NR
URO
Nieuwsblad van V&VN Urologie Verpleegkundigen
Terugblik symposium 2014
De som der delen, waarom 1 + 1 soms toch 3 is...
Werken in de hulpverlening: gif of gift?
Terugblik EAUN congres in Madrid - Spanje
JO U W
VERHAAL
Prostaatkanker op latere leeftijd: onderzoek naar de ervaringen van en zorg voor oudere mannen...
Een portret van... Ella van Koeveringe g Z et vrijda 015 ber 2 2 7 n ove m a g e n d a ! je al vast in ende symposium.
aar s volg jven ga n Dan is on en inschri e ti a o rm klik p: Voor info nvn.nl en e .v ie g lo http://uro
SYMPOSIU
M
MEI 2015
Lekt
19
Inhoudsopgave
4
Voorwoord
Door Jeannette Verkerk, voorzitter V&VN Urologie Verpleegkundigen
................................................................................................................................................
7
Een portret van... - Ella
van Koeveringe
Door Ella van Koeveringe, secretaris van V&VN Urologie Verpleegkundigen
................................................................................................................................................
Stoma | Incontinentie | Blaas- en darm-
8
Werken in de hulpverlening: gif of gift?
spoelen | Wond- en huidverzorging
10
Terugblik symposium 2014 - De som der delen
15
UCS opleiding is erkend als Hbo opleiding
16
Terugblik EAUN congres in Madrid - Spanje
19
Wil je lid worden van V&VN Urologie Verpleegkundigen?
21
Urologie in het nieuws
22
Prostaatkanker op latere leeftijd
26
Vergoeding van blaasspoelvloeistoffen
Gratis servicelijn (0800) 022 07 05 | www.hooglandmedical.nl
Dit is geen make-up...
28
… het is onze meest stijlvolle en discrete catheter Met optimaal gebruiksgemak: • Gebruiksklaar • Betere grip door driehoekige vorm • In één stap te openen • Eenvoudig aansluiten op urine-opvangzak
83%
VINDT HET GEMAKKELIJK IN GEBRUIK*
g Z et vrijda 015 ber 2 2 7 n ove m a g e n d a ! je al vast in ende symposium.
Meer informatie vindt u op: www.coloplast.nl/eve * SpeediCath Compact Eve pre launch vragenlijst - 95 gebruikers in NL, DE en IT - sept 14
Coloplast BV, Postbus 1111, 3800 BC Amersfoort,
[email protected], www.coloplast.nl Het Coloplast logo is een geregistreerd merk van Coloplast A/S. © 2015-04. All rights reserved Coloplast A/S
2
INC1450-19_Adv A5_SCCEve_voorjr_WT.indd 1
03-04-15 16:15
aar s volg jven ga n Dan is on en inschri e ti a o rm klik p: Voor info nvn.nl en e .v ie g lo http://uro
SYMPOSIU
M
Door Johan Maes
................................................................................................................................................
Door Kim Donachie
................................................................................................................................................
Door Jeannette Verkerk
................................................................................................................................................
Door Jeannette Verkerk
................................................................................................................................................
Door Jeannette Verkerk
................................................................................................................................................
Door de redactie
................................................................................................................................................
Door Birgit van Ee
................................................................................................................................................
Door Anneke Meerkerk en Jeannette Verkerk
................................................................................................................................................
Column jouw verhaal! - Van psychiatrie naar urologie Een gesprek met Maartje Willems, door Patricia Slappendel
................................................................................................................................................
Voorwoord Door Jeannette Verkerk, voorzitter V&VN Urologie Verpleegkundigen en tevens werkzaam als senior adviseur Kwaliteit en Veiligheid in het Groene Hart Ziekenhuis in Gouda Voor je ligt de eerste Lekturo van 2015. We zijn hebben een bijzonder jaar achter de rug, waarin we tijdens het afgelopen symposium op 21 november ons 15 jarig jubileum hebben gevierd. De bijdrage van pianist George Bakker maakte het feest compleet. Hij heeft ons op speciale wijze meegenomen door 15 enerverende jaren van de urologie vereniging. In de vorige Lekturo heb je uitgebreid over die verenigingsjaren kunnen lezen. In deze Lekturo
naal congres vergoed te krijgen door een sponsor. Deze mag maximaal de helft van de kosten sponsoren. Het gevolg hiervan is een teruglopend aantal verpleegkundigen dat het EAUN congres bezoekt. De EAUN zoekt daarom naar mogelijkheden om verpleegkundigen toch te stimuleren naar het congres te gaan. Via onze website, facebook en Lekturo houden we je op de hoogte van ontwikkelingen op dit gebied.
geven we nog een terugblik op het symposium van november 2014. Terugblik EAUN Zoals gebruikelijk heeft de EAUN weer een mooi congres georganiseerd en met het gehele bestuur zijn we dit jaar naar Madrid geweest. In deze Lekturo kun je uitgebreid lezen welke onderwerpen in diverse presentaties tijdens het congres aan bod zijn geweest en tot slot geven we nog een kleine impressie van Madrid. Volgend jaar vindt het EAUN congres plaats in München (Duitsland) van 14 tot16 maart. Op de website van de
EAUN http://nurses.uroweb.org/ is alle informatie hierover te vinden. Samenwerking met EAUN Tijdens het EAUN congres vindt altijd de vergadering van de landelijke verenigingen plaats. Wij zijn daar weer bij aanwezig geweest. De EAUN heeft tijdens deze vergadering de plannen voor de komende jaren uiteengezet. We zien dat een aantal onderwerpen die in Nederland spelen, ook Internationaal op de agenda staan. Zo is de
ESUN De EAUN organiseert voor het eerst een cursus voor urologie verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten. Deze cursus van anderhalve dag vindt plaats op 8 en 9 mei in Amsterdam. Helaas is de cursus al vol. We hebben in Madrid gesproken met de voorzitter van de EAUN over het overbrengen van de cursus naar Nederland. De EAUN is hier een voorstander van en wil dit graag stimuleren. Zij stellen vanzelfsprekend enige eisen aan het overbrengen van de
Kom je vrijdag 27 november ook naar ons symposium in het CineMec te Ede? rol en het niveau van de specialistisch verpleegkundige er één van. Ook binnen V&VN wordt hier veel aandacht aan besteed. We hebben toegezegd ons aandeel bij te dragen aan dit onderwerp op Europees niveau bij de EAUN. Dat kan, omdat we daar bij V&VN (samen met de CV&V) ook actief bij betrokken zijn. Door Nederlandse en Europese regelgeving wordt het bijvoorbeeld steeds moeilijker om een internatio-
cursus naar Nederland. Bijvoorbeeld de inhoud en onderbouwing van de cursus, deze moet gelijk blijven. Wij willen de cursus naar de Nederlandse situatie vertalen en deze gaan aanbieden aan Nederlandse verpleegkundigen. Dit zal de komende tijd uitgewerkt gaan worden. Houdt onze website http://urologie.venvn.nl/ en onze facebook pagina in de gaten!
Nieuwe richtlijn EAUN: Intravesical Instillation In Madrid is de nieuwe richtlijn voor intravesicale blaasinstillatie bij oppervlakkig blaaskanker gepresenteerd. Ook zijn de nieuwste ontwikkelingen en inzichten op het gebied van oppervlakkig blaaskanker in de richtlijn verwerkt. Verder worden ook de aanbevelingen over de persoonlijke bescherming, zoals dat op Europees niveau overeengekomen is, beschreven. In Nederland gelden heldere richtlijnen, opgesteld vanuit de Arbocatalogus, voor gebruik van cytostatica. Het belangrijkste uitgangspunt is daarbij het werken met een gesloten systeem. Indien dit niet mogelijk is, dient extra persoonlijke bescherming toegepast te worden. Dit is ook zo verwerkt in de huidige Nederlandse richtlijn blaasinstillaties. Het uitbrengen van de EAUN richtlijn en de herziening van de richtlijn blaascarcinoom van de NVU brengt ons tot de overweging om de richtlijn blaasinstillaties te herzien. We gaan ons de komende tijd hierover buigen. Aankondiging Post EAUN De stichting Oncowijs organiseert ook dit jaar weer het symposium Post EAUN. Tijdens dit symposium wordt een terugblik gegeven op het EAUN congres. Het symposium wordt gehouden op 22 juni in Amersfoort. Via de website van Oncowijs vind je meer informatie over het symposium en het programma. Tevens kun je je via deze website aanmelden. Nieuwe website V&VN heeft een nieuwe website ontwikkeld. Omdat wij voor onze website gebruik maken van de faciliteiten van V&VN hebben wij onze website, volgens de regels van de V&VN, ook geheel vernieuwd. De nieuwe website is op 10 maart jongstleden gelanceerd. De urologie website heeft nu een
nieuwe frisse uitstraling gekregen. Vanzelfsprekend vind je de bekende onderwerpen terug, zoals oudere uitgaven van Lekturo, informatie over scholingen en het symposium, nieuwtjes op het gebied van urologie enzovoorts. We hopen natuurlijk dat je onze website http://urologie.venvn.nl/ regelmatig bezoekt om op de hoogte te blijven! Opleiding tot UCS-verpleegkundige Je hebt vast het nieuwsbericht al gelezen op onze website. De opleiding tot UCS-verpleegkundige heeft het predicaat Registeropleiding gekregen. Hiermee heeft de opleiding officieel de status Hbo-opleiding gekregen op het gebied van post initieel onderwijs. Het predicaat is toegekend door de Stichting Hoger Onderwijs (SHO), een onderdeel van het Centrum voor Post Initieel Onderwijs Nederland (CPION). De UCS opleiding is de vierde opleiding op verpleegkundig gebied die deze erkenning gekregen heeft. We willen verpleegkundigen daarom graag stimuleren om de UCS opleiding te doen. De opleiding duurt een jaar en omvat 17 lesdagen. Als je interesse hebt om deze opleiding te volgen, maar je hebt te weinig financiële middelen, dan kun je een bijdrage aanvragen bij de Martin Britstra stichting. Op onze website staat alle informatie hierover. Afspraken met Zorgverzekeraars over afvoerende hulpmiddelen Een aantal zorgverzekeraars zijn de contracten voor afvoerende hulpmiddelen aan het herzien. Ze benaderen ons en de CV&V om informatieve gesprekken te voeren als voorbereiding op het opstellen van nieuwe contracten. Deze contracten sluiten ze af met medisch speciaal zaken en apotheken. De voorgaande jaren is dit ook gebeurd bij absorberende hulpmiddelen en stomamateriaal.
Elke zorgverzekeraar gaat hier op zijn eigen manier mee om. Wij brengen in deze gesprekken altijd de rol van de urologie- en continentie verpleegkundige naar voren. In de contracten wordt gesproken over wie de hulpmiddelen mag voorschrijven. In dit kader wordt de ucs-verpleegkundige onder de aandacht gebracht. Van deze verpleegkundige mag verwacht worden dat ze voldoende kennis en kunde heeft om op een juiste wijze de hulpmiddelen functiegericht voor te schrijven. Nieuwe Bestuursleden We vinden het erg belangrijk dat de stem van de urologieverpleegkundige gehoord wordt. We zoeken daarom verpleegkundigen die op de polikliniek urologie of op een verpleegafdeling urologie werken om ons bestuur te versterken. De kennis van de directe werkvloer is nodig voor een goede inbreng over de urologie bij bijvoorbeeld de landelijke bijeenkomsten van V&VN, of om keuzes te maken waar we ons de komende jaren mee bezig willen houden. Bestuurlijke ervaring is niet nodig, enthousiasme om je beroep onder de aandacht te brengen is genoeg. Als je denkt dat een bestuursfunctie te moeilijk is kun je ook eerst een poosje meedoen als aspirant bestuurslid en daarna besluiten. Een andere mogelijkheid is om je op te geven voor onze klankbord groep. We zullen dan regelmatig onderwerpen die spelen aan je voorleggen en je mening vragen. Tot slot wens ik ieder veel leesplezier met deze Lekturo. Ik ben erg benieuwd wat je ervan vindt. Laat het horen via een bericht op onze website, via Facebook of twitter. Jeannette Verkerk voorzitter V&VN Urologie Verpleegkundigen Voorwoord - door Jeannette Verkerk
5
een portret van...
Onestep Nieuwe hydrofiele katheter van Qufora®
Qufora® Onestep Een intermitterende katheter die klaar is voor gebruik zodra je de verpakking opent. Gemakkelijk te openen
Klaar voor gebruik
Non touch grip op de mannenkatheter
Super glad
Gladde ‘ogen’
Beschikbaar in mannen - en vrouwenlengtes
Een portret van...
In deze uitgave van Lekturo een portret van Ella van Koeveringe. Vanaf de oprichting in 1999 van V&VN Urologie Verpleegkundigen (toen nog genaamd Uroned), is Ella al lid van de vereniging. Toen als lid, inmiddels als bestuurslid in de functie als secretaris.
Voor meer informatie kunt u terecht op:
[email protected] www.medical4you.nl 024 - 6750925 Wilhelminalaan 41 6641 DE Beuningen
De Standaard in PTNS. » Urgent® PC is het enige in Nederland beschikbare Percutane Tibiale Zenuwstimulatie systeem met aangetoonde klinische resultaten voor OAB en FI » Consistente resultaten in 3 RCT’s, 3 duurzaamheid studies, 2 meta-analyses en meer dan 50 peer-reviewed artikelen » Effectief voor de behandeling van verhoogde mictiedrang en frequentie en urge-incontinentie-symptomen die vaak met OAB samenhangen » Ook effectief voor de behandeling van fecale incontinentie » Tot 80% van de patiënten heeft baat bij de behandeling » Uitkomsten vergelijkbaar met geneesmiddelen, maar zonder droge mond en obstipatie
Neuromodulatiesysteem www.uroplasty.com Urgent PC is een behandeling voor de overactieve blaas, met symptomen als overmatige aandrang tot urineren, frequente mictie en aandrangincontinentie. Mogelijke bijwerkingen zijn tijdelijk van aard en bestaan uit lichte pijn en ontsteking van de huid op de plek waar de stimulatie plaatsvindt. De meeste patiënten ondervinden echter geen bijwerkingen. ATTENTIE: Raadpleeg de bijsluiter of de website www.uroplasty.com voor de volledige gebruiksaanwijzing, bewaarinstructies, waarschuwingen, indicaties, contra-indicaties, voorzorgsmaatregelen, bijwerkingen en uitsluitingen van garanties. Urgent en Uroplasty zijn gedeponeerde handelsmerken van Uroplasty, Inc. ©2014 Uroplasty, Inc. All rights reserved. 25056A-NL 01/14
6
25056A-NL.indd 1
Ella van Koeveringe
0473
3-2-2014 10:03:11
‘‘In 1999 werkte ik als coördinator op de afdeling urologie/chirurgie van het Lievensberg ziekenhuis in Bergen op Zoom. Het Lievensberg ziekenhuis is op 1 januari 2015 gefuseerd met het Franciscus ziekenhuis in Roosendaal en heet nu Bravis ziekenhuis. Ik ben nog steeds werkzaam in het Bravis ziekenhuis, maar niet meer op de afdeling Urologie. Ik werk inmiddels als adviseur op de afdeling Zorginnovatie, kwaliteit en veiligheid. Ik houd me daar bezig met kwaliteitsindicatoren en stuurinformatie, met dossieranalyse en ik ondersteun de Verpleegkundige Adviesraad van het Bravis ziekenhuis.
Dezelfde uitdaging als in mijn werk zie ik ook in het werk voor de vereniging:
De uitdaging in mijn werk ligt in het streven om de zorg voor de patiënt te verbeteren, o.a. door het professionaliseren van de verpleegkundige beroepsuitoefening.
Verder wordt door het bestuur aandacht besteed aan ontwikkelingen binnen de urologie, bijvoorbeeld aan richtlijnen en scholing. Zelf beoordeel ik scholingen voor de V&VN in het kader van accreditatie. Het laatste jaar zie ik dat er meer scholing op het gebied van de urologie voor accreditatie wordt aangeboden. Een goede ontwikkeling!
De ziekenhuiszorg verandert, patiënten in het ziekenhuis zijn steeds vaker oud en kwetsbaar en hebben vaak meerdere chronische ziekten. De verpleegkundige zorg wordt complexer en steeds meer specialistisch. Daarnaast wordt generalistische kennis steeds belangrijker. Ontwikkelingen zoals de nieuwe beroepsprofielen en de functiedifferentiatie tussen HBO en MBO gaan de zorg veranderen.
Samen met een groep enthousiaste collega’s proberen de kwaliteit van de verpleegkundige zorg voor de urologische patiënt op een hoger niveau brengen. Ieder jaar ben ik weer heel trots op de collega’s van de commissie symposium voor het organiseren van het jaarlijks urologie symposium. De lat ligt hoog!
Wist je trouwens dat het bestuur van de V&VN Urologie Verpleegkundigen nog versterking nodig heeft? We zijn op zoek naar een verpleegkundige met ambitie, werkzaam op een polikliniek urologie of verpleegafdeling urologie. Heb je mogelijk belangstelling, dan nodig ik je van harte uit een keer vrijblijvend aan te sluiten bij een bestuursoverleg. ‘‘ Een portret van... - door Ella van Koeveringe
7
Gevolgen Op korte termijn kan dit de hulpverleningsrelatie kleuren en leiden tot een te grote betrokkenheid of te grote vermijding. Op langere termijn kan dit werk leiden tot een hoge emotionele belasting met een kostprijs voor zowel de fysieke als mentale gezondheid van de hulpverlener. Burn - out en secundaire traumatisering zijn een sluipend gif dat niet zelden ‘plots’ aan de oppervlakte komt. Intussen kan ook een team of afdeling emotioneel besmet raken.
Werken in de hulpverlening:
gif of gift?
Door Johan Maes, psychotherapeut, opleider-supervisor, rouw-en traumatherapeut Werken als hulpverlener is niet onschuldig, het kan je gezondheid schaden. Het kan op den duur toxisch zijn voor onszelf. De uitdaging is dat we het gif leren herkennen en erkennen en het gepaste antidotum kunnen toedienen. Niet vergeten dat er ook nog veel bevlogen mensen in de hulpverlening actief zijn, maar het is van belang dat we hun energie en betrokkenheid kunnen behouden en versterken. Hulpverleners werken dagelijks met patiënten en cliënten die op één of andere manier gekwetst of getraumatiseerd zijn. Het getuige zijn en containen van soms ondraaglijke pijnlijke emoties raakt en besmet elke hulpverlener. Dit alles binnen een vaak grote werk- en prestatiedruk, met complexe problematieken en diverse verwachtingen van collega’s, familie, directie, overheid. Het voortdurend getuige zijn van diepe pijn en wanhoop, het geconfronteerd worden met traumatische verhalen, beelden en emoties laten ons niet onberoerd.
8
Onderzoek Wetenschappelijk onderzoek bevestigt dat emoties erg besmettelijk zijn (via onze spiegelneuronen). Vaak doen we ook dit werk vanuit eigen verlies- en traumatische ervaringen in ons leven (de “wounded healer”) en gaan we ermee om vanuit eigen behoeften, hechting-en rouwstijlen, veerkracht en copingstrategieën. Heel wat hulpverleners kiezen voor dit beroep vanuit een eigen levensverhaal waarin hen als kind geen recht is gedaan. Hulpverleners staan zelden stil bij de drijfveer achter niet ingevulde basisbehoeften als ‘plaats, voeding, steun, bescherming en begrenzing’. Vaak werken ze ook in een organisatie waarin geen aandacht is voor het effect van de hulpverlening op het persoonlijk functioneren. Er wordt daarbij uit het oog verloren dat de persoon van de hulpverlener nochtans zijn belangrijkste instrument is. Het gaat erom dat we hulpverleners niet langer uitputten maar dat we ze bronnen aanbieden waaruit ze kunnen putten. Waardering De antidote voor burnout, d.w.z. emotionele uitputting, verminderde persoonlijke bekwaamheid en deper-
sonalisatie is emotionele herbronning, meer gevoel van competentie en eigenwaarde, het legitimeren van grenzen en het zorgen voor bescherming van medewerkers. Geef zorgverleners niet langer het gevoel dat ze worden uitgeperst als citroenen, maar dat ze worden gewaardeerd en erkend voor hun inzet en betrokkenheid. Onze emotionele draagkracht Onze emotionele draagkracht wordt uitgedaagd door interne en externe
Geef zorgverleners niet langer het gevoel dat ze worden uitgeperst als citroenen, maar dat ze worden gewaardeerd en erkend voor hun inzet en betrokkenheid. stressbronnen maar soms hebben we onvoldoende geleerd welke copingstrategieën of competenties we kunnen inzetten en hanteren. De impact daarvan kan leiden tot ziekte, burnout, compassievermoeidheid, secundaire en plaatsvervangende traumatisering. Compassievermoeidheid kunnen we begrijpen als de fysieke en emotionele erosie bij hulpverleners die erg betrokken en empatisch zijn. Secundaire traumatische stress is het resultaat van het voortdurend getuige zijn van traumatische gebeurtenissen en plaatsvervangende traumatisering zijn traumareacties die ontstaan door het beluisteren van traumatische verhalen van onze cliënten. Een nieuwe zorgcultuur Zelfzorg is niet alleen iets van de vrijetijd, maar is – als de beste preventieook een professionele competentie die inherent moet zijn aan dit werk. De mythe van het flinkheidsideaal en de grenzeloze superman/vrouw is op den duur giftig voor elke hulpver-
lener. Ook de organisaties moeten hierin hun verantwoordelijkheid nemen, kwetsbaarheid en grenzen legitimeren, support voorzien en de veerkracht van hulpverleners mobiliseren en versterken. Mits een voortdurende praktijk van zelfreflectie, support en zelfzorgstrategieën kan het werken in de rouwzorg ook een gift of geschenk zijn met gevoelens van dankbaarheid, eigenwaarde, hoop, betekenis, kracht en persoonlijke groei. Via vorming en bijscholing kunnen hulpverleners meer leren ‘met elkaar’ pijnlijke emoties te onderkennen, te exploreren, te reguleren, te verdragen en te containen. Essentieel daarbij is dat ze zich erkend voelen in hun persoon en in hun werk . Dat er wordt geluisterd naar de hulpverleners die luisteren naar trauma en pijn. Het emotionele repertorium moet worden vergroot. Dit leidt tot een hernieuwd contact met hun krachten, waarden, motivatie en groei. Voorwaarde is wel dat de organisatie open staat voor het beschikbaar maken van een nieuwe zorgcultuur waarin ruimte is en veiligheid voor zelfen gemeenschappelijke reflectie over de eigen kwetsbaarheid en kracht. De empowerment van de hulpverlener staat hier centraal.
www.johanmaes.co
“Stop your perfect offering There is a crack in everything That’s how the light gets in” (Leonard Cohen, Anthem) Werken in de hulpverlening: gif of gift? - door Johan Maes
9
In alle vroegte start de Cosycommissie met de voorbereidingen bij het CineMec
V&VN
Een bijzondere presentatie van Lisa Bracht
Terugblik symposium 2014
g Z et vrijda 2015 ber 27 novemje agenda! al vast in de symposium.
De som der delen, waarom 1 + 1 soms toch 3 is... Door Kim Donachie, lid Cosycommissie V&VN Urologie Verpleegkundigen
s volgen a naar Dan is on chrijven g s in n e e : rma ti en klik op Voor info .venvn.nl ie g lo ro http://u
SY
Wat hebben we als commissie weer genoten van het V&VN urologie symposium
MPOSIUM
De Som der Delen, waarom 1+1 soms toch 3 is... dat afgelopen November voor de derde (of is het alweer vierde?) maal in het CineMec te Ede plaatsvond. Het symposium had dit jaar een feestelijk randje omdat er tevens aandacht was
Urologie Verpleegkundigen
VRIJDAG
21 21-11 2014 CONGRES
voor het 15 jarig bestaan van de V&VN Urologie Verpleegkundigen. Het indrukAls trouwe bezoeker van het urologie symposium wordt Elly Oskam vandaag in het zonnetje gezet.
CINEMEC
EDE Mariëtte Benneheij wordt benoemd tot erelid van de Urologie Vereniging
10
wekkende optreden van Gregor Bak, die ons met een lach en een traan door 15 urologie-verenigingsjaren heen musiceerde bracht ons in vervoering. En zoals het een echte verjaardag betaamt werd er natuurlijk ook getrakteerd, na afloop van het symposium werd er namens de vereniging een leuke GoodieBag uitgereikt.
CENTRUM
Ik lijd, ik huil, ik lach, ik schreeuw Achter mijn masker vind je mij. Help mijn lijf en ziel met helen, ik ben meer dan een som der delen…
e i g o l o r U kundigen g Verplee ! R A A J 5 1
Uiteraard had het symposium ook de nodige diepgang en bestond de dag uit een gevarieerd programma dat in het teken stond van zorg voor de gehele mens. Dit jaar wellicht anders dan u van ons gewend was aangezien er veel aandacht was voor onconventionele onderwerpen o.a. de rol van kunst in de gezondheidszorg, gepersonaliseerde geneeskunde, communicatie in de zorg, voeding en complementaire zorg kwamen aan bod. Dit alles afgewisseld met de nodige vakinhoudelijke presentaties op het gebied van neuro-urologie, niercelcarcinoom en verschillende skillslabs. Dit laatste onderdeel was zo immens populair dat zowel de ruimte als de sprekers zelf door de grote toestroom overspoeld werden. Hetgeen tot een wat chaotisch geheel leidde. Al doende leert men zullen we maar zeggen! Heel bijzonder vonden wij de presentatie van Lisa Bracht, voorzitter van de patiëntenvereniging Waterloop. Zij vertelde op meeslepende en humoristische wijze haar verhaal als niercelcarcinoom patiënt en gaf ons als zorgverleners belangrijke aandachtspunten mee. Na afloop van het symposium werden we door de zoete klanken van de piano verleid om nog wat na te borrelen in de foyer en hebben we met veel vreugde de winnaar van de sponsorprijsvraag bekend gemaakt. Wij kijken met warme gevoelens terug op een bijzonder symposium en hopen u volgend jaar terug te mogen zien op vrijdag 27 november 2015! Al 15 jaar een Terugblik vereniging symposium voor Urologie 2014 -Verpleegkundigen De som der delen -- door door Kim RenéDonachie Ketelaar
11
CuriFlush blaasspoelvloeistoffen Kant-en-klaar, eendelig blaasspoelsysteem voor hygiënisch en eenvoudig spoelen: • Afbreekbare connectorhuls is eenvoudig te verwijderen en maakt hygiënisch werken gemakkelijk • Gebruiksgemak door de met één hand te bedienen afsluitklem • Gebruiksvriendelijk door zachte folie van het spoelvloeistofzakje • Verkrijgbaar in NaCl 0,9%, Solutio G en Solutio R
T. 0186 63 44 00 www.mediqmedeco.nl Committed to your Care
C lean Flow uroflowtoilet
De natuurlijke oplossing voor hygiënische flowmetrie
Is het nog van deze tijd om een urine opvangbeker handmatig te moeten legen en schoonmaken?
Onze nieuwe flowmeter werkt eenvoudig en is zeer hygiënisch. De gehele procedure is tijd- en kostenbesparend. Na registratie van de flow wordt het FlowClean uroflowtoilet automatisch schoon gespoeld, zelfs meegekomen ontlasting of toiletpapier wordt zonder moeite afgevoerd. De onzichtbaar ingebouwde meetapparatuur en het gebruik van een keramisch toilet zorgen ervoor dat zowel mannen als vrouwen het plassen op dit toilet ervaren als in de thuissituatie. Voor kleine kinderen is er een kinderzitje.
Urotex medical bv • Steenoven 4-B • 3911 TR Rhenen (NL) Tel: 0031 (0)317 613842 • E-mail:
[email protected] • Website: www.urotex.nl
12
13
UCS opleiding is erkend als Hbo opleiding Door Jeannette Verkerk
UROSTIM de budgetvriendelijke
PTNS
De opleiding tot UCS-verpleegkundige is officieel geregistreerd bij Stichting Hoger Onderwijs (SHO)! Dit betekent
(€ 2,90 / sessie aan verbruiksmaterialen)
dat de opleiding door SHO is erkend als opleiding op Hbo-niveau. De door de SHO getoetste opleidingen krijgen het predicaat Registeropleiding. Het is een beschermd predicaat, dat alleen door de SHO kan worden verleend. SHO is onderdeel van het Centrum voor Post Initieel Onderwijs Nederland (CPION). www.schwa-medico.nl
UROSTIM
voor naald en plakelektrode 2 kanalen 8 programma’s, individueel aan te passen zeer lage verbruikskosten voldoet aan europese richtlijnen medische hulpmiddelen ook geschikt voor interstitiële cystitis, prostatitis, fecale- en stress incontinentie
UROSTIM, klaar voor de toekomst ! Laat u verrassen en vraag de prijslijst op. schwa-medico Nederland BV | Koningin Julianaplein 10 | 3931 CK WOUDENBERG | Tel. 0 33 4 65 50 64 | Fax 0 33 4 61 22 23 |
[email protected] 6450_Anz_Urostim_nl_2015.indd 1
16.04.15 16:16
Ervaar Curan Lady Dé compacte vrouwenkatheter
✔
Gebruiksvriendelijk Eenvoudig te openen en lekvrij
!
100%
U bestelt eenvoudig en snel via
ing
Gratis proefmaterialen?
Ondersteuning bij de opleiding We hopen natuurlijk ook dat veel verpleegkundigen jaarlijks deze scholing gaan volgen. Het is belangrijk voor de kwaliteit van de urologische zorg
vo o r d e U C S - o p l e i d
Comfortabel Vermindert branderig gevoel
aan
✔
me
je
Klaar voor gebruik Gelcoating
Wat betekent de Hbo erkenning? Wij zijn erg blij met deze erkenning. Het betekent dat de opleiding tot UCS verpleegkundige nu een echte Hbo opleiding is en dat het niveau gegarandeerd is. Wij vinden deze opleiding een belangrijke ontwikkeling in de professionalisering van ons beroep. Na afronding van de opleiding ben je specialistisch verpleegkundige en wij verwachten dat de kwaliteit van de urologische, stoma en continentiezorg daardoor omhoog gaat. Wij kunnen met deze opleiding zeker een bijdrage leveren aan de discussie rondom de specialistisch verpleegkundige en de rol binnen de integrale bekostiging. De UCS-verpleegkundige kan nu aangesproken worden op de deskundigheid op het gebied van urologie, continentie en stoma. Dit helpt ook in gesprekken met verzekeraars over het voorschrijven van afvoerende hulpmiddelen. We hopen in deze gesprekken, samen met de collega’s van de continentie vereniging, de rol van de UCS verpleegkundige vast te kunnen leggen op het gebied van voorschrijven van hulpmiddelen.
dat de verpleegkundigen die deze zorg verlenen voldoende kennis en kunde hebben ontwikkeld. We stimuleren daarom de deelname aan de opleiding tot UCS verpleegkundige. Als je interesse hebt om deze opleiding te gaan volgen, maar je hebt te weinig financiële middelen om dit te realiseren, dan kun je een beroep doen op de Martin Britstra Stichting. Op onze website http://urologie.venvn.nl vind je meer informatie over zowel de opleiding tot UCS verpleegkundige als de Martin Britstra Stichting.
ld
✔
CPION Het Centrum voor Post-Initieel Onderwijs Nederland (CPION) vormt het aanspreekpunt voor aanbieders die hun post-initiële opleidingen willen laten registreren als officiële Registeropleiding. CPION zorgt voor inhoudelijke toetsingen. Alleen opleidingen die voldoen aan strenge kwaliteitscriteria, komen in aanmerking voor het predicaat ‘Registeropleiding’ en worden opgenomen in het Register. Deelnemers die met goed gevolg deelnemen aan een Registeropleiding, worden opgenomen in het Abituriëntenregister en ontvangen een officieel, erkend diploma of certificaat.
www.curan.nl
lekvrij Nu met gratis reisetui!
Voor meer informatie over dit product: Huikeshoven Medical, Lingewei 9, 4004 LK Tiel. Of kijk op: www.curan.nl
14
INFORMATIE Ga voor meer informatie naar www.han.nl/opleidingen/opleiding/urologie-continentie-stoma-verpleegkundige
15
UCS opleiding is erkend als Hbo opleiding - door Jeannette Verkerk
15
Plaza de Cibeles, Madrid
om het omgaan met cytostatica en immunotherapie zoals BCG. Nederland loopt met de Arbo richtlijnen rondom cytostatica voorop in Europa. We zullen onderzoeken hoe deze nieuwe richtlijn zich verhoud met de Nederlandse richtlijn blaasinstillaties. Indien de richtlijnen in Nederland afwijkend zijn op bijvoorbeeld het gebied van de ARBO, moeten we een uitspraak doen over de geldigheid. In de EAUN richtlijn wordt gesproken over beschermende kleding, in Nederland is dit minder aan de orde, omdat hier gewerkt wordt met gesloten systemen.
Terugblik EAUN congres in Madrid - Spanje Door Jeannette Verkerk
Van 21 tot en met 23 maart werd het 16e EAUN congres gehouden in de FERIA in Madrid, een groot congrescentrum aan de rand van de stad. Het congres wordt altijd parallel georganiseerd met het congres van de EAU. Het was een record-evenement met meer dan 12.000 deelnemers uit 117 landen (voornameleijk urologen en ongeveer 300 verpleegkundigen). Voor de verpleegkundigen waren er twee parallel sessies in bij elkaar gelegen zalen. Hierdoor was het mogelijk om snel van de ene naar de andere sessie te switchen. Nieuwe Europese richtlijn Intravesicale blaasinstillaties Tijdens het congres werd er aandacht besteed aan de nieuwe Europese richtlijn Intravesicale blaasinstillaties. De digitale versie is te vinden op de website van de EAUN. In de richtlijn worden de nieuwste inzichten op het gebied van de blaasinstillaties beschreven. Tevens is er aandacht voor de veiligheid van zowel de verpleegkundige die de blaasinstillaties uitvoert als voor de patiënt en zijn omgeving die de blaasinstillatie krijgt. In deze richtlijn is duidelijk geworden dat er grote verschillen zijn binnen Europa als het gaat
16
BCG bij blaascarcinoom Daarnaast is er ook aandacht besteed aan de rol van BCG bij blaascarcinoom na een cystectomie waarbij metastasen in de urethra, ureter en/of nierbekken zijn ontstaan. De spreker liet zien op welke manier hij BCG in de urethra, de ureter en nierbekken laat lopen. Dit gebeurt op basis van zwaartekracht. Nieuwe ontwikkelingen in de diagnostiek bij prostaatkanker Er is aandacht besteed aan prostaatkanker en nieuwe ontwikkelingen in de diagnostiek. De MRI lijkt een grotere rol te gaan spelen in de diagnostiek, wel in combinatie met echogeleide biopsie. De PSA blijft voorlopig nog een belangrijke parameter. Uit onderzoek bij mannen met prostaatkanker blijkt het van belang dat ze in beweging blijven om een goede conditie te behouden. Dit werd toegelicht in een sessie over leven met prostaatkanker. Urineweginfecties Naast aandacht voor oncologie was er ook volop aandacht voor urineweginfecties en Clean Intermittend Catheterisation, dat alleen voor de thuissituatie geschikt is. In de klinische setting dient de A-septisch techniek van katheteriseren gebruikt te worden. Het is moeilijk te voorkomen dat bacteriën vanuit de meatus meegenomen worden in de
blaas bij het katheteriseren. Hierdoor kunnen wel urineweginfecties ontstaan. De toediening van antibiotica dient zoveel mogelijk beperkt te worden. In dit kader gaf dr. Gabe uit Zweden inzicht in de ontwikkeling van resistente bacteriën zoals de MRSA, VRE en ESBL. De ontwikkeling hierin is schrikbarend, niet alleen in zuid Europa, maar ook in noord Europa neemt dit snel toe. Hij liet aan de hand van een plaatje zien dat dit nauwelijks te voorkomen is. Aan de andere kant worden nauwelijks nieuwe antibiotica ontwikkeld. De aanbeveling vanuit de EAU is dan ook om urineweginfecties alleen te behandelen als deze symptomatisch zijn. In dit kader zijn de blaasspoelingen met chondroïtinesulfaat en/of hyaluronzuur van belang om urineweginfecties te voorkomen. Lees meer over de vergoeding van blaasspoelvloeistoffen op blz. 26 en 27.
een luxueus casino gedineerd (foto hieronder). En voorafgaand aan het Nurses Diner op zondag hebben we gewandeld in een prachtig park met een schitterend paleis, vlakbij de Plaza de la Independencia.
Intermitterend katheteriseren en zelfdilatatie Op zondagmiddag was een uitgebreide presentatie over intermitterend katheteriseren en zelfdilatatie in Nederland. Verpleegkundig specialisten en een uroloog uit het Radboud in Nijmegen gaven hun mening over intermitterend katheterisatie (IC) en de ervaringen van patiënten hierbij. Zij hebben een onderzoek naar de tevredenheid van patiënten over IC gedaan en vonden verbetering in de loop van de tijd dat patiënten IC toegepast hebben. Een van de redenen is een grotere zelfstandigheid van de patiënt. Patiënten die met IC mochten stoppen, ervoeren de grootste toename van kwaliteit van leven, waarschijnlijk door verbetering van de blaasfunctie. Bij oudere patiënten kan IC ook toegepast worden. Patiënten kunnen problemen ervaren in de sociale contacten, omdat ze altijd een schoon toilet nodig hebben en IC kan pijnlijk zijn. National societies meeting Zoals elk jaar wordt tijdens het congres de national societies meeting gehouden. In deze vergadering spreken de voorzitters van de landelijke verenigingen met elkaar over nieuwe ontwikkelingen binnen Europa. Er zijn meerdere nieuwe ontwikkelingen te verwachten. Zodra meer bekend is hierover zullen we op onze website hierover berichten. Een van de nieuwe ontwikkelingen is het vergelijken van de verschillende opleidingsniveaus in Europa voor specialistisch verpleegkundigen. Het blijkt dat hierin nog grote verschillen zijn. Binnen V&VN zijn we ook hiermee bezig, op basis hiervan zullen we onze bijdrage aan dit dossier leveren bij de EAUN. Eerste EAUN course De EAUN organiseert in mei de eerste EAUN course in Amsterdam. Hierin wordt uitgebreid aandacht besteed aan urineweginfecties en het voorkomen ervan. Deze cursus is gericht op ervaren urologie verpleegkundigen en verpleegkundig specialisten. We willen in samenspraak met de EAUN deze cursus vertalen naar de Nederlandse situatie en deze hier introduceren. We hebben hierover al contact gehad met de voorzitter van de EAUN, Lawrence Drudge-Coates. De EAUN stimuleert deze ontwikkeling door landelijke verenigingen. Iedereen die lid is van de V&VN urologie is ook automatisch lid van de EAUN. De kosten van dit lidmaatschap van de Europese vereniging voor urologieverpleegkundigen worden door V&VN Urologie Verpleegkundigen betaald. Hiermee heb je voor de ledenprijs toegang tot het congres. Madrid Vanzelfsprekend hebben we ook Madrid bekeken. Het is een mooie stad met veel oude, goed onderhouden gebouwen. Zo hebben we op zaterdag in
Madrid, één van de grootste en drukste steden van Europa
Post EAUN Het post EAUN symposium wordt weer gehouden op 22 juni in Amersfoort. Hierin wordt in verschillende sessies een terugblik gegeven op de presentaties tijdens het EAUN congres. Volgend jaar is het EAUN congres van 12 tot 14 maart in München, Duitsland.
nieuws
Recordbrekend congres Met meer dan 12.000 deelnemers uit 117 landen, meer dan 4000 wetenschappelijke artikelen en bijna 7,5 miljoen impressies op Twitter, is EAU 15 echt een record-evenement!
Terugblik EAUN congres in Madrid - Spanje - door Jeannette Verkerk
17
Wil je lid worden van V&VN Urologie Verpleegkundigen? Door Jeannette Verkerk
Urologie Verpleegkundigen
4 Goede redenen om lid te worden: • Je wordt 2 keer per jaar op de hoogte gehouden van ontwikkelingen binnen de urologie via ons vakblad Lekturo. • Je kunt voor het ledentarief naar ons jaarlijkse symposium komen. Hiermee heb je de contributie al terugverdiend. • Je hebt invloed op de speerpunten van onze afdeling en je kunt een bijdrage leveren aan de ontwikkelingen binnen V&VN Urologie Verpleegkundigen.
Ga naar onze website op:
• Je bent automatisch lid van onze Europese zustervereniging EAUN en hierdoor heb je recht op het gereduceerde tarief voor het jaarlijkse 3-daagse congres.
http://urologie.venvn.n
l
Wat biedt het
voor meer informatie over V&VN Urologie Verpleegkundigen
lidmaatschap V&VN? Als je lid wordt van V&VN Urologie Verpleegkundigen kun je je kosteloos inschrijven voor het kwaliteitsregister en daarin al je scholingen en portfolio bijhouden. V&VN maakt zich sterk voor de verpleging en verzorging op landelijk niveau door uitgebreide lobby bij onder andere Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Daarnaast zitten bureaumedewerkers en bestuursleden van afdelingen aan tafel bij landelijke projecten zoals de verspilling in de zorg. Wat moet je doen om lid te worden? Ga naar de website van V&VN: http://www.venvn.nl/Lidmaatschap. Hier vind je uitgebreide informatie over de inhoud van het lidmaatschap. Om lid te worden van V&VN en/of een van de afdelingen of platforms moet je eerst een Mijn V&VN-account aanmaken. Dat kan via de knop ‘lid worden’. Lidmaatschapskosten per maand voor 2015 V&VN € 5,83 Urologie Verpleegkundigen € 3,33
18
19
ALTIJD IN DE BUURT VAKKUNDIG BETROKKEN
Urologie in het nieuws Door de redactie
Op 26 maart jongstleden is er een special van Mediaplanet over urologie verschenen. Deze special werd als bijlage bij de Telegraaf meegezonden en is ook terug te vinden op internet via http://www.urologie.nu Interview bestuursleden Jeannette Verkerk en Anneke Meerkerk, beiden bestuursleden van de V&VN Urologie Vereniging, zijn samen geïnterviewd voor deze urologie special. Het artikel gaat (zoals je hiernaast kunt zien) over de taboes rondom urologische problemen. Het volledige artikel is terug te vinden op: www.urologie. nu/behandeling/taboe-rond-urologische-problemen-doorbreken
Uw regionale medisch speciaalzaak op het gebied van
STOMA INCONTINENTIE DIABETES WOND
Incontinentie bij vrouwen Ook wordt er nog een artikel gewijd aan incontinentie bij vrouwen. De uitkomst van een Nederlandse studie naar eerste keuze bij matige tot ernstige vorm van stressincontinentie wordt besproken door prof. dr. Huub van der Vaart (gynaecoloog).
bettercare het gezonde alternatief
[email protected] • www.bettercare.nl
20
Advertentie_80x220_Bettercare_Consumer.indd 1
Prostaatkanker Verder is er in de urologie special aandacht besteed aan prostaatkanker. Henk Jan Smit vertelt zijn verhaal en uroloog dr. Jean-Paul van Basten en radioloog prof. Jelle Barentsz zijn ingegaan op het opereren met de Da Vinci robot en de rol van MRI bij de diagnostisering van prostaatkanker.
UITGEGEVEN DOOR
Mediaplanet
Behandeling stressincontinentie Daarnaast is een nieuwe behandelmethode van stressincontinentie opgenomen in de special. Deze nieuwe behandelmethode wordt in het Groene Hart Ziekenhuis door uroloog dr. Jimmy Fernandes en in ’t LangeLand ziekenhuis door uroloog dr. Pieter Minnee onderzocht. Tijdens de behandeling worden bolletjes rond de urethra ingespoten, zodat de urethra gestabiliseerd wordt en deze zich beter afsluit bij buikdruk. Het volledige artikel is terug te vinden op: http://www.urologie.nu/behandeling/ stressincontinentie-goed-te-behandelen
Meer lezen... Deze (en andere) artikelen zijn ook op de website
www.urologie.nu te vinden 16-01-14 14:38
Urologie in het nieuws - door de redactie
21
Birgit van Ee
Lectoraat Innoveren in de Ouderenzorg Hogeschool Windesheim Zwolle
Oudere mannen met prostaatkanker. Wat valt er over deze doelgroep te zeggen? Ongetwijfeld heel veel, maar de (wetenschappelijke) literatuur geeft weinig prijs over wat mannen van 70 jaar en ouder ervaren. Het lectoraat Innoveren in de Ouderenzorg van Hogeschool Windesheim wil in nauwe samenwerking met het Isala ziekenhuis in Zwolle en het UMCG in Groningen meer inzicht krijgen in deze patiënten en de rol die vooral verpleegkundigen (kunnen) spelen op psychosociaal gebied. De medewerking van de patiënten zelf en van professionals die met hen werken levert daarbij zeer waardevolle informatie op.
22
“Prostaatkanker op latere leeftijd: onderzoek naar de ervaringen van en zorg voor oudere mannen met prostaatkanker”
Ervaringen van prostaatkankerpatiënten Net als bij borstkanker en andere vormen van kanker is er redelijk wat bekend over ervaringen van prostaatkankerpatiënten in het algemeen en diverse vormen van psychosociale begeleiding. Wat betreft oudere mannen met prostaatkanker tasten we echter nog grotendeels in het duister. Vreemd, want ouderen maken toch de meerderheid uit van het aantal patiënten met kanker, voor prostaatkanker geldt dit in het bijzonder. Bijna 70 procent van de mannen met prostaatkanker is de 65 gepasseerd (NKI, 2011). Hoewel niet elke man, zeker op oudere leeftijd, daadwerkelijk behandeld zal worden voor deze vorm van kanker, krijgen zij uiteraard ook te maken met zaken die bij elke man met prostaatkanker spelen. Denk aan de mogelijke schok bij diagnose, onzekerheid over de toekomst, lichamelijke klachten, reacties van de omgeving, ziekenhuisbezoeken en dergelijke. De vraag is hoe oudere mannen hiermee omgaan en of zij mogelijk extra ondersteuning wensen en nodig hebben vanuit het ziekenhuis of daarbuiten. Onderzoek Ouderen en Kanker Binnen het programma Ouderen en Kanker van het lectoraat Innoveren in de Ouderenzorg wordt hier onderzoek naar gedaan. In het kader van een promotieonderzoek worden er bij Isala in Zwolle en het Erasmus MC Rotterdam, locatie Daniel den Hoed, patiënten van 70 jaar en ouder geworven voor deelname aan een diepte-interview. Thema’s die aan de orde komen zijn onder andere tevredenheid met de ontvangen medische zorg, informatiebehoefte,
invloed bij besluitvorming, verkregen steun, eigen regie en contacten met verpleegkundigen, (huis)arts en overige zorgverleners. Eerder zijn op een zelfde wijze oudere vrouwen met borstkanker geïnterviewd. De vrouwen met borstkanker leken over het algemeen de (behandeling van) borstkanker redelijk tot goed te hebben doorstaan. Zij ontvingen vrij veel steun van hun kinderen, vrienden, bekenden en in mindere mate van hun partner. Over met name de verpleegkundige zorg waren zij erg tevreden. Sommige vrouwen gingen af op de mening van de arts bij het nemen van beslissingen, anderen hadden een duidelijke eigen mening en zochten actief naar informatie. De vraag nu is dus hoe mannen met prostaatkanker omgaan met hun ziekte. Wanneer er vanuit de interviews aanwijzingen komen dat sommige patiënten vanwege extra kwetsbaarheid meer of andere behoeften hebben aan ondersteuning dan op dit moment geboden wordt, zal op grotere schaal een vragenlijst worden uitgezet onder oudere mannen met prostaat- en oudere vrouwen met borstkanker. Mogelijk zelfs onder kankerpatiënten in het algemeen. Het uiteindelijke doel van het onderzoek is om zo veel mogelijk op maat handvatten te kunnen bieden aan patiënten bij wie de huidige zorg niet voldoende aansluit. Verpleegkundigen hebben een belangrijke rol in het signaleren van problemen op onder andere psychosociaal vlak. Hoewel er duidelijke verschillen bestaan tussen de rol van de verpleegkundige bij borst- en prostaatkanker hebben zij over het algemeen iets meer tijd om te informeren naar de medische en psychosociale omstandigheden waarin de patiënt verkeert. Hierbij kan gedacht worden aan contact met en ondersteuning vanuit de eigen omgeving, dagbesteding, psychische klachten en de dingen die voor de patiënt (nog) echt belangrijk zijn. Hoewel bij jongeren overleving (survival) meer centraal staat, gaat bij oudere patiënten kwaliteit van leven vaak een grotere rol spelen, iets wat zij zelf ook aangeven (Wedding e.a., 2007). Meer aandacht voor welbevinden kan de levenskwaliteit van patiënten mogelijk verhogen. Wat hieronder precies wordt verstaan zal per patiënt verschillen, maar middels dit onderzoek hopen wij daar meer inzicht in te krijgen. Mening en ervaringen van professionals Naast de ervaringen van deze mannen zijn wij op zoek naar de mening en ervaringen van professionals die met oudere mannen met prostaatkanker werken. Gezien de rol van verpleegkundigen willen wij graag in contact komen met urologieverpleegkundigen die ervaring hebben
met mannen van 70 jaar en ouder met prostaatkanker. Misschien wordt er in sommige ziekenhuizen al specifieke zorg geboden aan deze doelgroep of heeft u juist het idee dat dit helemaal niet nodig is. Wij horen het graag! Daarnaast zijn wij ook heel benieuwd naar de ervaringen van medische professionals zoals urologen, radiotherapeuten en oncologen, evenals van overige professionals die zich meer specifiek richten op psychosociale of paramedische ondersteuning. Meedenken Wilt u met ons meedenken over de zorg voor oudere mannen met prostaatkanker of ervaringen delen over deze doelgroep, neem dan contact op met onderstaande contactpersoon. Mogelijk zullen wij in de toekomst een focusgroep organiseren voor professionals waarin onze bevindingen zullen worden gedeeld en ook de kant van de professional wordt belicht. Voor die tijd zouden wij dus graag (vrijblijvend) met verpleegkundigen en andere professionals uit het veld van gedachten wisselen. Dit onder andere om te staven of onze verwachtingen en eerste onderzoeksbevindingen overeenkomen met de ervaringen van professionals. Hopelijk komen wij zo tot waardevolle nieuwe inzichten en kunnen wij ons onderzoek andere invalshoeken meegeven. In de komende tijd zullen wij meer over de resultaten van het programma ouderen en (prostaat)kanker berichten.
Contact Birgit van Ee 088-4696713 (ma/vr)
[email protected]
bronvermelding foto: Christelijke Hogeschool Windesheim
Literatuur NKI (2011). Signaleringscommissie Kanker. Kanker in Nederland tot 2020: trends en prognoses. In: Wymenga, A.N.M., Coebergh, J.W.W., Maas, H.A.A.M. & Schouten, H.C. (red.) (2012). Handboek Kanker bij Ouderen. Utrecht: De Tijdstroom. Wedding, U., Pientka, L. & Höffken, K. (2007). Qualityof-life in elderly patients with cancer: A short review. European Journal of Cancer, 43 (2007), pp. 2203-2210.
Prostaatkanker op latere leeftijd - door Birgit van Ee
23
Vagblad continentiezorg 210 x 148 mm
Effective GAG-replenishment
Gepan instill – ®
MediReva is dé leverancier van medische hulpmiddelen en verzorgingsmaterialen in Nederland. Wij zijn gespecialiseerd op het gebied van stoma, continentie en retentie, wond, diabetes en voeding.
de Nr. 1 GAG-aanvullingstherapie1
Snelle verbetering van de symptomen2 Eenvoudig toe te passen Vele jaren therapie-ervaring
Onze mensen denken uitsluitend in de beste oplossingen en doen hun werk met passie. Wij behandelen u zoals we zelf ook behandeld willen worden. MediReva combineert dan ook professionele dienstverlening met persoonlijke aandacht.
For a colourful life www.gepan-instill.com
Geneesmiddelen sinds 1835
Gepan® instill: 40 ml steriele natriumchondroïtinesulfaatoplossing (0,2%) voor instillatie in de blaas; Medical Device ter tijdelijke aanvulling van de GAG-laag. Voor te schrijven door een arts. G. Pohl-Boskamp GmbH & Co. KG, Kieler Strasse 11, 25551 Hohenlockstedt, Duitsland
Pohl-Boskamp B.V. Polarisavenue 83e 2132 JH Hoofddorp Telefoon 023 568 5850 Telefax 023 568 5855 E-Mail
[email protected] www.gepan-instill.com
1 2
Farminform 2011, The Netherlands Nordling J & van Ophoven A; ArzneimForsch/DrugRes 2008; 58: 328-335
Silvia Ronckers Verpleegkundige
Bel gerust met een van onze mensen, 0800 - 0 201 201 [gratis] en ervaar het zelf. Of kijk op medireva.nl
Uw beste hulpmiddelen zijn onze mensen
True Wireless Technology Goby
INNOVATIVE THINKING For User and Patient Friendly Urodynamics
Urodynamics, Research & Education AquariusTT
Soms kies je Mini Cath...
Portable Bladder Scanner BladderVu
Adjustable Urodynamic Chairs Promotol Chair
24
...en soms Mini Set!
De oplossing is altijd Mini! Actreen® Mini katheters - Maxi zelfvertrouwen. LABORIE - BELGIUM BC Waasland, Industriepark-West 75, 9100 Sint-Niklaas, Belgium Phone: +32 3 780 17 38 • Fax: +32 3 780 17 39 www.laborie.com
B. Braun Medical B.V. | Postbus 659 | 5340 AR OSS Tel +31 (0)412 67 25 76 |
[email protected] | www.bbraun.nl
25
Vergoeding van blaasspoelvloeistoffen met Chondroïtinesulfaat en/of Hyaluronzuur dat wordt toegepast bij o.a. interstitiële cystitis / blaaspijnsyndroom en chronische urineweginfecties Bij de urologische patiënten met chronische urineweginfecties (UWI’s) en interstitiële cystitis (IC)/blaaspijnsyndroom (BPS) is vorig jaar onrust ontstaan i.v.m. het mogelijk stoppen van de vergoeding voor blaasspoelvloeistoffen met chondroïtinesulfaat en/of hyaluronzuur. De Interstitiële cystitis patiëntenvereniging (ICP) is vorig jaar een bodemprocedure gestart tegen het Zorg Instituut Nederland (ZIN) over het besluit van ZIN om de genoemde blaasspoelvloeistoffen niet meer te vergoeden vanuit de basisverzekering. Het ZIN heeft zijn besluit gebaseerd op het onderzoek van het College Voor Zorgverzekeringen (CVZ), voorloper van ZIN, dat op 23 juli 2013 gepubliceerd is. Het CVZ concludeert in dit onderzoek dat de blaasspoelvloeistoffen met chondroïtinesulfaat en/of hyaluronzuur niet voldoet aan de stand van de wetenschap waaraan het college zich dient te toetsen. Uit de achtergrondrapportage be-
overactief blaassyndroom (Frankema-Mourer, Gaasbeek-Janzen, & Visser, 2013). Op 19 november 2014 heeft de Rechtbank in Amsterdam uitspraak gedaan in de zaak ICP versus ZIN met betrekking tot de vergoeding van de blaasspoelvloeistoffen met chondroïtinesulfaat en/of hyaluronzuur vanuit de basisverzekering. De rechtbank heeft ZIN
dit nieuwsbericht weer dat zorgverzekeraars kunnen besluiten vanaf de datum van de uitspraak geen nieuwe behandelingen ten laste van de zorgverzekering te brengen. ZIN adviseert wel voor lopende behandelingen een redelijke afbouwtermijn in acht te nemen (www.zorginstituutnederland.nl/publicaties/nieuwsberichten/2014/uitspraak-in-bodemprocedure-over-blaasspoelvloeistoffen. html). Als vervolg op de uitspraak van de rechtbank en het standpunt van ZIN hebben alle zorgverzekeraars stappen ondernomen. In eerste instantie was er veel onduidelijkheid welke verzekeraar welke stappen zou ondernemen. Inmiddels is hier wel duidelijkheid over. Achmea, CZ, VGZ (en alle verzekeraars die onder deze verzekeraars vallen) vergoeden de blaasspoelvloeistoffen alleen nog voor patiënten die voor 1 januari 2014 gestart zijn. Zij doen dit tot 1 juli 2015 en voldoen hiermee aan het advies van ZIN om een afbouwregeling
Patiënten kunnen niet meer zelf thuis de blaasinstillatie toepassen, tenzij zij zelf betalen. oordeling stand van de wetenschap en praktijk van blaasvloeistoffen met chondroïtinesulfaat en/of hyaluronzuur, blijkt dat in de literatuur geen bewijs van voldoende methodologische kwaliteit beschikbaar is, om instillatie therapie met vloeistoffen met chondroïtinesulfaat en/of hyaluronzuur als effectieve behandeling voor interstitiële cystitis en andere vormen van chronische cystitis te beschouwen. Deze achtergrondrapportage heeft betrekking op patiënten met interstitiële cystitis, chemotherapie geïnduceerde en radiatiescystitis, recidiverende bacteriële cystitis en
26
in het gelijk gesteld. “Het ZIN heeft niet onrechtmatig gehandeld ten opzichte van de patiëntenvereniging ICP door te adviseren dat behandeling met blaasspoelvloeistoffen met chondroïtinesulfaat en/of hyaluronzuur niet behoort tot de stand der wetenschap en techniek” (uitspraak Rechtbank 19-11-2014). ZIN heeft op zijn website hierover gepubliceerd op 4-12-2014 dat op basis van de uitspraak in de bodemprocedure het standpunt uit juli 2013 herleeft. Dit is het standpunt dat CVZ heeft beschreven, zoals hierboven genoemd. ZIN geeft in
in acht te nemen. Menzis vergoed vanaf 1 januari 2015 helemaal geen blaasspoelvloeistoffen meer. Op hun website is geen informatie te vinden over de blaasspoelvloeistoffen. DSW (kleine zorgverzekeraar uit de Rotterdamse regio) blijft de blaasspoelvloeistoffen vergoeden tot uitspraak in hoger beroep is gedaan. Blaasspoelvloeistoffen met Oxybutinine en Pentacyst wordt door zorgverzekeraars ook onder dezelfde uitspraak gevat. Het besluit van ZIN en de zorgverzekeraars heeft vergaande gevolgen
voor de patiënten die gebruik maken van de blaasspoelvloeistoffen. In de thuissituatie werd het vergoed als hulpmiddel onder blaasspoelvloeistof bij katheterzorg. Dit is inmiddels voor nieuwe patiënten niet meer mogelijk en voor bestaande patiënten vanaf 1 juli 2015 niet meer. Patiënten kunnen niet meer zelf thuis de blaasinstillatie toepassen, tenzij zij zelf betalen. Voor de meeste patiënten is dit niet haalbaar, omdat deze blaasspoelvloeistoffen nogal duur zijn. In het ziekenhuis is het nu nog mogelijk de blaasspoelvloeistoffen binnen de DBC te vergoeden. Of een ziekenhuis deze mogelijkheid biedt, is een keuze van het ziekenhuis en hangt af van de afspraak die het ziekenhuis heeft gemaakt met de zorgverzekeraars over de verkoopprijs van de DBC. Dit zal dus niet overal hetzelfde zijn. ZIN zal een wijziging voor de DBC aanvragen bij DBC onderhoud. Zodra dit bij DBC onderhoud is verwerkt kan ook in het ziekenhuis de blaasspoelvloeistof niet meer in de DBC opgenomen worden en niet meer gegeven worden. ICP is in hoger beroep gegaan tegen de uitspraak van 19 november 2014. Naar verwachting wordt hierover medio 2015 uitspraak gedaan. Binnen de NVU heeft een groep gespecialiseerde urologen dit opgepakt en is bezig een ‘standpunt’ of ‘praktische richtlijn’ te ontwikkelen. Dit is van belang voor het verdere traject. V&VN Urologie Verpleegkundigen staat achter de standpunten van de ICP en de NVU en zal, waar mogelijk, een bijdrage leveren aan dit traject. Op de website van ICP, www.icpatienten.nl worden nieuwe ontwikkelingen bijgehouden.
Helaas zijn voor deze patiëntencategorie geen goede alternatieven beschikbaar. Ondanks dat genoemde spoelingen mogelijk niet zouden voldoen aan de ‘stand van de wetenschap’ zijn in de urologische praktijken toch goede resultaten merkbaar en zelfs zichtbaar in de blaas tijdens een cystoscopie. Tot 1 juli 2015 zijn er nog mogelijkheden om deze behandelingen te continueren. Hoe het na deze datum zal gaan, is uiteraard afhankelijk van het hoger beroep. Als zal blijken dat deze therapie niet meer wordt vergoed, verwacht de beroepsgroep een forse toename in huisarts en specialiste consulten en een toename in het gebruik van pijnstillers en antibiotica. Zeker de toename van het antibioticagebruik is niet wenselijk in een tijdperk van matiging i.v.m. de toegenomen resistentie. Bron: Frankema-Mourer, J., Gaasbeek-Janzen, H., & Visser, E. (2013). Blaasspoelvloeistoffen met chondroïtinesulfaat en/of hyaluronzuur. Utrecht: College voor Zorgverzekeringen.
auteur artikel - Anneke Meerkerk
Werkzaam als Verpleegkundig specialist in het Beatrixziekenhuis in Gorinchem op de polikliniek urologie.
auteur artikel - Jeannette Verkerk
Werkzaam als senior adviseur Kwaliteit en Veiligheid in het Groene Hart Ziekenhuis in Gouda.
Producten die niet meer voor vergoeding in aanmerking komen zi-nr:
omschrijving:
14710137
CYSTISTAT SPOELVLST 0,8MG/ML FLACON 50ML
15578690
HYACHON DUO SPOELVLOEISTOF FLACON 40ML
15617661
IALURIL SPOELVLOEISTOF FLACON 50ML
15920984
IALURIL SPOELVLOEISTOF FLACON 50ML (IT)
16030109
IALURIL SPOELVLOEISTOF WWSP 50ML
15537889
GEPAN INSTILL SPVLST 2MG/ML WWSP 40ML
15476537
URACYST SPVLST 20MG/ML FLACON 20ML
15970779
PENTOCYST INSTILL SPOELVLST 10MG/ML FLACON 30ML
Bron: http://www.cz.nl/zorgaanbieder/zorgaanbieders/hulpmiddelen/ inkoopbeleid/inkoopbeleid-blaasspoelvloeistoffen-2015 Vergoeding van blaasspoelvloeistoffen - door Anneke Meerkerk en Jeannette Verkerk
27
JO U W
VERHAAL
Van psychiatrie naar urologie Een gesprek met Maartje Willems, operatieassistente bij het Maxima Medisch Centrum (MMC). Door Patricia Slappendel
Maartje Willems begon haar loopbaan als verpleegkundige op de opname afdeling van de psychiatrie, maar inmiddels werkt ze als operatieassistente bij het Maxima Medisch Centrum (MMC) Veldhoven en Eindhoven. Een hele andere richting in de zorg, maar voor Maartje de juiste keuze. In dit gesprek vertelt ze waarom dat zo is. De overstap naar de opleiding tot operatieassistente Vijf Jaar geleden ben ik de opleiding tot operatieassistente gaan volgen, omdat ik graag nog een ander beroep wilde leren waarmee ik meer praktisch en met mijn handen bezig ben. Deze keuze heeft voor mij heel erg goed uitgepakt. Ik wist er natuurlijk wel al het een en ander van, omdat ik tijdens een stage voor mijn opleiding verpleegkunde, een keer een dag heb mogen meekijken op de ok afdeling chirurgie in het algemeen ziekenhuis. Ik vond het toen erg interessant. Op het moment dat ik dan ook de vacature voor de opleiding operatieassistente in het MMC zag, heb ik de sprong gewaagd en mijn vaste baan opgezegd. Tijdens de opleiding heb ik stage gelopen bij alle specialismes, zoals algemene chirurgie, plastische chirurgie, gynaecologie, urologie, orthopedie, mondheelkunde en KNO. Zo heb ik de afgelopen jaren ontdekt dat het werk als operatieassistente erg leuk en afwisselend is, geen dag is hetzelfde! Stage in het MMC bij de urologie Mijn stage bij de urologie vond ik het allerleukste. Er was een leuke sfeer en een fijn team van specialisten en operatieassistenten. Ik voelde me daar meteen thuis.
28
In het MMC is de urologie ook een groot specialisme met veel verschillende aandachtsgebieden, wat het erg interessant maakt en daarnaast heeft het MMC geen opleidingsplaats voor urologen in opleiding, waardoor wij als operatieassistenten meer dan gemiddeld kunnen assisteren bij de operaties.
urologie gebleven. Ik werd er vaker ingedeeld, omdat ik inmiddels meer affiniteit had met het specialisme. Het is fijn om hier goed ingewerkt te zijn en veel diepgang te krijgen, maar de afwisseling met andere specialismes blijft ook leuk. In de diensten kom je tenslotte van alles tegen wat je ook moet weten.
Er zijn verschillende deelgebieden van de urologie in het MMC, zoals bijvoorbeeld de oncologische urologie, minimaal invasieve urologie, functionele urologie, kinderurologie en andrologie. Hiervan spreken de oncologische urologie, de andrologie en minimaal invasieve urologie mij het meest aan. Dat komt omdat hierbij vaak grote ingrepen plaatsvinden, waarbij wij als operatieassistenten veel instrumenterende en assisterende handelingen mogen uitvoeren. Deze grote ingrepen duren meestal ook langer dan normaal en zijn soms best lastig. Je werkt heel intensief samen en als de ingreep dan goed is gegaan, geeft dit een goed gevoel voor het hele team. Het maakt het natuurlijk extra leuk wanneer je als operatieassistente mag meedenken tijdens zo’n ingreep en dat de ideeën die je dan bedenkt ook daadwerkelijk uitgeprobeerd worden, daaraan merk je dat de urologen het op prijs stellen.
Werkzaamheden als operatieassistente Naast het feit dat je veel op de ok staat, moeten er ook andere dingen geregeld worden bij de urologie. Zo houd je de mail bij en reageer je hierop. Denk bijvoorbeeld aan vragen van urologen, of operaties die gepland zijn en waar extra materialen voor besteld moeten worden. Ook heb je contact met verschillende firma’s over apparatuur en materialen die we bij de urologie gebruiken. We zijn mede verantwoordelijk voor het assortiment en instrumentarium. Wij zorgen ervoor dat het juiste instrumentarium aanwezig is voor de operatie, maar ook dat er onderdelen vervangen worden indien nodig. We
Van het een komt het ander… Een paar maanden na mijn diplomering werd ik gevraagd om tijdelijk bij de urologie waar te nemen om een zwangerschapsverlof op te vangen. Ik wilde dat wel doen, maar omdat ik nog maar net klaar was met de opleiding, wilde ik mij ook bij de andere specialismes verder blijven ontwikkelen. Ik wilde niet alleen maar bij de urologie staan. Toch ben ik na deze periode op de
Omgang met collega’s Onderling met de collega’s van urologie hebben we een erg fijn contact. We kunnen alles aan elkaar vragen en met elkaar bespreken en hebben daarnaast ook veel lol samen. Het contact met alle urologen is heel laagdrempelig. Als er een vraag is kunnen we de urologen bellen of mailen. Op de ok werk je negen uur per dag intensief samen, dus je leert elkaar heel goed kennen. Je bent goed op elkaar ingespeeld en weet bijvoorbeeld wanneer er een lastig onderdeel van de operatie is. Hier speel je dan op in door even stilte te hebben op de kamer, maar je weet ook wanneer er een moment is om even te praten. Er blijven steeds nieuwe ontwikkelingen plaatsvinden binnen ons vak. Denk aan nieuwe operatietechnieken, materialen of instrumenten. Daarom houden we onze collega operatieassistenten ook op de hoogte van alle nieuwe ontwikkelingen binnen de urologie. Soms geven we een klinische les. Denk aan bijvoorbeeld blaaskatheterisatie. Hiervan hebben we recent onze protocollen herschreven en een themaweek georganiseerd over katheteriseren. Afstudeeropdracht Een van mijn afstudeeropdrachten aan het einde van mijn opleiding ging over het plaatsen van een sfincterprothese bij een man. Zo’n prothese is een hele goede uitkomst voor mannen wanneer zij na een prostaatectomie erg incontinent zijn van urine. Ik heb een patiënt mogen volgen vanaf de ingreep, waarbij ik zelf ook mocht assisteren. Doordat ik deze man interviewde voor mijn afstuderen, stond ik er eigenlijk pas goed bij stil wat dit voor iemand betekent. In ons werk hebben we vaak maar kort contact met patiënten en staan we niet lang stil bij de achtergrond van patiënten. Afgelopen april heb ik samen met de firma van deze sfincterprotheses een landelijke scholing georganiseerd voor operatieassistenten. Ik heb een presen-
Je moet met een team staan dat ervaring heeft en goed op elkaar is ingespeeld. denken mee of er een kostenbesparing kan plaatsvinden in het gebruik van materialen. Daarnaast houden we onze protocollen up-to-date zodat er van iedere urologische operatie een goed protocol aanwezig is. Naast al deze neventaken begeleiden we op de ok ook leerlingen die hun stage bij de urologie lopen. Dat vind ik erg leuk om te doen. Het is fijn om een leerling te zien ontwikkelen binnen zijn of haar stage. Ik hoop dat ik ze net zo’n leuke en leerzame stage kan geven, als ik zelf heb gehad.
tatie gegeven over wat belangrijk is voor een patiënt en de aandachtspunten voor operatieassistenten tijdens deze ingreep. Ook heeft dezelfde patiënt die ik twee jaar geleden heb gevolgd, zijn ervaringen gedeeld tijdens deze dag. Dit was echt van grote meerwaarde, omdat het zoveel beter blijft hangen als je het persoonlijke verhaal van iemand kent. De toekomst Ik denk dat de urologie zich in de toekomst alleen maar meer en meer zal uitbreiden, omdat er altijd nieuwe ontwikkelingen blijven komen en daarbij wordt alles steeds specifieker. Als operatieassistenten zijn wij daarbij onmisbaar, je moet met een team staan dat ervaring heeft en goed op elkaar is ingespeeld. Ik hoop dat ik nog lang op deze manier - zoals de afgelopen twee jaar na mijn diplomering - mag blijven werken, met als aandachtsgebied urologie, maar ook af en toe bij de andere specialismes meekijken.
Van psychiatrie naar urologie - interview, door Patricia Slappendel
29
Colofon
MEDIQ COMBICARE PRESENTEERT: DE SCAN APP
De voordelen op een rij: •
Patiënt krijgt de aandacht die hij verdient omdat administratie minder tijd van u vraagt
•
Verantwoordingsformulier invullen binnen 90 seconden met behulp van de scan app
•
Administratie als bijzaak doordat de scan app u de weg wijst
•
Direct uw patiënt aangemeld door digitale verzending van het verantwoordingsformulier
Urologie Verpleegkundigen
Lekturo is het verenigingsblad van de V&VN Urologie Verpleegkundigen Lidmaatschap van V&VN Urologie Verpleegkundigen is mogelijk voor verpleegkundigen werkzaam binnen de urologie. De V&VN is de overkoepelende Beroepsvereniging van zorgprofessionals. Zij, die anderszins werkzaam zijn binnen de urologie, kunnen wel lid worden van de vereniging, echter zonder de mogelijkheid een bestuursfunctie te vervullen. Het lidmaatschap voor 2015 van de afdeling V&VN Urologie Verpleegkundigen bedraagt € 40,- per jaar en is persoonsgebonden; een afdeling of instelling kan geen lid zijn. Daarnaast moet men lid zijn van de V&VN, contributie daarvan wordt vastgesteld door de V&VN (op moment van schrijven € 70,- per jaar). Aan- en afmeldingen van een lidmaatschap lopen via de V&VN. Meer informatie vind je op de website www.venvn.nl Zie algemene voorwaarden lidmaatschap.
Wilt u gebruik maken van deze scan app op uw afdeling?
Contactinformatie V&VN
Neem dan contact op met uw rayonmanager van Mediq CombiCare voor een quickscan.
V&VN algemeen T. (030) 291 90 50 Lidmaatschap van V&VN T. (030) 291 90 50 E.
[email protected] www.venvn.nl Adres afdeling Urologie Verpleegkundigen V&VN t.a.v. afdeling Urologie Verpleegkundigen Postbus 8212 3502 RE Utrecht
Postbus 468, 2800 AL Gouda Zorgadvieslijn 0800 - 6 226 226 www.mediqcombicare.nl
Bestuur
Care at home
ACTIEF LEVEN MET ONZE INNOVATIEVE KATHETERS Liquick Pure en SafetyCat Active ®
®
Redactie Lekturo
De SafetyCat Active is een innovatieve katheter die vrijheid, mobiliteit en veiligheid biedt voor actieve mensen.
GENIET VAN UW VRIJHEID De SafetyCat Active is onze
Liquick Pure is een nieuwe katheter ontworpen voor vrouwen die zich niet willen laten beperken in hun dagelijkse activiteiten.
elke handtas.
30
Tekstbewerking Grafische vormgeving
praktische verpakking.
Suzanne Benneheij - Ziraffa ART -
[email protected]
De SafetyCat Active zit in een steriele beschermhuls en is van een glijmiddel voorzien.
keuze voor de moderne
verpakking en past in
Via adres V&VN Urologie Verpleegkundigen, o.v.v. Lekturo E-mail:
[email protected] - o.v.v. Lekturo De redactie behoudt zich het recht voor ingezonden artikelen in te korten en te redigeren. S. Benneheij
Liquick Pure is de eerste
vernieuwde en discrete
Redactie adres
en wordt geleverd in een
Ervaar zelf de voordelen!
katheter zit in een
J. Verkerk P. Slappendel A. Meerkerk S. Benneheij
eerste gebruiksklare katheter
MINI IS MAXI
vrouw. De compacte
J. Verkerk, voorzitter E. van Koeveringe, secretaris R. Ketelaar, penningmeester P. Slappendel, lid A. Meerkerk, lid
Teleflex Medical B.V. Marathon 9a · 1213 PE Hilversum · Nederland Telefoon 088 0021500 · Fax 088 0021510 info.nl@telefl ex.com · www.teleflex.com
Beeldmateriaal en fotografie Beeldbewerking - Ziraffa ART, Suzanne Benneheij Afb.: omslag, Teuvo Salmenjoki (2015 Gebruikt onder licentie van Shutterstock, Inc.). Afb.: blz.9 - citroen, Africa Studio. Blz.16 - Plaza de Cibeles, Cainfantes. Blz.17 - city Madrid, Nacroba blz.20 - handen, Chaiyon021 (2015 Gebruikt onder licentie van Fotolia, Inc.).
Drukwerk Houx Digiprint - www.houxdigiprint.nl
Advertenties informatie E-mail:
[email protected] - o.v.v. advertentieverkoop
31
Gaat u de
uitdaging aan? Dan heten wij u van harte welkom op vrijdag
27 November 2015 in het CineMec te Ede!
Met vriendelijke groet, symposium commissie
Voor inschrijven of meer informatie ga naar http://urologie.venvn.nl en klik op:
