ADVIES HERBESTEMMING BROEDERENKLOOSTER 4 juni 2015
Inleiding Burgemeester en wethouders van Zutphen hebben ons op 17 maart 2015 gevraagd om medio mei 2015 te adviseren bij de herbestemming van het Broederenklooster. Dit klooster komt leeg te staan in de loop van 2016. Voor het gevraagde advies hebben we binnen onze verschillende netwerken breed de vraag uitgezet wat er met het Broederenklooster zou moeten of kunnen gebeuren. Wij spraken met lokale ondernemers, burgers, bestuurders van instellingen en met relevante partijen die nationaal opereren. Op 24 april hebben we belangstellenden de gelegenheid gegeven om, ook met elkaar, in gesprek te gaan over de ideeën die bij hen leven. Op die bijeenkomst heeft bureau Overmorgen een presentatie gegeven over 8 herbestemde historische gebouwen (voornamelijk kloosters). Aan de hand van die voorbeelden noemde Overmorgen een zestal mogelijke succesfactoren (bijlage 2). Aan belangstellenden is de gelegenheid geboden het gebouw te bezoeken. Vanaf 24 april hebben we op basis van de geïnventariseerde ideeën en onze eigen gedachten een verdiepingsslag gemaakt. Hierbij hebben we nieuwe partijen benaderd die iets kunnen toevoegen aan hetgeen is geopperd, verdiepende gesprekken gevoerd met reeds bekende partijen en hebben we in een aantal vergaderingen stilgestaan bij de vraag welke richting kansrijk is. Per saldo kiezen we voor een richting die met een hedendaagse invulling aansluit bij de kwaliteiten van het complex. De opbouw van ons advies is verder als volgt. 1 2 3 4 5 6
kwaliteiten van gebouw en omgeving uitgangspunten en wensen advies gebruik advies gebouw criteria hoe nu verder / aanbesteding?
1
Kwaliteiten van gebouw en omgeving
We behouden erfgoed niet door het traditioneel te vrijwaren maar door het juist volop in te zetten. Erfgoed geeft karakter, het voedt onze collectieve identiteit en inspireert tot nieuwe oplossingen. … Erfgoed brengt mensen op de been en verbindt… met dit draagvlak kunnen ruimtelijke transformaties sneller, mooier, en 4 juni 2015
pagina 1 van 7
vaak zelfs goedkoper worden uitgevoerd. (tijdschrift van de Rijksdienst Cultureel Erfgoed 2 2015) Voor ons Broederenklooster geldt dit in hoge mate. Het is een historisch gebouw op een prachtige plek in de stad. Je voelt er het verleden. De vormgeving is mooi en simpel en ademt meer dan 700 jaar historie (De meeste gebouwen zijn tussen 1250 en 1325 tot stand gekomen. Alleen de Refter is iets jonger), zoals Michel Groothedde mooi liet zien. Hij zei het simpel: Het is een cadeau dat er op wacht uitgepakt te worden. Het Broederenklooster is in de 12e eeuw ontstaan als als gravenhof, als tegenhanger van de keizerlijke palts aan het ’s Gravenhof. Zo fungeerden gedurende enige tijd aan beide uiteinden van de oudste stad twee wereldlijke ontmoetingsplaatsen. Uiteindelijk na 1293 ontwikkelde het complex aan het noordelijke uiteinde van de stad zich tot een Dominicaner klooster, het Broederenklooster, een plek van contemplatie, educatie en spiritualiteit. Het klooster is vervolgens, na de reformatie, voornamelijk in gebruik geweest als school. De laatste bestemming is die van museum geweest. Aansluitend bij deze historie is het passend om het Broederenklooster weer te ontwikkelen als tegenhanger voor de ontwikkelingen rond het ’s Gravenhof, waar cultuur, horeca en bestuur elkaar zullen gaan vinden. Hiermee komt de middeleeuwse dialectiek, waarbij twee attractors op de as van Lange en Korte Hofstraat als het ware strijden om de voorkeur van de bezoeker weer terug in het centrum van Zutphen en ontstaat een extra voorkeursrichting voor verplaatsing in het centrum. De toekomst van het Broederenklooster zou gevuld moeten worden met activiteiten die refereren aan educatie, contemplatie, en geestelijke ontwikkeling. Een wereldlijke ontmoetingsplaats gevuld met activiteiten die verbinden en inspireren. Deze toekomst wordt zo geborgd door aansluiting bij de geschiedenis van de stad en het complex.
2
Uitgangspunten en wensen
We formuleren verder de volgende uitgangspunten en wensen. - de hergebruiksfunctie van het
Broederenklooster heeft kwaliteit en eigenheid, bij voorkeur rondom een thema; - de hergebruiksfunctie houdt de monumentale kwaliteit van het klooster in stand; - die functie, de invulling van het klooster kent een open karakter en geeft leven in de stad; - de functie is ook aantrekkelijk voor jongeren; 4 juni 2015
pagina 2 van 7
- een functionele en wellicht ook fysieke verbinding met de bibliotheek heeft de
voorkeur; - het aanbod binnen de functie is eclectisch; liever een aantal kleine eenheden dan één grootschalige functie; - uit het oogpunt van financiële duurzaamheid zou de nieuwe functie voldoende revenuen moeten genereren; - de functie is maatschappelijk, maar kent ook commerciële geldstromen.
3
Advies gebruik
Uit de gevoerde gesprekken en de ingedienden voorstellen hebben we de volgende conclusie kunnen trekken: - er is in Zutphen genoeg belangstelling voor huisvesting in het Broederenklooster om het hele pand te vullen; - er is niet 1 partij die het hele pand kan vullen; - er zijn mogelijkheden tot synergie tussen partijen; - op dit moment is niet duidelijk of er een sluitende business case te maken is. Bovenstaande wijst dus op een vulling met verschillende partijen, die elkaar bij voorkeur in hun functioneren bevorderen. Broederencooperatie Wij adviseren om in het Broederenklooster een Broederencoöperatie met Stadsrendement te ontwikkelen. Het Broederenklooster wordt hiermee een verzamelplaats voor bedrijven en initiatieven die voor en met de stad werken, toegankelijk en inspirerend zijn voor het publiek en zichzelf kunnen bedruipen. De bedrijven en initiatieven die wij in deze Broederencoöperatie met Stadsrendement zien hebben een aantal zaken gemeenschappelijk, te weten: maatschappelijk rendement De activiteiten hebben maatschappelijk rendement, bijvoorbeeld doordat de activiteiten een maatschappelijk doel dienen. Lokale radio, duurzame Brocante, educatie (muziek, fotografie, talentontwikkeling), interactiviteit De bedrijven en initiatieven zijn naar buiten gericht en trekken daardoor bezoekers naar binnen. Interactiviteit is daarbij uitgangspunt: Van een expositie wordt verwacht dat de bezoeker wordt uitgenodigd ‘deel te nemen’ door bijvoorbeeld in gesprek te gaan met de kunstenaar of zelf iets te maken (vergelijk Textielmuseum Tilburg). Van een lokaal radiostation wordt verwacht dat bezoekers betrokken worden in uitzendingen, etc. pop up en pop down 4 juni 2015
pagina 3 van 7
Een andere succesfactor is ‘pop up en pop down’. In Zutphen werkt kleinschaligheid, creativiteit, variëteit en beweeglijkheid. Door bijvoorbeeld een wissel-atelier of schrijvers-cel te creëren die steeds voor een half jaar wordt bemenst blijven bezoekers nieuwsgierig naar de invulling van zo’n ‘cel’ op dit moment. Ook hierbij blijft toegankelijkheid en interactiviteit van belang. geen versnippering Het aantal bedrijven en initiatieven is aan een maximum gebonden, om versnippering te voorkomen. Wij zien een vijftal bedrijven of initiatieven als een geschikte maat voor het complex. koffie en thee Een kleinschalige, ambachtelijke thee/koffieschenkerij doet dienst als ‘bedrijfsrestaurant’ voor personeel en biedt tevens een bescheiden gelegenheid aan bezoekers (vergelijk Schunck Heerlen). De uitbater van deze schenkerij draagt ook zorg voor de opbouw van een kloosterkruidentuin. verantwoordelijkheid voor het geheel De bedrijven en initiatieven moeten bereid zijn verantwoordelijkheid te nemen voor de invulling van de eigen ruimte, maar ook voor het geheel. Mogelijk is een coöperatieve vereniging de meest geëigende vorm voor deze gezamenlijke verantwoordelijkheid. waar mogelijk verbinding met de bibliotheek Partijen leggen in hun activiteiten waar mogelijk verbinding met de bibliotheek. Om die verbinding voor zowel partijen als voor bezoekers te stimuleren adviseren wij om, als dat haalbaar is, te investeren in een fysieke doorgang tussen bibliotheek en Broederenklooster. Synergie Partijen werken actief met elkaar samen om synergie die er is te benutten. Synergie op het gebied van gedeelde faciliteiten of services (bijvoorbeeld overhead diensten als boekhouding, catering, schoonmaak, secretariële ondersteuning, communicatie etc.) maar vooral ook ondernemende synergie via gezamenlijke innovatie, productontwikkeling en marktbenadering, ontwikkelen gecombineerde producten en diensten en het genereren van nieuwe activiteiten. Conclusie Aldus ontstaat een nieuw attractie punt in de stad, waaromheen mensen zich gaan bewegen. Een open verzameling van bedrijvigheid, waarbinnen door middel van samenwerking spin-off wordt gecreëerd waar de stad rendement aan kan ontlenen.
4 juni 2015
pagina 4 van 7
4
Advies gebouw
Het Broederenklooster is een historisch gebouw op een prachtige plek in de stad. Je voelt er het verleden. De vormgeving is mooi en simpel en ademt meer dan 500 jaar historie. Over het gebouw adviseren we als volgt. licht Het gebouw is eigenlijk heel licht, maar met het oog op de museumfunctie zijn is bijvoorbeeld de vele ramen aan de oostzijde verduisterd. We kunnen niet wachten om het gebouw zijn licht terug te laten krijgen. refter Een bekende kwaliteit van het gebouw is de refter met zijn blauwe tongewelf en het binnenvallend zonlicht door de gotische ramen. De zaal lijkt een ideale plek om maatschappelijk rendement waar te maken door publieksactiviteiten. entree De ruimte onder de refter, nu de entree, op de begane grond zou ook tot zijn recht kunnen komen als grote zaal. Het lijkt dan logischer de entree te verwezenlijken bij de trappartijen. souterrain De uitstraling wordt hier vooral bepaald door de pilaren en de gewelven. Er is stahoogte, maar een het uitgraven van de kelderruimte om meer stahoogte en gebruiksoppervlak te creëren zou hier de gebruiksmogelijkheden - bijvoorbeeld museaal, en passend binnen de Broedplaats met Stadsrendement - zeer kunnen vergroten. (De vloer van de kelderruimte is in 1959/1961 ook al iets verdiept.) Er is weliswaar weinig licht maar er is wel toegang mogelijk tot de (kruiden)tuin buiten. westgevel De westgevel van de kloostergang zou veel uitnodigender worden als er in de dichte togen ramen of deuren komen. Dit zal de functionaliteit ook vergroten en het gevoel geven naar buiten gericht te zijn. de relatie binnen - buiten De omgeving van het Broederenklooster draagt veel bij aan de mogelijkheden die dit gebouw te bieden heeft. Aan beide zijden bevinden zich mooie tuinen, al horen die er formeel niet bij (eigendom gemeente / openbaar groen). De tuin aan de westzijde van het gebouw waar sinds 1950 herdenkingen plaatsvinden verbindt de bibliotheek met het klooster en door de eerdergenoemde togen te openen wordt deze relatie vergroot. 4 juni 2015
pagina 5 van 7
De andere zijde ligt aan de Rosmolensteeg, de omsloten en historische tuin. Beide tuinen zijn plekken om elkaar, jong en oud te ontmoeten en elkaar te inspireren. In de praktijk zijn deze tuinen zeer sfeerbepalend. Door verschillende toegangen te maken kan er een logische en sfeervolle verbinding komen van buiten naar binnen in het gebouw. Zo’n verbinding komt ook ten goede aan de potentiële activiteiten. arriveren Komend vanaf het noorden (station) heeft het hele complex een open gastvrije uitstraling, vanuit de stad is het meer beschermend en omsloten. Ook deze kwaliteiten moeten worden bewaard en zij kunnen worden uitgebuit als de omvorming naar nieuwe functies wordt gemaakt. 700 jaar historie moet bewaard worden en tegelijkertijd optimaal functioneel worden voor vandaag en de toekomst.
5
Criteria
Wij adviseren voor het vervolgtraject de volgende criteria.
- stedelijke en (boven)regionale -
aantrekkingskracht; kwaliteit en eigenheid, passend dus bij Zutphen (verg. Visie Zutphen 2025); levendig en open; eclectisch; voorzichtig met bijzondere toevoegingen aan het gebouw; wel blootleggen hoe - mooi het is; functionele en wellicht ook fysieke verbinding met de bibliotheek; haalbaar en sluitend businessplan; een thema met een maatschappelijke betekenis, en met ruimte voor passende commerciële activiteiten.
4 juni 2015
pagina 6 van 7
6
Hoe nu verder?
Om bovenstaande Broederencoöperatie met Stadsrendement te realiseren zal eerst een verdere verkenningsfase nodig zijn. Uit de verschillende ideeën die we ontvingen noemen we er drie die binnen de geformuleerde criteria toekomstpotentieel hebben: - een centrum voor niet-formele educatie; - een centrum voor woord, beeld en geluid; - een poppenspelmuseum/theater / een foto-expositie met werk- en opleidingsplaats. Wij adviseren om de ideeën nader te laten onderzoeken en daarbij vooral ook te zoeken naar verbindingen, onderling of met andere partijen. Ons ontbrak de tijd. Het is wellicht verstandig om al in deze vervolgfase te zoeken naar een zogenaamde kwartiermaker dan wel community-manager. Bij de vervolgstap hoort volgens ons ook dat de ideeën, meer dan in dit stadium het geval kon zijn, worden voorzien van een financiële onderbouwing. Gelet op de kosten die hoe dan ook voor het gebouw gemaakt zullen moeten worden en gelet op de historische en maatschappelijke functie van het Broederenklooster adviseren wij om tijdig en op het juiste niveau onderzoek te doen naar subsidiemogelijkheden. Vanzelfsprekend willen wij als adviesgroep met plezier meewerken aan de praktische uitwerking, onder meer door nadere informatie over de gevoerde gesprekken met potentiële initiatiefnemers te delen.
Henk Nieboer, Herman Krans Pim van Dijk Stijn van Wely
4 juni 2015
pagina 7 van 7
