Werkboek restauratie en herbestemming
De lantaarn is opgeleverd Het plaatsen van de windhaan, met bladgoud bekleed, was vorig jaar de bekroning van de restauratie van de lantaarn. Na het afbreken van de steiger rond dit bovenste deel van de toren is het ranke silhouet van de toren weer te zien en zijn de Disneyfiguren weer in volle glorie te bewonderen. Vanuit de toren kan men als vanouds genieten van het spectaculaire uitzicht.
De restauratie verloopt voorspoedig Volgend op de restauratie van de lantaarn, wordt momenteel hard gewerkt aan de restauratie van de hieronder gelegen 2e geleding van de toren. Hiervoor is eerst diepgaand onderzoek gedaan naar de oorzaken van de problemen met de natuursteenbekleding en de manier waarop de toren het best gerestaureerd kan worden. Een belangrijk deel van de bestaande Ettringer tufstenen gevelbekleding, met name de geprofileerde blokken, wordt vervangen door nieuwe Weibern tufsteen. Er worden verschillende extra zekerheden ingebouwd, zoals kleinere blokken, meer vertandingen, verankeringen en minder intensieve mechanische bewerking. Bij geveldelen die gevoeliger zijn voor weersinvloeden en sterker door regenwater worden belast, wordt Peperino Duro uit Italie gebruikt. Voor beeldhouwwerk wordt vooral musschelkalksteen gebruikt. Het bewerken van de natuursteen vindt grotendeels plaats in de steengroeve en op de werf van de steenhouwer. Deels gebeurt dit ook op de bouwplaats zelf waardoor dit werk voor het publiek zichtbaar is.
Voorbeeld van werderopbouwarchitectuur
1
2
Oorzaak van verval Na de verwoesting tijdens de Slag om Arnhem, is de toren,
De huidige restauratie werd op 10 december 2007 ingeluid
in de periode van 1947 tot 1961, vrijwel geheel opnieuw
met de ontdekking van een loszittend blok, een hoek
opgebouwd. De binnenzijde van de toren is in die periode
montant, op ca. 40 m hoogte. Met een hoogwerker heeft
opgetrokken uit een casco van baksteen. De buitenzijde is
verdere inspectie plaatsgevonden en is het blok vastgezet.
bekleed met natuursteen.
Duidelijk werd dat moest worden ingegrepen. In 2009 is de steiger om de toren geplaatst. Het bleek dat de ver-
In de jaren negentig bleken restauraties aan de natuursteen
slechtering van de bij de wederopbouw gebruikte tufsteen
buitenbekleding nodig te zijn. Het natuursteen vertoonde
veel harder ging dan bij de restauratie in de jaren negentig
aan de buitenzijde ernstige slijtage. De belangrijkste steen-
van de vorige eeuw jaren werd verwacht, zodat nu een veel
soort die bij de wederopbouw van de toren werd gebruikt,
ingrijpender restauratie nodig bleek. Uitgebreid onderzoek
was Ettringer Tufsteen. Tufsteen wordt al eeuwen gebruikt
heeft uitgewezen dat de alle geprofileerde blokken moeten
voor de bouw en restauratie van kerken. Maar juist de
worden vervangen. De vlakke stenen in grote gevelvlakken,
leveringen van deze steensoort van kort na de oorlog,
het zogenaamde parementwerk, is nog in goede staat en
zijn in de loop der jaren zeer kwetsbaar gebleken voor
blijft zitten.
vocht- en temperatuurwisselingen. Er ontstaan scheuren en er zijn al verschillende brokstukken naar beneden gevallen. De verwering van het natuursteen treedt als eerste op bij kleine onderdelen die naar buiten steken, maar tast later ook steeds grotere stukken steen aan. Daarnaast is gebleken dat bij het bewerken van de steen (haar)scheurtjes zijn ontstaan en dat op essentiële punten verankering van de schil met de kern ontbreekt.
3
Blokverdeling
4
De nieuwe Weibern tufsteen De Weibern tufsteen is afkomstig uit een groeve nabij het
bruikbaar is. Breuken, door gebergtevorming, kunnen in de
dorpje Weibern, in de Duitse Eifel.
steen voorkomen, maar ook zogenoemde bimsgaten. In de tufsteen zitten namelijk naast as ook fragmenten van basalt
Tufsteen is afgezet tijdens vulkaanuitbarstingen. Grote
en nauwelijks versteende kluiten, die makkelijk uitspoelen
wolken stof en puin werden uitgeblazen en daalden neer in
en gaten achterlaten in de steen. Bij de verwerking van de
het gebied rond de krater. Het gaat dan om lagen puin van
steen moet er dus op gelet worden dat er geen breuken in
tientallen meters dik. Door aanvoer van water is deze as
de steen zitten en geen grote bimsgaten. In de groeve, in
voor een deel versteend geraakt. In de groeve van Weibern
de steenhouwerij en op de steiger wordt er op gelet dat de
beschikt men over een tientallen meters dik pakket ver-
steen geen gebreken heeft. Iedere steen wordt voor, tijdens
steend materiaal waaruit de steen wordt gewonnen die in
en na de bewerking voortdurend gecontroleerd. Dit gebeurt
Arnhem wordt gebruikt voor de restauratie van de toren. In
door de uitvoerende partijen, maar ook door de directie.
deze groeve is het pakket steen opvallend fijn van structuur
Voor dit proces is een digitaal blokken registratiesysteem
en behoorlijk homogeen. Echter, het blijft een natuurproduct
opgezet waarin de gegevens van iedere steen in ieder fase
wat betekent dat niet ieder blok dat wordt gewonnen ook
van productie en transport zijn opgenomen.
Blokken registratiesysteem
5
6
Vermaard beeldhouwwerk
De contouren van de herbestemming krijgen vorm
De Eusebius is een van de rijkst gedecoreerde kerken van ons land met prachtige voorbeelden van middeleeuwse
De discussie over een nieuwe bestemming voor de
bouwsculptuur. Ook de veel recentere sculptuur is van
Eusebius is volop in gang. De Stichting Eusebius Arnhem
historisch belang. Bij de wederopbouw beschouwde men
werkt samen met het Airbornemuseum Hartenstein aan
de ‘Arnhemse kathedraal’ niet alleen als een monument
het inrichten van een permanente expositie in de toren.
uit het verleden, maar ook als een symbool van heden
De bedoeling is om niet alleen aandacht te geven aan de
en toekomst. Vanuit die visie werden de te herbouwen
slag om de brug, maar ook het verhaal te vertellen van de
onderdelen voorzien van honderden stukken moderne
evacuatie van de stad tijdens de slag. Mogelijk dat bij de
bouwsculptuur. Naast hun religieuze betekenis moesten
70e herdenking van de slag om Arnhem in september dit
ze tegelijk getuigen van de wereld van de naoorlogse
jaar het eerste resultaat van deze samenwerking te zien
wederopbouw in de vorm van vliegtuigen en ruimtevaart,
zal zijn.
Walt Disneys Zeven Dwergen en Marten Toonders Olivier B. Bommel. En daartussenin werden ook de dominee en
De Stichting Eusebius Arnhem is in gesprek met de Bernard
de voorzitster van de Nederlandse Christen Vrouwenbond,
Lievegoed University, die zich vooral wil richten op het
die zich tegen dit alles probeerden te verzetten, in stenen
opleiden van creatieve ondernemers. Het idee is om aan
portretten vereeuwigd.
hen een permanente en prominente plaats te verhuren in het schip van de Eusebius.
[Tekst naar: De Sint-Eusebiuskerk te Arnhem. Bouwsculptuur en bouwgeschiedenis, Elizabeth den Hartog
Om de functies in de toren, de kapellen en het schip goed
en Ronald Glaudemans, 2013, ISBN 978 90 663 0018 7]
in te passen, zijn aanpassingen aan het gebouw nodig. Dit betreft onder andere een nieuwe noord- en zuidentree van het schip. Deze aanpassingen zullen stapsgewijs moeten worden uitgevoerd. Hierbij is voorlopig een grote flexibiliteit essentieel, omdat er zich altijd nieuwe gebruikers kunnen aandienen. Voor de uitvoering van de noodzakelijke bouwkundige ingrepen voor de herbestemming is een bedrag nodig van ca. € 3 mln.
7
8
LEAN als innovatieve aanjager van samenwerking Bij de toren en het schip is samenwerking als uitgangs-
Een integraal proces tussen groeve, steenhouwer, aannemer
punt gekozen. Dit houdt in een volledig transparant proces
en tekenbureau is essentieel voor het slagen van deze
tussen de partners in de bouwketen. Met deze partners is
ketenintegratie en het lean-werken. Het tekenbureau is
de intentie uitgesproken voor een langere tijd aan het werk
gevestigd op de bouwplaats.
verbonden te blijven. Bij de 2e geleding is het lean-werken zichtbaar door niet Ketenintegratie en lean-werken betreft het optimaliseren
zoals gebruikelijk per steigerslag van boven naar beneden
van het proces, waarbij zo veel mogelijk verspillingen
te werken en telkens weer de grote variëteit aan opduikende
worden weggenomen en zoveel mogelijk expertise wordt
problemen op te lossen, maar door te beginnen met een
opgebouwd. Hierbij worden onder geen beding concessies
complete hoek over de volle hoogte van de 2e geleding van
gedaan aan het ambachtelijk werk, de kwaliteit en het aan-
de 11e t/m de 26e steigerslag. Hierbij is sprake van grote
tal werknemers t.o.v. een traditionele situatie.
repetitie. De ervaringen die hierbij worden opgedaan hebben een positieve invloed op de aanpak van de volgende drie hoeken. Hierdoor zijn de bouwkosten lager dan volgens de traditionele methode.
9
10
Werkgelegenheid en leerwerktrajecten van groot belang De restauratie bestaat voor een groot deel uit natuursteen-
De restauratie levert vanaf begin 2014 ruim 150 manjaren
werk. Hiervoor zullen, behalve Slotboom Steenhouwers,
(x 1750 manuren) werkgelegenheid op. Hiervan wordt
ook de overige twee grote steenhouwers in Nederland en
tenminste 10% benut voor het opleiden van nieuwe vak
een steenhouwer/groeve in Duitsland worden ingezet.
mensen. Op de bouwplaats is al een werkplaats ingericht.
De Nederlandse steenhouwers zijn alle aangesloten bij de
Er zal binnenkort ook een voor het publiek zichtbare ruimte
Vereniging van Restauratie Steenhouwers. Door dit werk
worden gemaakt om brede aandacht in de samenleving te
wordt het voortbestaan van het ambacht, branchebreed
kunnen trekken voor het steenhouwersambacht..
gewaarborgd, mede door de inzet van leerlingen bij de betrokken bedrijven. De opleiding van steen- en beeld houwers is bij deze restauratie van groot belang, zodat naast de leerlingen van Slotboom, ook leerlingen van de andere steenhouwers worden gevraagd bij te dragen aan de productie.
11
12
De Eusebius als kenniscentrum over restauratie De Stichting Eusebius Arnhem spant zich in om de Eusebius een rol te laten krijgen in de restauratiewereld in binnenen buitenland, op het gebied van Restauratie en Innovatie. De werknaam is ‘Arnhem School of Heritage’. Een plek waar met enige regelmaat de innovatieve aspecten van het restauratievak in de breedste zin voor het voetlicht worden gebracht. De ketensamenwerking is bijvoorbeeld een innovatieve denkwijze die kan worden gedeeld. Gedacht wordt aan het beleggen van seminars, waarbij vaklieden uit Europa elkaar treffen. Voor de concrete uitwerking zullen verbindingen worden gelegd met de onderwijsinstellingen in Arnhem.
Restauratiekosten staan vast Het huidige budget voor de restauratie van een belangrijk deel van de 2e geleding, is beschikbaar gesteld door de Provincie Gelderland (€ 3,5 mln. in het kader van de Robuuste Investeringsimpuls), de gemeente Arnhem (€ 1,5 mln.) en fondsen en sponsoren (€ 0,55 mln.). Na afronding van deze fase is nog ca. € 18,45 mln. nodig voor het resterende deel van de restauratie. Hiervan komt ca. € 2,45 mln. van fondsen en sponsoren.
Oplevering in 2019? In september 2019 is het 75 jaar geleden dat de Slag om Arnhem plaatsvond. Er zullen dan grote herdenkings bijeenkomsten en -manifestaties worden georganiseerd. Het zou geweldig zijn als de restauratie van de Eusebius, vóór september 2019 afgerond is. Het werk ligt op schema!
13
Planning Restauratie en herbestemming Eusebius Arnhem 2014 / 2019 FASE OMSCHRIJVING
KOSTEN IN € (x 1.000)
2.0
Voorbereiding, toren 2de geleding
2.1
ZuidOost-hoek, toren 2de geleding
1.850
2.3
NoordOost-hoek, toren 2de geleding
1.850
2.5
NoordWest-hoek, toren 2de geleding
1.950
2.7
ZuidWest-hoek, toren 2de geleding
1.950
2.2
Oost-gevel, toren 2de geleding
1.050
2.4
Noord-gevel, toren 2de geleding
1.250
2.6
Zuid-gevel, toren 2de geleding
1.250
2.8
West-gevel, toren 2de geleding
1.200
3.1
Toren eerste geleding
3.450
3.2
Demontage toren steiger
4
Kerk
7.550
5
Aanpassingen t.b.v. herbestemming
3.000
6
Demonteren bouwplaats Totale kosten restauratie en herbestemming Eusebius
250
300
100 27.000
FINANCIËLE MIDDELEN In uitvoering, opdracht per 01-09-2014
5.000
Beschikbaar, stand per 01-09-2014
5.550
Te genereren middelen, stand per 01-09-2014
14
21.450
Planning Restauratie en herbestemming Eusebius Arnhem 2014 / 2019
15
Colofon Opdrachtgever
Provincie Gelderland
Stichting Eusebius Arnhem
Postbus 9090
Kerkplein 1
6800 GX Arnhem
6811 EB Arnhem Gemeente Arnhem Architect
Postbus 9029
Rothuizen Erfgoed
6800 EL Arnhem
Postbus 29 4330 AA Middelburg
Ontwerp en druk Coers&Roest ontwerpers BNO | drukkers
Aannemer
Postbus 584
Aannemingsbedrijf Nico de Bont B.V.
6800 AN Arnhem
Postbus 76 5260 AB Vught
Foto’s John Vos
Steenhouwers
Oude Kerkstraat 2
Slotboom Steenhouwers B.V.
5262 XA Vught
Postbus 96 7100 AB Winterswijk Rijksdienst Cultureel Erfgoed Smallepad 5 3811 MG Amersfoort
voor de
Kenmerk Werkboek 2014-2015 02 Datum 1 september 2014
16
