nieuwe praktijk van herbestemming

NL.Reset/nieuwe praktijk van herbestemming (27-09-2011) Omvang, context en het structurele karakter van de huidige leegstand in Nederland vragen om een total reset. In denken en doen. NL Reset/ de Internationale Biënnale Leegstand & Herbestemming heeft de ambitie om die stap te zetten. Dertien onderzoeksateliers bijten het spits af. Waar leegstand is, is ruimte voor nieuw gebruik. Dat is van alle tijden. Gerealiseerde voorbeelden van herbestemmingsprojecten uit binnen- en buitenland vormen een belangrijke inspiratiebron, maar het economisch vertrekpunt van nu is niet meer hetzelfde als toen. Hoe komen professionals en niet-professionals tot business as unusual als het gaat om herbestemming? Van zingeving tot cultuur, van natuur tot icoon Van 29 oktober tot en met 5 november 2011 vindt in Maastricht de Internationale Biënnale Leegstand & Herbestemming plaats. Voor deze Biënnale zijn dertien herbestemmingsopgaven geselecteerd. Deze herbestemmingsopgaven representeren de breedte, de omvang en de uiteenlopende contexten van leegstand: van een leegstaand kantoor in een krimpregio tot herbestemming van kerken in het economisch hart van de Randstad. Voor elke herbestemmingopgave is een onderzoeksatelier samengesteld dat onontgonnen kennis aanboort, nieuwe werkvormen hanteert en een eigentijdse samenwerking aangaat. Alle onderzoeksateliers staan onder leiding van een mentor, hebben een eigen opdrachtgever en formeren een los-vast team om zich heen. Sommige onderzoeksateliers leveren een resultaat in een kort tijdsbestek op, andere gaan een meerjarig onderzoekstraject in. De gemeenschappelijke kick off heeft op 29 september 2011 in Amsterdam plaats. Tijdens de Biënnale wordt gewerkt, vinden workshops en lezingen plaats en zullen de eerste voorlopige bevindingen gedeeld worden. En in de periode daarna laten de onderzoeksateliers, op uiteenlopende wijze, hun voortschrijdende inzichten zien. De voorlopige opgaven Ter voorbereiding op de kick off heeft elk onderzoeksatelier zijn eigen voorlopige opgave gemarkeerd. Deze zijn: NL Reset/De zingeving Kerkencluster Zaanstreek Bisschoppelijk Adviesbureau Bouwzaken heeft bemoeienis bij honderden RK-kerken. De laatste jaren komen er noodgedwongen steeds meer kerken leeg te staan. Het is onmogelijk om alles te behouden zoals het is. Hoe dan te kiezen tussen kerken die je alle even lief zijn. Of ze nu rijksmonument zijn, gemeentelijk monument of geen beschermde status hebben. Het zijn religieuze bakens in stad en dorp met een diepe culturele betekenis, maar ook met een economische waarde en financiële last. Het afwegen op basis van spreadsheets alleen is dan onvoldoende. Maar hoe dan wel? Dit atelier gaat over de zoektocht naar keuzemechanismen. Paterskerk Eindhoven Herbestemming van de Paterskerk is de opgave. Een prachtig rijksmonument, maar met een forse restauratiebehoefte. De kerk wordt vanwege het beeld op de toren in de volksmond ‘Jezus Waaghals’ genoemd. Het grote beeld van Jezus op de torenspits kijkt immers hoog uit over de stad. Ligt in die stad ook de oplossing voor deze opgave? De kerk maakt onderdeel uit van een kloostercomplex dat in een groene oase ligt aan de rand van het kernwinkelgebied van Eindhoven. To top it off: het is

een van de oudste plekken van Eindhoven. Welke functies zijn er te vinden voor de Paterskerk en omgeving, en wat betekent dat voor de plek en voor de stad in ruimere zin? Dit atelier gaat over de herbestemming van een kerk en zijn omgeving, maar met een veel bredere betekenis. NL Reset/Het werken CBS-gebouw Heerlen Op loopafstand van het station en centrum van Heerlen en middenin Parkstad Limburg staat het voormalige CBS-gebouw. Een enorm complex van zo’n 45.000 m2 op een terrein van zo’n vier hectare. Een terrein waar ook zichtbare restanten van het Mijnverleden aanwezig zijn en waar veel inwoners van Heerlen en omgeving een geschiedenis mee hebben. Een kantoorcomplex dat sinds medio juli 2009 grotendeels leeg staat en waar geëxperimenteerd wordt met nieuwe functies. Gezien de economische krimp in Parkstad Limburg ligt een nieuwe kantoorfunctie niet voor de hand. Kan dit complex en zijn omgeving uitgroeien tot het icoon van herbestemming in een krimpregio? Scholendriehoek Amsterdam Voor veel bewoners of bezoekers van Amsterdam is het een relatief onbekend gebied. Desondanks is het voor deskundigen een toonbeeld van vroeg naoorlogse stedenbouw: de Scholendriehoek in Bos en Lommer. Gebouwen die voorheen krioelden van allerlei leerlingen en werknemers zijn nu verlaten en wachten op een nieuwe functie. Ook een monumentaal kantoorgebouw ligt er verlaten bij. Er zijn initiatiefnemers en entrepreneurs die iets willen en kunnen, maar er is meer nodig. De openbare ruimte tussen de gebouwen kan beslist ook een flinke oppepper gebruiken. Verloedering ligt op de loer. Zou collectief opdrachtgeverschap hier uitkomst kunnen bieden? Een prisoners dilemma lijkt het wel: iedere eigenaar van een gebouw heeft zijn legitieme reden om de eigen ontwikkeling te starten. Of niet. In gezamenlijkheid zou meerwaarde ontwikkeld kunnen worden; maar kan dat financieel uit? Dit atelier gaat over het gesprek dat gevoerd wordt tussen partijen die elk een deel van het probleem bezitten, maar ook een deel van de oplossing. Herkenbaar? Machinehal 320 Hembrugterrein Zaanstad Creatieve bedrijvigheid, die zich wezenlijk onderscheidt van de bedrijvigheid rond de IJ- en Zaanoevers, zal het Hembrugterrein een nieuwe toekomst moeten gaan geven. Initiatiefnemers uit de creatieve en maakindustrie tonen belangstelling. Tien rijksmonumenten, waaronder Machinehal 320, staan al jaren leeg. De kansen en beperkingen zijn allemaal geïnventariseerd. En toch blijft de match, op een enkel initiatief na, uit. Hoe nu (praktische) bezwaren onorthodox doorbreken en zorgen dat creatieve ondernemers nieuw leven blazen in Machinehal 320? NL Reset/De cultuur-natuur Steenfabrieken langs de Rijn, Lek en Waal Lange tijd bepaalden de rokende schoorstenen van de vele steenfabrieken het beeld van de uiterwaarden in het rivierengebied. Nu zijn er nog maar enkele fabrieken over; soms zelfs nog maar verbrokkelde restanten. De fabrieken zijn groot, vaak moeilijk bereikbaar vanwege hun bijzondere positie in het landschap of zelfs onderdeel geworden van beschermde flora- en fauna. Moeilijk, moeilijk dus. Tegelijkertijd vormen die waarden ook onmiskenbaar de charme van de steenfabrieken en roepen ze fantasieën op van wat er mogelijk zou kunnen zijn. Maar kunnen die fantasieën ook werkelijkheid worden?

Dit atelier zal een zoektocht vormen naar nieuwe betekenis en maatschappelijke waarde voor de steenfabrieken. In hoeverre kunnen de verschillende fabrieken als een ensemble beschouwd worden, maar toch hun eigen identiteit ontwikkelen? En wat wordt dan hun onderlinge relatie? Kunnen de verschillende aanwezige waarden op cultuurhistorisch, sociaal-economisch en landschappelijk gebied ingezet worden in het ontwikkelen van een nieuw vooruitzicht en de gewenste bloei genereren? Kortom, een zoektocht naar een benadering op verschillende abstractieniveaus: van object, ensemble tot gebied. Mobilisatiecomplex Benschot Verscholen langs de N210 en te midden van de weilanden van de polder Lopikerkapel ligt een voormalig militair munitiemagazijn. Een complex van meer dan veertig gebouwen waaronder bunkers, magazijnen en dienstgebouwen. Een groot deel daarvan is cultureel gezien van grote waarde maar ook de natuur heeft zich hier prachtig ontwikkeld. Het gebied is een boskern in een open landschap waar ook reeën en roofvogels voorkomen. Inmiddels onderdeel van de ecologische hoofdstructuur. Al die kwaliteiten zijn de moeite waard om te behouden en bepalen sterk de aantrekkelijkheid van het gebied. Maar welke semipublieke functie kan de nieuwe drager worden voor dit gebied? Recreatie, meditatie of ateliers voor kunstenaars? Dit onderzoeksatelier gaat over het tot zijn recht laten komen van natuur- én cultuurwaarden, het behoud van die waarden en het ontwikkelen van passende functies in het landelijke gebied met een duurzame exploitatie. NL Reset/Het winkelen Steenweg Sittard-Geleen Ooit een levendige winkelstraat tussen station en centrum. Inmiddels verkleurt tot een aanloopstraat zoals zo vele in Nederland. De combinatie van mutaties in het winkelgedrag van het publiek en migraties van grootschalige functies veroorzaakt leegstand, waardoor het straatbeeld een wat verloren indruk maakt. Biedt de wat excentrische ligging van de Steenweg nu wellicht nieuwe kansen? En vooral ook: hoe en waar kunnen initiatieven en initiatiefnemers worden aangeboord? Veertigduizend verdiepingen boven winkels Veertigduizend verdiepingen boven winkels staan leeg. Veel van deze leegstand bevindt zich in historische binnensteden, waaronder in veel monumentale panden. Eigenaren (vaak beleggers) en winkeliers ervaren de leegstand niet als een groot probleem. Wanneer men wel iets aan de leegstand wil doen, lopen eigenaren snel aan tegen technische, juridische en financiële knelpunten, waardoor de leegstand eerder toe- dan afneemt. Een totaalaanpak en samenwerking tussen eigenaren, retailers, overheid en samenleving biedt meer perspectief. Maar hoe? Een zoektocht naar nieuwe samenwerkingsvormen. NL Reset/Het wonen ABC Kerkrade Kerkrade (deel van Parkstad Limburg) kampt tengevolge van het dalend inwonertal met toenemende leegstand. Onder het motto 'mooier door minder' laat Kerkrade zich leiden door nieuwe kansen. Eén van die kansen is dat een nieuwe railverbinding wordt aangelegd naar het nabijgelegen Aken, dat als HSL station is verbonden met de rest van Europa. Het vrijkomen van het direct aan de westzijde van de binnenstad gelegen Atrium-terrein (een 3 hectare grote zorgenclave) is aanleiding om station Kerkrade te verplaatsen en het gebied te transformeren tot een Citadel. De spectaculaire hoogteverschillen in het terrein (tot 20 meter) maken dit een

spannende ontwerpopgave. Maar hoe doe je dat, als er eigenlijk geen programma is? En wat te doen met het huidige stationsgebied en de nabijgelegen omgeving van het Maria Gorettiplein, waar een groot aantal woningen zal worden gesloopt? Of zijn deze uiteenlopende ruimtelijke transformaties met elkaar in verband te brengen? Een creatieve zoektocht naar een duurzame match tussen (maatschappelijke) vraag en (ruimtelijk) aanbod. Ondertunneling A2 Maastricht De aanleg van de A2-tunnel in Maastricht heeft tal van andere ontwikkelingen op gang gebracht. School- en wooncomplexen nabij het tracé zijn of worden gesloopt. Een nieuwe openbare ruimte, in de vorm van een stedelijke boulevard en een landschappelijke laan, zal op langere termijn worden aangelegd. Omliggende wijken worden geherstructureerd. Maastricht wordt uiteindelijk weer één. Maar wat gebeurt er in de tussentijd met de wijken en haar leegstaande gebouwen en terreinen? Kan leegstand als katalysator worden ingezet voor de herstructurering en revitalisering van het stadsdeel? NL Reset/De tijd Gebruik in de tussentijd Functieverandering kent een hoger tempo dan de herbestemming van een pand of gebied. Zeker nu veel (grootschalige) herontwikkelingsprojecten in Nederland stil vallen. In de tussentijd leidt dit tot leegstand. De Tussentijd wordt steeds meer een voortdurend fenomeen in een stad die altijd in verandering is. Hoe kan tijdelijk gebruik als strategie worden ingezet voor stedelijke ontwikkeling? Wat is de waarde van stedelijke transformatie zonder eindbeeld? Welke ruimte is er, met benutting van bestaande kwaliteiten, voor het experiment? Voor maatschappelijke initiatieven? En voor meer verantwoordelijkheid van burgers en ondernemers? Vanuit een mentaliteit waarin de bestaande kwaliteiten, kleine interventies, en het activeren van locale potenties een rol spelen worden stap voor stap gebouw en omgeving gereset. NL Reset/Het icoon Forten Honswijk en Everdingen Dat de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie van grote betekenis zijn hoeft geen enkel betoog. De gehele linie is onlangs benoemd als rijksmonument en voorgedragen voor de lijst van Werelderfgoed. Maar daarmee is deze voormalige defensiegebouwen nog geen nieuw leven beschoren. Nieuwe economische dragers zijn nodig, maar ook respect voor de cultuurhistorische en natuurwaarden is aan de orde. Een vraagstuk met vele mitsen en maren en vele betrokken partijen, dat niet over één nacht ijs kan worden opgelost. In het kader van het onderzoeksatelier worden de handen ineen geslagen en gaan we op zoek naar nieuwe gebruiksmogelijkheden van de unieke forten Honswijk en Everdingen, gelegen aan de rivier en met een fenomenale architectuur. Wie durft te ondernemen in deze iconen?

Aanmelden: [email protected] Locatie: Academie van Bouwkunst, Waterlooplein 211, Amsterdam Datum en tijd: donderdag 29 september, 13.00-16.00 uur De Internationale Biënnale Leegstand & Herbestemming vindt van 29 oktober tot en met 5 november plaats in Maastricht. Aanmelding en informatie: www.biennaleherbestemming.nl.

Meer weten?

Curator van de Internationale Biënnale Leegstand & Herbestemming is Frank Strolenberg ([email protected]). De inhoudelijke coördinatie van de onderzoeksateliers ligt in handen van Guido Wallagh ([email protected]).