onderwijzer. Dat is nu wel anders, ik ken

zaten spechten. Daar keek ik naar. (…) “Waar kijk

nauwelijks onderwijzers met veel kennis over

je naar” , vroeg de meester. “Een specht, meester”.

de natuur. Maar dat hoeft ook niet, ik heb een

“Echt? Waar? O ja!” Iedereen mocht kijken waarna

uitstekende onderwijzer gehad zonder kennis der

de les doorging. Bij de meester in de vijfde zag ik

natuur. Ik zat in de vierde, het zou nu groep 6 zijn.

weer spechten. “Waar kijk je naar?” “Een specht

Mijn school stond niet ver van het bos, met drie

meester.” Strafregels kreeg ik, honderd keer: Ik

kastanjebomen op het schoolplein, dat geflankeerd

mag niet naar buiten kijken.

(Dagblad `Trouw`, natuurdagboek 11 augustus 2011.)

Dit verhaal van Koos Dijksterhuis is een

genomen en gaan de onderwijsgevenden

niet kunnen geven is natuurbeleving. Op je

prachtig voorbeeld van keuzes maken.

tegenwoordig wel regelmatig met de

eigen persoonlijke manier de natuur ervaren.

Want wat is er mooier dan zoń moment

kinderen naar buiten?

Daarvoor moet je naar buiten of ´de natuur´

van onverwachte en ongeorganiseerde

naar binnen halen. Maar waarom zou je

natuurbeleving. Daar kan geen

Onderwijsgevenden hebben, naar mijn

kennisoverdracht en natuurbeleving niet

biologiemethode tegenop. Echter met

mening, een taak om goed biologieonderwijs

hand in hand kunnen laten gaan? Waarom

incidenten, ook al zijn ze nog zo waardevol,

te geven. Waarom zou je een kans laten

zou je de kinderen bij hun natuurbeleving

kun je natuurlijk geen biologieonderwijs

lopen door nauwelijks of alleen verschraald

niet een handje helpen? Kortom: geef de

geven. Maar je kunt ze wel gebruiken

biologieonderwijs aan te bieden? Waarom

kinderen een passend werkblad en ga naar

als kapstok voor de biologielessen. Het

zou je geen aandacht besteden aan wat er

buiten.

voorbeeld geeft aan hoe waardevol

buiten gebeurt? Als de stap naar buiten te

dergelijke ervaringen zijn voor de latere

groot is kun je ook de hulp inroepen van IVN-

houding van de kinderen ten opzichte van

afdelingen, kinderboerderijen, NME-centra,

de natuur. Goed natuuronderwijs doet er dus

Veldwerk Nederland, schooltuinorganisaties

Natuur Buiten-Gewoon

toe.

of Ecokids. Deze organisaties helpen je

(www.natuurbuitengewoon.nl) is bezig

graag over de drempel. Vaak hebben ze

met het ontwikkelen van een digitale

Momenten van natuurbeleving kun je ook

lesbrieven, leskoffers en werkbladen in hun

versie van de methode. Een primeur,

zelf creëren. Dat kan door de natuur in

assortiment. En anders is er vast wel een

want Natuur Buiten-Gewoon wordt

de klas te halen of met de klas de natuur

natuurkenner of natuurgids te vinden die

dan de eerste digitale methode voor

in te gaan. Aan de hulpmiddelen, die je

samen met het team de schoolomgeving

natuur- en milieueducatie in Nederland.

daarbij kunnen helpen, ligt het niet. Er zijn

kan verkennen. En maak bij die verkenning

In augustus 2012 gaat de interactieve

honderden werkbladen beschikbaar, die

vooral gebruik van methoden die gebruik

versie van start voor de leerjaren 5

kinderen stimuleren om goed te kijken bij

maken van werkbladen. Die werkbladen

t/m 8. Voor elk leerjaar zijn dan vijf

hun ontdekkingstocht naar allerlei diertjes en

geven structuur aan het buiten bezig zijn. Ze

thema´s beschikbaar. Het voordeel

plantjes.

laten de kinderen, zonder inbreng of hulp van

van een interactieve methodeis

hun onderwijsgevende, gericht kijken. Zo

filmpjes, animaties en prachtige foto´s

In de loop der jaren zijn heel wat boeken

ontdekken ze een wonderlijke wereld, waar

van natuurfotografen die de lessen

en artikelen verschenen met als centrale

ze anders aan voorbij zouden gaan.

ondersteunen. Zo leren de kinderen

Roel Kapenga

visueel waar ze op moeten letten als

vraag `Hoe brengen we onze kinderen weer in contact met de natuur´. Als je de

Natuurlijk is kennisoverdracht een belangrijk

ze met een werkblad aan de slag gaan.

vraagstelling goed leest dan lijkt het erop

doel van natuuronderwijs. Daarbij is een

Maar hoe mooi de digitale thema´s ook

of er veel contact met de natuur verloren

Tv-programma als Ńieuws uit de natuur´

worden, Natuur Buiten-Gewoon blijft

is gegaan. En dat het dringend geboden is

een nuttig hulpmiddel. In zulke programma´s

stimuleren om met werkbladen aan de

om daar met zijn allen wat aan te doen. Je

zijn vaak filmpjes en animaties te zien

slag te gaan onder het motto: òf de klas

vraagt je af of al die publicaties geholpen

van wat je zelf buiten alleen bij toeval zult

in de natuur, òf de natuur in de klas. Op

hebben. Zouden die stortvloed aan ideeën

tegenkomen. Die filmpjes zijn gemaakt met

de site www.natuurbuitengewoon.nl

en argumenten de scholen hebben bereikt?

volharding, engelengeduld en een enorme

kunt u al een aantal demonstratie-

Hebben scholen hun verantwoordelijkheid

tijdsinvestering. Maar wat deze programma´s

thema´s bekijken van de methode.


21

s i l a r t a u N t Visi en r! e d j i t u l u t n o v a

A

Programma’s F 3,50* p.p * Voor de online gastlessen geldt een afwijkend tarief

Een bezoek aan Naturalis is een avontuur. Er zijn duizenden dieren, planten, stenen, mineralen en fossielen te zien. Van dinosaurus tot vogelbekdier en van reuzenpissebed tot mammoet. Naturalis heeft voor elke leeftijd een passend educatief programma. Spannend, leerzaam en leuk!

Schatkist: groep 1-2 In het museum gaan kinderen op zoek naar schatkisten. Ze ontdekken een steen die drijft, houden een dinobot vast of aaien de huid van een wild dier.

Blootpad: groep 3-4 Blootpad durft zijn huis niet uit; hij is onbeschermd en overal loert gevaar. Leer tijdens dit programma hoe dieren zich in de natuur beschermen en help Blootpad over zijn angst heen.

Bel voor meer informatie en reserveringen

Met de natuur op reis: groep 5-6 Waarom gaan dieren, planten en stenen eigenlijk ‘op reis’? Reis met dit programma naar alle hoeken van het museum en ontdek het antwoord op die vraag.

Strijd om de diversiteit: groep 7-8 De kinderen strijden in groepen naast elkaar. Door goed te kijken in het museum beantwoorden de kinderen zoveel mogelijk opdrachten: acht dieren, acht neuzen, welke neus hoort bij wie? Ideaal voor grote groepen.

Online gastlessen: groep 5-8 Haal Naturalis via het digiboard in de klas en geef leerlingen een kijkje achter de schermen! Zie hoe een dier geprepareerd wordt of ga aan de hand van echte botten met een paleontoloog in gesprek. Kijk voor alle programma’s, online gastlessen en de tarieven op www.naturalis.nl

Darwinweg 2, Leiden, T 071 568 76 26, E [email protected], www.naturalis.nl/nl/onderwijs

Pieter Vermeulen Museum Centrum voor Natuur- en Milieu- Educatie

n e k u le erzaam le met

ur natu e d r voo cht a d aan

Met wisselende tentoonstellingen, leskisten, natuurpad en activiteiten voor onderwijs en particulieren Driehuizerkerkweg 34 d • 1985 EL Driehuis t 0255 536726 • f 08 42243505 [email protected] www.pieter-vermeulen-museum.nl

Natuurbeleving:

van het onderwijs Natuur moet je beleven, voelen, ruiken en zien. Wetenschappelijk

Hieronder twee citaten van leerkrachten die Alle-in-1 gebruiken:

onderzoek heeft aangetoond dat regelmatig in aanraking komen met ‘groen’ goed is voor je concentratie en je fysieke gestel. Het zou mooi zijn als iedere school het natuuronderwijs zoveel mogelijk

‘Gisteren het project Dieren afgesloten en het is mij duidelijk:

concreet maakt. Daardoor gaat het meer leven in het hoofd van de

Alles-in-1 is een zeer sterke troef voor het onderwijs dat

leerling en zorgt het ervoor dat ze later betere natuurbehouders

onze school voor ogen staat en dit ook nog eens in relatie

worden.Er zijn genoeg mogelijkheden voor, maar hoe zorg je dat dit

tot het concept Meervoudige Intelligentie. Vooral het ruimte

niet incidentele uitjes en daarmee losse flodders zijn, maar dat de

bieden aan de niveauverschillen bij leerlingen en wat een

excursies en praktische vaardigheden met regelmaat terugkomen en

dwarsverbanden!!! Tijdens de afgelopen ouderavonden was

ingebed zijn in een groter geheel zodat deze activiteiten beter tot zijn

het dierenthema een vaak terugkerend onderwerp. Ouders

recht komen?

waren verbaasd over de woordenschat die ze thuis te horen kregen over het thema. Voor mijn groep 5 een prachtige

Binnen incidentele projecten binnen een school wordt dat doel

afsluiting van het Dierenthema.’

vaak wel bereikt, maar deze projecten kosten vaak veel tijd van de leerkrachten. En in deze periode van bezuinigen en nadruk op rekenen taal onderwijs, staan natuur- en cultuuronderwijs vaak onder druk. Toch hoeft het één het ander niet uit te sluiten. Door

‘Ons natuuronderwijs stelde eerst niet zo veel voor. Het was

taal en zaakvakken te integreren creëer je logisch, effectief en

eigenlijk meer begrijpend lezen. Nu is de beleving en kennis

afwisselend onderwijs. Het Expertisecentrum Nederlands is een

enorm toegenomen. Kinderen zijn zich veel meer bewust

van de organisaties die dit al jaren als ideaal onderwijs adviseert.

geworden van planten en dieren in hun eigen omgeving

Daarnaast staat in de preambule van de Wet op het Primair

door de doe-opdrachten die bij de projecten zitten. En ook

Onderwijs dat het onderwijs ‘zoveel mogelijk in samenhang moet

van hun eigen gedrag in combinatie met natuur/milieu.

worden aangeboden.’ Gelukkig is het niet meer nodig om zelf deze

Daarnaast koppelen we aan ieder project minstens één

projecten te maken omdat er een methode bestaat die voor ieder van

excursie. Zo hebben we met het project Dieren een dag aan

de vijf zaakvakken vier projecten heeft ontwikkeld. Deze projecten

zee doorgebracht in samenwerking met de Natuurschool, bij

zijn compleet met allerlei praktische opdrachten, werkmiddelen en

het project Planten hebben we een excursie door de duinen

excursiemogelijkheden. Bij de natuurprojecten zijn dat bijvoorbeeld

verzorgd door het IVN gedaan en bij Milieu en Kringloop zijn

bodemdierenonderzoek, determineren van bloemen of bomen of

we bij een vuilverbranding geweest.’

paddenstoelen, waterkwaliteitsonderzoek. Meer informatie over de vele projecten kijk dan op www.alles-in-1.org


23

Beleef de Lente Junior Haal vogels je klas in!

• Veel gratis lesmateriaal • Achtergrondinformatie • Groep 1 tot en met 8 • In de lente van 2012 volgen wij deze vogels: steenuil, koolmees, ijsvogel, ooievaar, gierzwaluw, oehoe, lepelaar, grauwe kiekendief, slechtvalk, boerenzwaluw en een verrassingstuinvogel.

Live webcams in vogelnesten

1 maart - 30 juni

foto’s © Jouke Altenburg (Boerenzwaluw) en Agami/Menno van Duijn (Steenuil)

2012

www.beleefdelentejunior.nl

Outdoor-gamen spelenderwijs leren in de natuur

Op diverse plaatsen in Nederland heeft Buro

Langs de route ontrolt zich een interactief

eenvoudig in willekeurige stadsparken en

Kloeg voor uiteenlopende opdrachtgevers

spel waarbij leerlingen steeds nieuwe

bossen aangelegd kan worden. In het spel

een interactief Beleefpad aangelegd.

uitdagingen (avonturen) krijgen. Uiteindelijk

zijn inmiddels zoveel karakters beschikbaar,

Leerlingen van basisscholen gaan met een

doel is om Superboom te vinden om zo onze

dat altijd een spel gemaakt kan worden dat

GPS-apparaat de natuur in. Om er een echte

toekomst veilig te stellen.

aansluit op de aanwezige bomen op een

outdoor-game te spelen. En om er wat te

locatie.

leren. Gebleken is dat dat goed samen kan

Het plezier staat voorop

Het is prachtig om te zien hoe kinderen

gaan.

Het spel sluit aan op het lesprogramma van

genieten en door het bos rennen. Op de

leerlingen uit de bovenbouw van het basis-

website van Buro Kloeg is een filmpje te

iBeleefpad Superboom

onderwijs, groep 6, 7 en 8. De docent werkt

zien dat een uitstekende impressie geeft van

In opdracht van de Stichting elemenTree, die

met een compleet pakket: een eenvoudige

het leer- en speelplezier van de leerlingen.

het bewustzijn voor het belang van bomen

docentenhandleiding en per 2 leerlingen een

Na 3 jaar ervaring met duizenden leerlingen

onder jongeren wil bevorderen, ontwikkelde

GPS-apparaat. Hierop krijgen de leerlingen

en tientallen docenten kan geconstateerd

Buro Kloeg een uniek spel: Superboom.

teksten, afbeeldingen en vragen te zien.

worden dat deze nieuwe vorm een prima

Het is een outdoor-game die erg lijkt op de

Ook helpt het apparaat om de verschillende

aanvulling is in het primair onderwijs.

bekende computerspellen. Met vraag- en

boomhelden en avonturenlocaties te vinden.

antwoordmogelijkheden, opdrachten en het

Na diverse testen is het programma nu

vergaren en inzetten van attributen. Groot

uitgebalanceerd; het vormt een mooie mix

verschil is, dat kinderen nu niet binnen

van leren en spelen. In de praktijk blijkt

achter hun computer zitten, maar heerlijk

dat eigen ontdekkingen beter onthouden

vrij bewegen in de natuur.

worden. Vanuit ervaring leren, levert kennis

In Superboom krijgen kinderen de opdracht

die beter blijft hangen.

specifieke bomen in hun stadspark te vinden en hun eigenschappen te herkennen. In

Bewezen succes

totaal moet een reisgezelschap geformeerd

Het eerste iBeleefpad Superboom werd

worden met 5 boomhelden. Ruwe Bolster

uitgerold in het Haagse Zuiderpark in 2009.

is een kastanjeboom, Boom van een Vent

Inmiddels zijn er op een 15-tal plaatsen

de diktse boom langs de route. Daarnaast

in Nederland dergelijke beleefpaden in

doen mee: Tante Els, Slanke Den en

gebruik. Diverse gemeentes en provincies

Mammoetboom.

investeerden in het spel. Dat nu redelijk


Meer weten? Kijk op www.burokloeg.nl voor het filmpje “Superboom”.

25

n e r e i d n a V ! n e r e l e j n ku Van Zeehonden kijken tot buitenprogramma’s op Texel Een bezoek aan Ecomare is een belevenis. Door middel van verschillende exposities en grote, open aquaria maak je kennis met de natuur van de Noordzee en het leven in een waddengebied. Bovendien kun je de zeehonden en vogels bekijken in het zeehonden- en vogelopvangcentrum van Ecomare.

Ecomare biedt diverse buitenprogramma’s aan voor schoolgroepen. Onder leiding van deskundige medewerkers ontdekken kinderen het wad, het strand, het natuurgebied de Slufter of doen ze mee aan een nachtprogramma. Meer info: www.ecomare.nl of bel 0222-367440.

advertentie Natuureducatiegids:Opmaak 1 17-10-2011 21:15 Pagina 1

€ 17,50 Met dit lesspel van de Dierenbescherming maken leerlingen op een leuke en spannende manier kennis met dierenwelzijn. Het dierenbeschermersspel speelt u klassikaal en is bestemd voor groep 3 t/m 8. Het spel bestaat uit 24 quizvragen die zijn voorzien van videofragmenten op DVD. Met de eenvoudige spelregels kunt u als leerkracht zo aan de slag!

Bestel het spel op www.dierenbeschermersspel.nl

Het Boomkroonpad

Daar gaat het bos voor je leven! - klim als een eekhoorn tussen de toppen van de bomen - naar hartelust spelen en klimmen in het Lorkenspeelbos - samen met de boswachter de natuur ontdekken - diverse educatieve speurtochten - broodjes bakken op de vuurplaats - alle seizoenen optimaal beleven - restaurant in het bos

Informeer naar de mogelijkheden! Steenhopenweg 4, 9533 PN Drouwen 0592-377305 / [email protected] www.staatsbosbeheer.nl/boomkroonpad

Groene kleinkunst

Theater over bomen en kabouters, boswachters en vuilnisbelten. Lichtvoetige, vrolijke verhalen over het leven in het bos, maar ook voorstellingen over vervuiling en verval waarin samen met de kinderen gezocht wordt naar een oplossing. Neem bijvoorbeeld “Het Vogelhuis”, een visueel schouwspel van Patricia Suer: Terwijl Clara, de uitbundige natuurliefhebster, haar voorbereidingen treft voor het bouwen van een huis in de natuur, strijkt er een bijzonder vogelpaar neer precies op de plek die Clara had uitgekozen. Wie mag waar wonen? Dat is de Onder het motto ‘Trommelen op Rommel’

vraag in deze vermakelijke voorstelling. Patricia Suer

reizen De Vuilnismannen door het hele

maakt schitterende, vaak bewegende figuren, beelden

land. Ze bezoeken scholen, instellingen

en attributen van ijzer. Die vormen de personages en

en festivals waar ze optredens en

het decor in haar solovoorstellingen, zoals de vogels

workshops verzorgen met een uitgebreid

in “Het Vogelhuis” of een bizarre fiets in “Boze Bomen”. Spot is een

trommel instrumentarium bestaande uit

theaterbureau gespecialiseerd in theater rond het thema natuur- en milieu. Wij bieden een

gedumpte emmers, tonnen, borstels,

keur aan voorstellingen speciaal voor de basisschool.

pannen en andere afvalmaterialen.

Meer weten: www.theaterbureauspot.nl

Dat je met afval prachtige muziek kunt maken bewijzen De Vuilnismanen in hun interactieve schoolvoorstelling ‘van Rommel naar Trommel’. In deze energieke en enthousiastmerende

Dromen in een eierdop…

voorstelling demon-streren zij hoe je afval kunt ‘recyclen’ tot

We zaten te rekenen, ik was zeven jaar

muziekinstrumenten. Ook de

oud. Ineens zwaaide de deur van de klas

leerlingen worden op interactieve

open ‘Prins Iwan komt!’ en weg was de

wijze meegenomen in de muzikale

boodschapper weer. Potloden werden

ontdekkingsreis van het trommelen op

neergelegd, jassen aangetrokken. Naar

rommel.

buiten, het bos in. Daar vertelde de Prins

Tijdens de workshops ‘Trommelen op

een verhaal.

Rommel’ gaan de leerlingen zelf aan de slag op de afvalmaterialen van De Vuilnismannen. Spelenderwijs ervaren ze hoe je muziek maakt

tig

Een uil natuurlijk, want ’s nachts is het lekker rus

met afvalmateriaal. Centraal staan

Tegenwoordig vertel ik zelf verhalen aan kinderen. Na een verhaal uit ‘De geheime tuin’

klank, ritme, muziek, creativiteit,

weten alle kinderen uit groep vier precies welk dier zij zouden willen zijn: ‘Een uil natuurlijk,

samenwerking en bewustwording van

want ’s nachts is het lekker rustig.’ Bij elk thema uit de natuur bestaat wel een geschikt

de duurzaamheid van afvalmateriaal.

verhaal uit één van de klassieke kinderboeken. Of ik zoek een geschikt oud volksverhaal.

Meer weten over de workshops en

Zo’n verhaal werkt het beste als het terug te vinden is in de wereld buiten de klas. Als je

voor-stellingen?

jouw droom in een eierdop mag fluisteren, die je daarna te water laat. Als je het logboek

Kijk op www.devuilnismannen.nl

uit het verhaal kan jutten uit de zandbak. Wie is er nog bang voor vieze beestjes in de schooltuin als je net een verhaal hebt gehoord waarin die beestjes de hoofdrol spelen. Kijk voor meer informatie over deze natuur-verteller op www.tuinaanzee.nl

27

Divers groen

om door ervaring kennis te maken met wat er onder

Op weg naar 10% minder CO2

water leeft. Ze kunnen voelen hoe sterk een mossel

Door mee te doen aan 10:10 verplicht

is, een haaienei vasthouden of van dichtbij zien hoe

jouw school of universiteit zich te

een garnaal zwemt. Door kijken en doen ontdekken

beginnen met een forse reductie van

Een natuurreis naar SEA LIFE biedt kinderen de kans

ze een wereld aan nieuwe feiten. We hebben een gevarieerd aanbod in onze

de CO2-uitstoot. Dat lukt alleen als

lessen, die bovendien steeds worden aangepast aan de leeftijd van de kinderen. Ook

iedereen meedoet: kinderen, leraren,

kunnen we in overleg aansluiten bij projecten

ondersteunend personeel en de

op school.

directie.

De lessen zijn dikwijls grappig en interactief en worden gegeven door geroutineerde

In de praktijk betekent 10:10 voor

educatiemedewerkers. De haaien,

onderwijsinstellingen een verlaging

zeepaardjes en otterles sluiten goed aan

van de CO2-uitstoot met tenminste

bij de belevingswereld van de kinderen.

3 procent in een jaar. We hopen

Daarna kunnen de leerlingen op eigen

dat het lukt om meer te doen maar

gelegenheid Sealife in. Leerlingen krijgen

we weten dat veel scholen en

ook een speurtocht. De leerkracht ontvangt

universiteiten al veel er aan hebben

bij aankomst een tasje met daarin de

gedaan, wat het ook moeilijker maakt

antwoorden en uitleg van de speurtocht om

om binnen een jaar nog snel grote

de vragen op school naderhand nog eens

reducties te behalen. We zullen iedere

door te nemen.

reductie van 3 procent vieren en

Kijk voor meer informatie op www.sealife.nl

onderwijsinstellingen die een reductie weten te bereiken van 10 procent zijn de werkelijke klimaathelden! Voor de

Verrassende duurzame kanten van akkerplanten

meeste scholen en universiteiten is 10 procent ambitieus, maar vaak zal het toch haalbaar blijken. Pluk eerst het laag hangend fruit: stop de verspilling, vergroot de efficiency en stap over op

De planten op de akker zijn voedsel voor mens en dier. Om zijn planten duurzaam te

duurzame energie.

telen gebruikt de akkerbouwer allerlei slimme hulpmiddelen en technieken, zoals GPS. Zo voorkomt hij verspilling van grondstoffen en belasting van het milieu. Ook beschermt

Uiteindelijk draait 10:10 om ‘alles

hij de natuur op en rond zijn akker met extra voorzorgsmaatregelen.

doen wat mogelijk is’. Om er achter

De planten van de akkerbouwer zijn meer dan voedsel

te komen wát er allemaal mogelijk is!

voor mens en dier. Planten hebben voor hun groei CO

Kijk op www.1010global.org hoe je

2

nodig. Ze produceren zuurstof. Vooral de suikerbiet

het op school kan toepassen.

is een kampioen CO2-vangen. Uit de plantaardige olie van sommige gewassen, zoals koolzaad, wordt biodiesel gemaakt. Van de suiker uit de suikerbiet wordt ook biobrandstof voor auto’s gemaakt. Vlas- en hennepvezels zijn grondstof voor kleding. Van het stro van graanplanten kun je karton en isolatiemateriaal maken. Sommige gewassen zijn grondstof voor een biovergistingsinstallatie. Met het biogas uit deze installaties wordt stroom opgewekt. Zonder akkerbouwer zou de duurzaamheid stukken minder zijn. Gratis (en digitaal) lesmateriaal over de akkerbouw is te vinden op www.hetkleineloo.nl en www. akkerbouwvoorjou.nl.

28

-CO

2

Slimme energie

Natuurmusea

Dankzij slimme energienetten en slimme energieapparaten kun je in de nabije toekomst je eigen energie kopen, verkopen, verbruiken en bepalen wanneer je dit doet. Je zult zelf energie kunnen opwekken met behulp van bijvoorbeeld zonnepanelen en kiezen hoe je het in huis verbruikt met behulp van handige apps. Zo kunnen veel huishoudens over een aantal jaren energiemanagers in plaats van gebruikers worden. De fossiele brandstoffen raken op den duur op en het gebruik van elektrische apparaten en daardoor elektriciteit neemt alleen maar toe. Daarnaast willen we niet meer afhankelijk zijn van fossiele brandstoffen. We willen daarom juist meer gebruik maken van duurzame energie dat opgewekt is door bijvoorbeeld gebruik te maken van de zon of de wind. Om dat mogelijk te maken zijn de technische ontwikkelingen in volle gang. In de toekomst is het mogelijk dat elk huis zijn eigen duurzame energie kan opwekken en dat je eigen duurzame opgewerkte energie kan verkopen als je die zelf niet nodig hebt. Voor meer informatie: www.e-NEMO.nl

Nachtbrakers Bij een bezoek aan ‘Nachtbrakers’ in het Pieter Vermeulen museum kom je van alles te weten over de biologie van uilen (nesten, broeden, opgroeien van de jongen, de nachtelijke jacht, voedsel, braakballen). Verder wordt er aandacht besteed aan

Het Nederlands Watermuseum

uilen in de volkenkunde, kunst (zo worden twee brons gegoten

is een eigentijds en interactief

uilen van beeldend kunstenaar Karin Schrage uit Haarlem

museum over alle aspecten

getoond) en film (denk aan Hedwig uit de Harry Potter films).

van zoet water. Een écht doe-

Uilen staan symbool voor wijsheid, maar zijn ook voorboden van

museum dat leerlingen bewust

dood en ongeluk.

wil maken van het belang van

In de tentoonstelling komen de bosuil, de velduil, de steenuil, de

water in hun eigen leven, in

ransuil en de kerkuil ruimschoots aan bod.

Nederland en de wereld. Schoon

Daarnaast is er aandacht voor zeldzame dwaalgasten zoals de

drinkwater wordt namelijk steeds

ruigpootuil, de oehoe en de dwerguil. Ook uilen uit andere landen

schaarser. Bij de lespakketten is een

en werelddelen ontbreken niet in de tentoonstelling. Er zullen

bezoek aan het museum altijd het

heel wat soorten te zien zijn, uit de eigen collectie

uitgangspunt.

en aangevuld met bruiklenen van andere musea en particulieren. Wat te denken van de tot de

De pakketten voor het basisonderwijs bestaan uit drie onderdelen:

verbeelding sprekende Oehoe van het museum

de voorbereiding op school, het museumbezoek en een

Natura Docet. Meer informatie over de

verwerkingsles. Kosten en de prijzen van de lespakketten staan

tentoonstelling vind u op

vermeld op www.watermuseum.nl.

www.pieter-vermeulen-museum.nl

29

NME-leskoffer over recyclen

voor elk niveau van de basisschool Wecycle organiseert de inzameling en

nodig zijn voor een product. Ook kunnen de

Instructie leraar

recycling van elektrische apparaten

kleuters met het prentenboek ‘Lieke ruimt

Bij de leskoffer wordt een handleiding voor

en spaarlampen in opdracht van de

op’ aan de slag. Hierbij is de opdracht de

de leraar geleverd. Naast de inhoudelijke

producenten en importeurs. Doel is om

prenten op de goede volgorde te leggen of

instructie gaat deze in op de tijdsinvestering

zoveel mogelijk apparaten en spaarlampen

het prentenboek na te spelen.

en leerdoelen. Ook bevat deze een verwijzing naar de Wecycle-spellen die de

in te zamelen en deze zo goed mogelijk te recyclen. Voor de NME’s in Nederland is

Middenbouw

kinderen kunnen spelen op de wecycle.nl.

een speciale leskoffer ontwikkeld. Deze

Voor de middenbouw is een recycle-spel

Indien de school beschikt over een digitaal

past in de filosofie van Wecycle, die de

ontwikkeld, dat lijkt het bordspel ‘Kolonisten

schoolbord of schoolcomputer, kunnen

krachten bundelt met scholen, verenigingen,

van Catan’. Vragen beantwoorden,

deze ook onderdeel uitmaken van de les.

gemeenten, winkels en consumenten.

opdrachten uitvoeren en speelkaarten

Basisscholen kunnen overigens sparen

kopen of ruilen: het zit allemaal in dit

voor een digitaal schoolbord door Wecycle-

In Nederland hebben we bij elkaar zo’n

spel. Doel is grondstoffen te sparen voor

school te worden en gebruikte kleine

425 miljoen elektrische apparaten. Dat

elektrische apparaten en spaarlampen. Het

elektrische apparaten te sparen.

zijn er ongeveer 50 per huishouden. In

beantwoorden van vragen staat centraal

huishoudens met kinderen zijn het er nog

in een ander spel: Wecycle Bingo. Wie

meer. Ook gebruiken steeds meer mensen

als eerste alle goede antwoorden heeft

spaarlampen. Een gemiddeld huishouden

aangestreept op zijn of haar kaart, wint het

heeft er negen in huis. Maar uiteindelijk

spel.

wordt alles een keer weggedaan. En wat gebeurt er dan mee?

Bovenbouw De bovenbouw wordt uitgedaagd een echte

Video

Wecycle-campagne in elkaar te zetten en/

De Wecycle NME-leskoffer zit vol met

of een inzamelactie te organiseren voor de

educatieve materialen voor elk niveau

school. De leskoffer bevat tips én materialen

van de basisschool. Als introductie op

om zelf aan te slag te gaan en een

het onderwerp zijn er twee video’s over

mooie actie of campagne op touw te

de inzameling en recycling van kleine

zetten. Als ondersteuning kunnen

elektrische apparaten en spaarlampen. Ook

leerlingen naar wecycle.nl/

zit er een los stopcontact in de koffer, dat als

posterwizard, waar ze met

startpunt dient voor de les. Welke apparaten

een online hulpmiddel

werken allemaal op stroom? Welke staan er

zelf posters en flyers

hier op school? Welke gebruik je thuis? Wat

kunnen ontwerpen.

zijn kleine apparaten?

Onderbouw De onderbouw kan het grondstoffenspel spelen. Hierbij verzamelen de kinderen met een dobbelsteen de grondstoffen die

Spellen

Ogen van de jungle

Opgeruimd staat netjes

Ogen van de jungle is een coöperatief avonturenspel voor 1 t/m 12 spelers

Kleuters weten dat ze hun afval in de vuilnisbak moeten

vanaf 8 jaar. Het spel stimuleert

gooien en dat de vuilniswagen het afval komt ophalen,

samenwerking en overleg en doet een

zodat het gesorteerd en gerecycled kan worden. Als

beroep op de fantasie. De speelduur is

kinderen van jongs af aan gewend zijn om afval te

circa 30 minuten. De spelers gaan op

sorteren en daarmee te laten recyclen, dan dragen zij

expeditie in de jungle. Er is een tempel

al van jongs af aan hun steentje bij aan een groene

beroofd, er zijn zeldzame dieren

wereld. In het spel maken kinderen een wandeling

gevangen genomen en er zijn kinderen

in het park en worden zij geconfronteerd met afval

verdwenen. De spelers worden de

dat zomaar wordt weggegooid. Als de kinderen het

ogen en oren van de jungle. Samen zorgen ze ervoor dat de verdwenen schatten teruggebracht worden naar de tempel, de zeldzame dieren vrijgelaten worden in het diepe oerwoud

afval hebben opgeruimd, worden ze beloond met een ijsje. Het is een spel zonder winnaar of verliezer omdat in dit spel het samenwerken en het gemeenschappelijke doel voorop staan. Dit groepsspel wordt gespeeld door 2-4 kinderen vanaf 3 jaar.

en de kinderen hun dorp terugvinden.

Dit spel bestelt u op www.rolf.nl en daar vindt ook u de Rolf-registratiekaart: een effectief

Onderweg komen de verkenners

hulpmiddel om kinderen te observeren en te volgen.

allerlei hindernissen tegen. Gelukkig bezitten ze diverse nuttige eigenschappen en hulpmiddelen; als ze deze goed weten te gebruiken, kunnen ze de hindernissen overwinnen. Als de schatten, dieren en kinderen naar hun plek gebracht zijn, hebben de verkenners het spel samen gewonnen! Te bestellen bij www.earthgames.nl

Het kleinste kind weet vaak al dat je het klokhuis van je appel niet bij het oud papier mag gooien. Dit vroege bewustzijn voor het milieu wordt spelenderwijs geoefend met het spel ‘Onze wereld’. Hoe beter we met het sorteren van afval omgaan, hoe beter het is voor de aarde. Het kleurrijke spel ‘Onze wereld’ maakt dit op een leuke manier visueel door een grijze wereld weer kleur te geven. Kinderen gaan kaartjes met afval sorteren. Als alle kaartjes in een groep zijn ondergebracht, gaan ze controleren. Per vijf juist gesorteerde kaartjes krijgen de kinderen een stuk van de aarde in kleur. Dit groepsspel wordt gespeeld door 6-8 kinderen vanaf 5 jaar. Dit spel bestelt u op www.rolf.nl ook is daar een filmpje te zien waarin de werking van het spel wordt toegelicht.

31

Adreswijzer

ONDERWIJS OPLEIDINGEN 2011 / 2012

De adreswijzer Onderwijs en Opleidingen is het meest betrouwbare en complete adresboek (17.000 adressen) in onderwijzend Nederland.

!

25e EDITIE

Het bevat zeer uitgebreide adresgegevens van scholen, opleidingsen trainingsinstituten, instellingen en organisaties op het gebied van beleid, ondersteuning, advisering en onderzoek. Dit alles is zeer overzichtelijk en logisch gerangschikt in hoofdstukken en rubrieken. Voordelen • Betrouwbaar en compleet • Adressen, contactpersonen, telefoonnummers, e-mail, BRIN-codes etc. • Heel onderwijsland overzichtelijk in één gids • Handige en complete index achterin

K E I N U WERK

NASLAG duizenden bij in gebruik tellingen! ins onderwijs

✁

STELLEN OOK TE BE

BSITE

VIA DE WE

IDS.NL

ERWIJSG W.DEOND

WW

Bestel snel uw exemplaar! Postzegel is niet nodig

Naam instelling Besteld door Adres Postcode

Woonplaats

Telefoon E-mail

Ja, ik bestel

exemplaar(en) van de Adreswijzer Onderwijs & Opleidingen 2011 /

2012 voor € 42,30 per exemplaar (incl. 10% korting, BTW en verzendkosten) Ja, ik neem een abonnement voor

exemplaar(en) van de Adreswijzer Onderwijs &

Opleidingen 2011 / 2012 voor € 42,30 per exemplaar (incl. 10% abonnementskorting, BTW en verzendkosten). Het eerste jaar ontvang ik 10% extra korting. Ja, ik machtig De Onderwijsgids het bedrag automatisch van mijn rekening af te schrijven. Nee, ik betaal n.a.v. een factuur. Bankrekening Datum

Uitgeverij

Handtekening

DE ONDERWIJSGIDS

Postbus 209 3770 AE Barneveld T 0342 42 11 55 Uitgeverij De Onderwijsgids is onderdeel van Insite Media

E [email protected] I www.deonderwijsgids.nl KvK nr. 08122654

Uitgeverij De Onderwijsgids t.a.v. Renate van de Wetering Antwoordnummer 74 3770 VB BARNEVELD

Boeken

BasisBos, een creatieve methode

Prentenboeken vol spannende dierenverhalen

Voor kinderen is buitenspelen en meer over de natuur leren alleen maar goed. Maar natuurlijk is dat niet altijd mogelijk en ook leent ons weer zich er niet altijd voor. Met

Deze nieuwe serie prentenboeken laat

de nieuwe methode Basisbos haal je de natuur in de klas.

kinderen op speelse wijze kennismaken met het leven van de zeehond, de

BasisBos bestaat uit drie prachtige boomkasten boordevol natuurlijke materialen en

vleermuis en de egel. Zo verkennen

groene opdrachten. Wat te denken van materialen zoals houtschijven en schapenwol,

zeehondjes Sil en Sara voor het eerst de

maar ook bijvoorbeeld bijenwas, stro en riet.

zee, gaat vleermuis Floep op zoek naar

De methode is ontwikkeld door mensen die werkzaam zijn in het basisonderwijs en

zijn moeder omdat hij honger heeft, en

door kunstenaars die veel ervaring hebben met het werken met natuurlijke materialen.

struint egel Spikkel parken en tuinen af

De opdrachten zijn ideaal in te zetten in ateliers,

voor de allerbeste slaapplek.

projecten of in thema’s en passen goed bij de vakken geschiedenis en aardrijkskunde.

De drie Zeg Kleine- boeken bevatten

Kijk voor meer info op www.basisbos.com

niet alleen een spannend verhaal, maar ook steeds vier pagina’s vol interessante weetjes over het betreffende dier. Wist je bijvoorbeeld dat jonkies van een grijze zeehond

Natuur binnen en buiten, een kijken doegids

nog niet kunnen zwemmen door hun dikke

De natuur mee naar huis nemen, het kan echt! In ‘Natuur binnen en buiten’ geven natuurkenner Chris van Deursen en illustratrice

bontjas? Of dat

Annette Fienieg een heleboel tips om binnen aan de slag te gaan

een vleermuis wel

met dingen die je buiten tegenkomt.

kan vliegen, maar niet uit een ei wordt

Figuren van oude takken maken. Zand, hout of botjes sparen. Een bloemenpers, een

geboren? En een schoteltje melk blijkt

hommelhuis, een insectensafari in de tuin of een koeiengids maken.

helemaal niet goed te zijn voor egels.

Per hoofdstuk worden steeds één of meer zelfdoe-activiteiten beschreven. Deze aanvullende experimenten en proefjes staan in kaders tussen de inleidende tekst. De heldere teksten en vrolijke tekeningen inspireren kinderen om aan het werk

De verhalen zijn telkens kleurrijk geïllustreerd en elk boekje bevat

te gaan. Want natuur is top. Je kunt niet zonder en er valt ontzettend

daarnaast een cd met een prachtige

veel te leren en te zien. Ga met de natuur aan de slag en ontdek

vertelling van het boek en een vrolijk

hoeveel plezier je daaraan beleeft. ‘Natuur binnen en buiten’ is voor

meezingliedje met tekst van Ivo de Wijs.

leerkrachten een interessant boek om ideeën op te doen.

Extra informatie is te vinden op de

Kijk voor dit boek en nog veel meer natuurboeken op www. cycloneboeken.nl

website van de uitgever: www.knnvuitgeverij.nl

33

De methode voor thematisch, samenhangend basisonderwijs

Uw collega’s kiezen Alles-in-1, ... ... omdat Alles-in-1 ons de mogelijkheid geeft om kinderen op een rijke en gevarieerde manier te laten leren met hoofd, hart en handen! Nell van der Laan van De Verrekijker in Den Helder

... omdat Alles-in-1 betekenisvol en thematisch totaalonderwijs is en recht doet aan de uniciteit van ieder kind. Wim Giesen van De Klink in Grathem

... omdat Alles-in-1 zorgt dat alles op z’n plek valt. Het geeft kinderen een compleet beeld van de wereld door te leren en te ervaren via verschillende vaardigheden. Bij de (natuur)projecten zitten altijd praktische onderzoekjes die goed in en om de school te doen zijn. Daarnaast proberen we bij ieder project een deskundige uit te nodigen of een excursie er aan te koppelen. Mooier kun je je onderwijs niet maken volgens mij! Bertie Vink van Het Talent in Emmen Wim Giesen

Wilt u een project uitproberen? Dan krijgt u 20%korting + een gratis implementatiebijeenkomst.

Zichtzending, informatie of presentatie? 0224 - 214 745 [email protected] www.alles-in-1.org

Lesmateriaal

Vlinders in de klas: daar kan geen boek tegenop! Vlinders vormen door hun mooie uiterlijk

bestelling plaatst kan precies aangeven op

en opvallende gedaantewisseling een

welke dag het pakket moet aankomen, zodat

interessant onderwerp voor de natuurles.

de rupsen direct verzorgd kunnen worden

En daarom ontwikkelde De Vlinderstichting

na verzending. De rupsen van koolwitjes

iets heel bijzonders: vlinders in de klas.

eten, zoals hun naam al zegt, alleen

Iedereen kan bij De Vlinderstichting pakketjes

koolblaadjes. Als ze groot genoeg

met eitjes, rupsen en poppen van het groot

zijn verpoppen ze en na ruim een

koolwitje bestellen. De vlinders worden

week kruipen de vlinders uit de pop.

‘gekweekt’ bij De Vlinderstichting, die daar

Deze kunnen worden vrijgelaten op

een speciale ruimte voor heeft. In die ruimte

het plein of in de schooltuin. En zo komen

is het altijd lekker warm, want daar houden

jaarlijks vele kinderen van heel dichtbij in

rupsen en vlinders van. De pakketten worden

aanraking met vlinders. Op de website www.

simpelweg met de post verstuurd gedurende

vlinderindeklas.nl kan men meer informatie

de periode maart-september. Degene die de

hierover vinden.

Dieren op school worden goed verzorgd in de zomervakantie De Stichting Met dieren meer mens,

schooltuin hebben ondergebracht. Eén

bekend om de jaarlijkse DierenDiploma

heeft zelfs lammetjes in de schooltuin.

campagne voor kinderen van 8 jaar, heeft

Met een DierenDiploma maak je vrienden dierendiploma.nl

een landelijke steekproef gedaan naar de

Bij 43% van de scholen worden dieren

verzorging van dieren op basisscholen

op “projectbasis” gehouden. Het

tijdens de vakantie. Uit een enquête, is

gaat dan om kikkervisjes, kuikens en

gebleken dat 70% van de ondervraagden

vlinderpoppen. Deze dieren worden

dieren houden op school. Maar liefst

na het project weer vrijgelaten in de

57% van de ondervraagde scholen houdt

vrije natuur of terug gebracht naar de

vissen. Verder zijn er vooral vogels en

boerderij. Er is voor deze oplossing

konijnen. Het merendeel van de dieren is

gekozen zodat er geen zorgverplichting is

een belangrijk onderdeel geworden van

tijdens vakantieperiodes.

de klas. Er zijn ook scholen die dieren,

Voor meer informatie over het houden

zoals kippen, duiven en konijnen in de

van dieren kijk op www.mdmm.nl

De labOtree is het mobiele

De labOtree is in 2010 voor het eerst

bomenlaboratorium van ElemenTree. Hij

in gebruik genomen en sindsdien

wordt veelvuldig op allerlei locaties gebruikt

door veel basisscholen gebruikt. Een

om kinderen op een speelse en uitdagende

ideale ‘zelf doe’ les, te gebruiken op

manier kennis te laten maken met bomen

het eigen schoolterrein in het kader

en natuur in de stad. De labOTree is een

van een natuurles, projectweek of

uitklapbare aanhangwagen, waarbij 5

gewoon omdat het leuk is.

wanden zijn gericht op ‘beleven en doen’.

Wilt u meer weten over het gebruik

Iedere wand staat garant voor het prikkelen

van de LabOTree neem dan contact

van 1 van de 5 zintuigen van kinderen. Zo

op met ElemenTree via www.

kunnen kinderen bijvoorbeeld bosparfum

elementree.nl

maken, hout zagen, ‘blind voelen’ en kijken door microscopen.

35

BASIS BOS_adv A5.indd 1

06-12-11 16:20

ik ben Droppie Mijn website droppiewater.nl is speels en leerzaam. Kinderen van groep 1 tot en met groep 8 komen op een grappige manier van alles te weten over te veel of te weinig water, schoon water en afvalwater en nog véél meer.

Doe de quiz op de site en maak kans op een geheel verzorgde schoolreis naar het Watermuseum met de hele klas!

www.droppiewater.nl Dé kinderwebsite van de Nederlandse waterschappen

Buiten

Scouting: Expert in buitenspelen. Buitenspelen wordt pas echt gaaf als je Ecomare omvat

op ontdekkingstocht gaat! Op avontuur

een natuurmuseum,

in de bossen en tal van spannende

zeehondenopvang,

opdrachten uitvoeren. Een ‘Expeditie

zeeaquarium, vogelopvang,

Robinson’ ervaring beleven in je eigen

duinpark en bezoekerscentrum voor

buurt. Waar dat kan in Nederland? Bij

het Nationaal Park ‘Duinen van Texel’.

Scouting natuurlijk! Scouting heeft de

Het is daardoor een zeer compleet NME

expertise om met elke leeftijdscategorie

centrum waar je een schoolreisje kan

van 5 tot 12 jaar de ideale outdoor-

combineren met een avontuurlijke NME

activiteiten te ondernemen. Hiervoor

van kleine kriebelbeestjes tot de meest

les. Ze werken aan natuurbescherming

zijn speciale gidsen uitgebracht, de

uitdagende bosspellen. De leefwereld

in wadden- en Noordzee door

kompassen. De kompassen staan

van kinderen in deze leeftijd wordt als

voorlichting, educatie en opvang

boordevol spel-ideeën en activiteiten die

uitgangspunt genomen bij de uitwerking

van vogels en zeehonden.Voor het

niet alleen bij Scouting zijn toe te passen,

van de speltips. Ook wordt er aandacht

onderwijs hebben ze onder andere het

maar ook zeer geschikt zijn voor het

besteed aan het omgaan met kinderen

zeehondenkwartier waar kinderen deze

basisonderwijs.

die in speciale doelgroepen vallen,

prachtige dieren van dichtbij kunnen

In de kompassen worden tal van speltips

zoals ADHD. Heeft u interesse in de

gegeven hoe kinderen op spelenderwijze

kompassen? Kijk dan op de site:

meer over de natuur in hun eigen

www.scoutshop.nl

omgeving kunnen leren. Van het bekijken

Schovenhorst In mei, juni en september biedt Schovenhorst unieke bosschoolreisjes aan goed voor een dagvullend programma. Het zien en ze kunnen voeren.

Speelbos is die dag speciaal gereserveerd

Daarnaast is er ook het

voor de school. Er zijn voor de verschillende

Zeelaboratorium, dit is een ruimte in het

groepen van de school verschillende

zeeaquarium ingericht als een sfeervol

activiteiten zoals in het bostheater luisteren

laboratorium, waarbij een professor de

naar het verhaal van de bosdieren en kennis

kinderen verder helpt en uitleg geeft.

maken met de grote bosuil. Aansluitend

Langs de wand is een smalle tafel met

lopen de kinderen een uitgezette route

krukjes waarop zo’n 6 kinderen achter

door het bos. Onderweg wordt er met een

een binoculair of loep kunnen zitten

verrekijker wild gekeken, geschuild in de

en verschillende zee zaken kunnen

hut van de boswachter en geblinddoekt

onderzoeken maar eventueel ook een

het bos ontdekt! ‘s Middags is het tijd voor

sepia of dode vis kunnen opensnijden.

het beklimmen van de Bostoren. Terug in

Kijk voor meer informatie op

het Speelbos is er tijd voor het bouwen

www.ecomare.nl

van je eigen schuilhut en speel je met je klasgenoten het roofhuttenspel. De combinatie van spelen en leren blijkt heel goed te werken voor de kinderen. De boog kan ook voor hen niet altijd gespannen zijn! Kijk voor meer informatie over de overige programma’s op www.schovenhorst.nl

37

Met een Keurmerk Touringcarbedrijf komt u als beste uit de bus Of u nu zelf als passagier in de touringcar stapt, of als opdrachtgever vervoer regelt voor een groep mensen die aan uw zorgen worden toevertrouwd: met een Keurmerk Touringcarbedrijf maakt u een verstandige keuze. Bij een Keurmerk Touringcarbedrijf kunt u rekenen op: • een duidelijke offerte met reis- en vervoervoorwaarden, zoals service en comfortklasse; • professionele planning van uw reis, en dus een punctuele afhandeling daarvan; • strikte naleving van de rij- en rusttijden en de maximumsnelheden; • een vakkundige onderhoudsdienst, die zorgdraagt voor uitstekend onderhouden touringcars; • een serviceplan in geval van onverhoopt oponthoud en een calamiteitencode voor de chauffeurs en het touringcarbedrijf; • Keurmerkchauffeurs die vaak hoger gekwalificeerd zijn dan wettelijk voorgeschreven en die iedere vijf jaar een rijvaardigheidsanalyse ondergaan; • veiligheidsgordels in alle moderne touringcars; • een adequate verzekering van passagiers en bagage; • een klantgerichte klachtenbehandelingprocedure.

Kies voor een Keurmerk Touringcarbedrijf, ook voor alle schoolreisjes! U vindt de erkende touringcarbedrijven op het internet: www.sktb.nl of bel: 0900-2255236 (70 cent per minuut)

De leukste schoolreisjes voor groep 1 t/m 8 !

Cool, gaaf, het leukste schoolreisje dat ik ooit heb gehad! In de beleving van kinderen is de Natuurschool één fantastisch natuurpretpark, waarbij plezier hebben én leren over dieren in de wilde natuur, hand in hand gaan. En dat is ook precies de reden waarom de Natuurschool zo succesvol is. Niet alleen zorgen wij heel goed voor de meer dan 30.000 kinderen (4-12) en de 1000’en leerkrachten en ouders die ons jaarlijks bezoeken. De wilde natuur in Nederland krijgt er elk jaar tienduizenden bevlogen ambassadeurs bij die de rest van hun leven de natuur op handen zullen dragen!

STELLENDAM DAG NOORDZEE!

LOEVESTEIN DAG RIVIER!

NOORDWIJK DAG NOORDZEE!

SCHOORL DAG NOORDZEE!

GIETEN DAG BOS!

LAUWERSOOG DAG WADDENZEE!

BORKUM DAG WADDENEILAND!

* voor groep 1 en 2 kunt u ook kiezen voor een half programma van 2 uur.

groep 1* t/m 8

PRIJZEN 2012 p.p.

groep 5 t /m 8

Heel programma e 13,50

* Prijs Borkum is inclusief veerboot en toeristenbelasting

Leerlingen Borkum e 25,– *

groep 5 t /m 8

Begeleiding e 5,–

* Half programma kan alleen voor groep 1 en 2

groep 1* t/m 8

Half programma* e 8,50

Loevestein

Begeleiding Borkum e 20,– *

Boek snel, want

vol is vol!

www.natuurschool.nl 050 - 527 4993

ADVERTENTIE

Naut verwondert...

De natuur om ons heen lijkt zo gewoon dat we vaak vergeten te kijken naar de schoonheid ervan. Dit schuilt in alledaagse dingen zoals de kleuren van een vlinder of de structuur van boomschors. In de natuur- en techniekmethode Naut worden kinderen enthousiast gemaakt door levensechte foto’s en illustraties waarin veel te zien en te ontdekken valt. Dat zorgt voor verwondering en betrokkenheid bij de les. Naut verwondert. Net als Meander (aardrijkskunde) en Brandaan (geschiedenis). Drie verschillende methodes met veel overeenkomsten.

www.naut-malmberg.nl

Natuur Educatie gids. NME als leeropbrengst. het hulpmiddel voor Natuur- en Milieu-educatie. Pagina 7. Het meest onderschatte zintuig

Recommend Documents