Herbestemming van historische stadshavens

Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen

Smallepad 34 3811 MG Amersfoort

Postadres

Postbus 490 3800 AL Amersfoort

Postbus 15443 1001 MK Amsterdam telefoon

P osta d r es

t e l e fo o n

033 - 496 52 00

Herbestemming van historische stadshavens Handreiking voor gemeenten

020 - 523 23 87 internet internet

www.fonv.nl

www.bmc.nl

Martine van Lier, Reinhilde van der Kroef, Anne Visser FONV – Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen

Juni 2010

Binnenzijde cover = pagina 2


Martine van Lier Reinhilde van der Kroef Anne Visser Een uitgave van BMC en FONV – Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen

Juni 2010

Inhoud

4

7

2. Aanleiding Historische stadshavens kenmerken ons Waterland Knelpunten

11 11 12

3. Tien goede redenen om stadshavens te herontwikkelen

15

4.

21 22 29 33 39 43 47 51 54

Wat leert de praktijk? Zeven voorbeelden 1. Leiden - De remmende voorsprong? 2. Zierikzee - Laveren met nautisch erfgoed 3. Den Helder - Een schat aan maritiem verleden 4. Spakenburg - Hoe het ook kan 5. Leeuwarden - Varend erfgoed nooit weggeweest 6. De haven van Rotterdam - Terecht een wereldhaven 7. Parkhaven in Utrecht - Oud voor nieuw 8. Conclusie: leerpunten uit de praktijk

57

6. Aanbevelingen

61

71

Colofon

5 Herbestemming van historische stadshavens

Herbestemming van historische stadshavens

5. Overheden zetten de lijnen uit

|

| Museu mhaven Leiden

1. Inleiding

1. Inleiding Als iemand zegt: ‘Denkend aan Holland ...’, denk je direct: “zie ik brede rivieren, traag door oneindig laagland stromen...” 1)

Nederland is hét waterland bij uitstek; ons land is vormgegeven door water. Dat geldt voor natuur en cultuurlandschappen, maar ook voor de gebouwde omgeving. Steden en dorpen zijn door water verbonden, bijna elke stad en elk dorp heeft een haven. Soms zijn ze in onbruik geraakt en vervallen, soms zelfs gedempt. Maar soms ook zijn ze opnieuw tot leven gewekt en zijn ze weer de dynamische trekpleisters die ze vroeger waren, alleen nu met hedendaagse functies.

6

Dit boekje wil een handreiking zijn aan gemeenten en provincies voor het herontwikkelen van stadshavens. Aan de hand van zeven praktijkvoorbeelden laten we zien hoe enkele gemeenten hun historische stadshavens hebben herontwikkeld en welke meerwaarde zij hier nu van hebben. We voegen daar aanbevelingen aan toe en laten zien met behulp van welk instrumentarium en welke organisaties ook úw gemeente een historische stadshaven kan herontwikkelen.

1) Herinnering aan Holland, gedicht van Hendrik Marsman, 1936.


Herbestemming van historische stadshavens Museu mhaven D en Helde r

Toch blijkt het in de praktijk niet altijd eenvoudig om stadshavens, die hun oorspronkelijke functie als overslaghaven verliezen, te herbestemmen en er nieuwe functies voor te realiseren. Ondanks de knelpunten zijn er belangrijke redenen om stadshavens opnieuw te ontwikkelen. Bovendien zijn er urgente redenen om dat juist nú ter hand te nemen.

|

|

Steeds meer gemeenten onderkennen de mogelijkheden van het benutten van hun historische havens. Dynamische historische stadshavens zijn een belangrijke meerwaarde voor aantrekkelijke dorpen en steden. De cultuurhistorische waarde van varend erfgoed in oude stadshavens geeft Nederland als Waterland een uniek imago. Stadshavens geven dorpen en steden een herkenbaar gezicht als vissersdorp, vesting- of havenstad. Bovendien zorgen levendige stads havens voor een aantrekkelijke woonen werkomgeving en zorgen ze voor

nieuwe werkgelegenheid en stijging van de vastgoedwaarde. Ze trekken publiek, vertellen over de historie van de gemeente en zorgen voor toeristische omzet.

Dit boekje is een coproductie van BMC, advies- en managementbureau voor de publieke sector en de Federa tie Oud-Nederlandse Vaartuigen (FONV) en is gerealiseerd met steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds. BMC is een betrouwbare partner voor de lokale overheid, ook voor herbestemming van erfgoed en ruimtelijke kwaliteit van steden en dorpen. Omdat BMC goed thuis is in de publieke sector kan BMC goede en effectieve ontwikkelmogelijkheden onder gemeenten en provincies verspreiden.

De FONV ontwikkelt, steunt en coördineert initiatieven op het gebied van het behoud van historische Nederlandse vaartuigen. De FONV participeert in de Mobiele Collectie Nederland (MCN), een samenwer kingsverband van koepelorganisaties van historische schepen, auto’s, vliegtuigen en treinen. De MCN beheert het Nationaal Register Mobiel Erf goed, waar het varend erfgoed deel van uitmaakt. In dit boekje zetten BMC en de FONV hun ideeën voor het herbestemmen en herontwikkelen van historische stadshavens uiteen. Laat u inspireren!

8

9 |

|


Herbestemming van historische stadshavens Parkhaven Ut recht

2. Aanleiding

10

In ons waterrijke land werden dorpen en steden bij voorkeur aan het water gebouwd, want het vervoer van etenswaren, goederen en mensen ging eeuwenlang per schip. De vele stads havens getuigen van dit verleden. Ook nu zijn dit de plekken waar we ons maritiem erfgoed het beste zichtbaar en beleefbaar kunnen maken. Boven dien zijn deze stadshavens bij uitstek geschikt als aantrekkelijke locatie om te wonen, werken en recreëren in een cultuurhistorische en maritieme omgeving. Verschillende steden hebben inmiddels de mogelijkheden en meerwaarde van het herontwikkelen van stadshavens met succes opgepakt. In deze steden dragen de stadshavens bij aan een aantrekkelijk cultureel, recreatief en economisch klimaat.

Recente ontwikkelingen maken het aantrekkelijk om te investeren in de herontwikkeling van stadshavens. De aandacht voor het behouden en her bestemmen van erfgoed groeit. Wonen, werken en recreëren op en aan het water is populair. De bijdrage van creatieve en ambachtelijke bedrijven aan het leefklimaat en de stedelijke economie blijkt aanzienlijk. De Modernisering van de Monumenten zorg (MoMo) van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap maakt het binnenkort mogelijk om maritiem erfgoed in havengebieden beter te beschermen en benutten. Gemeenten kunnen deze ontwikkelingen aangrijpen door de herontwikkeling van hun stadshavens op te nemen in hun erfgoed- en ruimtelijke ordeningbeleid.



Nederland telt echter tientallen stads havens die nog op herbestemming wachten. Veel havens zijn door de schaalvergroting in de binnenvaart of door afsluiting van vaarwegen geïsoleerd en buiten functie geraakt. Dat komt de leefbaarheid van een havengebied en de waarde van het vastgoed niet ten goede. Leegstand en verpaupering dreigen.

|

| Museu mhaven Leeuwarden

Historische stadshavens kenmerken ons waterland Nederland is rijk aan monumentaal maritiem erfgoed. Overal in ons gecultiveerde deltaland zijn sporen te zien van ons maritieme verleden. Deze tastbare bewijzen van een rijk en dynamisch verleden verdienen het om bewaard te blijven. Zij geven betekenis aan ons leven.

12



• In veel dorpen en steden is een mengelmoes ontstaan van historische schepen, tot woning verbouwde historische casco’s en woonarken. Daardoor liggen historische schepen vaak op weinig zichtbare en herkenbare plekken. Als ze niet herkend worden, krijgen ze ook niet de erkenning die hen als varend erfgoed toekomt. Zichtbaarheid leidt tot bewustwording van de cultuur historische waarde en tot draagvlak voor behoud en gebruik. • Er is een gebrek aan lig- en aanlegplaatsen voor historische schepen. Daardoor is het vooral voor de grotere historische schepen die veelal gebruikt worden als woon- of charterschip steeds moeilijker om te varen en ergens aan te meren. Gemeenten en provincies lijken zich niet bewust te zijn van de cruciale rol die zij hebben bij het behoud van het varend erfgoed.

|

|

Knelpunten bij de herontwikkeling van historische stadshavens Ondanks de voordelen van dynamische stadshavens is het soms niet eenvoudig om stadshavens opnieuw te ontwikkelen. Knelpunten kunnen zijn: • Stadshavens zonder functie raken in verval en trekken de omgeving in een neerwaartse spiraal mee. Per locatie moeten de cultuurhistorische waarden en economische mogelijkheden in beeld gebracht worden om tot passende nieuwe functies voor de herbestemming en herontwikkeling van een stadshaven te komen. Dit is maatwerk. • Een dynamische stadshaven vraagt om vaarbewegingen van schepen die kunnen komen en gaan. Daarvoor is het nodig dat de haven bereikbaar is en dat bruggen en sluizen werken en worden bediend. • Er is onduidelijkheid bij bestuurders en ambtenaren over mogelijkheden voor gemeentelijk of provinciaal beleid om maritiem erfgoed te behouden en gebruiken. De Monu mentenwet beschermt alleen onroerend goed. Daardoor wordt varend erfgoed vaak niet meegenomen in beleid voor herontwikkeling van historische havens en oude dorps- en stadskernen.

Museumhaven Rotterdam

3. Tien goede redenen om historische stadshavens te herontwikkelen

14 |

2) Totale oppervlakte: 41.528 km2, waarvan land: 33.881 km2, en water: 7.645 km2.


Herbestemming van historische stadshavens Museumhaven Leeuwarden

2. Water bepaalt ons cultuurlandschap Netwerk van waterwegen De polders en dijken, de kanalen en grachten, de pakhuizen en historische schepen, de vissersdorpen en havensteden - het zijn de elementen die horen bij Nederland als Waterland. Dorpen en steden werden met elkaar verbonden via een fijn vertakt netwerk van natuurlijke en gegraven waterwegen, kanalen en trekvaarten, terwijl het achterland ontsloten werd door wijken en sloten. De historische ruimtelijke structuur van Nederland is dus bepaald door het water. Dit maakt Nederland niet alleen wereldwijd befaamd om zijn hoogstaande technische beheersing van water systemen, het maakt ons land tegelijk zeer aantrekkelijk voor allerlei soorten van waterrecreatie en -toerisme. Nederland - Waterland is een unieke trekpleister.

|

1. Nederland – Waterland Water is onderscheidend Van oudsher wordt Nederland gekenmerkt door water. Niet alleen door brede rivieren, maar ook door oneindig veel beken en rivieren, sloten en singels, begrensd door de Waddenzee en de Noordzee. Nederland bestaat voor bijna een vijfde deel uit water2); de waterrijkste provincies zelfs voor bijna de helft. Het land was vooral moerassig, kleiig of zanderig en vormde geen geschikte ondergrond voor vervoer over land. Geen wonder dat het vervoer van goederen, mensen en dieren eeuwenlang voornamelijk via deze waterwegen ging. Nederlanders voelen zich thuis op en aan het water, onze bondgenoot en onze bron van welvaart. Nederland is groot geworden door onze handelsgeest en vindingrijkheid. Onze vaardigheden op het gebied van scheepsbouw, waterbouw en water management vertegenwoordigen een groot maatschappelijk kapitaal, dat wereldwijd bekend en vermaard is.

16

5. Stadshavens zijn economische motor Dynamische stadshaven is aantrekkelijk Een levendige stadshaven draagt bij aan een bruisende stad en is een vliegwiel voor de lokale economie. Een dynamische haven vormt een aantrekkelijke pleisterplaats voor omwonenden en recreanten. De gebieden rondom stadshavens zijn gewilde vestigingslocaties voor horeca, winkels en creatieve, ambachtelijke en dienstverlenende bedrijven. Een doelgerichte ontwikkeling van stadshavens zorgt voor waarde stijging van het omringende vastgoed en voor nieuwe werkgelegenheid. Dat bewijzen steden die hun stadshavens herontwikkelden, bijvoorbeeld als charterhavens, zoals Zierikzee, Lelystad, Enkhuizen en Harlingen, of als jachthavens, zoals Aalsmeer, Kerkdriel, Goes en Sneek, of vooral ook als dynamische historische havens, zoals wederom Rotterdam, maar ook Spakenburg, Leiden, Gouda en Den Helder.

6. Nederland is scheepsbouwland Elke waterweg zijn eigen scheepstype Nederland heeft door zijn fijnmazige waterwegennet een veelzijdige vloot ontwikkeld. Voor elk vaarwater en elk type vervoer ontwikkelden scheepsbouwers een eigen scheepstype. Er zijn tientallen scheepstypen met vele ondersoorten ontstaan. Ook als scheepsbouwland heeft Nederland een mondiale reputatie opgebouwd. De grote en diverse vloot van zee- en binnenvaartschepen heeft economische groei, de industrialisatie en de hoge welvaartsgraad van Nederland mogelijk gemaakt. Vóór 1900 werden de meeste schepen van hout gebouwd, daarna van ijzer en staal. Van de houten schepen is niet veel bewaard gebleven; van de ijzeren en stalen schepen is nog een klein gedeelte over. Deze schepen worden vooral door particulieren behouden als charterschip, woonen recreatieschip. Zo kreeg Nederland in de loop van de twintigste eeuw een unieke vloot van varend erfgoed, die er in de eenentwintigste eeuw aanspraak op maakt (een van) de grootste ter wereld te zijn. Deze historische vloot is in potentie een ‘unique selling point’ en biedt mogelijkheden voor maatschappelijke, ruimtelijke, economische, culturele en toeristisch-recreatieve benutting.



4. Stadshavens kenmerken vissersdorpen en havensteden Haven is identiteit De ligging aan waterwegen brengt vanouds grote economische voor delen. Daarom zijn onze steden en dorpen veelal aan het water ontstaan, op een gunstige plek op een kruising van vaarwegen. Stadshavens en markt pleinen markeren de oudste kern van steden en dorpen. Het water maakte de groei en bloei van zeehavens als Amsterdam, Rotterdam, Groningen en Terneuzen mogelijk, maar ook van visserssteden als Bunschoten, Vlaardingen, Yerseke en IJmuiden. Havens, kades, grachten, pakhuizen en schepen horen onlosmakelijk bij de identiteit van ‘Nederland Waterland’. Zij vertellen het verhaal hoe Nederland het water met succes inzette als bondgenoot en daarmee één van de grootste transport- en handelslanden ter wereld werd. Stads havens en waterwegen kenmerken de stedenbouwkundige structuur van vissersdorpen, vesting- en havensteden en maken vaak deel uit van beschermde stads- en dorpsgezichten. En wat is daar sfeervoller dan een levendige stadshaven met pakhuizen, winkelpandjes, werkplaatsen en historisch schepen aan de kade?

|

|

3. Handelsland en transportland Handel en transport over water Water was eeuwenlang onze belangrijkste transportroute. Het was de levensader voor de aan- en afvoer van goederen en de bron van handel en economische groei. Nog steeds is Nederland een belangrijk knooppunt van overslag van goederen. In de loop van de twintigste eeuw vond er een forse schaalvergroting plaats van het vervoer over water, waardoor kleinere havens, waterwegen en schepen in onbruik raakten. Bovendien werd het vervoer over water teruggedrongen door de opkomst van de trein, de (vracht-)auto en het vliegtuig. Vandaag de dag wordt echter nog steeds een aanzienlijk deel van alle goederen vervoerd over water en groeit het aandeel van de binnenvaart als gevolg van de congestie op de weg. Ook nu nog is Nederland een druk bevaren land. Niet alleen meer door de zee- en binnenvaart, maar ook door de pleziervaart, de historische schepen en de chartervloot.

18

7. Havens en schepen zijn beeldbepalend Maritiem erfgoed vertelt ‘het verhaal’ van Nederland In de Nederlandse havens in dorpen en steden wemelde het vroeger van de schepen en de bedrijvigheid. Ook nu zijn herontwikkelde stadshavens interessante plekken waar altijd wat te zien, te doen en te beleven valt. Deze maritieme ensembles van water, havens, pakhuizen en historische schepen vertellen ‘het verhaal’ van de groei en bloei van onze dorpen, steden en cultuurlandschappen. Het maritiem erfgoed in levende stadshavens maakt ‘het verhaal’ van Nederland afleesbaar en beleefbaar.

10. Het maritieme erfgoed is er klaar voor Havens en schepen matchen In de meeste dorpen en steden in Nederland herinneren havens, grachten en kades en zelfs bruggen, dammen en sluizen ons aan de band met het water. Uniek in Nederland is ook het respectabele aantal historische schepen, dat nog bewaard is gebleven. De kunst is nu om de goede match te maken: combineer historische havens en kades met historische schepen en het beeld van een historische stadshaven is compleet. Waar het gebouwde en varende maritiem erfgoed elkaar vinden en versterken ontstaan aantrekkelijke, levendige stads havens. De publieke waardering voor stadshavens en maritieme evenementen geeft aan dat de samenleving het varend erfgoed als beschermwaardig cultuurbezit beschouwt.



9. De tijd is rijp Herwaardering voor water in de stad De belangstelling voor erfgoed groeit. Gemeenten onderkennen dat erfgoed bijdraagt aan een aantrekkelijk woonen vestigingsklimaat en aan een positief imago. De laatste jaren laat een aantal gemeenten zien dat ook opnieuw tot leven gewekte stads havens bijdragen aan het eigen en onderscheidend karakter. De tijd van het dempen en afdammen van havens, grachten en waterwegen is echt voorbij. Stadshavens verbeteren de beeldkwaliteit en dragen bij aan een aantrekkelijk gebied om te wonen, werken en recreëren. Water in de stad is een belangrijke meerwaarde voor de kwaliteit van de leefomgeving.

|

|

8. Recente waterontwikkelingen Water is herontdekt In de twintigste eeuw werden door de schaalvergroting in de binnenvaart de kleinere waterwegen en binnen havens steeds minder gebruikt. Vele raakten uiteindelijk buiten functie en verloederden. Water werd van een kans een probleem. Aan het eind van de twintigste eeuw begon het tij te keren. De aandacht voor waterberging en ecologisch beheer van watersystemen neemt toe. Waterlopen in het landschap worden weer hersteld. We zien steeds meer combinaties van waterberging en waterrecreatie in nieuwe woonwijken. Wonen aan het water is gewild. Waterrecreatie is al jaren een groeimarkt.

4. Wat leert de praktijk? Zeven voorbeelden

20 |

De nieuwe mogelijkheden voor het behoud van maritiem erfgoed worden in zeven voorbeelden geschetst. In relatie tot het nieuwe beleid wordt onderzocht wat gemeenten hebben gedaan, en wat ze hadden kunnen doen, ware het beleid eerder opgesteld. Laten we kijken wat we ervan kunnen leren!


Herbestemming van historische stadshavens Oude Haven Zierikzee

In het verleden is een 400-tal beschermde dorps- en stadsgezichten aangewezen. De beschermde gezichten richtten zich als gevolg van de Monumentenwet van 1988 echter vooral op onroerende monumenten. Daardoor is het varend erfgoed jarenlang buiten de boot gevallen. Het vernieuwde monumentenbeleid richt zich op cultuurhistorische waarden in het ruimtelijk beleid (bestemmingsplannen), op ensembles (waarvan roerend goed deel kan uitmaken) en op hergebruik van erfgoed. Daar door ontstaan er kansen voor het maritiem erfgoed om als nieuw toe te voegen onderdeel van het maritiem ‘ensemble’ te profiteren van de beschermingsmogelijkheden.

|

In het voorafgaande is naar voren gekomen dat er beleidsmatig weinig kader voor de bescherming van het varend erfgoed was. Toch is men in een aantal gemeenten aan de slag gegaan om de cultuurhistorische mogelijkheden van het varend erfgoed in samenhang met havens en werven voor historische schepen te benutten. Er zijn zeven voorbeelden van historische stadshavens geselecteerd om te laten zien welke problemen bij de bescherming van maritiem erfgoed in de praktijk tegengekomen kunnen worden en hoe deze opgelost of voorkomen (hadden) kunnen worden. Gekozen is voor een divers beeld: kleine en grote havensteden, jonge en oudere stadshavens, elk met een andere ontwikkelingsgeschiedenis. Centraal in onze benadering staat de vraag welke rol het vernieuwde monumentenbeleid - met voor het eerst op beleidsmatig niveau aandacht voor cultuurhistorische waarden in de ruimtelijke ordening - voor het maritiem erfgoed kan spelen.

Museu mhaven Leiden

22

s chepen permanent in Leiden te tonen en te bewonen in een nog in te richten historische haven.4)

3) De aanduiding ‘museumhaven’ wordt in die gevallen gebruikt waar men ook zelf deze term als aanduiding gebruikt. Voor het overige wordt de meer algemene term ‘haven voor historische schepen’ gebruikt. 4) Bewoning door particulieren is in de wereld van het varend erfgoed een belangrijke vorm van hergebruik. 5) Nautisch erfgoed is tot op heden echter niet expliciet benoemd in de beschermende bestemmingsplannen.

Hoewel de gemeente het plan voor de historische haven in Leiden ondersteunde, is de totstandkoming ervan niet probleemloos verlopen. Zowel juridisch als praktisch schoot het gemeentebeleid ter bescherming van de historische haven tekort. Enkele voorbeelden ter illustratie: Aan de overzijde van de historische haven vormde gedurende enige tijd een schip, een wad- en sontvaarder, een mooi ensemble met de schepen in de historische haven. Toen dit schip



1982 is eveneens het jaar waarin de binnenstad van Leiden aangewezen is als beschermd stadsgezicht, wat mogelijkheden opleverde om het maritiem erfgoed te beschermen.5) De gemeente heeft het voorstel uit 1982 voor het oprichten van de historische haven van de Vereniging over genomen en opgenomen in de toerismenota ‘Leiden de moeite waard’ uit 1984. De Stichting Historische Haven

verdween, gaf de gemeente toestemming voor een ligplaats voor een brasserieboot en enkele schepen, die detoneerden in het historische beeld. Een ander obstakel vormde de eis van de gemeente dat alle boten op het riool werden aangesloten. Deze eis vormde een belemmering voor de aan- en afvoer van schepen vanwege de toenmalige technische uitvoering van de aansluiting. Aanvankelijk beschikte de haven over zestien ligplaatsen, maar door vertrek van sommige schepen en door de aanleg van steigers zijn er negen schepen overgebleven. De verloren gegane ruimte is niet gecompenseerd. Het huidige aantal is te weinig om de haven goed te kunnen exploiteren en de stichting te kunnen bemensen. Daardoor blijven de activiteiten van de schippers, naast restauratieen onderhoudswerkzaamheden aan hun schepen beperkt. Het gebrek aan menskracht betekent ook dat de haven zich niet verder ontplooit. Tot slot heeft de Stichting Historische Haven Leiden geen instrumenten om liggers te dwingen hun restauratieverplichtingen na te komen. De Stichting voelt zich in dit proces niet gesteund door de gemeente.

|

|

1. Leiden De remmende voorsprong? De haven voor historische schepen3) bij de stadstimmerwerf in het Leidse Kort Galgewater is één van de oudste van Nederland. In 1982 organiseerden leden van de Landelijke Vereniging tot Behoud van het Historisch Bedrijfsvaartuig (LVBHB) tijdens de Leidse 3 oktoberfeesten een vlootschouw. De betrokken schippers woonden en werkten aan hun schepen tijdens de feesten en zij lanceerden na deze eerste succesvolle vlootschouw het idee om enkele historische

Leiden is in juli 1984 opgericht en de Leidse historische haven in het Kort Galgewater is nog datzelfde jaar experimenteel geopend, met een vergunning van de gemeente voor een jaar. Bezwaren tegen het plan van omwonenden en bedrijven in de buurt werden ongegrond verklaard. Na evaluatie volgde een positief advies voor het afgeven van een permanente vergunning voor 16 schepen - inclusief vergunning tot bewoning. Tegelijkertijd werd bepaald dat het bestemmingsplan herzien moest worden. De gemeente stelt in 1985: ‘Aangezien authentieke bedrijfs vaartuigen van historisch belang zijn, is beschikbaarstelling van havenfaciliteiten een wezenlijke bijdrage aan het behoud van dat cultuurgoed.’ Ondanks deze positieve intentie, is de aanpassing aan het bestemmingsplan pas in 1990 afgerond.

Vanuit de gemeente De gemeente Leiden geeft in diverse notities blijk van de zorg die ze heeft voor het water en het erfgoed in de stad. Zowel in het verleden als naar de toekomst toe speelt water een belangrijke rol. Opvallend is wel dat het maritiem erfgoed zelden expliciet genoemd wordt in beleidsnota’s.

24

6) Waterplan Leiden 2005-2015, gemeente Leiden, 2005. 7) Leiden Stad van Ontdekkingen. Profiel Leiden 2030, gemeente Leiden, 2004 (herzien in 2007). 8) Beleidsvisie Watertoerisme Leiden 2000-2020, Een stad zonder water heeft geen vroeger of later, gemeente Leiden, 2003.

Over het gebied rond de haven is opgenomen dat ‘belangrijke historische elementen in de wijk [als] de nog aanwezige Morspoort aan het eind van de Morsstraat en het gebouwencomplex van de Stadstimmerwerf met zijn typische trapgevel tegenover het Galgewater [het behouden waard zijn].’ De haven zelf wordt niet expliciet genoemd in het bestemmingsplan.

Water en erfgoed Het water in Leiden is belangrijk in het totaal van erfgoed in de stad. In 2005 is de Erfgoednota opgesteld, waarin expliciet de cultuurhistorische betekenis van het watererfgoed is benoemd: ‘De cultuurhistorische identiteit van Leiden wordt mede bepaald door de ligging van de stad aan de rivier de Rijn, de open en inmiddels gedempte grachten, de stadswallen en parken en ook de watergebieden en landgoederen in de omgeving. De bescherming tegen het water staat hoog op de nationale agenda (…) Door de interesse voor het water staat ook het watererfgoed tegenwoordig volop in de belangstelling. Het herstel van oude gedempte grachten of het weer aanbrengen van de oude meandering in gekanaliseerde beken blijkt in modern waterbeheer meer en meer een reëel alter natief te worden.’

9) Bestemmingsplan Binnenstad II (2007, herzien in 2009), gemeente Leiden, 2007. 10) Sinds 1991.



Natuurlijk is het water niet alleen te beleven vanaf de kant, water beleef je

De gemeente loopt voorop door in 2003 de Beleidsvisie Watertoerisme 2000-2020 te presenteren, waarin het gemeentelijk stimuleringsbeleid watertoerisme is opgenomen.8) Steden als Utrecht en Dordrecht zijn geïnteresseerd in de Leidense aanpak. In de nota wordt het Galgewater expliciet genoemd als eerste museumhaven voor historische bedrijfsvaartuigen en ingezet in het aantrekken van ‘watertoeristen’. De haven wordt bijvoorbeeld ingezet als publiekstrekker bij de herdenking van het 350-jarig bestaan van de trekvaartroute tussen Leiden en Haarlem.

Water en ruimte Ruimtelijke ordening wordt vast gelegd in bestemmingsplannen. Het Bestemmingplan Binnenstad II van de gemeente Leiden gaat over het gebied waarin zich ook de historische haven bevindt.9) In het bestemmingsplan wordt blijk gegeven van het besef dat het behoud van historie van waarde is voor de stad: ‘Het beleid is hier gericht op het behouden en versterken van het historische karakter [van de Leidse historische binnenstad]. De aanwijzing van de binnenstad tot beschermd stadsgezicht 10) ondersteunt dit beleid.’ De bescherming richt zich volgens het bestemmingsplan onder meer op het ‘patroon van straten en waterlopen’.

|

|

Het water centraal Water is beeldbepalend voor het gezicht en de sfeer van Leiden. Het water beleefbaar maken voor inwoners en toeristen is voor de gemeente een continu proces, waarin steeds bijsturing nodig is. Daarom zijn er beleidsnota’s opgesteld waarin het water centraal staat, bijvoorbeeld het Waterplan Leiden 2005-2015. Een van de speerpunten in de nota is het water beter zichtbaar en bereikbaar te maken. ‘Op sommige plaatsen is het water vanaf de kant niet of nauwelijks zichtbaar en slecht openbaar toegankelijk, terwijl dit ongewenst is. Hier door beleef je het water vanaf de kant nauwelijks meer.’ 6)

ook op het water. En gezien vanaf het water krijgen de stad en de monumenten een heel nieuw perspectief. Ook hier heeft de gemeente oog voor, zo blijkt uit de toekomstvisie: ‘De binnenstad deels vrij maken van autoverkeer en het vervolmaken van de Singelparkroute, zodat wandelaars alle ruimte krijgen. Dit versterkt het historische karakter van de stad, maakt het aantrekkelijker voor bezoekers en maakt de monumenten van de stad beter zichtbaar, ondermeer vanaf het water.’7)

26

Deze beeldende beschrijving van de waarde van water voor de identiteit van Leiden is vastgelegd in vier hoofddoelstellingen: • het optimaal benutten en beschermen van het cultureel kapitaal van Leiden; • het bevorderen van een optimale cultuurdeelname en cultuur beleving; • het ontwikkelen van een leefbare en duurzame stad in een dynamische randstedelijke omgeving rekeninghoudend met de unieke historische waarde; • de (door)ontwikkeling van de (o.a. historische) identiteit van Leiden ten behoeve van het cultuurtoerisme.

Concluderend De gemeente Leiden is in een vroeg stadium en voortvarend begonnen met de opzet van een haven voor historische schepen: zij verklaarde de bescherming van authentieke bedrijfsvaartuigen van historisch belang en erkende dat havenfaciliteiten van wezenlijk belang zijn voor het behoud van dat cultuurgoed. Op basis van de gemeentelijke nota’s en de gehoorde schippers ontstaat echter de indruk dat de aandacht voor de historische haven verflauwd is en dat het tot bloei brengen van de haven gestagneerd is, mede doordat de gemeente

Bestemmen Het is jammer dat de mogelijkheden voor het opnemen van maritiem erfgoed in het bestemmingsplan onbenut zijn gelaten.11) Het is goed mogelijk de historische haven via het ruimtelijk beleid als een verbinding tussen het water en het cultuur historisch erfgoed in te zetten. Daar mee kan de gemeente sturen op de noodzakelijke voorwaarden voor een succesvolle en dynamische historische

haven. Door het inkrimpen van de zestien ligplaatsen in de haven tot de uiteindelijke negen is de massa die nodig is om de haven tot bloei te brengen verdwenen. Door strakke eisen te stellen aan de kwaliteit van de schepen die aanspraak maken op een ligplaats kan de gemeente het historische aanzicht van het Galgewater versterken. En met deze eisen hadden de Stichting Historische Haven Leiden en de gemeente bovendien de handen ineen kunnen slaan om schippers te sommeren hun restauratieverplichtingen na te komen. De bewoners en bezoekers van Leiden, de beherende stichting in Leiden en de gemeente kunnen vanzelfsprekend alsnog veel baat hebben bij de opname van het maritieme ensemble van de historische haven met varend erfgoed in de cultuurhistorische paragraaf van het bestemmingsplan. Verbinden De gemeente spreekt in diverse nota’s van het verbinden van waterbeleid met het cultuurhistorisch erfgoed beleid. Door het maritiem erfgoed in het ruimtelijk-, water-, cultureel en toeristisch beleid te integreren kan deze ambitie worden waargemaakt. De gemeente Leiden krijgt met de

11) De vaste procedure voor inspraak en klachtenafhandeling bij de totstandkoming van bestemmingplannen biedt eveneens houvast aan de beleidsmakers over de afhandeling van klachten.



Daarom schetst het enige verbazing dat in de nota de haven bewust níet wordt aangewend om de doelstellingen te realiseren: ‘Leiden kent sinds 1984 de historische haven aan het Galgewater en daarnaast de historische haven aan de Oude Vest / Oude Singel. De schepen in deze havens zijn

niet goed raad weet met de vraag op welke manier men roerende monumenten zoals varend erfgoed beleidsmatig zou kunnen beschermen. Als de historische haven van Leiden wil uitgroeien tot een dynamische historische stadshaven, dan zou de gemeente Leiden in samenspraak met de Stichting Historische Haven Leiden een reactiveringsplan kunnen opstellen. Hiervan kunnen een inrichtingsplan, beheerplan en activiteitenplan deel uitmaken. De meerwaarde van de historische haven en de afspraken uit deze plannen kunnen dan consequent in het gemeentelijk beleid op het gebied van ruimtelijke ordening, stadsontwikkeling, cultuur, recreatie en toerisme opgenomen worden.

|

|

De doelstellingen raken maatschappelijke thema’s als participatie, leefbaarheid en aantrekkingskracht van de stad op bewoners en toeristen. Door in te zetten op beleefbaar erfgoed wordt bijgedragen aan deze thema’s. En de historische haven is toegankelijk en een belevenis voor jong en oud!

een waardevol onderdeel van het historische stadsgezicht. Net als tijdens het opstellen van de Monumenten nota 1991 zijn wij echter van mening dat bescherming van roerende monumenten niet tot de taken en de mogelijkheden van de gemeente behoort. Schepen, trams, auto’s en dergelijke zijn uit de aard der zaak roerend, waardoor bescherming en hand having moeilijk is. Plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst vinden wij een voor deze categorie erfgoed onpraktisch en te arbeidsintensief instrument. Net als bij roerende zaken als schilderijen en meubels vormt alleen het eventueel verwerven van het betreffende object een uitvoerbare vorm van bescherming door de gemeente.’

beschrijving van de cultuurhistorische waarde van het maritiem erfgoed in het bestemmingsplan een instrument aangereikt waarmee zij beter gebruik kan maken van de inhoudelijke mogelijkheden van het aan wezige nautische erfgoed. Daarmee wordt de stagnatie die nu op het gebied van de historische haven en het varend erfgoed geconstateerd is verholpen.

28

Verruiming mogelijkheden voor gemeente Leiden De toevoeging van de cultuurhistorische paragraaf aan bestemmingsplannen, zoals door de minister van OCW is voorgesteld in de Beleidsbrief Modernisering Monumentenzorg, geeft ook de gemeente Leiden de mogelijkheid om het maritieme erfgoed als ensemble op te nemen in het bestemmingsplan. De gemeente kan vervolgens de bescherming, hand having en verdere ontwikkeling en benutting van de historische haven inclusief het varend erfgoed prima opnemen in het gemeentelijk beleid.

12) In de aanwijzing van het centrum van Zierikzee tot beschermd stadsgezicht wordt het monumentale belang van het historisch centrum benadrukt: ‘[...] Ter bescherming van het bovengenoemde historisch en ruimtelijk karakter van het beschermd stadsgezicht is voor dit gebied een dubbel bestemming opgenomen.’ En hoewel hier sprake is van het ruimtelijk element wordt de Oude Haven niet benoemd. Hoewel de haven zich in het gezicht bevindt, gaat de aandacht in de beschrijving hoofdzakelijk naar de bebouwde omgeving. Dit hangt samen met de toenmalige wettelijke focus van de beschermde dorps- en stadsgezichten op de gebouwde omgeving en de daarin voorkomende (Rijks-)monumenten. 13) Doel van de Stichting was (en is) het inrichten en beheren van de historische haven in Zierikzee als museumhaven en het behoud van authentieke scheepstypes in het algemeen, met het accent op vaartuigen die traditioneel in het Deltagebied van de provincie Zeeland voorkwamen. De stichting tracht haar doel te verwezenlijken door de aankoop en restauratie van schepen; het bieden van ligplaatsaccommodatie in de museumhaven; het verzamelen van kennis en documentatie, het geven van voorlichting en het bieden van de mogelijkheid tot het bezichtigen van de schepen. 14) Het Openluchtmuseum in Enkhuizen is in dezelfde tijd vanwege te hoge onderhoudskosten van deze methode afgestapt.



Er moesten in de museumhaven natuurlijk historische schepen komen. Daar was een taak voor de stichting en de vereniging gezamenlijk weggelegd. De belangrijkste vraag bij het verwerven van schepen was: hoe aan schepen te komen en hoe de schepen te beheren. Pogingen van de stichting om schepen van andere behoudorganisaties in de haven een ligplaats te geven liepen op niets uit. Vervolgens werd gekozen voor de oplossing om zelf schepen in eigendom te nemen, ze te restaureren en ze in de haven neer te gaan leggen.14) Deze manier van behoud is uitermate kostbaar, en anders dan particuliere eigenaren die met hun schip kunnen varen en daarmee kosten terugverdienen, werd in Zierikzee nauwelijks met de schepen gevaren. Intussen vormden de schepen die vanaf het

|

|

2. Zierikzee Laveren met nautisch erfgoed In 1989 verkeerde de Oude Haven van Zierikzee in een weinig florissante toestand. De Oude Haven, die eigendom is van de gemeente werd in 1989-1990 aangepakt en opgeknapt. De haven ligt in het stadscentrum, dat sinds 1991 aangewezen is als beschermd stadsgezicht.12) In de periode waarin het groot onderhoud werd gepleegd, zijn plannen ontstaan om de Oude Haven in te richten als museumhaven. Daarvoor bracht de gemeente in 1991 enkele voor zieningen aan. De inrichting met historische schepen werd een taak van de Stichting Museumhaven Zierikzee samen met de daaraan verbonden vriendenvereniging die in 1990 is opgericht.13) In 1992 werd de museumhaven geopend.

Oude Haven Zierikzee

30

De museumhaven kwam na dit besluit in zwaar weer. De noodzaak voor een eigen reparatie- en restauratiewerf werd nog groter: hiermee konden de onderhoudskosten van de schepen ingeperkt worden. In 2002 werd door de Stichting Renesse een oude houtloods verkregen, waarin de Stads- en Commerciewerf werd

Water en ontwikkeling Ondanks de voorzichtigheid van de gemeente ten aanzien de exploitatie van de stichting onderkent zij het belang van historisch erfgoed voor de stad Zierikzee. In het Meerjaren Ontwikkelingsplan stedelijke vernieuwing 2005-2009 ligt de nadruk op de cultuurhistorische waarden van de stad: ‘Het beleid is erop gericht om het historisch- stedelijk karakter van de stad te

31

Water en ruimte Ook uit de ruimtelijke nota blijkt dat de gemeente oog heeft voor het belang van het cultuurhistorische erfgoed voor de gemeente. In het bestemmingsplan ‘Bebouwde kom Zierikzee’ dat in 2009 in werking is getreden, wordt gesteld dat ‘het historische karakter van de binnenstad voor een hoeveelheid van functies van essentieel belang is en dan ook nadrukkelijk beschermd en waar mogelijk uitgebouwd en versterkt dient te worden.’ De Oude Haven krijgt in het bestemmingsplan de bestemming van museumhaven toegekend. Dit biedt goede kansen om instrumenten te ontwikkelen



Zowel de provincie Zeeland als de gemeente Zierikzee promootten begin jaren ’90 cultuurhistorie als belangrijk aspect van het toeristischrecreatief beleid. De Stichting Museumhaven liet in dat verband in 1995 een haalbaarheidsanalyse uit voeren naar de ontwikkeling van een Zeeuws kustvisserij-, binnen- en beurtvaartmuseum annex een scheepsreparatie- en restauratie werkplaats, later aangevuld met horeca en een nautische souvenirshop. De plannen voor de museum haven hadden een integrale opzet:

Vanuit de gemeente De relatie tussen de gemeentelijke overheid en de Stichting Museum haven valt uiteen in twee periodes: tot 1998 trokken stichting en gemeente samen op bij het tot stand brengen van de museumhaven. Maar na de gemeentelijke herindeling in 1997 kwamen de nieuwe gemeente Schouwen-Duiveland en de stichting tegenover elkaar te staan.

ersterken. […] Zierikzee is een plaats v met geweldig cultuurhistorisch potentieel dat op dit moment onvoldoende wordt benut. […] Ook door structurele ingrepen in de verblijfskwaliteit en in de ruimtelijke omgeving kan een culturele kwaliteitsslag worden gemaakt. Centraal in deze kwaliteitsslag dient te staan de versterking van de samenhang (door verbindingszones) tussen de gebieden: Nieuwe Kerk, Nieuwe Haven, Havenplein, Oude Haven. Door deze kwaliteitsslag en door het benutten van de cultuurhistorie, wordt Zierikzee zowel aantrekkelijker voor de eigen bewoners om te wonen als voor de toeristen als verblijfplaats.’

|

|

midden van de jaren negentig een ligplaats in de museumhaven van Zierikzee vonden een toeristische trekpleister, maar daar stonden voor de Stichting Museumhaven geen inkomsten tegenover. Ook werden de schepen niet bewoond.

men wilde economische, maatschappelijke, educatieve en culturele opbrengsten behalen door een toeristische trekpleister te zijn met openluchtevenementen en exposities, waar vrijwilligers en werkloze jongeren scheepsonderhoud konden leren. De gemeenteraad van de nieuwe gemeente Schouwen-Duiveland wees de plannen in 1998 echter af vanwege de vrees dat de exploitatie niet rond zou komen door de hoge restauratieen onderhoudskosten van de schepen.

erealiseerd. De werf opende in 2004. g Vrijwilligers restaureren nu de schepen en kijkers op de werf brengen middels giften geld in het laatje. De exploitatie is daarmee aanzienlijk verbeterd. Toch bleven de cijfers in het rood en pas nadat de stichting in 2004 gedreigd had alle schepen uit de museumhaven weg te halen, haalde de gemeente bakzeil en kwam er een structurele subsidie voor de exploitatiekosten van de museumhaven.

waarmee de museumhaven ondersteund wordt. Ook in het Beleidsplan musea 20072010 wordt de museumhaven besproken als een van de musea die de gemeente rijk is.15) In de werkgroep die dit beleidsplan heeft opgesteld had een van de bestuursleden van de Stichting Museumhaven zitting.

32

3. Den Helder Een schat aan maritiem verleden Het voormalige werfcomplex van de Oude Rijkswerf Willemsoord in Den Helder beslaat naast de grachten en het overige water 40 hectare, bestaande uit monumentale bebouwing en dokken. Van 1827 tot 1993 was het de belangrijkste reparatie-inrichting van de marinevloot. Op beperkte schaal werd er ook nieuw gebouwd. In 1995 droeg de Koninklijke Marine de helft van het complex over aan de gemeente Den Helder, later volgde de rest. De gemeente saneerde het terrein, sloopte een deel van de gebouwen en restaureerde wat overbleef. Sinds 1997 heeft het complex de status van Rijksmonument. In december 2007 werd de Stelling Den Helder, waar de Rijkswerf onderdeel van uitmaakt aangewezen als beschermd

stadsgezicht. In 2004 opende de Stichting Nautische Monumenten Den Helder officieel haar museum haven op het Rijkswerfcomplex. Tegelijkertijd opende naast de museumhaven het reddingsmuseum Dorus Rijkers de poorten. Voorts is in de directe omgeving het Marine museum gevestigd. De Stichting Nautische Monumenten Den Helder is op 21 juni 1991 opgericht door inwoners van de stad. De stichting zocht schepen om te restaureren en vervolgens in de museum haven te kunnen neerleggen. Het aantal schepen is in de loop der jaren uitgegroeid tot zo’n 30. Een deel van deze schepen wordt beheerd door zelfstandige stichtingen, die weer zijn aangesloten bij de Stichting Nau tische Monumenten, andere schepen zijn eigendom van particulieren.



15) Beleidsplan musea 2007-2010 Eenheid in diversiteit, gemeente Schouwen-Duiveland 2007.

Museumhaven Den Helder

|

|

Concluderend Hoewel de toenmalige gemeente Zierikzee positief is begonnen met het project museumhaven, is de inzet op de haven na de gemeentelijke herindeling niet doorgezet. De oorzaak hiervan lag in de kanttekeningen die de gemeenteraad plaatste bij de werkwijze van het stichtingsbestuur. Dit heeft een verwijdering tussen gemeente en stichting teweeg gebracht. Inmiddels zijn de contacten verbeterd en kunnen de stichting en gemeente nu in eendracht gaan werken aan de verdere opbouw van de museumhaven. Dat de gemeente het belang van de museumhaven onderkent, blijkt inmiddels zowel uit de toegekende subsidie, als uit de nota’s waarin de haven niet expliciet, maar als onderdeel van het historisch karakter van de stad wel een grote rol speelt.

Bestemmen De museumhaven is met de functie ‘openluchtmuseum’ opgenomen in het bestemmingsplan. Toch bood dit te weinig duidelijkheid omtrent de gewenste functie en meerwaarde van de museumhaven voor Zierikzee. Een beschrijving van de cultuurhistorische waarden van deze haven (als onderdeel van de historische binnenstad van Zierikzee) in een cultuur historische paragraaf van het bestemmingsplan zou de bescherming van het Zierikzeese maritieme erfgoed een meer structurele plaats in het gemeentebeleid en daarmee een grotere beleidsmatige continuïteit hebben gegeven. Als de gemeente Zierikzee de museumhaven opneemt in de cultuurhistorische paragraaf van het bestemmingsplan, kan zij alsnog de integrale opzet met een cultuurhistorische, maar ook een economische, sociaal-maatschappelijke, educatieve en culturele meerwaarde verder proberen te ontwikkelen. Dit zal leiden tot een dynamische museumhaven die meer doet dan fungeren als ‘stoffering voor de stad’.

5

De Stichting Nautische Monumenten huurt sinds 2002 Gebouw 73, ten behoeve van het uitvoeren van restauratiewerk. Historische schepen kunnen in de museumhaven Willemsoord een ligplaats krijgen als ze niet jonger zijn dan 50 jaar, als de eigenaren lid zijn van een behoudorganisatie en het schip hebben ingeschreven in het Nationaal Register Varende Monu menten en als het vaartuig een relatie met de Kop van Noord-Holland heeft. Ook moet de eigenaar bereid zijn zich aan te sluiten bij de Stichting Nautische Monumenten Den Helder en een restauratieplan kunnen overleggen.16) 34

5

A 3 2

2 4 B

5

1

16) Veel van de schepen die in de museumhaven van Den Helder hun ligplaats hebben gekozen, maken dagtochten met betalende passagiers en nemen elders in Nederland deel aan evenementen en wedstrijden voor varende monumenten.

C 35 Oude Rijkswe rf Willem soord, Den Helder

A B C

Willemsoord Zuid Buitenveld Bassin

In het Uitwerkingsplan wordt het plan Zeestad Den Helder verder ingevuld.

1 2 3 4 5

Ligplaats passanten Kade Bruine vloot Kade Witte vloot Boerenverdriet Museumhaven

Uitsnede van het zuidelijke gedeelte van het uitwerkingsplan Haven volgens de gebiedsvisie van Zeestad BV met daarop de museumhaven (5) en omgeving.



De gemeente is al een aantal jaren op zoek naar de beste manier om het complex een zinvolle functie voor de stad Den Helder te geven. Dit blijkt onder andere uit het grote aantal nota’s en beleidsstukken dat de laatste jaren het licht heeft gezien en waarin het Rijkswerfcomplex een rol speelt. In tegenstelling tot in andere gemeenten benoemt de gemeente Den Helder het complex met grote regelmaat in beleidsstukken.

|

|

De concurrentie tussen de verschillende havens voor historische schepen bij het aantrekken van schepen wordt sterker. Maar ondanks een jarenlange lobby van de Stichting Nautische Monumenten heeft het tot 2006 geduurd voordat de gemeenteraad van Den Helder toestemde in een aanpassing van de havenverordening waardoor historische schepen een gratis ligplaats in de museumhaven kregen.

Vanuit de gemeente Het heeft lang geduurd voordat Den Helder een echte museumhaven kreeg. Hoewel de Stichting Nautische Monumenten in 1991 is opgericht duurde het tot 2004 voordat er werkelijk een museumhaven werd geopend. Dit kwam voor een belangrijk deel doordat de Rijkswerf in 1995 eerst door de gemeente gerestaureerd en deels gesaneerd moest worden; het laatste gerestaureerde gebouw werd in 2004 opgeleverd.

36

Uit de visie blijkt dat Den Helder veel maritiem erfgoed heeft, waaronder de museumhaven, dat actief wordt ingezet bij de gebiedsontwikkeling van de stad. Het erfgoed als geheel wordt aangemerkt als een economische pijler waar geld voor dient te worden uitgetrokken. Hiervan profiteert ook de museumhaven. Zeestad Den Helder Met de ‘Gebiedsvisie Zeestad Den Helder’ uit 2008 in de hand is de nieuwe Zeestad BV bezig met de realisatie van een grootschalig gebieds ontwikkelingsplan. Den Helder moet weer een aantrekkelijke woonen recreatiestad worden. Ook hier vervult de haven met onder meer het daarin liggend varend erfgoed een decoratieve functie: ‘Ook is de ontwikkeling van een maritiem programma en woonmilieus met

zicht op de haven en de zee bepalend voor de identiteit. Daarnaast wordt het havenfront bij de stad betrokken door de ontwikkeling van Willemsoord [de Rijkswerf] tot een volwaardig en compleet stadsdeel met een menging van functies, zoals wonen, werken, uitgaan, kunst en cultuur.’ Het uitwerkingsplan is gekoppeld aan de gebiedsvisie. De herinrichting van de havenbuurt is een cruciaal onderdeel van het plan. Daarvoor is het maritieme programma Het Natte Dok bedacht: ‘In Het Natte Dok liggen zeiljachten en langs de kades liggen kotters, oude vissersboten en boten van de sportvisserij. De dokken worden ook voor maritieme doel einden gebruikt, bijvoorbeeld als tentoonstelling van historische schepen, opstapplaats voor charter schepen of museale werffunctie. […] Het Werfkanaal en de Maritieme Binnenhaven blijven in gebruik als museumhaven voor historische schepen. Het nautische, historische karakter van Willemsoord wordt hierdoor versterkt. Dit geldt ook voor de kleinschalige museale werfactiviteiten van de Stichting Nautische Monumenten op de helling, gelegen aan de kade van de Maritieme Binnen haven.’

Concluderend In 2008 sprak de wethouder zijn waardering uit over het vele werk dat door de talloze vrijwilligers in de museumhaven wordt verricht om het nautisch erfgoed in een goede conditie te brengen en te houden. Toch zijn de museumhaven en -werf en het daarin liggende varend erfgoed niet coherent en consistent in de beleidsplannen en -nota’s terug te vinden. De gemeente ondersteunt de Stichting Nautische Monumenten wel financieel en geeft hiermee blijk van de aandacht die er is voor het behoud van dit specifieke erfgoed. De indruk ontstaat dat het nautisch erfgoed in Den Helder te lijden heeft onder de grootschaligheid van de overige plannen op het gebied van ruimtelijke ordening, stedelijke herinrichting, cultuur beleid, recreatie en toerisme. Door specifiek beleid op te stellen voor het nautisch erfgoed waar Den Helder zo rijk aan is, ontstaan kansen voor de toekomst die op alle boven genoemde terreinen een positief effect hebben. De zee, de haven, de werf en de schepen zijn allemaal elementen die bij de maritieme identiteit van de stad horen. Door sterker in te zetten op de samenhang tussen deze elementen kan de museumhaven verder tot bloei komen.



In 2007 presenteert de gemeente een ‘Strategische visie 2020’. Op diverse plaatsen is hierin sprake van het nautisch erfgoed: ‘Ook op het gebied van maritiem historisch erfgoed heeft Den Helder veel te bieden, zoals de Bonaire, het Lichtschip Texel en de Schorpioen. De gerestaureerde Oude Rijkswerf Willemsoord wordt verder

ontwikkeld tot een aantrekkelijk, open, levendig stadsdeel grenzend aan het Stadshart.’ Het vierde doel van de visie zet in op recreatief gebruik van het erfgoed: ‘Toerisme en recreatie worden geprofessionaliseerd, gebaseerd op enerzijds de rust, ruimte en natuur in Den Helder en anderzijds op het in de gemeente aanwezige (maritiem) cultuurhistorisch erfgoed. De kwaliteitsslag beoogt hogere bestedingen in deze economische pijler.’

|

|

Nautisch erfgoed als katalysator In 2002 heeft de gemeente de ‘Nota Cultuurhistorische waarden’ uitgebracht. Doel van de nota is om het Rijkswerfcomplex in ruimtelijke zin bij de stad te betrekken. De nota bevat een aparte paragraaf ‘bescherming nautische monumenten’. Hierin wordt gewag gemaakt van het beleidsvoornemen de nautische monumenten met een binding met de stad te beschermen, gezien de historische band van Den Helder met het water en de scheepvaart. De bescherming wil de gemeente realiseren door: • het creëren van ligplaatsen en goede afmeermogelijkheden en het hanteren van aantrekkelijke haventarieven; • het bieden van restauratiefaciliteiten (tegen betaling) op een passende plek in het stadsbeeld; • het creëren van een museumhaven speciaal voor de historische schepen; • het opnemen van een praktische regeling in de monumenten verordening ter ondersteuning van de bescherming.

Bestemmen Op dit moment is het varend erfgoed nog niet opgenomen in de bestemmingsplannen. De gemeente Den Helder kan in de toekomst nog meer profiteren van de aanwezigheid van een erfgoedvloot in een sterk ensemble met de oude Rijkswerf. Als het stadshaven-ensemble ‘museumhaven - museumwerf - varend erfgoed’ in

Den Helder opgenomen wordt in een cultuurhistorische paragraaf van het bestemmingsplan, krijgt het een duidelijker plaats en functie in alle beleidsterreinen (economisch, ruimtelijk, toeristisch en sociaal-cultureel). Het cultuurhistorisch waardevolle ensemble zou op die manier het decoratieve niveau, waarop het momenteel in de nota’s figureert, overstijgen.

Museumhaven Spak enburg

38 |

17) ‘Botters’ zijn houten vissersschepen die visten op de voormalige Zuiderzee.



Na het verdwijnen van de traditionele visserij door onder meer de aanleg van de Afsluitdijk, werd de Oude Haven in de jaren zestig van de twintigste eeuw jachthaven. Sinds 1975 hebben steeds meer particulieren oude vissers schepen gekocht. Schepen zijn opnieuw in de vaart gebracht, nu als recreatievaartuig. Toch werd het voortbestaan van de werf economisch steeds moeizamer, totdat de gemeente de gebouwen van de werf overnam en aan een stichting in beheer gaf. De stichting heeft de werf weer tot bloei gebracht. De werf is nu voor publiek toegankelijk en in één van de loodsen is een bezoekerscentrum ingericht.

|

4. Spakenburg Hoe het ook kan De museumhaven ‘Oude Haven van Spakenburg’ is opgebouwd uit drie componenten: de haven zelf, de aan de haven liggende botterwerf17) en de actieve belangenvereniging van bottereigenaren ‘Bruine vloot van Spakenburg’. De Oude Haven bestaat al zo’n 600 jaar, net zo lang als het plaatsje Spakenburg zelf. De museumhaven wordt beheerd door de gemeente. De gemeente voert een voor de botters gunstig ligplaatsen beleid: met name traditionele (vissers-)vaartuigen zijn welkom in deze haven. Zij krijgen in de haven subsidie op hun ligplaatsgelden. Hiervoor hanteert de gemeente sinds 1988 een speciale subsidieverordening.

40

Inzet op de schepen en de haven De gemeentelijke steun voor het varend erfgoed is al vroeg begonnen en heeft ook vruchten afgeworpen. In de provinciale beschrijving in het kader van het Monumenten Inven tarisatie Project (MIP) uit 1992 wordt het havengebied in Spakenburg als een gebied met bijzondere cultuurhistorische waarde aangemerkt: ‘Zeer karakteristiek voor Spakenburg is de aan de Oude Haven en de Oude Schans gelegen scheepswerf.’ Wat er als gevolg van de focus op het onroerend goed in de beschrijvingen niet is opgenomen, is het varend erfgoed dat bij de helling een ligplaats heeft, terwijl de schepen de haven tot een echte haven maken.

Dit is een goed voorbeeld van de integratie van het nautisch erfgoed van Spakenburg in het geheel van het (ruimtelijk) beleid. De reden voor deze herinrichting is een economische (het aanwezige winkelgebied een nieuwe impuls geven, waardoor het voor bewoners en toeristen aantrekkelijker wordt). In 2005 is het proces in werking gezet om het centrum van Spakenburg aan te wijzen als beschermd dorpsgezicht. Opvallend is dat in het Bestemming plan van 2008, vooruitlopend op de aanwijzing tot beschermd gezicht de gemeente de betekenis van het varend erfgoed noemt als onderdeel van het nautisch ensemble museumhaven botterwerf - varend erfgoed. Dit

ondanks dat er op dat moment in de bestemmingsplannen bij beschermde dorpsgezichten geen voorziening was om het varend erfgoed te benoemen en te waarderen. De beschrijving in het bestemmingsplan van het voor Spakenburg zo belangrijke toerisme ruimt een prominente plaats in voor het nautische erfgoed: ‘Ongetwijfeld is het meest karakteristieke element de Oude Haven met de daarin liggende historische vissersschepen in combinatie met de gerestaureerde scheepstimmerwerf. Via het enkele jaren geleden vastgestelde ligplaatsenbeleid is de haven omgevormd tot een zogenaamde museumhaven. [...] Evenementen, zoals de Spakenburgse dagen, de visserijdagen en de monumentendag en de recreatieschepen die dan Spakenburg aandoen genereren een redelijke toeristenstroom.’18) Het nautisch erfgoedensemble komt in dit bestemmingsplan structureel aan bod. Deze passages kunnen beschouwd worden als aanknopingspunten voor een manier waarop in de toekomst in de cultuurhistorische paragrafen van bestemmingsplannen met het nautisch erfgoed kan worden omgegaan. Ook uit andere beleidsnota’s blijkt

hoe belangrijk het varend erfgoed is voor Spakenburg. In de Erfgoednota zijn varende monumenten als specifieke categorie opgenomen in het erfgoedbeleid.19) En de haven wordt genoemd als bepalend element voor de aantrekkelijkheid van Spakenburg, zowel voor toeristen als voor inwoners. Specifiek worden botters en de botterwerf genoemd.20) Juist het mobiele, varend erfgoed wordt in deze gemeente opvallend gewaardeerd. Concluderend Het varend erfgoed neemt in de gemeente Bunschoten reeds vele jaren een vooraanstaande plaats in. Deze plaats krijgt het onder andere door de duidelijke visie van de gemeente op het nautisch erfgoed, waardoor dit erfgoed geïntegreerd is in het gemeentelijk erfgoedbeleid én in het ruimtelijke ordeningsbeleid. Nautisch erfgoed speelt op toeristisch, economisch, planologisch en cultureel niveau integraal een rol. Niet voor niets prees de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM)21) ter gelegenheid van de inspraakronde voor de totstandkoming van de erfgoednota

18) Bestemmingsplan, gemeente Bunschoten 2008. 19) Erfgoednota, gemeente Bunschoten 2008. 20) Visie en Actieplan voor een samenhangend cultuurbeleid, gemeente Bunschoten 2008. 21) Nu Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE).



Weliswaar neemt het nautische erfgoed in allerlei gemeentelijke beleidsstukken geen overmatig grote plaats in, het komt wel telkens terug. Zo wordt in de toekomstvisie van de gemeente Bunschoten van 2001 expliciet gerefereerd aan het nautisch erfgoed, en dit keer draait dat om het ensemble van haven en werf: ‘ [...] vanuit een toeristisch perspectief wordt rond de historische scheepstimmerwerf ruimte voor een museumhaven gecreëerd.’ Het hierop gerichte beleid is volop in uitvoering: de museumhaven is er en wordt steeds verder uitgebreid en de Oude Haven wordt inderdaad gereconstrueerd.

|

|

Vanuit de gemeente De gemeente Bunschoten heeft vanaf het begin een positieve en onder steunende houding jegens het varend erfgoed aangenomen. Zij nam samen met de bottereigenaren het initiatief tot de visserijdagen, zij steunde de opzet van de museumhaven, zij hielp met de redding en restauratie van de botterwerf, zij voert een voor de bottervloot gunstig ligplaatsenbeleid en zij gaf de Vereniging Bruine Vloot de Visafslag in gebruik. Intussen heeft zij via haar erfgoedbeleid en de visie op de cultuurhistorie een verdere uitbreiding en verankering van de rol van het nautische erfgoed in de gemeente vastgelegd.

de integrale aanpak die de gemeente op het erfgoedbeleid toepast. Doordat de gemeente duidelijk is in haar visie en consistent in haar beleid ten aanzien van het nautisch erfgoed is er in de gemeente Bunschoten een soepele samenwerking tussen particulieren en overheid ontstaan, en daar hebben beide partijen voordeel van. De conclusie lijkt daarom gerechtvaardigd dat het varend erfgoed wel vaart bij de gemeentelijke ondersteuning op basis van een duidelijke visie en een daaruit voortkomend geïntegreerd beleid op alle beleidsterreinen waarmee het raakvlakken heeft. 42

5. Leeuwarden Varend erfgoed nooit weggeweest De museumhaven Leeuwarden is nog jong: zij is in 2004 gerealiseerd en in 2005 geopend. Een reden dat de opening van een museumhaven in Leeuwarden, een waterstad bij uitstek, zo lang op zich heeft laten wachten, is dat het varend erfgoed er eigenlijk nooit weg is geweest. Het beleid dat de gemeente al jaren in de praktijk voerde is in de nota ‘Lig plaatsenbeleid op de helling’ uit 2000 schriftelijk vastgelegd. Uitgangs punten van dit beleid zijn onder andere: ‘Uit het oogpunt van volkshuisvesting is het gewenst dat Leeuwarden een ruime keuze biedt aan woningtypen en woonmilieus; het in voldoende mate kunnen (blijven) aanbieden van ligplaatsen voor

verschillende typen woonschepen past in dat beeld.’ Waar elders in het land het bewonen van schepen vaak een probleem vormt, is in Leeuwarden bewoning juist uitgangspunt. Wat hier de aandacht vroeg was welke schepen waar het beste zouden kunnen liggen. Hierbij is als leidraad genomen dat historische schepen het beste tot hun recht komen in de historische binnenstad. In de museum haven aan de Willemskade NZ zijn zestien ligplaatsen voor historische schepen beschikbaar, die zijn opgenomen in de A- of B-categorie van het Nationaal Register Varende Monumenten van de FONV. Had de gemeente Leeuwarden dus al langere tijd ruimte geschapen voor varend erfgoed, pas met de nota ‘Ligplaatsenbeleid op de helling’ is het voorstel tot inrichting van een



Museu mhaven Spakenbu rg

Museumhaven Leeuwarden

|

|

Was de Spakenburger bottervloot rond het midden van de jaren tachtig

vrijwel geheel in handen van nietSpakenburgers, in 2009 is de interesse van de Spakenburger bevolking voor het eigen erfgoed aanzienlijk toegenomen, getuige het feit dat intussen zeker de helft van de botters in de museumhaven eigendom is van Spakenburgers. Met enige voorzichtigheid zou men hieruit kunnen concluderen dat een door de gemeente en particulier initiatief gezamenlijk gedragen erfgoedbeleid het bewustzijn binnen de bevolking van de waarde van het eigen erfgoed ten goede komt. Opvallend is dat de verschillende elementen rond het Spakenburgs nautisch erfgoed zowel door de gemeente als door verschillende particuliere organisaties in goede harmonie gedragen worden.

44

In een beleidsregel wordt het verband tussen het beschermd stadsgezicht in Leeuwarden en de kwaliteit van de daarbinnen liggende schepen nader uitgewerkt: ‘Juist het feit, dat de delen van de grachten zich binnen het beschermd stadsgezicht bevinden, dan wel in historisch waardevolle gebieden liggen, maakt het nood

22) Nota Ligplaatsenbeleid op de helling, gemeente Leeuwarden 2000.

zakelijk dat er een toetsing van de woonschepen en de omgeving plaatsvindt. De kwaliteit van die omgeving is dus medebepalend voor de strengheid van de eisen. Binnen het beschermd stadsgezicht gelden strengere eisen dan daar buiten en in historisch waardevolle gebieden van de stad zijn de eisen weer strenger dan daar buiten. Voor voormalige binnenvaartschepen en voormalige zee schepen geldt primair de eis van historiciteit en originaliteit.’23) Het Leeuwarder ligplaatsenbeleid richt zich op ensembles van ruimtelijke omgeving en (historische) vaartuigen. Sinds het einde van de jaren negentig is Leeuwarden actief bezig om de binnenstad te verbeteren inclusief het overal volop aanwezige water. De museumhaven is vanaf het begin integraal verbonden aan de herinrichting van de binnenstad. Daarnaast is als samenwerkingsplan tussen de gemeente, de provincie en de waterschappen24) in het jaar 2000 het project ‘Leeuwarden stad van water en cultuur’ gepresenteerd. Dit plan heeft een integrale opzet met zowel een ruimtelijke als een cultuurhistorische component. En dat is precies het snijvlak van beleidsterreinen waarin

een museumhaven en het daarin liggende varend erfgoed met eventuele andere daaraan gekoppelde zaken het best lijken te gedijen. In Leeuwarden maakt de museumhaven met het varende erfgoed stevig deel uit van het gemeentelijk ruimtelijk beleid. In de Stadsvisie 2020 (2008) neemt de cultuurhistorie als één van de zeven pijlers voor de toekomstvisie voor de stad een belangrijke plek in: ‘Versterking van de cultuurhistorische potenties van de stad. Accent ligt op de binnenstad. Invulling onder andere door (binnen)stedelijke gebiedsontwikkeling, het vergroten van de ruimtelijke kwaliteit en meer evenementen.’ De museumhaven en het varend erfgoed komen niet expliciet aan bod in de visie 2020. Het lijkt er op dat nautisch erfgoed nu de museumhaven eenmaal gerealiseerd is beleidsmatig wat in de belangstelling afneemt in vergelijking met de periode 2000-2010. Concluderend Lang voordat Leeuwarden een museumhaven kreeg, gaf de gemeente al ruimte aan het bewonen van varend erfgoed in de monumentale omgeving van de binnenstad. Daarbij speelde de

23) Beleidsregel welstand ligplaatsen, gemeente Leeuwarden 2005. 24) Het latere Wetterskip Fryslân is het fusieproduct van zes Friese waterschappen.



Vanuit de gemeente De gemeente Leeuwarden heeft oog voor de beschikbaarheid van ligplaatsen en voor de kwaliteit van de schepen. In de nota ‘Ligplaatsenbeleid op de helling‘ staat dat ‘de Leeuwarder grachten jarenlang zijn gebruikt voor het vervoer van goederen. De aanblik van al die schepen maakte integraal onderdeel uit van het - fraaie - stadsbeeld. Schepen van toen maken nu vaak deel uit van het zogenaamde industriële erfgoed. In Leeuwarden leeft, zowel aan gemeentelijke als aan particuliere zijde, het idee van het realiseren van een museumhaven, waar de schepen van vroeger een plaats kunnen vinden. […] Als de realisatie van een museumhaven een verlies aan huidige ligplaatsen tot gevolg zou hebben dan zouden die ligplaatsen elders gecompenseerd moeten worden.’22)

|

|

speciale museumhaven voor Leeuwarden gepresenteerd. Het idee voor een museumhaven stamt uit de nota ‘Binnenstad Nieuwe Stad’. Via deze weg kreeg het plan voor een museumhaven ook een plaats in ‘Leeuwarden stad van water en cultuur’. Daarin werd uiteindelijk de ambitie om voor Leeuwarden ook een museumhaven te realiseren geconcretiseerd. De Stichting Museumhaven Leeuwarden heeft in 2005 het beheer van de haven over genomen van de gemeente, met dien verstande dat het fysieke beheer bij de gemeente blijft en de stichting zich bezighoudt met het selecteren van schepen en organiseren van activiteiten. Afgezien van de toelating van schepen wil de stichting in en rond de museumhaven meer doen. Zij krijgt daartoe op incidentele basis subsidie van de gemeente, waarbij de gemeente vooral graag ziet dat de stichting grote publieksactiviteiten en -evenementen organiseert. De museumhaven Leeuwarden ambieert naast het bieden van ligplaatsen aan het varend erfgoed ook een actieve sociaal-culturele rol in het Leeuwarder leven.

authenticiteit van de schepen een beslissende rol bij de toekenning van ligplaatsen in het beschermd stads gezicht van de binnenstad.

46

Museu mhaven Leeuwarden


6. De haven van Rotterdam Terecht een wereldhaven De haven van Rotterdam is in zijn eerste vorm ontstaan in de 12e eeuw. De eerste Oude Haven maakt onderdeel uit van Waterstad als een van de waterbekkens, naast de Leuvehaven, Wijnhaven, Scheepmakershaven en Haringvliet die in de 16e en 17e eeuw zijn gegraven. Door schaalvergroting in de 20e eeuw en het opschuiven van de havens naar de Europoort en de Maasvlakte verloren de binnenstede lijke havens hun positie en hun commercieel belang. In het Basisplan voor Wederopbouw dat na WOII werd gepresenteerd waren plannen opgenomen om de Oude Haven te dempen ten behoeve van de aanleg van een groot verkeersplein. De Leuvehaven werd bestemd voor de binnenvaart en er werden twee insteekhavens toegevoegd: de Bierhaven en de Rederij

haven. Toch verdween in de jaren ’70 de bedrijvigheid steeds meer uit de havens omdat de capaciteit vanwege de schaal ontoereikend bleek. Als gevolg van felle protesten in de jaren ’70 tegen het dempen van de Oude Haven en een collegewisseling werden de plannen voor het haven gebied ingrijpend gewijzigd. In de Oude Haven vestigde zich de Stichting Openlucht Binnenvaartmuseum en langs de Leuvehaven kwam het Mari tiem Buitenmuseum. Op initiatief van de Stichting Openlucht Binnenvaart museum werden de havens begin jaren ’80 aangewezen als museum haven. Het binnenstadsplan uit 1985 presenteerde Waterstad vervolgens als maritiem toeristische trekker. In 2002 zijn beide musea gefuseerd tot het Havenmuseum. Met de fusie ontstond het grootste cultuurhistorisch museum van Nederland.



Alles overziend kan worden vast gesteld dat de werkelijke integratie van de mogelijkheden van de museumhaven, bijvoorbeeld als broedplaats voor evenementen en exposities, met name in het culturele en recreatieve beleid van de gemeente, nog niet volledig tot stand is gekomen. Ter versterking van het integratieproces kunnen de vernieuwingen in het monumentenbeleid worden aangegrepen.

|

|

De museumhaven in Leeuwarden kwam voort uit een plan waarin waterbeleid en het binnenstadsbeleid al met elkaar verbonden waren. Vastgesteld kan worden dat de museumhaven en het varend erfgoed goed geïntegreerd zijn in het ruimtelijke beleid van de gemeente. Dat is een mogelijke reden dat de museum haven er, op instigatie van de gemeen te, betrekkelijk probleemloos is gekomen. Een andere reden kan zijn dat Leeuwarden al een lange traditie had in de omgang met varend erfgoed. Wel loopt de Stichting Museumhaven tegen grenzen aan waar het de organisatie van culturele activiteiten rond de haven betreft. Hiervoor kan zij inci-

denteel subsidie krijgen, wat het organiseren van jaarlijks weerkerende activiteiten rond de museumhaven lastig maakt. De Stadsvisie 2020 verbindt het cultuurhistorisch beleid met het ruimtelijk beleid op de lange termijn: dit biedt als zodanig kansen voor de verdere ontwikkeling van de museumhaven.

48

Waterstadhavens 2020 uitgebracht, waarin de toekomstige ontwikkeling van de havens wordt geschetst. Doel is Waterstad te ontwikkelen tot het kloppend Maritiem Hart van Rotterdam. Onderdeel van de ontwikkeling is het leerwerkbedrijf dat sinds enkele jaren door het Havenmuseum wordt gerund. Kansarme jongeren krijgen praktijkonderwijs en leren een ambacht of richten zich op de toeristisch-recreatieve aspecten van de haven. Om nieuwe bezoekers te trekken worden passende museale concepten bedacht die financiële ondersteuning voor de exploitatie van het museum moeten bieden. En naast leerwerkplekken biedt Het Haven museum een breed educatief palet aan voor het onderwijs. De drieslag binden - boeien - behouden is hiermee compleet. In de brede ontwikkeling van de binnenstadshavens speelt het ontwikkelbedrijf van de gemeente Rotterdam een belangrijke rol. Door het ontwikkelbedrijf is het project Waterfront ingezet, dat gestaag vordert.25) De binnenstadshavens (1600 ha.) worden nu herontwikkeld en steeds meer ondernemers durven er te investeren.

Naast duizenden woningen en nieuwe kantoren, zijn aan het waterfront veel commerciële en nietcommerciële vrijetijdsvoorzieningen gerealiseerd, zoals grote en kleine musea, een theater, promenades, attracties, discotheken, cafés en restaurants. Het programma is ingestoken vanuit de gedachte dat de havens en rivier de Nieuwe Maas in grote mate bepalend zijn voor de sfeer van de Rotterdamse binnenstad. Wonen, werken en uitgaan aan het water worden steeds belangrijker. De vrijetijdssector heeft zich ontwikkeld tot een snelgroeiende banenmotor en belangrijke vestigings-voorwaarde voor nieuwe bedrijven en bewoners. De binnenstadshavens spelen hierin een belangrijke rol.

25) 2006 was het eerste jaar van uitvoering van het programma Waterfront. Ook nu nog heeft schaalvergroting in de scheepvaart tot gevolg dat de binnenstadshavens te weinig capaciteit hebben en de professionele scheepvaart opschuift naar de buitenring om de stad.



Vanuit de gemeente De gemeente heeft in de jaren ’70 goed geluisterd naar de protesten van inwoners tegen het dempen van Waterstad en haar beleid ook aangepast met het Binnenstadsplan (1985). Al vroeg werden de havens aangewezen als museumhaven. Rotterdam profileert zich hiermee als vooruitstrevende stad door het belang van maritiem erfgoed in te zien als factor om de binnenstad aantrekkelijk en leefbaar te maken. Niet alleen in het verleden, ook met de blik op de toekomst gericht onderzoekt Rotterdam op welke manier de binnenstadshavens kunnen worden ingezet. De gemeentelijke dienst Kunst en Cultuur (dKC) van de gemeente Rotterdam heeft in 2006 de Nota Mobiel Cultureel Erfgoed opgesteld. In de nota wordt aangegeven dat er een belangrijke taak wordt gezien voor het Havenmuseum in combinatie met het Maritiem Museum ten aanzien van het selecteren, documenteren, registreren en beheren van mobiel maritiem erfgoed. De functie van havenbeheerder van Het Havenmuseum wordt steeds zwaarder. Er is overleg met de gemeente en het Havenbedrijf gaande om ook de Wijnhaven, Scheepmakers haven, Bier- en Rederijhaven onder beheer te krijgen. Omdat de gemeente inzet op de meerwaarde van de havens voor de stad is een Ontwikkelingsvisie

|

|

Met de huisvesting van beide musea in Waterstad konden de havens zich in samenhang presenteren. In de Oude Haven lagen historische schepen van particulieren en in de Leuvehaven was ruimte voor historische binnenvaartschepen, kranen en andere maritieme realia. Door het verdwijnen van commerciële activiteiten uit de havens kwam er ruimte voor de presentatie van de ontwikkeling van Waterstad en het overdragen van kennis over onderhoud en restauratie van historische schepen. De combinatie met de dwarshelling/scheepswerf Koningspoort, werken ligplaatsen bracht theorie en praktijk samen en bracht ook de levendigheid terug in de haven. De collectie van het Havenmuseum is omvangrijk en bevat zeilende bedrijfsvaartuigen, kleine werkboten, stoomschepen en motorschepen. Naast het varend erfgoed zijn in de collectie kranen, bokken, scheepsbouwmachines, stoommachines, verbrandingsmotoren en een vuurtoren opgenomen, alles in werkende staat.

Concluderend De dynamiek die de Stichting Open lucht Binnenvaartmuseum en het Maritiem Buitenmuseum sinds de jaren ‘80 hebben teruggebracht in de havens is steeds leidend in het ontwikkelperspectief. De musea zijn actief betrokken bij de verdere ontwikkeling van het gebied waar de havens aan grenzen en hebben daarmee een veel bredere taak dan con serveren alleen. Het Havenmuseum richt zich niet alleen op de eigen core business, maar zet in op leefbaarheid

en is actief betrokken bij ruimtelijke binnenstadsvernieuwing. Het brede maatschappelijk perspectief dat het Havenmuseum steeds voor ogen houdt is heel bijzonder en prijzenswaardig. Rotterdam is uniek door de schepen niet slechts in te zetten als decor voor de stad, maar op zoek te gaan naar behoud van levendigheid en leefbaarheid door schepen te restaureren, wonen en recreëren mogelijk te maken en daar passende faciliteiten voor te bieden.

Parkhaven Ut recht

50 |

In de jaren zestig gaat de aanvoer van groenten en fruit steeds meer over de

Als herinnering aan de oude bedrijvigheid rondom de voormalige Veilinghaven zijn langs de Van Zijst weg vier zand- en grindtrechters en de historische kraan teruggeplaatst. Dit is gebeurd op voorstel van de Initia tiefgroep Historische Havens. De zand- en grindtrechters zijn ingericht als atelierruimten.


Herbestemming van historische stadshavens Museu mhaven Rotterdam

weg en als de veiling naar Nieuwegein verhuist, komt er definitief een einde aan de oorspronkelijke functie van de haven en de Veilinghal. De Veiling haven wordt gedeeltelijk gedempt. In 1968 vestigt de Stadstimmerwerf van de gemeente Utrecht zich op een deel van de gedempte Veilinghaven en in 1969 krijgt het monumentale veilinggebouw een sportieve bestemming. Anno 2002 worden de Veilinghal en de Veilinghaven met respect voor het industriële verleden gerenoveerd.

|

7. Parkhaven in Utrecht Oud voor nieuw De historie van Parkhaven voert terug naar de beginjaren twintig. Bij het Merwedekanaal in Dichterswijk-West wordt in 1920 de loshaven gegraven, waarlangs zich in rap tempo tal van handelaren in bouwmaterialen vestigen. Kort daarna wordt, in samenhang met de bouw van de grote hal voor de groenten- en fruitveiling, de Veilinghaven aangelegd. De Veilinghal- en haven blijken een groot succes, ook omdat de markten van het Paardenveld en Vredenburg daarheen worden overgebracht. In 1948 komt er een tweede en in 1960 nog een derde veilinghal bij. Langs de haven waren diverse spoorlijnen aanwezig voor het transport ten behoeve van de veiling.

52

De gemeente Utrecht heeft samen met bewoners en projectontwikkelaars de planvorming opgezet. Onder andere het Stedelijk Utrechts Woonboten Overleg (SUWO) en de Initiatiefgroep Historische Haven waren actief betrokken bij de planontwikkeling. Door betrokkenen wordt aangegeven dat de betrokkenheid van particu lieren van grote waarde is omdat deze mensen vaak veel kennis van zaken hebben, doorzettingsvermogen en een lange adem. In Utrecht wordt daarnaast opgemerkt dat de particuliere groepen het vermogen hebben gehad om mee te bewegen met veranderende planontwikkeling.27)

26) Inrichtingsplan Parkhaven, gemeente Utrecht 2002. 27) Geschiedenis als grondlegger, Projectbureau Belvedere/NEPROM, juli 2007.

De aanpak Opvallend is dat de haven niet tot sluitpost is geworden, maar dat de uitvoering is gestart met de restauratie van de haven en het aanleggen van voorzieningen. Gedachte achter deze volgorde is dat potentiële kopers sterker aangetrokken worden door een aantrekkelijk gebied waarin ook gewoond kan worden dan anders om.28) De gemeente Utrecht heeft voorfinanciering voor het restaureren van de haven en de Veilinghal op zich genomen en daarmee de uitvoering een impuls gegeven. De havenkom is vergroot, waardoor het Merwedekanaal een stuk de wijk binnenkomt in de vorm van open water. De openheid van het water wordt doorgetrokken in de architectuur van het middengebied (Timmer werf), waar de appartementen staan. De Timmerwerf wordt aan weers zijden omsloten door appartementengebouwen die zelf ook een groen binnengebied omsluiten. Langs het Merwedekanaal is een parkzone gecreëerd, met onder meer een ecologische tuin, halfverharde wandel paden en zitplekken.

Parkhaven heeft 14 ligplaatsen voor historische schepen in de A-Categorie van het Nationaal Register Varende Monumenten. De ligplaatsen worden verkocht aan de eigenaar inclusief een berging en faciliteiten in de havenloods.29) De schippers vormen gezamenlijk een VVE30) die de faciliteiten beheert. De dienst Stadswerken van de gemeente Utrecht is verantwoordelijk voor onderhoud aan de kade, baggerwerk en dergelijke. Naast de schepen in particulier bezit ligt het Utrechtse Statenjacht in de haven en een Groninger tjalk (1889) met twee originele houten sloepen.31) Concluderend De gemeente Utrecht heeft in samenwerking met projectontwikkelaars en burgers een verloren en verloederd binnenstedelijk gebied de afgelopen 10 jaar ontwikkeld tot een aantrekkelijke wijk om te wonen en te werken. De aanwezigheid van cultuurhistorie heeft in de ontwikkeling een fundamentele rol gespeeld. In plaats van de haven te dempen en cultuurhistorie in te ruilen voor een hogere woningdichtheid, heeft de gemeente Utrecht

28) Inrichtingsplan Parkhaven, gemeente Utrecht 2002. 29) Schippers kunnen hun ligplaats doorverkopen aan een eigenaar met een schip in de A- of BCategorie i.v.m. de breedte van de markt. 30) Vereniging van Eigenaren. 31) Het Utrechtse Statenjacht is in de Veilinghaven gebouwd naar een ontwerp uit 1732.



In 1999 heeft de Utrechtse gemeenteraad het stedenbouwkundig plan voor het gebied vastgesteld en in 2001 het bestemmingsplan DichterswijkWest. De herontwikkeling van het 18 ha grote gebied zoals vastgelegd in het Inrichtingsplan is gebaseerd op deze besluiten van de gemeente. In het inrichtingsplan is een specifiek hoofdstuk gewijd aan de historische haven en het belang ervan voor de identiteit van de wijk: ‘De Historische Haven Utrecht zal een markant en

karakteristiek stukje Utrecht worden. [...] De ontwikkeling van diverse gedifferentieerde bouwblokken rond de oude veilinghaven levert het beeld van een havenkom, waarbinnen een groot aantal historische (woon) schepen en een variëteit aan andere havenelementen een plaats krijgen. [...] Toekomstige voorbijgangers [...] zullen de kom van de historische haven aan zich voorbij zien gaan als ware het een ‘droomvlucht in de Efteling.’26)

|

|

Vanuit de gemeente Vanaf 2000 heeft de gemeente van het Rijk gelden ontvangen in het kader van het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing. De gemeente Utrecht heeft de eerste en de tweede periode (2000-2004 en 2005-2009) ingezet om zwakke wijken te versterken en door verdichting meer kwalitatieve woningen in de stad te brengen. Onder andere voor het gebied DichterswijkWest, dat vroeger aan de rand van de stad lag, aan de achterkant van het centraal station. Met de bouw van de nieuwe wijk Leidsche Rijn is het Merwedekanaal in het centrum van Utrecht komen te liggen. Na het uitplaatsen van veilingactiviteiten bleef een leeg en verouderd terrein over.

er voor gekozen de identiteit van het gebied te behouden. Oude elementen als de haven en de Veilinghal zijn gerestaureerd en verdwenen elementen, de trechters en de schepen, zijn teruggebracht. Het proces van vervlechting tussen behoud van oud en ontwikkeling van nieuw is in Utrecht goed verlopen. Er is ingezet op kwaliteit en men heeft de tijd genomen om te studeren op de beste planontwikkeling. De haven en de historische schepen zijn cruciaal voor het gebied en de gemeente heeft hier sterk op ingezet, ook door faciliteiten voor de schippers te realiseren. 54



Belangrijke leerpunten die uit de zeven voorbeelden naar voren komen zijn: • een consistente gemeentelijke visie en beleid zijn van groot belang voor het behoud van nautisch erfgoed; • particulier initiatief speelt een belangrijke rol. Als de gemeente particulieren faciliteert, levert dat veel op en nemen particulieren de gemeente veel werk uit handen; • ontwikkel specifieke expertise bij ambtenaren, alleen of in samen werking met andere gemeenten; • neem nautisch erfgoed op in bestemmingsplannen en ontwikkel van daaruit instrumenten voor behoud (beleid, subsidies etc.); • zorg voor structurele financiering van faciliteiten of een stichting; • betrek economische, toeristische, culturele en maatschappelijke spin-off van de ontwikkeling van de museumhaven in de beleids ontwikkeling.

|

|

De Dichterswijk-West is in 2009 grotendeels opgeleverd. Hoe de wijk zich de komende jaren gaat ontwikkelen en wat de bewoners, op het water en op het land er samen van gaan maken is afwachten. De gemeente Utrecht heeft in ieder geval de noodzakelijke randvoorwaarden geschapen om dit bijzondere gebied blijvend nieuw leven in te blazen.

8 Conclusie: leerpunten uit de praktijk Er gaat veel goed in het proces van beheer en behoud van varend erfgoed en van havens voor historische schepen. Toch kan er ook veel verbeterd worden. Gelukkig krijgen gemeenten met de nieuwe wetgeving als gevolg van de Modernisering van de Monumentenzorg (MoMo) in de hand betere mogelijkheden om in te zetten op het behoud van maritiem erfgoed.

Parkhaven Ut recht

5. Overheden zetten de lijnen uit

56 |

32) Merit good: goederen waarvan de overheid vindt dat de consumptie ervan moet worden gestimuleerd. Zie ook nota ‘De kunst van leven; hoofdlijnen cultuurbeleid’, Ministerie van OCW, 2007.



Waarom de overheid aan zet is Er zijn vijf redenen waarom de overheid varend erfgoed als onderdeel van het maritiem erfgoedensemble zou moeten beschermen: • Varend erfgoed ligt en vaart als collectief goed in de openbare ruimte in havens en waterwegen, waar iedereen ervan kan genieten. In Parkhaven Utrecht heeft de gemeente een nieuwbouwwijk om de historische haven heen aangelegd, zodat de haven de ziel is van de wijk. • Varend erfgoed heeft als extern effect een positieve uitstraling op gebieden met havens en kades, draagt bij aan de identiteit van Nederland Waterland, en historische havens en nautische evenementen hebben een grote aantrekkingskracht op toeristen en recreanten. In Rotterdam draagt de museumhaven expliciet bij aan de stadsontwikkeling van het centrum. • Varend erfgoed is als merit good 32) een onderdeel van ons nationale erfgoed, waarbij het nuttig is dat mensen de belangrijke rol kunnen ervaren van Nederland als varende natie. Het imago van een marinestad als Den Helder is ondenkbaar zonder behoud van het maritiem erfgoed.

|

Overheid bepalend voor ruimtelijke kwaliteit Beleidsinstrumenten ondersteunen herontwikkeling stadshavens Om de potentie van stadshavens optimaal te benutten moet hiervoor ruimte gemaakt worden in het overheidsbeleid. De rijksoverheid maakt het mogelijk dat cultuurhistorische waarden worden beschermd via de ruimtelijke ordening. Provincies leggen de waarde van erfgoed en historische structuren vast in structuurvisies. En gemeenten kunnen maritiem erfgoed en stadshavens beschermen door ze als maritiem cultuurhistorisch ensemble op te nemen in de cultuurhistorische paragraaf van hun bestemmingsplannen. De ontwikkeling van hun stadshavens kunnen zij bovendien bevorderen via erfgoednota’s en gebiedsvisies.

58



Drie redenen om juist nú in actie te komen Juist nu is het belangrijk dat over heden investeren in de herontwikkeling van historische stadshavens en behoud en herbestemming van maritiem erfgoed. Het juridisch instrumentarium zal binnenkort de perfecte basis creëren om stadshavens te herontwikkelen. En het varend erfgoed wordt van diverse kanten bedreigd, en heeft nu die extra bescherming nodig. • Als gemeenten niet alle bestemmingsplannen binnen nu en 10 jaar actualiseren, worden zij ingevolge de nieuwe Wet ruimtelijke ordening gesanctioneerd. • Als gevolg van MoMo regelt de herziening van het Besluit ruimtelijke ordening naar verwachting op zeer korte termijn dat aan bestemmingsplannen een cultuurhistorische paragraaf moet worden toegevoegd. • Dagelijks gaan historische schepen voor Nederland verloren door sloop, verkoop naar het buitenland of verbouwing tot woonark.

|

|

• Het is van belang varend erfgoed te conserveren voor huidige en toekomstige generaties, vanwege de wereldwijd unieke cultuurhistorische verscheidenheid van onze vloot historische schepen. In Spakenburg zorgt het behoud van de historische houten vissersvloot dat de bevolking zich actief inzet voor erfgoedbehoud en ruimtelijke kwaliteit. • De veelal particuliere eigenaren van deze vloot zorgen uit eigen middelen voor het onderhoud en de restauratie van deze historische schepen. Zij kunnen echter niet zelf zorg dragen voor wettelijke bescherming en collectieve faciliteiten in de publieke ruimte als lig- en aanlegplaatsen en vaarwegen. Zij zijn daarvoor afhankelijk van de overheid.

Museumhaven Leeuwarden

6. Aanbevelingen

60 |

Aan elk bestemmingsplan wordt een ‘cultuurhistorische paragraaf’ toegevoegd: • een beschrijving van de wijze waarop met de in dit gebied aanwezige of te verwachten cultuurhistorische waarden rekening is gehouden.33)

Museu mhaven Leiden

32) Er komt een aanpassing van het Besluit ruimtelijke ordening (Bro), behorend bij de Wet ruimtelijke ordening (Wro), die verplicht stelt dat de omgang met cultuurhistorische waarden wordt toegevoegd aan ieder bestemmingsplan. 33) Beleidsbrief Modernisering Monumentenzorg, Minister van OCW, 2009.



anneer maritiem erfgoed expliciet w deel uitmaakt van de plannen, kan het optimaal bijdragen aan de ruimtelijke kwaliteit. Daarmee komt het Rijk tegemoet aan de publieke roep om bescherming van het maritiem erfgoed. Dit komt zowel de herbestemming van stadshavens als van historische schepen ten goede. De volgende beleidsinstrumenten kunnen ingezet worden om historische stadshavens te behouden en te herontwikkelen: • Pas maritiem erfgoed in ruimtelijke ordeningsprocessen in, maar ook in het integrale erfgoedbeleid. Gebruik de provinciale en de gemeentelijke structuurvisie voor integrale beleidsvorming op het gebied van cultureel erfgoed. Gebruik als gemeente ook de structuurvisie en het bestemmingsplan om sturing te geven aan gemeenschappelijke afspraken.

|

6. 1 Instrumentarium Maritiem erfgoed verankeren in ruimtelijke ontwikkeling De oude Monumentenwet 1988 voldoet niet goed om stadshavens en maritiem erfgoed te beschermen, enerzijds omdat havengebieden die niet binnen een beschermd dorps- of stadsgezicht vallen niet beschermd kunnen worden en anderzijds omdat roerende zaken als varend erfgoed niet onder de Monumentenwet vallen. MoMo biedt nu wél de ruimte voor bescherming van maritiem erfgoed. Erfgoedensembles kunnen binnenkort gebiedsgericht beschermd worden. Stadshavens en varend erfgoed kunnen dan32) beschermd worden via het bestemmingsplan. Zo wordt de cultuurhistorische waarde van een object of ensemble in zijn omgeving beschermd. Alleen

62

6.2 Partners, participatie en coördinatie Uitdaging: kansen benutten Overheden kunnen samenwerken met kennisinstellingen zoals maritieme en historische musea en met erfgoed instellingen zoals Provinciale Erf goedhuizen en behoudorganisaties als de Federatie Oud-Nederlandse Vaar tuigen en de stichting Mobiele Collectie Nederland, die de veelal particuliere erfgoedeigenaren vertegenwoordigen. Hun doelen bij de herontwikkeling van stadshavens en maritiem erfgoed lopen gelijk op, maar hun rollen en mogelijkheden verschillen en kunnen complementair zijn. • De rol van de overheid is om sturing te geven door het stellen van wettelijke, ruimtelijke en financiële kaders. Overheden formuleren voor de instandhouding van hun cultureel erfgoed inhoudelijk beleid, bestaande uit: - Toekomstvisie - waar willen we heen? - Missie - welke rol willen we daarin spelen? - Strategie - welke middelen zetten we daarbij in? • De rol van kennisinstellingen zoals musea is om erfgoed te verzamelen, te bewaren en te conserveren. Zij zorgen voor kennisoverdracht en betekenisgeving.

• De rol van erfgoedinstellingen en behoudorganisaties is om behoud, presentatie en bekendheid van erfgoed te bevorderen. Daarvoor hebben zij twee instrumenten ontwikkeld: - Nationaal Register Varende Monumenten (onderdeel van het Nationaal Register Mobiel Erfgoed) - Waardestellend Kader Mobiel Erfgoed De uitdaging voor deze drie lagen is om in onderlinge samenwerking te komen tot herontwikkeling van stadshavens via de lijn ‘behoud door ontwikkeling’, herbestemming en economische functie. Voor alledrie geldt: benut kansen! De overheid beschermt stadshavens en maritiem erfgoed in bestemmingsplannen en stelt beleid op voor het behoud en gebruik van de ensemblewaarde van havens, havengebieden en schepen. De musea doen aan kennisoverdracht en betekenisgeving over het maritiem erfgoed en de cultuurhistorische waarde daarvan voor een gemeente of regio. De behoudorganisaties zorgen ervoor dat hun historische schepen beschreven zijn volgens het waardestellend kader en vindbaar zijn via het Nationaal Register Varende Monumenten. Verder dragen zij bij aan het ontwikkelen van culturele en



• Inventariseer als gemeente welke maritieme waarden, zoals (in onbruik geraakte) havens, kades en industriële gebouwen aanwezig zijn en denk na over de mogelijkheden van herontwikkeling. Geef daarbij de voorkeur aan duurzame maatschappelijke optimalisatie in plaats van kortdurende financiële maxi malisatie en ad hoc oplossingen. • Neem maritiem erfgoed(ensembles) consistent en consequent integraal mee in elk relevant gemeentelijk beleidsterrein, zoals: - erfgoedbeleid - cultuurbeleid - museumbeleid - recreatie- en toerismebeleid - citymarketing - economisch beleid - krachtwijkenbeleid - welstandsbeleid - ligplaatsenbeleid • Zijn er meer havens in een gemeente en maken verschillende groepen gebruik van het openbaar vaarwater, stel dan een integrale havenvisie op, die de belangen, wensen, waarden en mogelijkheden in beeld brengt.

|

|

Provincies kunnen het gemeentelijk belang overstijgen door erfgoed op te nemen in een inpassingsplan. • Neem varend erfgoed als onderdeel van maritieme ensembles op in ruimtelijke en bestemmings plannen. • Stel vooraf een waardestelling op van maritieme ensembles, die de essentiële kwaliteiten benoemt, en die wordt onderschreven door betrokkenen en professionele disciplines. • Voeg aan de redengevende beschrijving van de ruim 400 rijks beschermde dorps- en stadsgezichten een beschrijving van de histo rische rol van het water, de havens en kades en de scheepvaart toe. • Onderzoek de mogelijkheden van varend erfgoed in relatie tot maritieme ensembles, zoals havens, kades en pakhuizen, maar ook tot musea en archieven. Denk aan de mogelijkheid tot het ontwikkelen van een havenkwartier, een museumkwartier of een cultureel kwartier. • Neem maritiem erfgoed op in (digitale) cultuurhistorische waardenkaarten.

economische functies voor de te revitaliseren stadshavens.

64

• Een beleid dat consequent uitgaat van een dynamische erfgoedpresentatie en een kwalitatieve bijdrage aan een aantrekkelijke woon-, werk-, leer- en leefomgeving is een recept voor succes, zeker in de koppeling met een museale organisatie. • Niet alleen in beschermde stads gezichten, maar ook in voormalige industriële havengebieden biedt het maritiem erfgoed mogelijkheden om de markante, unieke en aantrekkelijke eigenschappen en de eigen identiteit van een gebied te versterken. Dit wordt niet alleen door bewoners en overheden gewaardeerd, maar ook door projectontwikkelaars.

Een prachtig citaat van Antoine de Saint-Exupery: “Als je een schip wil bouwen, beveel de mensen dan niet om hout te verzamelen, verdeel het werk niet voor hen, geef geen orders. Nee, leer hen te verlangen naar de onmetelijke uitgestrektheid van de zee.”



• Zorg voor constructieve samen werking tussen overheden, burgers en erfgoedorganisaties en bevorder inbreng in het planproces en draagvlak voor het herontwikkelingsplan. • Bevorder in overleg met het bedrijfsleven en de omwonenden nieuwe bedrijvigheid en economische, culturele en ruimtelijke functies, zodat de stadshaven zichzelf kan onderhouden. • Zorg voor dynamiek in de haven door een goede aansluiting op het netwerk van waterwegen in de omgeving en stimuleer vaar bewegingen, bijvoorbeeld door evenementen en wedstrijden. Zorg dat het varend erfgoed in levende lijve ‘het verhaal’ kan vertellen van de maritieme geschiedenis en ontwikkeling van Nederland Waterland.

|

|

• Kennis over maritiem erfgoed bestaat bij gemeentelijke overheden, kenniscentra, professionele erfgoedorganisaties en behoudorganisaties. Bundel en benut die kennis. Benut naast de professionele erfgoedorganisaties ook de kennis en capaciteit van behoudorganisaties en erfgoedverenigingen van liefhebbers. • Faciliteer samenwerking tussen erfgoedorganisaties, bewoners organisaties, ondernemersverenigingen en onderwijsinstellingen. Faciliteer binnen uw gemeente een breed platform maritiem erfgoed, zodat mensen elkaar kennen en hun kennis en ambities kunnen bundelen. Het platform kent een regeling voor conflicthantering en waarborgt de belangen van iedereen.

6.3 Voorwaarden voor succesvolle ontwikkeling van stadshavens Als gemeenten overwegen om hun stadshavens opnieuw te ontwikkelen en hergebruiken is het goed om rekening te houden met de voorwaarden voor een succesvolle ontwikkeling van stadshavens, zoals: • Zoek naar een genuanceerde oplossing voor een in onbruik geraakte stadshaven. Wees daarbij zuinig op de cultuurhistorische waarden van het maritiem erfgoed. Toon het kenmerkende karakter en de eigen identiteit van de gemeente als havenstad. Denk daarbij aan de gewenste gebruikswaarde, de belevingswaarde en de toekomstwaarde van de te revitaliseren stadshaven en de meerwaarde daarvan voor de gemeente. • Regel in een vroeg stadium de ruimtelijke en cultuurhistorische bescherming in de cultuurhistorische paragraaf van het bestemmingsplan. Multifunctionaliteit heeft daarbij een meerwaarde, denk bijvoorbeeld aan de mogelijkheid van opslag, horeca, wonen, recreatie, reparatie, werkplaatsen, industrie en kantoren en natuurlijk lig- en aanlegplaatsen voor historische schepen. • Ontwikkel een plaatsgebonden en passende visie en strategie op de gebiedsontwikkeling van de stads haven.

6.4 Bondgenoten Er zijn verschillende kenniscentra, behoudorganisaties en adviesbureaus die gemeenten en provincies kunnen assisteren bij het ontwerpen van beleid en het herontwikkelen van stadshavens, zoals: • Mobiele Collectie Nederland www.mobiel-erfgoed.nl Eigenaar van het Nationaal Register Mobiel Erfgoed en brancheorganisatie voor het werkveld.

66

• Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed www.cultureelerfgoed.nl Specialist industrieel erfgoed en waterbouw.

• Provinciale erfgoedhuizen Vindbaar via www.openerfgoed.nl • BMC: advies- en management bureau voor de publieke sector www.bmc.nl • Maritieme musea in Nederland 13 zijn vindbaar via www.maritiemdigitaal.nl het Havenmuseum Rotterdam is vindbaar via www.havenmuseum.nl

• Nederland kent 413 gemeenten, waarbinnen op 31 december 2009 418 rijksbeschermde stads- en dorps gezichten zijn aangewezen. Naar schatting omvat 80% tevens cultuurhistorisch waardevolle stadshavens, wat uitkomt op 334. • Het Nationaal Register Varende Monumenten telt nu bijna 3.000 historische schepen. Daarvan liggen er nu naar schatting zo’n 300 in een historische stadshaven. • Er zijn nu 20 historische stadshavens herontwikkeld. Dat betekent dat er nog 314 potentiële stadshavens wachten op herontwikkeling.

34) Op het Rietveld Schröderhuis na zijn dat het Molencomplex Kinderdijk-Elshout, het eiland Schokland, het ir. D. F. Woudagemaal, de Stelling van Amsterdam, de droogmakerij Beemster, Willemstad op Curacao en de Waddenzee. Als het Werelderfgoedcomité in de zomer van 2010 ook de Grachtengordel van Amsterdam aanwijst als Werelderfgoed, is dat de achtste erfgoedsite binnen het thema ‘Nederland - Waterland’. 35) Jaap Baalbergen, BBZ Vereniging voor Beroeps Chartervaart. 36) Stichting Recreatietoervaart Nederland.



• Behoudorganisaties voor varend erfgoed Vindbaar via www.fonv.nl en lokale netwerken van eigenaren van historische schepen, vindbaar via www.havensenligplaatsen.nl

• Erfgoed Nederland www.erfgoednederland.nl Sectorinstituut voor het cultureel erfgoed.

6.5 Feiten en cijfers • Nederland bestaat voor bijna een vijfde deel uit water. De waterrijkste provincies bestaan voor bijna de helft uit water. • Zeven van de acht Nederlandse erfgoedsites op de UNESCO Lijst van het Werelderfgoed vallen onder het thema ‘Nederland - Waterland’.34) Nederland heeft als Waterland een unieke positie in de wereld. • Sail Amsterdam is met 2,5 miljoen bezoekers (2005) het meest populaire evenement van Nederland. • Het Nationaal Historisch Museum kiest voor zijn Canon vijf thema’s, waaronder ‘land en water’. • In de totale waterrecreatie gaat landelijk bijna vier miljard euro om (bron: Geert Dijks, Hiswa Verenig ing). Dat is meer dan in de akkerbouw, betaald voetbal of visserij. • De chartervloot met 548 schepen had in 2007 een gezamenlijke jaaromzet van 76,6 miljoen euro.35) • Huizen die aan levende waterwegen liggen zijn 20% meer waard dan huizen aan een weg.36)

|

|

• Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen www.fonv.nl Eigenaar van het Nationaal Register Varende Monumenten en partner van het Nationaal Register Mobiel Erfgoed, alsmede de koepelorganisatie voor de Nederlandse behoudorganisaties voor varend erfgoed.

• Instituut Collectie Nederland www.icn.nl Stelde in samenwerking met de stichting Mobiele Collectie Nederland het ‘waardestellend kader voor het mobiele erfgoed’ op in de publicatie: ‘Erfgoed dat beweegt! Waardering van de Mobiele Collectie Nederland’.

69 68

|

|




70

|


Colofon Realisatie FONV en BMC Tekst Martine van Lier, BMC en FONV Reinhilde van der Kroef, Histodata Anne Visser, BMC Redactie BMC Met dank aan Prins Bernhard Cultuurfonds

2

Foto’s Helmuth Vonk Arie ter Beek (foto’s Spakenburg) Veronica Frenks (foto’s Zierikzee)

71 |

|

Druk BMC Logistiek Deze publicatie wordt u aangeboden door: ® BMC en FONV, juni 2010 Deze publicatie is te bestellen via www.bmc.nl/publicaties



Vormgeving en opmaak Mooijekind ontwerpers, Loenen (Veluwe)

Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen

Smallepad 34 3811 MG Amersfoort

Postadres

Postbus 490 3800 AL Amersfoort

Postbus 15443 1001 MK Amsterdam telefoon

P osta d r es

t e l e fo o n

033 - 496 52 00


020 - 523 23 87 internet internet

www.fonv.nl

www.bmc.nl

Martine van Lier, Reinhilde van der Kroef, Anne Visser FONV – Federatie Oud-Nederlandse Vaartuigen

Juni 2010

Herbestemming van historische stadshavens

Recommend Documents