Renovatie en restauratie Herbestemming kerken
Lotsbestemming, herbestemming De opgave voor de komende jaren zit niet in nieuwbouw, maar veeleer in renovatie en hergebruik van de bestaande voorraad. Dat levert soms onvermoede mogelijkheden op voor monumentale kerken die als een feniks uit de as herrijzen en aan een nieuw leven beginnen als boekhandel, zorgcentrum of appartementengebouw.
TEKST Kees de Vries FOTOGRAFIE René de Wit (Veere), Norbert van Onna (Eindhoven, Breda en Helmond), Etienne van Sloun (Maastricht)
1
36
| juli 2013
3
4
2
5
1 De Pastoor van A rskerk in Eindhoven is door realisering van een binnenkantoor o mgetoverd tot m ultifunctioneel gebouw Elf13. 2 Hout is een licht bouwmateriaal en laat zich zeker onder dak goed en duurzaam inzetten zoals hier in de Grote Kerk te Veere. 3 Door het realiseren van houten vloeren in Veere is splitsing van functies mogelijk. 4 In monumentale ruimtes vraagt klimaatbehandeling veel aandacht. Sluistoegang Grote Kerk te Veere. 5 Kleedruimtes voor de podiumfunctie te Veere.
Eind vorig jaar opende de Pastoor van Arskerk in Eindhoven opnieuw haar deuren na jaren van leegstand. Over enkele weken zullen ook bezoekers opnieuw toestromen in de Broerenkerk te Zwolle. Er is alleen een verschil: in Eindhoven schuifelt kantoor- en zorgpersoneel door het gewelf naar de werkplek, in Zwolle zullen het de klanten zijn van boekhandel Waanders op zoek naar de nieuwe Saskia Noort of Tommy Wieringa.
Twee lege kerken per week En waarom ook niet? Nederland telt volgens onderzoek van de Kennisbank Herbestemming Kerken in Nederland circa tienduizend godshuizen. Daarvan zijn er circa 8.323 actief in gebruik bij een kerkgenootschap. Tussen 1975 en 2011 zijn in Nederland 1.340 kerkgebouwen buiten gebruik geraakt door | juli 2013
37
samenvoegen of opheffen van kerkelijke gemeenten. En dat aantal is groeiende. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed verwacht dat de komende tien jaar gemiddeld twee kerkgebouwen per week vrij zullen komen: zo’n 600 à 700 protestantse en 400 à 500 rooms-katholieke kerken. Voor 1.000 van de genoemde 1.340 kerkgebouwen is een andere functie gevonden; de rest was minder gelukkig en zag de sloopkogel.Van de 300 rooms-katholieke kerken die sinds 1970 zijn leeggekomen is 55 procent gesloopt, tegen 10 procent van de 550 vrijgekomen protestantse kerken. Daarbij speelt bij de rooms-katholieken ook een rol dat die veel neogotische kerken in bezit hebben, waarvoor maar moeilijk nieuwe functies te vinden zijn.
Lastig
6O mzetting van de Dominicanenkerk te Maastricht naar een Selexyz-boekhandel met allure oogstte inter nationale waardering. 7 Een extra volume maakte de boekverkoopfunctie mogelijk, zonder te veel in te boeten op de architectuurschoonheid van de kerk.
Bij herbestemming van een monument komt een aantal factoren kijken. Soms kunnen met kleine aanpassingen aan het gebouw nevenfuncties worden toegevoegd (zoals de Amersfoortse Henricuskerk waar een kinderdagverblijf en architectenbureau werden opgenomen), maar vaak lukt dat niet. De vooroorlogse kerken blijken vanwege hun hoge, vaak waardevolle binnenruimtes lastig: zeker als er verdiepingen ingebracht moeten worden. Nieuwe functies stellen andere eisen op gebied van daglichtinval (extra ramen op het dak), comfort (isolatie en installaties) of indeling (compartimentering). Daarnaast worden hoge eisen gesteld aan het doorlopen van vergunningsprocedures, financieringsconstructies en bouwkundige en architectonische expertise.
6
Hout en staal
7
38
| juli 2013
Een bepalende succesfactor is dat de betrokken partijen (architect, bouwhistoricus, gemeente, provinciaal steunpunt en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) al in een vroeg stadium bij elkaar worden gebracht om kennis en ervaringen uit te wisselen. Ook betrokkenheid van architecten, constructeurs en aannemers die al eerder met dit bijltje hebben gehakt is van waarde. Een gezamenlijk doordacht plan en programma van eisen maakt herbestemming zo een gezamenlijke en succesvolle opgave met respect voor de historische en architectonische waarden: op een bordeel in een oude kerk zit niemand te wachten. Het is maatwerk. Een zorgvuldig ontworpen boekwinkel of restaurant spreekt in veel gevallen meer dan een supermarkt: daartegen zijn winkel- en horecafuncties gemakkelijker te realiseren en zonder veel kosten en schade ongedaan te maken. De 19de eeuwse basiliek met zijn rijke interieur en gebrandschilderde ramen, de jaren dertig kerk met laag doorlopende, gesloten kap en donker interieur en de lichte doos uit de Wederopbouwperiode bieden elk verschillende kwaliteiten en mogelijkheden. Daarbij zal in het ene geval de volledige ruimte intact blijven, terwijl in het andere geval een losse inbouw de nieuwe functie creëert, waarbij lichte bouwmaterialen als hout en staal vaak toepassing vinden. In geval van omzetting naar appartementen verwijst vaak alleen de schil nog naar de oorsprong.
9
8
10
Veere Een van die eerste voorbeelden van een succesvolle transformatie waarbij hout een rol speelt is de Grote Kerk te Veere. In de Franse tijd was in het schip een zes verdiepingen hoog legerhospitaal gebouwd door middel van negen houten vloeren in de ruimte aan te brengen. Die zijn rond 1880 overigens weer verwijderd, maar het idee bleef hangen. Na jarenlange leegstand kreeg de kerk van architectenbureau Marx & Steketee Architecten een ‘inbouwpakket’ dat de monumentale binnenruimte geschikt maakte voor concerten en podiumkunsten voor een 700-koppig publiek. Hiervoor is een los houtrijk volume gemaakt met gelamineerde liggers en OSB Op, onder en aan deze vloeren staan en hangen facilitaire units: kleedruimten, inspeelruimten, kantoren, toiletten, bergingen en technische ruimten. De architectonische compositie van liggers, balken en objecten is niet alleen een utilitaire oplossing voor een functioneel vraagstuk, maar is een toevoeging die de beleving van de binnenruimte van de kerk intact laat. Inmiddels heeft de gemeente Veere als gevolg van het opdrogen van subsidiepotjes voor podiumkunsten opdracht gegeven voor een nieuw oriënterend onderzoek van herbestemming.
Dominicanenkerk Een andere herinrichting die landelijke bekendheid (en navolging) kreeg, is die van de uit 1260 stammende Dominicanenkerk te Maastricht. Na de laatste kerkdienst in
1804 is het bijna 200 jaar als opslagruimte ingezet, totdat na jarenlange leegstand boekhandel Selexyz zijn oog er op liet vallen. De zorgvuldig ontworpen vrijstaande inbouw van Merkx + Girod Architecten (samen met Satijnplus Architecten te Born) doet weinig afbreuk aan de ruimtelijke beleving van het interieur. In het kader van de ‘reversibiliteit’ zijn de noodzakelijke nieuwe constructies als losse elementen in het gebouw geschoven die het 750 m² vloeroppervlakte uitbreidden tot 1.200 m² boekenoppervlak. Dit is gerealiseerd door een grote zwarte inloopboekenkast met meerdere verdiepingen asymmetrisch te plaatsen tussen het middenschip en de rechterbeuk. Het nieuwe boekenmeubel bestaat uit twee boekenflats van 30 m lang en 7,5 m hoog met daaromheen en -tussen trappen en galerijen en twee geïntegreerde werkplekken. De inloopboekenkast (hier is gekozen voor staal, gaas en geperforeerde balkenroosters) benadrukt de hoogte en de architectuur van het gebouw. De combinatie boekwinkel/café is succesvol en vindt op verschillende plekken navolging, zoals in Zwolle waar over enkele weken boekhandel Waanders in de Broerenkerk zijn deuren opent.
8 D oor het realiseren van tussenwanden, zoals in Eindhoven, ontstaan kleinere flexibel te gebruiken ruimtes. 9 D e open bamboe beplating van de spie in de Pastoor van Arskerk in Eindhoven heeft een geluiddempende werking. 10 Z o kan het ook: een supermarkt (Jumbo) in de voormalige Bernadettekerk te Helmond.
Pastoor van Arskerk/Elf13 Wijnen Architectuur koos vanwege de fraaie baksteenconstructie van de vorig jaar voor de herbestemming opgeleverde Pastoor van Arskerk in Eindhoven ook voor een vrijstaand object in de kerk. In het gebruik wordt dit object ‘de spie’ | juli 2013
39
11 Om de nagalmtijd aan te pakken installeerde Wijnen Architectuur in Eindhoven coulissengeluiddempers. Het glas-in-lood is vervangen door isolatieglas. 12 De Sint Annakerk in Breda is nu een kantoor. De inbouw (Oomen Architecten) is volledig autonoom en verwijderbaar.
genoemd. Uitgangspunt is dat de organisaties in Elf13, de nieuwe naam voor het gebouw, samenwerken en elkaar versterken. Combinatie Jeugdzorg en buurtvereniging Pastoor van Arsplein waren vanaf het begin betrokken bij de ontwikkeling van een nieuw multifunctioneel gebouw. Ook een tandarts, een huisarts, een NLP-trainingscentrum en creatief begeleidingscentrum Boeday hebben er inmiddels hun plek gevonden. Door de spie-vorm en de positionering van dit gebouw-in-een-gebouw ontstaan diverse ruimten in het middenschip, van een steegachtige beleving tot een open plein. Het nieuwe gebouw biedt op de verdiepingen plek voor circa vijftig flexplekken. Doordat de verdiepingen geen dichte gevels maar uitsluitend een borstwering hebben, is er een zeer open verbinding met de kerk ontstaan.
Tussenlid Om een kleine gymzaal te realiseren en tevens een centrale entree te maken is een nieuw tussenlid tussen kerk en pastorie ontworpen. De vorm hiervan alsmede de hoekverdraaiing zorgt voor een natuurlijke overgang tussen beide bestaande onderdelen. Deze vorm komt terug in de entree, de gymzaal en de liftopbouw. Om meer daglicht te realiseren zijn de bestaande glas-in-loodramen opgeslagen en vervangen door helder geïsoleerd glas. De nagalmtijd in de kerk bedroeg vele seconden en was daarmee veel te lang voor de nieuwe functies. Alle toe-
40
| juli 2013
voegingen die zijn gedaan in en rond het middenschip bevatten onderdelen om deze nagalmtijd te reduceren. Zo zijn de borstweringen van de spie gemaakt van een ‘open’ beplating met daarachter geluidsabsorberend materiaal. Zowel de gevels inclusief beglazing, als het dak en de nieuwe vloer zijn voorzien van een warme jas. De toegevoegde energie blijft hiermee zo lang mogelijk in het gebouw. Daarnaast is er een oplossing gevonden om de energie duurzaam op te wekken door gebruik te maken van een wko-installatie in combinatie met warmteterugwinning voor verwarming en koeling. Ten slotte zijn zoveel mogelijk energiezuinige onderdelen toegevoegd, waaronder ledverlichting.
Handreiking voor herbestemming De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (onderdeel van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, www.cultureelerfgoed.nl) helpt en ondersteunt bij herbestemmen van monumenten. In dit artikel is gebruikgemaakt van de handleiding: ‘Een toekomst voor Kerken, handreiking voor het herbestemmen van vrijkomende kerkgebouw’ (2011). Zie ook: cultureelerfgoed.nl, herbestemmen.nu en kennisbankherbestemming.nu.
