Landschapsbeheer Groningen
Jaarverslag 2011
Inhoud Voorwoord
3
Samen voor een mooi landschap
4
De uitstraling van een goed erf
6
Leefplekken voor plant en dier
8
Lees en beleef de geschiedenis van het landschap
10
Balans
12
Exploitatierekening
12
Verantwoordingsverklaring CBF-Keur
13
Begroting 2012
14
Continuïteit
14
Realisatie projecten
15
Bestuurssamenstelling
18
Vrijwilligersbeleid
19
De organisatie Landschapsbeheer Groningen
20
Controleverklaring
21
Colofon Redactie: Leo Stockmann, Jacqueline de Milliano Eindredactie: Leo Stockmann Vormgeving en DTP: Heleen ten Kate Foto’s: archief Landschapsbeheer Groningen, tenzij anders vermeld. Foto’s omslag van boven af: - De Marne - Vrijwilligers NL Doet - Roderwolderdijk
In ons jaarverslag worden slechts enkele projecten uitgelicht. Voor meer informatie over onze projecten verwijzen we naar onze website.
Landschapsbeheer Groningen Roderwolderdijk 60 9744 TH Groningen (Hoogkerk) tel. 050 534 51 99, fax 050 534 01 37 email:
[email protected] website: www.landschapsbeheergroningen.nl
Voor overname van tekst en beeldmateriaal is toestemming vereist van de uitgever. Aan de informatie in dit jaarverslag kunnen geen rechten worden ontleend. Landschapsbeheer Groningen is erkend als kansspel begunstigde door het Centraal Bureau Fondsenwerving.
2
Veelzijdige reis door ons landschap
Voorwoord Samen met vele grondeigenaren, vrijwilligers en maatschappelijke organisaties werken we aan het beheer en de inrichting van ons Groninger landschap. Zonder dit werk zou het landschap van Groningen minder mooi zijn en de woonomgeving minder aantrekkelijk. Het jaar 2011 is uitgeroepen tot het Europees jaar van het vrijwilligerswerk. De inzet en betrokkenheid van vrijwilligers speelt ook in het werk van Landschapsbeheer een belangrijke rol. In het verslagjaar zijn ruim 2100 vrijwilligers actief geweest in het landschap en is ons werkaanbod voor vrijwilligers uitgebreid. De vrijwilligers en bewonersgroepen zetten zich in voor het landschap in hun directe woonomgeving. Mensen voelen zich verbonden met het landschap en het gebied waarin zij wonen. Door de inzet van de vrijwilligers blijft het beheer van het landschap ook betaalbaar. Landschapsbeheer Groningen stimuleert, coördineert en ondersteunt deze burgerinitiatieven al bijna dertig jaar. In het jaar 2011 zijn flinke bezuinigingen door het Rijk op het landschap en het beheer daarvan aangekondigd. Het Rijk geeft aan dat de burger zelf meer verantwoordelijkheid moet nemen voor het beheer van hun eigen woonomgeving. Willen we de inzet van de bewoners behouden en uitbreiden dan is juist de ondersteunende en stimulerende rol die we hierin vervullen belangrijk. Hierin ligt de kracht van Landschapsbeheer Groningen. De verantwoordelijkheid voor het landschap, evenals de taken voor de leefbaarheid van het platteland en de recreatieve routenetwerken, komen te liggen bij de regio. Het is nu aan de provincie en de gemeenten of deze medeverantwoordelijkheid opgepakt wordt. Middels de “Loop voor landschap” heeft Landschapsbeheer in het najaar aandacht gevraagd voor de zorg voor het cultuurlandschap. Een mooi cultuurlandschap vraagt om beheer en ondanks de bezuinigingen blijft beheer noodzakelijk. Continuïteit in het beheer is belangrijk om achterstallig onderhoud en daarmee achteruitgang van de kwaliteit van het landschap te voorkomen. Ook in de komende jaren willen we daarom het werk aan de meidoornheggen, houtwallen en houtsingels, poelen en dobben, kerkhoven, boerenerven en wandelpaden voortzetten, samen met de vele terreineigenaren, vrijwilligers, bewonersgroepen en onze vaste medewerkers. Zo houden we ons Groninger landschap samen mooi. Jacqueline de Milliano Directeur
Loop voor landschap, aanbieding petitie aan gedeputeerde Wiebe van der Ploeg.
3
Samen voor een mooi landschap
Het landschap op een kwalitatief goed peil houden vereist medewerking van
De Grote bonte specht is ook een houtwalbewoner.
grondeigenaren. Op hun grond bevinden zich de talrijke landschapselementen die van waarde zijn voor mens, dier en plant. Erven, wegbeplantingen, houtsingels en houtwallen, natte landschapselementen, oude kerkhoven enz. vereisen in afgetakelde situatie een herstel; beheer op maat is altijd nodig om elementen in goede staat te houden. De belangstelling van grondeigenaren om mee te werken aan herstelprojecten is groot. Natuurlijk speelt subsidie een rol, maar er is ook altijd een eigen bijdrage vereist. Een enorm groot aantal vrijwilligers en scholieren zet zich in om de kwaliteit van het landschap goed te houden. Ze beheren bosjes, knotbomen, heideterreintjes en kerkhoven. Anderen zetten zich in om het landschap beleefbaar te maken door bijvoorbeeld het realiseren van ommetjes. Velen verdiepen zich ook in de historie van het landschap. Via de cursus landschapsgidsen zijn het goede kenners geworden van hun eigen streek en organiseren ze excursies. Om de werkzaamheden in het veld effectief te laten gebeuren is een goede coördinatie en veldbegeleiding nodig. Landschapsbeheer heeft die expertise. Het landschap heeft daar veel baat bij.
Projecten: Advies en voorlichting B(l)oeiende bosranden Boerenervencursus Buitenlokaal Cursus Buitenlui Cursus Landschapsgidsen Ommetjes Franciscaanse werkweek Iepenwacht Je school kan de boom in Kerken in het Groen Kerkhof Loppersum Landmerken Maatschappelijk stages Bedrijfsuitjes Natuurwerkdag Particuliere projecten Ruiten Aa-project Snoeicursus hoogstamfruitbomen Versterking leefbaarheid rand EHS Vrijwilligerswerk Waddenwandelen Haag- en houtwalherstel Haren Weidevogelbescherming Werkelijk Westerkwartier Wonen op de rand van de EHS – Boerakker
Vrijwilligers aan het werk in de Appelbergen op de Natuurwerkdag.
LANDSCHAPSBEHEER 4
Haag- en houtwalherstel Haren Wie aan een besloten landschap met hagen en houtwallen denkt associeert dit waarschijnlijk niet direct met de provincie Groningen. Toch zijn ook in deze provincie prachtige voorbeelden te vinden van kleinschalige en besloten landschappen die worden gekenmerkt door de aanwezigheid van houtwallen en scheerhagen van meidoorn. Een van deze gebieden bevindt zich op het noordelijkste stukje Hondsrug, direct ten zuiden van de stad Groningen in de gemeente Haren. Hagen en houtwallen zijn hier vooral te vinden op de flanken van de Hondsrug rond de dorpen Haren, Onnen, Glimmen en Noordlaren. In het verleden zijn De Gouden mispel, als bekroning voor het project herstel houtwallen en hagen.
deze elementen aangelegd als veekering en perceelsaf-scheiding. Door modernisering in de landbouw en de komst van prikkel- en schrikdraad hebben veel van deze landschapselementen de afgelopen eeuw hun functie verloren, met als gevolg dat ze uit het landschap verdwenen. Door achterstallig onderhoud zijn de overgebleven elementen in veel gevallen in verval geraakt. Om deze prachtige landschapselementen voor de toekomst te behouden heeft Landschapsbeheer Groningen samen met de Provincie Groningen, Gemeente Haren, Regio Groningen Assen en de Vereniging Duurzame Landbouw Stad en Ommeland een herstelproject voor hagen en houtwallen ontwikkeld. Doel van dit plan is om in de periode van 2009 t/m 2013 circa 4,7 km aan haag en houtwal te herstellen. Aan de basis van dit herstelplan ligt een hagen- en houtwalleninventarisatie die in 2006 is uitgevoerd door Landschapsbeheer Groningen. Voor de inventarisatie zijn historische kaarten uit 1853 vergeleken met de huidige situatie. Uit deze vergelijking blijkt dat rond 1853 circa 70 km aan houtwal aanwezig moet zijn geweest. Tijdens de inventarisatie in 2006 was hiervan nog slechts 27 km over. Voor meidoornhagen geldt waarschijnlijk hetzelfde beeld, maar aanduidingen hiervoor ontbreken op oude kaarten. Tijdens de inventarisatie in 2006 is in totaal 8,4 km scheerhaag in kaart gebracht. Aangezien scheerhagen vroeger een belangrijke functie hebben gehad als veekering is dit rond 1853 ongetwijfeld meer geweest. Het herstel van de hagen en houtwallen is een groot succes. Inmiddels is al meer dan 4 km aan haag en houtwal opnieuw aangelegd en hersteld. Succes van het project is onder andere de simpele afhandeling van aanvragen. Doordat gekozen is voor een persoonlijke benadering kan maatwerk worden geleverd. Plannen krijgen vorm aan de keukentafel en zijn sterk gericht op uitvoering.
Herstel houtwal in Haren.
GRONINGEN
Naast grondeigenaren worden ook inwoners van de gemeente Haren betrokken bij de herstelwerkzaamheden wat leidt tot draagvlak en betrokkenheid. In 2011 is het project bekroond met de Gouden mispel. Dit is een prijs die jaarlijks door de Vereniging Nederlands Cultuurlandschap wordt uitgereikt aan personen of organisaties die zich op uitzonderlijke wijze hebben ingezet voor de bescherming van het cultuurlandschap in Nederland. Het hagen en houtwallenproject is bekroond vanwege het feit dat ook de wallichamen worden hersteld.
5
De uitstraling van een goed erf
Erven in het buitengebied bepalen voor een groot deel de sfeer van het
De steenuil broedt graag in holtes van oude fruitbomen.
landschap. Maar als je door het landschap wandelt of fietst geniet je veel meer van goed onderhouden erven dan van erven met afgetakelde beplantingen. Je hebt erven van allerlei soort. Het meest indrukwekkend zijn de erven van monumentale boerderijen met de zware beplantingen. In het weidse landschap ogen ze als groene eilanden. In de zomertijd is de boerderij soms onzichtbaar geworden om in de wintertijd te laten zien hoe mooi die wel niet is. Je hebt ook heel specifieke boerenerven, zoals de slingertuinen waarin slingerpaden, vijvers en heuvels aanwezig zijn. Ook de borgen in onze provincie hebben prachtige boombeplantingen. Landschapsbeheer adviseert eigenaren van erven graag over versterking en beheer van de beplantingen. Naast advies geven voert zij ook de bijbehorende werkzaamheden uit. Het volgen van een cursus boerenerven geeft verdieping in de materie. Ook bestaat er de cursus fruitboomsnoeien. Zorg voor het erf is zorg voor het landschap. Een landschap om van te genieten.
Projecten: Agrarisch natuurbeheer Allersmaborg Boerderijen langs de Waddenkust Boerderijenonderzoek Boerenervencursus Vruchtbomenwacht Ommetjes Borgterreinen Buitenlui Ennemaborg Erfbeplantingsplannen Fraeylemaborg Kerken in het groen Landgoed Glimmen Menkemaborg Monumentale boerenerven Nieuwe erven in het groen Particuliere projecten Plaats Melkema Poelen en dobben Rensumaborg Slingertuinen Verborgen terreinen Versterking Leefbaarheid Westerwolde Voorlichting en advies Wonen op de rand van de EHS
Snoeiwerk aan een fruitboom.
LANDSCHAPSBEHEER 6
Vruchtbomenwacht Al sinds het ontstaan van Landschapsbeheer Groningen bieden wij onze expertise aan klanten aan op het gebied van advisering en onderhoud van vruchtbomen. Omdat de vraag in de loop van de jaren steeds groter werd is ongeveer 10 jaar geleden de Vruchtbomenwacht opgericht. In de afgelopen jaren is het ledental uitgegroeid tot maar liefst zo’n 250 leden. Jaarlijks komen er nog steeds nieuwe leden bij. Er kan dus met recht gezegd worden dat de Vruchtbomenwacht inmiddels stevig in Groningse bodem geworteld is en de leden hier inmiddels letterlijk en figuurlijk de vruchten van plukken. Voor het lidmaatschap maakt het niet uit of het gaat om 1 fruitboom of een boomgaard met 70 vruchtbomen, of het appels, peren of andere vruchten zijn; jonge of oude vruchtbomen.
Goed onderhoud aan fruitbomen levert veel vruchten op.
De leden van de Vruchtbomenwacht krijgen om het jaar een controlebezoek door onze experts. Tijdens dit bezoek wordt professioneel advies gegeven over de vruchtbomen en eventuele nieuwe aanplant. In de meeste gevallen wordt er ter plekke meteen onderhoud aan de vruchtbomen uitgevoerd. Hierbij kan het gaan om het in fases wegwerken van achterstallig onderhoud, ziektebestrijding, verjongingssnoei of vormsnoei van de vruchtbomen. Het noodzakelijke onderhoud kunnen wij tegen een sterk gereduceerd tarief aan de leden aanbieden. Dit is mede mogelijk door inzet van een bijdrage vanuit de Nationale Postcode Loterij. Daarnaast worden er vanuit de Vruchtbomenwacht diverse snoeicursussen georganiseerd zodat men zelf de techniek van het snoeien van de diverse soorten vruchtbomen onder de knie kan krijgen. Vaak wordt ervan uitgegaan dat de vruchtbomen, en dan met name de appel- en perenbomen, alleen in de wintermaanden gesnoeid kunnen worden. Het blijkt echter dat de snoei in de zomermaanden voor appels en peren vele voordelen heeft ten opzichte van de wintermaanden. Zo geeft dit de minste kans op ziekten en reactiegroei. De kersen-, pruimen- en notenbomen worden daarentegen altijd al in de zomer gesnoeid. Ons onderhoud vindt dan ook grotendeels in de zomermaanden plaats. Ecologisch aspect van de vruchtboom Naast het feit dat de vruchtbomen dienen voor de vruchtopbrengst hebben de vruchtbomen en dan vooral de (hoogstam)bomen ook een grote ecologische waarde. De bomen bieden namelijk een prachtige nestgelegenheid aan diverse vogels. Zo broedt bijvoorbeeld de steenuil graag in de holten. Daarnaast komen
Het planten van een bomen op een erf in Froombosch.
GRONINGEN
er veel insecten af op de vruchtbomen met haar bloei in het voorjaar en (val) fruit in het najaar. Ook vogels profiteren ervan. Landschapsbeheer Groningen streeft samen met de Noordelijke Pomologische Vereniging het behoud van de oude (Groninger) hoogstamfruitbomen na. Hiermee proberen we tegen te gaan dat de nog resterende oude rassen verloren dreigen te gaan.
7
Leefplekken voor plant en dier
Om plant en dier een plek te bieden in ons landschap moeten er allerlei maatregelen genomen worden ten aanzien van inrichting en beheer. De Ecologische
De IJsvogel maakte gelijk gebruik van de aanleg van een broedwand in Wedderbergen.
Hoofdstructuur, de natuurreservaten, het boerenland en het overig land spelen alle een belangrijke rol als leefgebied voor de organismen. Hoe meer verscheidenheid aan leefplekken, hoe meer verscheidenheid aan plant en dier. Daarom is Landschapsbeheer zo druk doende met aanleg, herstel en beheer van allerlei landschapselementen. Met petgaten voor moerasplanten, poelen en dobben voor amfibieën, houtwallen en –singels voor zoogdieren en vogels, knotbomen voor de steenuil, bosjes voor vogels en vlinders, oude beplantingen voor holenbroeders en met oude kerkterreinen waar op graven nog wel eens bijzondere plantensoorten voorkomen. Nestkasten voor kerk- en steenuil plaatsen we ook, evenals broedmanden voor de ransuil en kasten voor vleermuizen. Meerdere soorten planten en dieren zijn bij wet beschermd. Ruimtelijke ingrepen waarbij deze soorten in gevaar komen vereisen voordien een inspectie op locatie. Die zogenaamde quick-scans flora en fauna voert Landschapsbeheer ook uit.
Projecten: Agrarisch natuurbeheer B(l)oeiende bosranden Bijzondere locaties Bierumermaar Cursus weidevogelbescherming Delfzijl havengebied Dier en plant ZWK-Westerwolde Ommetjes Franciscaanse werkweek Ecologisch bermbeheer Eemshaven Flora- en fauna quickscans Herplant van iepen in de Waddenregio Herstel houtsingels ZWK Herstel landschapselementen Haren Houtsingel- en houtwalbeheer Natte landschapselementen Iepenwacht Kerkuilenproject Kleinschalige natuurontwikkelin Landschapsontwikkelingsplannen Natuurwekdag Poelen en dobben Ruiten Aa-project Versterking Leefbaarheid Westerwolde Vleermuizen Voorlichting en advies
De Blauwe glazenmaker leeft in de buurt van natte landschapselementen.
LANDSCHAPSBEHEER 8
Natte landschapselementen Het project ‘Herstel natte landschapselementen in de provincie Groningen’ maakt het mogelijk om met medefinanciering van de provincie een bestaand nat landschapselement zoals een dobbe of een petgat te herstellen of een nieuwe poel aan te leggen. Herstel bestaande natte landschapselementen Bestaande natte landschapselementen die in de provincie voorkomen zijn petgaten, dobben, pingo’s en kolken. Petgaten zijn niet natuurlijk ontstaan maar door afgraven van veen (winning van turf). Hierdoor zijn petgaten vaak ook strak van vorm. Dobben en pingo’s zijn wel van nature ontstaan, na de laatste Het uitdiepen van een verlande bospoel op camping Weddebergen.
ijstijd, circa 10.000 jaar geleden. Kolken zijn ontstaan bij dijkdoorbraken; achter de dijk woelde het water een diepte uit die vol water bleef staan. In de loop der tijd zijn veel van deze bestaande natte landschapselementen gedempt of ze zijn door slecht onderhoud (bijna) volledig dichtgegroeid of dichtgeslibd. Voor het herstel van een dergelijk element maakt Landschapsbeheer Groningen een werkplan. Het kap- en snoeiwerk wordt door Landschapsbeheer uitgevoerd, het baggeren wordt uitbesteed aan een regionale aannemer of een loonbedrijf. Aanleg nieuwe poel Voorwaarde voor aanleg van een nieuwe poel is onder meer dat de poel niet op het erf mag komen te liggen, niet nabij bebouwing of bij drukke wegen en dat de grondwaterstand gunstig moet zijn (het gehele jaar door moet de poel waterhoudend zijn). Landschapsbeheer beoordeelt de locatie op geschiktheid en maakt vervolgens een werkplan. De uitvoering wordt uitbesteed aan een regionale aannemer of loonbedrijf. Hiervoor is een subsidie mogelijk tot maximaal 75% van de totale kosten. Het onderhoud voor de gegraven poel is niet subsidiabel. Waarde voor natuur In en bij een poel of ander klein water is er veel natuur. Tenminste als de waterkwaliteit goed is en het beheer erop gericht is om een bepaalde diversiteit aan natuur te krijgen. Waterranonkel en waterzuring zijn bekende ‘poelplanten’. Kroos ook, maar een teveel daarvan vangt het zonlicht weg voor het waterleven. In de poel leven stekelbaarsjes, slakken (o.a. de poelslak) en insecten als geelgerande watertor. Ook de bruine en groene kikker en de kleine watersalamander horen aanwezig te zijn. Niet voor niets worden poelen ook kikkerpoelen
Herstel petgat bij Sebaldeburen.
GRONINGEN
genoemd. Larven van libellensoorten hebben hun ontwikkeling in het water, de volwassen insecten vliegen de vegetatie af op zoek naar voedsel, allerlei soorten insecten. Huis- en boerenzwaluwen kunnen de modder van de oever gebruiken voor nestbouw en scheren boven het wateroppervlak om insecten te vangen. Reeën en andere zoogdieren kunnen de poel als drinkplaats gebruiken.
9
Lees en beleef de geschiedenis van het landschap De Rensumaborg. Elk landschap heeft zijn historie. Mensen hebben het landschap sterk beïnvloed. Vaak heel sterk, soms met mate. Door de tijd heen is veel waardevols verloren gegaan. Gelukkig is er nog veel waardevols over. De laatste twee decennia is de belangstelling voor historie sterk toegenomen. Landschapsbeheer houdt zich ook bezig met historie. Met oude beplantingen van borgen en monumentale boerderijen, oude kerkhoven, kerkenpaden, verborgen terreinen, wierden, iepen als wegbeplanting en met oude houtwallen, e.a. Al dit waardevols vereist veel zorg. In samenwerking met andere organisaties leidt Landschapsbeheer landschapsgidsen op. Zij krijgen kennis van het landschap op meerdere terreinen: geologie, archeologie, cultuurhistorie en ecologie. De gidsen organiseren excursies die dan natuurlijk de ‘bakens in de tijd’ meenemen. Je kunt ze zien als ambassadeurs van het landschap. Er is veel werk te doen om de historie van het landschap in onze provincie leesbaar te houden.
Projecten: Actualisatie Aardkundige Waarden Boerderijenonderzoek Cultuuroevers Cursus Landschapsgidsen Borgterreinen Damsterdiepgebied Erfbeplantingsplannen Herplant van iepen in de Waddenregio Herstel cultuurhistorische elementen Herstel houtsingels ZWK Herstel landschapselementen Haren Heveskes Kerken in het groen Kerkterreinenwacht Landgoed Glimmen Landmerken MKLE Middag/Humsterland Plaats Melkema Slingertuinen Terreinen met Historie ZWK Verborgen terreinen Voorlichting en advies Werkelijk Westerkwartier Wierden Werkelijk Westerkwartier Heveskes
De Winteraconiet is een stinzenplant.
LANDSCHAPSBEHEER 10
Borgterreinen De Fraeylemaborg in Slochteren De Fraeylemaborg in Slochteren ligt in een ongeveer 31 hectare groot landgoed dat hoofdzakelijk dateert uit de 19e eeuw. Het parkbos is in het begin van de 19e eeuw gewijzigd in de romantische Engelse-landschapsstijl, deels naar ontwerp van G.A. Blum en L.P. Roodbaard. De laatste bewoners, de familie Thomassen à Thuessink van der Hoop van Slochteren, verkochten de borg en het bos in 1972 aan de Gerrit van Houten Stichting. Na een omvangrijke restauratie werd de Fraeylemaborg in 1975 als museum geopend. Op het terrein zijn 3 stijlen herkenbaar: Snoeiwerkzaamheden aan monumentale bomen Ennemaborg.
Een formele barokke voortuin, een vroeg-landschappelijke tuin en verder naar achteren het romantische landschapspark. Restanten van de formele barokke aanleg zijn bewaard gebleven, zoals de karakteristieke middenas. Landschapsbeheer heeft in 2011 diverse werkzaamheden in de tuin en in het bos uitgevoerd. Het meest specifiek is het onderhoud van de beukenhaag rond de parkeerplaats. Vanwege het behouden van de glooiende bovenkant vraagt dit de nodige vakkennis. De Rensumaborg in Uithuizermeeden Deze meest noordelijk gelegen borg in de provincie Groningen dateert uit de 18e eeuw. De huidige eigenaar is de Rensuma-Boon stichting. De hoofdstructuur van het borgterrein is behouden gebleven. Deze bestaat uit een rechthoekig patroon van singels, gracht, overige terreindelen en de hoofdas die gevormd wordt door de oprijlaan. Het borgterrein functioneert als ‘uitloopgebied’ van de bevolking van Uithuizermeeden. Naast werkzaamheden in het bos heeft Landschapsbeheer in 2011 onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd aan de singel rond de borg. Deze singel bestaat uit elzen en lindes met als onderbegroeiing stinzenplanten. Om de stinzenflora, waaronder het Haarlems klokkenspel, te behouden wordt het maaibeheer aangepast. Er wordt pas na de bloei (en zaadzetting) gemaaid en om verruiging te voorkomen wordt het maaisel afgevoerd. Borgterreinen waar LBG in 2011 ook werkzaamheden heeft verricht Menkemaborg Uithuizen: vel- en snoeiwerkzaamheden; herstel walbeschoeiing door het aanbrengen van wilgentenen; scheren van de lindes van de oprijlaan Piloersemaborg Den Ham: snoeiwerkzaamheden singel rond het terrein.
Herstel wegbeplanting J. Buiskoolweg, gemeente Bellingwedde.
GRONINGEN
Allersmaborg Ezinge: jaarlijks onderhoud van de slingertuin. Ennemaborg Midwolda: snoeiwerkzaamheden van o.a. monumentale bomen. Coendersborg Nuis: aanleg slingertuin Plaats Melkema Huizinge: herstel- en snoeiwerkzaamheden
11
Balans per 31 december 2011 in euro Activa Vaste activa Gebouwen en terreinen Machines en transportmiddelen Andere vaste bedrijfsmiddelen
31 december 2010
31 december 2011
513.378 209.153 44.057
534.641 206.772 85.327
766.588
826.740
Vlottende activa Debiteuren Subsidiepositie Overige vorderingen
351.645 612.036 76.570
277.298 328.748 153.128
1.040.251 9.692 1.816.531
759.174 273.796 1.859.710
Liquide middelen Totaal activa
Passiva Eigen vermogen Continuïteitsreserve
508.858
542.974
508.858
542.974 Voorzieningen Onderhoud gebouwen
49.398
39.369
49.398
39.369 Langlopende schulden Hypothecaire lening Middellange lening
544.000 0
516.800 243.745
544.000
760.545 Kortlopende schulden Belastingen en premies Bankier Crediteuren Overige schulden
99.916 265.264 131.877 217.218
101.755 0 218.572 196.495
714.275 1.816.531
516.822 1.859.710
Totaal passiva
Exploitatierekening 2011 in euro Baten
Realisatie 2011
Begroting 2011
Realisatie 2010
Subsidies en bijdrages projecten Af: directe projectkosten Dekkingsbijdrage uit projecten
3.984.195 1.374.133 2.610.062
4.480.000 1.681.000 2.799.000
3.866.409 1.091.757 2.774.652
Subsidies maatwerkbanen
202.009 2.812.071
218.688 3.017.688
231.853 3.006.505
Personeel Organisatie Kapitaalslasten Risicotoeslag
2.213.402 435.603 139.893 0 2.788.898
2.255.280 408.700 185.343 86.055 2.935.378
2.294.086 430.742 135.480 0 2.860.308
Resultaat geplande activiteiten Overige baten
23.173 17.743 40.916 6.800 34.116
82.310 0 82.310 0 82.310
146.197 16.158 162.355 70.019 92.336
Kosten
Overige lasten Resultaat boekjaar
LANDSCHAPSBEHEER 12
GRONINGEN
Verantwoordingsverklaring CBF-Keur Het opstellen van een verantwoordingsverklaring vloeit voort uit de vervlechting van de Code Goed Bestuur voor Goede Doelen met het Centraal Bureau FondsenwervingKeur. Deze vervlechting heeft geleid tot een nieuw Reglement CBF-Keur met drie hoofdprincipes waarover verantwoording moet worden afgelegd. Deze drie hoofdprincipes zijn: -Het onderscheiden van de functies toezichthouden, besturen en uitvoeren. -Het optimaliseren van de effectiviteit en effeciency en de bestedingen. -Het optimaliseren van de omgang met belanghebbenden. Van belang hierbij is dat Stichting Landschapsbeheer Groningen geen fondsenwervende instelling is, maar een kansspelbegunstigde van de Nationale Postcode Loterij. Door laatsgenoemde is het verkrijgen en behouden van het CBF-Keur als voorwaarde gesteld voor de jaarlijkse bijdrage aan het samenwerkingsverband van de provinciale zusterinstellingen voor landschapsbeheer en landschapsbeheer Nederland. Het aandeel van de stichting in de jaarlijkse bijdrage van de Nationale Postcode Loterij bedraagt € 187.500 en dat is circa 4,7% van de totale baten. De overige baten hebben betrekking op subsidies en de bijdrages inzake projecten voor het behoud, beheer en herstel van de landschappelijke en natuurlijke en cultuurhistorische waarden in de provincie Groningen. In een aantal van deze projecten worden de middelen van de Nationale Postcode Loterij ingezet als cofinanciering. In deze context kan het volgende worden vermeld over de hiervoor genoemde hoofdprincipes: De functies toezichthouden, besturen en uitvoeren zijn bij de stichting belegd bij respectievelijk het bestuur, de directeur en de werkorganisatie onder leiding van de hoofden van dienst. Basis voor de verdeling van verantwoordelijkheden en bevoegdheden tussen bestuur en directeur is het directiestatuur. Hierin is ondermeer geregeld dat de dagelijkse leiding van de organisatie berust op de directeur, binnen het taakstellende kader van de door het bestuur vastgestelde jaarlijkse begroting. Over de begrotingsuitvoering wordt verslag gedaan via de kwartaalrapportages. Door middel van het aan de begroting gekoppelde kostprijssysteem wordt de inzet van eigen personeel door het MT (directeur en hoofden van dienst) gepland op de onderscheiden projecten. Uitvoering van de projecten geschiedt onder leiding van de hoofden van dienst, geassisteerd door seniorprojectleiders, voorlieden en assistent-voorlieden, door de werkorganisatie. De bestede tijd van alle personeelsleden wordt tegen de kostprijstarieven geregistreerd in de projectenadministratie. Het merendeel van de projecten is gebaseerd op een door subsidieverstrekkers goedgekeurd projectplan en projectbegroting en worden, voorzien van een accountantsverklaring, afgerekend op basis van door subsidieverstrekkers goedgekeurde kostprijstarieven voor de inzet van eigen personeel en gefactureerde kosten van derden. Veelal zijn bij de projecten meetbare, kwantitatieve prestatieindicatoren van toepassing. Bestedingen in het kader van de projecten zijn derhalve ingekaderd in de beschikbare budgetten, waarbij overbesteding voor rekening is van de stichting en onderbesteding leidt tot terugbetaling van niet benutte budgetten, evenals het niet (volledig) voldoen aan de overeengekomen prestatie-indicatoren. Bij alle projecten zijn en worden de belanghebbenden al in de planfase betrokken en waar nodig bij de uitvoering, omdat dit essentieel is voor het welslagen van de projecten en daarmee voor de continuiteit van de stichting. Belanghebbenden zijn naast subsidieverstrekkers en afhankelijk van aard van de projecten, ondermeer eigenaren en omwonenden, vrijwilligers, terreinbeherende organisaties, belangenorganisaties, sociale werkvoorzieningsorganisaties en organisaties met aanpalende werkvelden en taken.
13
Toelichting begroting 2012 Baten De subsidies en bijdrages projecten is het saldo van de individuele projectbudgetten. Bij de uitvoering van de projecten streven wij naar een 100 % besteding van deze projectbudgetten. De te genereren dekkingsbijdrage projecten ten opzichte van de kosten van de stichting is de essentie van de begroting. De kosten van de stichting worden aan de projecten toegerekend op basis van de inzet van personeel en materieel tegen tarieven voorvloeiend uit het kostprijssysteem van de stichting. De subsidies maatwerkbanen betreft met name WSW- subsidies en premiekortingen ten behoeve van personeel met een indicatie ‘begeleid werken’.
Begroting 2012 in euro Baten Subsidies en bijdrages projecten Af: directe projectkosten Dekkingsbijdrage uit projecten Subsidies maatwerkbanen
Kosten
Personeel Organisatie Kapitaalslasten Risicotoeslag
4.778.000 1.909.000 2.869.000 190.583 3.059.583 2.272.790
445.100 Kosten 226.747 Personeelskosten: deze zijn berekend op basis van de voor 86.882 2012 te verwachten salarissen en de op het moment van 3.031.519 opstellen van de begroting geldende percentages voor werkgeverslasten. De slariskosten worden bepaald conform 28.064 de CAO Bos en Natuur, ondernemingsdeel De Landschappen. Resultaat geplande activiteiten De bezoldiging van de directeur is bepaald volgens schaal 12. Kapitaalslasten: dit betreft de kosten van het vermogens beslag in vaste activa (rente + afschrijving) en het werkkapitaal (rente). Kosten organisatie: deze zijn geraamd op basis van enerzijds de werkelijke Een volledige jaarrekening kosten 2010 en de werkelijke kosten 2011 t/m juni en anderzijds de begrote is op verzoek opvraagbaar bij kosten over 2011 en de hierin te verwachten kostenstijgingen. Landschapsbeheer Groningen. Risicotoeslag: een opslag van 3% op de hiervoor genoemde kosten.
Continuïteit Voor het borgen van de continuïteit van de stichting is door het bestuur het volgende beleid* vastgesteld voor de gewenste omvang van de continuïteitsreserve en het bereiken van deze gewenste omvang: 1. De continuïteitsreserve is een vrije reserve en dient als buffer voor eventuele exploitatieverliezen in enig boekjaar, alsmede ter financiering van de vaste activa en het werkkapitaal van de stichting. 2. De huidige kredietfaciliteit in rekening-courant, ad € 250.000, moet geheel benut worden voor het opvangen van schommelingen in de omvang van het werkkapitaal. 3. De genormeerde omvang van het werkkapitaal bestaat uit een subsidiepositie van maximaal 20% van de invloed van de subsidies op de exploitatie van enig boekjaar. Het saldo van de overige componenten van het werkkapitaal wordt hierbij gesteld op nihil. 4. Het onderhoudsfonds voor het gebouw moet in principe in liquide middelen besschikbaar zijn en kan dus slechts tijdelijk als financieringsbron dienen.
* I.v.m. de herfinanciering in 2011 is de berekeningswijze in vergelijking tot voorgaande jaren enigzins aangepast.
Aan de hand van de jaarcijfers 2011 en de hiervoor geformuleerde uitgangspunten kan de gewenste minimale omvang van de continuïteits-reserve als volgt worden berekend:
Minimale continuïteitsreserve Vaste activa: boekwaarde per 31 december 2011 Subsidiepositie: 20% van €2.599.327 Totaal te financieren Af: langlopende schulden Benodigde minimale continuïteitsreserve Beschikbare continuïteitsreserve per 31 december 2011 Nog te realiseren toevoeging
826.740 519.865 1.346.605 760.545 586.060 542.974 43.086
Uit dit overzicht en de begroting 2012 blijkt dat de nog te realiseren toevoeging slechts gedeeltelijk in het komend boekjaar gerealiseerd kan worden, voor zover het totaal te financieren bedrag niet in belangrijke mate toeneemt in 2012. Hierbij wordt er vanuit gegaan dat de jaarlijkse aflossing op de langlopende schulden van € 52.220 uit de afschrijvingen op vaste activa gefinancierd wordt.
LANDSCHAPSBEHEER 14
Realisatie projecten PLG-programma
(Programma Landelijk gebied)
GRONINGEN
Boeren en buitenlui
1 erfproject afgerond; spreekuren en voorlichting
Boerenerven MH
3 afgerond, 15 in ontwikkeling
Buitenlokaal
afgerond
Dorpsommetjes
10 gerealiseerd
Herstel cultuurhistorische terreinen in het Damsterdiepgebied
4 afgerond, 3 in voorbereiding
Herstel houtsingels ZWK
Uitgevoerd 4.918m; in
voorbereiding 10.593 m. Herstel landschapselementen Haren
3122m haag en houtwal
uitgevoerd, voor 4679 m haag en houtwal plannen gemaakt
Herstel natte landschapselementen
33 nieuwe poelen, 16 onderhoud/
herstel (petgat, dobbe, pingo) Kerken in het Groen Oost Groningen
1 terrein in voorbereiging
Kerken in het Groen Noord Groningen
8 terreinen in uitvoering
Landschapsgidsen cursus
Veenkolonien en Oldamtb
uitgevoerd Monumentale boerenerven Noord
3 afgerond, 11 in ontwikkeling
Nieuwe erven in het groen
23 plannen opgesteld
Scheerhagen Haren
8.050 m
SAN en singelwacht: maaironde afrasteringen SAN/SNL 85.309 m groot onderhoud
16.516 m
aanvraagbeleid singelonderhoud Slingertuinen
4 tuinen
Terreinen met historie ZWK Versterking leefbaarheid rand Ehs WW pilot Smeerling-Wensenkamp
Afgerond met realisatie wandelroute
Wandelen Groningen Netwerk van vrijwilligers en Raad van Advies opgericht Werkelijk Westerkwartier Wonen op de rand EHS WK: Nuis-Niebert 1 project lopend
15
Realisatie projecten Boerderijen langs de waddenkust Herplant Iepen in de waddenregio Landmerken Waddenwandelen
Waddenfonds 8 plannen in ontwikkeling/uitvoering 1 projectplan (voorbereidingstraject) 9 kerkensembles in afronding 585 km aan netwerk in voorbereiding
Borgterreinen Beheer van 8 terreinen
Overige projecten
J. Buiskoolweg gem. Bellingwedde 1 project beheer en herstel beplanting Delfzijl havengebied Directievoering beheer Eemshaven Directievoering beheer Flora- en fauna quick scans 15 onderzoeken gedaan en gerapporteerd Geopark Hondsrug Inventarisatie en beschrijven geosites (top 50) Meetnet Agrarisch Cultuurlandschap (MAC) Inventarisatie in de gebieden Haren en Noordpolder Groenwacht Iepenwacht 2 opsporingsronden zieke iepen Sanering 99 klonale en 2234m2 veldiepen, Pilot bestrijding kastanjebloedingsziekte Coordinatie werkgroepen eikenprocessierups Kerkterreinenwacht 30 inspecties op locatie Keinschalige natuurontwikkeling 7 projecten Leefgebieden akkervogels 1 project Modder aan je broek/ Natuurspeelplaatsen 2 projecten Onderhoud landschappelijke beplantingen 9 bosjesprojecten Particuliere projecten 300 projecten Vruchtbomenwacht 110 boomgaarden van abonnees bezocht voor advies en onderhoud Wedderbergen Natuurinrichting campingterrein
LANDSCHAPSBEHEER 16
Realisatie projecten Adviezen
Cursussen
Vrijwilligersinzet
Adviezen aan particulieren
ruim 800
aantal
cursisten
Boerenerven
1 afgelast
Snoeien hoogstamfruitbomen
2
46 cursisten
Landschapsgidsen
2
34 cursisten
aantal vrijwilligers / leerlingen
aantal uren
aantal locaties
56
1102
4
en stagiaires buitendienst
10
5194
Buitendienst Landschapsbeheer
8
640
vele
Appelbergen: Franciscanen
12
360
1
Appelbergen: werkgroepen
99
208
1
Kerken in het Groen
80
2.911
14
Maatschappelijke stage (MAS)
2 beg. en 187 iln
1.134
10
Natuurwerkdag
400
2.400
19
NL DOET
140
Scholenproject (basisscholen)
87 beg. en 1006 iln.
Bosbeheer Bibliotheek, werkplaats, stagiaires projectbureau
840 4.372
5 41
Wandelen Groningen en Waddenwandelen (controle route e.a.)
10
595
Ommetjes (meedenken over route e.a.)
48
1.472
Actiedag Wedderburcht
10
60
1
Landmerken Hornhuizen
?
900
1
Landmerken overig
?
100
3
Overig: stands op markten e.a.
?
24
5
Totaal
Cursussen gevolgd door buitendienst (scholing)
GRONINGEN
2.158
Basiscursus motorkettingzaken
2 pers.
Cusus Boomveiligheidscontroleur
4 pers.
Herhalingscursus EHBO
12 pers.
Herhalingscursus BHV
3 pers.
Cursus Verlening licentie Gewasberscherming
2 pers.
17
22.312
12
Bestuurssamenstelling -Meindert Schollema (t/m eind juni)
voorzitter
-Albert Rodenboog (vanaf eind juni)
voorzitter
-Jack Bosgraaf (t/m eind december)
penningmeester/secretaris
-Henk Menninga
bestuurslid
-Gert Machiels
bestuurslid
-Johannes Lindenberg
bestuurslid
-Frank Broersma
bestuurslid
-Hilbrand Sinnema (t/m eind december)
bestuurslid
-Harm Evert Waalkens (vanaf eind juni)
bestuurslid
*Het bestuur bestaat uit leden die op persoonlijke titel en vanuit persoonlijke affiniteit, in relatie met hun maatschappelijke positie een bijdrage leveren aan de stichtingsdoelen. Bestuursleden worden benoemd voor een termijn van vier jaar en kunnen maximaal twee keer worden herbenoemd.
Relevante nevenfuncties bestuursleden -Meindert Schollema AB-lid werkvoorzieningschap Synergon, DB-lig Streekraad Oost Groningen. -Albert Rodenboog Lid Comité van Aanbevelingen Kronkels door Fivelingo, Plv. vz. CDA Bestuur Provincie Groningen, Lid Programmaraad RTV Noord, Lid Comité van Aanbevelingen Vliegende Hollander. -Jack Bosgraaf Adviseur/administrateur Stichting Iepenwacht Groningen, Penningmeester Stichting Gebiedsfonds Drentsche Aa. -Henk Menninga Voorzitter Kunstcircuit, Secretaris Stichting Landgoed Fraeylemaborg. -Johannes Lindenberg Lid bestuur Agrifirm, Voorzitter Raad van Toezicht OHM Agriver, Voorzitter bestuur vereniging HZPC, DB-lid waterschap Noorderzijlvest. -Frank Broersma Bestuurslid Stichting Vrienden van de luchthaven Eelde, Voorzitter Nederlandse Bijenhoudersvereniging afd. Groningen. -Hilbrand Sinnema Bestuurslid waterschap Hunze en Aa’s, Voorzitter stichting museum Stoomgemaal Winschoten, Voorzitter LTO-Noord, bestuurslid Boer & Natuur. -Harm Evert Waalkens Voorzitter St. Getijdenatelier, Voorzitter St. Waddengroep, Bestuurslid Vlinderstichting, Lid van de Raad van Advies St. Streekproducten Nederland, Bestuurslid Vereniging van Waddengemeenten, Wethouder Gemeente de Marne.
LANDSCHAPSBEHEER 18
Vrijwilligersbeleid Landschapsbeheer Groningen en burgerparticipatie Vrijwilligers bij Landschapsbeheer Groningen Landschapsbeheer vindt inzet van vrijwilligers en betrokkenheid van burgers in en bij het landschap van groot belang. Zij dragen enerzijds bij aan het behoud van de kwaliteit van ons landschap en anderzijds creëren we zo meer draagvlak voor dat landschap. Vrijwilligers zijn actief op allerlei manieren. Ze werken mee in groepen op locatie, soms met een regelmaat van een keer per twee weken, soms tijdens een specifieke dag zoals de Natuurwerkdag of de NLDOET dag. Vanuit Landschapsbeheer worden deze vrijwilligers begeleid en ondersteund met kennis en gereedschap. Daarnaast faciliteren we lokale groepen die doorgaan met hun inzet, nadat een project is afgerond. Denk hierbij aan de bosjesprojecten zoals in Ten Boer en Middelstum. Het aantal middelbare scholen dat onze organisatie weet te vinden ten behoeve van hun maatschappelijke stage voor hun leerlingen is in 2011 sterk gegroeid. Daarnaast zijn de werkzaamheden die de scholieren uitvoerden diverser geworden. Ze hebben gezaagd en gesnoeid, maar ook geholpen bij het herstel van kerkterreintjes en paden. Behalve het directe ‘handen uit de mouwen’ vrijwilligerswerk is er een toename van het aantal mensen dat zich op een andere manier wil inzetten voor het landschap. Zij dragen bijvoorbeeld bij aan het beter beleefbaar en toegankelijker maken van het landschap, zoals bij de wandelprojecten die we ontwikkelen en uitvoeren. Zij onderzoeken beschreven wandelroutes en geven aan wat er ontbreekt of waar het niet meer klopt, waar ontbrekende schakels zijn en waar paaltjes en/of borden moeten komen. Maar ook zijn er mensen die meedenken bij het tot stand komen van plannen, zoals bijvoorbeeld bij de ommetjes. Samen met dorpsgenoten gaan ze in gesprek met grondeigenaren om hun ommetje te kunnen realiseren. Burgers betrekken bij het landschap en hun woon-/leefomgeving bereiken we mede door het organiseren van voorlichtingsavonden, door lezingen te verzorgen
Natuurwerkdag 2011, vrijwilligers aan het werk in Appelbergen.
GRONINGEN
en het aanbieden van cursussen. Met name de landschapsgidsen cursussen (2011: Oldambt en Veenkoloniën) dragen indirect weer bij aan meer draagvlak en kennis over alle aspecten van het landschap. De informatieavonden voor ‘buitenlui’ hebben een meer directe werking, bewoners kunnen daarna direct aan de slag met hun eigen terrein. Naast al deze activiteiten voor en door vrijwilligers biedt onze organisatie mogelijkheden voor mensen in re-integratie trajecten om werkervaring op te doen. Het mes snijdt zo aan twee kanten: het is een positieve manier voor mensen om te re-integreren en het landschap heeft er baat bij, omdat we zo meer werk kunnen uitvoeren. We hebben in 2011 een start gemaakt met een breder aanbod voor vrijwilligers, zodat we meer te bieden hebben. We hopen door deze diversiteit meer mensen te betrekken bij natuur en landschap en het draagvlak te verbreden.
19
De organisatie Landschapsbeheer Groningen Bestaansrecht van de organisatie Landschapsbeheer Groningen is in 1983 opgericht en is een van de twaalf provinciale organisaties verenigd in Landschapsbeheer Nederland. Het kantoor staat in Hoogkerk, de organisatie is actief in de gehele provincie Groningen. Landschapsbeheer maakt zich sterk voor een beter leefmilieu voor mensen, dieren en planten. Samen met anderen (particuliere grondeigenaren, overheden en vrijwilligers) zorgt Landschapsbeheer voor een aantrekkelijk, afwisselend en streekeigen landschap. Zij is actief op het gebied van landschap, natuur en cultuurhistorie. Zij schrijft plannen, geeft adviezen en organiseert cursussen, coördineert projecten en is in de praktijk uitvoeringsgericht bezig met beheer- en herstelwerkzaamheden. Landschapsbeheer Groningen heeft een eigen uitvoeringsdienst. Organisatie Management: directeur, hoofd project- en bedrijfsbureau, hoofd buitendienst en werkplaats; Administratie: 2 stafmedewerkers financiën, 1 management assistent - P&O, 1 medewerker administratie en secretariaat; Projectbureau: 15 (senior)projectleiders en projectmedewerkers; Buitendienst: 7 voormannen en hun veldploegen; Werkplaats: 1 chef en 1 plv. chef, 2 medewerkers; Interieurverzorging: 1 medewerker; Personeelsvertegenwoordiging: 3 leden Personeelsvertegenwoordiging (PVT) Landschapsbeheer Groningen heeft binnen haar bedrijf een medezeggenschap in de vorm van een PVT. Taken van de PVT zijn instemmingsrecht over o.a. werktijdenregeling, adviesrecht over o.a. functieprofielen en zij kan voorstellen doen omtrent aangelegenheden betreffende de organisatie.
Beleidsplan, handboek protocollen en functieprofielen In maart is het Beleidsplan voor de eerstkomende jaren gepubliceerd. Het plan laat zien hoe Landschapsbeheer Groningen de komende jaren in wil gaan; het plan wordt gedragen door het bestuur en medewerkers van de organisatie. Ook is in het verslagjaar gestart met de actualisatie van het Handboek protocollen en met de herziening van de functieprofielen. Voor de herziening van de functieprofielen is een tijdelijke medewerker aangesteld.
LANDSCHAPSBEHEER 20
GRONINGEN
Controleverklaring Controleverklaring van de onafhankelijke accountant Stichting Landschapsbeheer Groningen Roderwolderdijk 60 9744 TH GRONINGEN Bijgesloten samengevatte jaarrekening, bestaande uit de samengevatte balans per 31 december 2011 en de samengevatte exploitatierekening over 2011 met bijbehorende toelichtingen, zijn ontleend aan de gecontroleerde jaarrekening van Stichting Landschapsbeheer Groningen per 31 december 2011. Wij hebben een goedkeurend oordeel verstrekt bij die jaarrekening in onze controleverklaring van 31 mei 2012. Desbetreffende jaarrekening en deze samenvatting daarvan, bevatten geen weergave van gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden sinds de datum van onze controleverklaring van 31 mei 2012. De samengevatte jaarrekening bevat niet alle toelichtingen die zijn vereist op basis van de Richtlijn voor de jaarverslaggeving 640 “Organisaties zonder winststreven”. Het kennisnemen van de samengevatte jaarrekening kan derhalve niet in de plaats treden van het kennisnemen van de gecontroleerde jaarrekening van Stichting Landschapsbeheer Groningen.
Verantwoordelijkheid van het bestuur Het bestuur is verantwoordelijk voor het opstellen van een samenvatting van de gecontroleerde jaarrekening in overeenstemming met de grondslagen zoals beschreven in de toelichting van de gecontroleerde jaarrekening.
Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de samengevatte jaarrekening op basis van onze werkzaamheden, uitgevoerd in overeenstemming met Nederlands Recht, waaronder de Nederlandse Standaard 810, “Opdrachten om te rapporteren betreffende samengevatte financiële overzichten”.
Oordeel Naar ons oordeel is de samengevatte jaarrekening in alle van materieel belang zijnde aspecten consistent met de gecontroleerde jaarrekening van Stichting Landschapsbeheer Groningen per 31 december 2011 en in overeenstemming met de grondslagen zoals beschreven in de toelichting van de gecontroleerde jaarrekening. Apeldoorn, 10 juli 2012 MAZARS PAARDEKOOPER HOFFMAN N.V. w.g. drs. M.R.M.M. Verheijen RA
21
Het werk van Landschapsbeheer is mogelijk gemaakt door: EU, rijk, provincie, gemeenten, particulieren, vrijwilligers, Nationale Postcode Loterij en diverse fondsen.
