INVENTARISATIE VAN ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN

INVENTARISATIE VAN ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG. Een signaleringsrapport

Projectrapportage Juli 2009 1


HET PROJECT ‘INVENTARISATIE VAN ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG‘ IS TOT STAND GEKOMEN IN EEN SAMENWERKING TUSSEN DE KENNISCENTRA PALLIATIEVE ZORG (UMC ST RADBOUD, VUMC, ERASMUS MC, UMCU) EN DE VERENIGING VAN INTEGRALE KANKERCENTRA (VIKC). HET PROJECT IS UITGEVOERD MET SUBSIDIE VAN HET MINISTERIE VAN VWS BINNEN HET KADER VAN DE TAAK- EN DOELSTELLINGEN VAN HET LANDELIJK PLATFORM PALLIATIEVE ZORG.

2

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN INHOUDSOPGAVE

1

Inleiding ......................................................................................................................................... 10

2

Methodologie ................................................................................................................................ 12 2.1 Vraagstellingen ............................................................................................................................ 12 2.2 Methoden (algemeen)................................................................................................................. 12

3

Leeswijzer ...................................................................................................................................... 13 3.1 Inleiding ....................................................................................................................................... 13 3.2 Koepelorganisaties ...................................................................................................................... 13 3.3 Afkortingen .................................................................................................................................. 13 3.4 Begrippenlijst............................................................................................................................... 14

4

Resultaten...................................................................................................................................... 15 4.1 Mantelzorgsteunpunten.............................................................................................................. 15 4.1.1 Inleiding ................................................................................................................................ 15 4.1.2 De praktijk ............................................................................................................................ 15 4.1.3 De toekomst ......................................................................................................................... 16 4.1.4 Discussie ............................................................................................................................... 16 4.2 Vrijwilligers .................................................................................................................................. 16 4.2.1 Inleiding ................................................................................................................................ 16 4.2.2 De praktijk ............................................................................................................................ 16 4.2.3 De toekomst ......................................................................................................................... 17 4.2.4 Discussie ............................................................................................................................... 17 4.3 Verpleegkundigen en verzorgenden ........................................................................................... 17 4.3.1 Inleiding ................................................................................................................................ 17 4.3.2 De structuur van V&V beroepen .......................................................................................... 17 4.3.3 De organisatie van het onderwijs van V&V beroepen ......................................................... 19 4.3.3.1 Basisopleiding ................................................................................................................ 19 4.3.3.2 Vervolgonderwijs ........................................................................................................... 20 4.3.4 Methode ............................................................................................................................... 22 4.3.5 Resultaten; basisopleiding.................................................................................................... 23 4.3.5.1 Omschrijvingen van de kwalificaties ............................................................................. 23 4.3.5.2 Differentiaties binnen de kwalificatieniveaus ............................................................... 23 4.3.5.3 Deelkwalificaties ............................................................................................................ 23 4.3.5.4 Eindtermen .................................................................................................................... 23 4.3.6 Resultaten; vervolgonderwijs ............................................................................................... 24

3

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.3.6.1 Vervolgopleidingen met erkenning door het CZO ......................................................... 24 4.3.6.2 Overige vervolgopleidingen ........................................................................................... 24 4.3.6.3 Na- en bijscholing aangeboden door onderwijsinstellingen en opleidingsinstituten .... 24 4.3.6.4 Na- en bijscholing aangeboden door UMC’s ................................................................. 25 4.3.6.5 Na- en bijscholing aangeboden door andere zorginstellingen ...................................... 26 4.3.6.6 Na- en bijscholing aangeboden door IKC’s, Netwerken Palliatieve Zorg en Consultatieteams Palliatieve Zorg ............................................................................................. 26 4.3.6.7 Na- en bijscholing aangeboden door beroepsorganisaties (V&VN) .............................. 28 4.3.6.8 Na- en bijscholing aangeboden door andere organisaties, kennisinstituten en onderzoeksinstellingen .............................................................................................................. 28 4.3.7 De praktijk; verpleegkundig specialist (VS) .......................................................................... 29 4.3.7.1 Inleiding ......................................................................................................................... 29 4.3.7.2 Opleiding tot VS ............................................................................................................. 29 4.3.7.3 Bespreking ..................................................................................................................... 30 4.3.8 De toekomst ......................................................................................................................... 30 4.3.9 Discussie ............................................................................................................................... 32 4.4 Psychologen................................................................................................................................. 32 4.4.1 Inleiding ................................................................................................................................ 32 4.4.2 De praktijk ............................................................................................................................ 33 4.4.2.1 Postmaster gezondheidszorgpsycholoog ...................................................................... 33 4.4.2.2 Postmaster klinisch psycholoog ..................................................................................... 33 4.4.2.3 Gevestigde gezondheidspsycholoog .............................................................................. 33 4.4.3 De toekomst ......................................................................................................................... 34 4.4.4 Discussie ............................................................................................................................... 34 4.5 Fysiotherapeuten ........................................................................................................................ 34 4.5.1 Inleiding ................................................................................................................................ 34 4.5.2 De praktijk; vervolgopleiding................................................................................................ 35 4.5.2.1 Geriatrische fysiotherapie ............................................................................................. 35 4.5.2.2 Fysiotherapie bij hart- en vaatziekten ........................................................................... 36 4.5.2.3 Orofaciale fysiotherapie ................................................................................................ 36 4.5.2.4 Fysiotherapie in de lymfologie ....................................................................................... 36 4.5.2.5 Overige bijscholingen voor gevestigde fysiotherapeuten ............................................. 36 4.5.3 Discussie ............................................................................................................................... 37 4.6 Geestelijk verzorgers ................................................................................................................... 37 4.6.1 Inleiding ................................................................................................................................ 37

4

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.6.2 Methode ............................................................................................................................... 37 4.6.3 De praktijk; initiële opleiding ............................................................................................... 38 4.6.3.1 Universiteiten ................................................................................................................ 39 4.6.3.1.1 Universiteit Tilburg ................................................................................................. 39 4.6.3.1.2.Universiteit Utrecht ................................................................................................ 40 4.6.3.1.3 Radboud Universiteit Nijmegen.............................................................................. 40 4.6.3.1.4 Protestantse Theologische Universiteit (PThU) ...................................................... 40 4.6.3.1.5 Islamitische Universiteit Rotterdam ....................................................................... 41 4.6.3.1.6 Universiteit Groningen............................................................................................ 41 4.6.3.1.7 Vrije Universiteit (Amsterdam) ............................................................................... 41 4.6.3.1.8 Praktijkcentrum van Universiteit voor Humanistiek (UvH): Zingeving & Professie (Utrecht) ................................................................................................................................ 42 4.6.3.2 Conclusie initiële opleiding Universiteiten ..................................................................... 42 4.6.3.3 Discussie initiële opleiding Universiteiten ..................................................................... 43 4.6.3.4 HBO opleidingen Godsdienst Pastoraal werk/Theologie............................................... 44 4.6.3.4.1 FONTYS Hogescholen ............................................................................................. 45 4.6.3.4.2 Noordelijke Hogeschool Leeuwarden (NHL) ........................................................... 45 4.6.3.4.3 Christelijke Hogeschool Ede (CHE) .......................................................................... 45 4.6.3.4.4 Christelijke Hogeschool Windesheim (CHW) ......................................................... 45 4.6.3.4.5 Theologische Hogeschool: Azusa Amsterdam ........................................................ 46 4.6.3.5 Conclusie HBO................................................................................................................ 46 4.6.3.6 Discussie HBO ............................................................................................................... 46 4.6.4 De praktijk; erkende nascholing ........................................................................................... 47 4.6.4.1 Methode ........................................................................................................................ 47 4.6.4.2 Na- en bijscholing .......................................................................................................... 48 4.6.4.2.1 Masterclass Spiritualiteit en Geestelijke Verzorging Palliatieve zorg .................... 48 4.6.4.2.2 Cursus en voorgezette cursus morele counseling en moreel beraad (Nijmegen) ... 48 4.6.4.2.3 LUCE / Centrum voor Religieuze Communicatie (Tilburg) ...................................... 48 4.6.4.2.4 Leerhuis Palliatieve Zorg (Rotterdam) .................................................................... 49 4.6.4.2.5 Klinische Pastorale Vorming ................................................................................... 49 4.6.4.2.6 Postacademische beroepsopleiding Ethiek in de Zorgsector.................................. 50 4.6.4.2.7 Voortgezette Pastorale Vorming (Tilburg) ............................................................. 50 4.6.4.3 Congressen .................................................................................................................... 50 4.6.4.3.1 NVPO-congres Palliatieve zorg en psychosociale oncologie (Utrecht) ................... 50

5

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.6.4.3.2 Nationaal Congres Palliatieve Zorg (Lunteren) ...................................................... 50 4.6.4.4 Conclusie erkende na- en bijscholing ............................................................................. 51 4.6.4.5 Discussie erkende na- en bijscholing ............................................................................. 51 4.7 Huisartsen.................................................................................................................................... 52 4.7.1 Inleiding ................................................................................................................................ 52 4.7.2 De praktijk; huisartsen in opleiding ...................................................................................... 52 4.7.3 De toekomst; huisartsen in opleiding .................................................................................. 53 4.7.4 Discussie; huisartsen in opleiding......................................................................................... 53 4.7.5 De praktijk; gevestigde huisartsen ....................................................................................... 53 4.7.6 Discussie; gevestigde huisartsen .......................................................................................... 54 4.8 Verpleeghuisartsen...................................................................................................................... 54 4.8.1 Inleiding ................................................................................................................................ 54 4.8.2 De praktijk; verpleeghuisartsen in opleiding ........................................................................ 54 4.8.3 Discussie; verpleeghuisartsen in opleiding........................................................................... 56 4.8.4 De praktijk; gevestigde verpleeghuisartsen ......................................................................... 56 4.8.5 De toekomst; gevestigde verpleeghuisartsen ...................................................................... 56 4.8.6 Discussie; gevestigde verpleeghuisartsen ............................................................................ 56 4.9 Medisch specialisten ................................................................................................................... 56 4.9.1 Inleiding ................................................................................................................................ 56 4.9.1.1 KNMG en opleidingen tot medisch specialist ................................................................ 57 4.9.1.2 Het nieuwe opleiden ...................................................................................................... 58 4.9.3 Resultaten; de praktijk. Welke competenties met betrekking tot palliatieve zorg zijn beschreven in de eindtermen van de relevante medische specialismen? ................................... 60 4.9.3.1 Klinische geriatrie .......................................................................................................... 60 4.9.3.2 Obstetrie en gynaecologie ............................................................................................. 60 4.9.3.3 Radiotherapie ................................................................................................................ 61 4.9.3.4 Interne geneeskunde ..................................................................................................... 61 4.9.3.5 Overig medische specialismen ....................................................................................... 61 4.9.4 Resultaten; de praktijk. Welk onderwijs wordt aangeboden om de benodigde kennis, attitudes en vaardigheden te leren? ............................................................................................. 61 4.9.4.1 Anesthesiologie ............................................................................................................. 61 4.9.4.2 Cardiologie..................................................................................................................... 62 4.9.4.3 Heelkunde ...................................................................................................................... 62 4.9.4.4 Interne geneeskunde ..................................................................................................... 62 4.9.4.5 Keel- neus- oorheelkunde (KNO).................................................................................... 63

6

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.4.6 Kindergeneeskunde ....................................................................................................... 63 4.9.4.7 Klinische geriatrie .......................................................................................................... 63 4.9.4.8 Longziekten en tuberculose ........................................................................................... 64 4.9.4.9 Maag- darm- leverziekten (MDL) .................................................................................. 64 4.9.4.10 Neurochirurgie ............................................................................................................. 64 4.9.4.11 Neurologie ................................................................................................................... 65 4.9.4.12 Obstetrie en gynaecologie ........................................................................................... 65 4.9.4.13 Orthopedie................................................................................................................... 65 4.9.4.14 Psychiatrie ................................................................................................................... 65 4.9.4.15 Radiotherapie .............................................................................................................. 66 4.9.4.16 Urologie ....................................................................................................................... 66 4.9.5 Resultaten; de praktijk. Wat ontbreekt er aan gevraagde competenties en/of aangeboden onderwijs? ..................................................................................................................................... 66 4.9.5.1 Anesthesiologie ............................................................................................................. 66 4.9.5.2 Cardiologie..................................................................................................................... 67 4.9.5.3 Heelkunde ...................................................................................................................... 67 4.9.5.4 Interne geneeskunde ..................................................................................................... 67 4.9.5.5 Keel- neus- oorheelkunde (KNO).................................................................................... 67 4.9.5.6 Kindergeneeskunde ....................................................................................................... 67 4.9.5.7 Klinische geriatrie .......................................................................................................... 67 4.9.5.8 Longziekten en tuberculose ........................................................................................... 67 4.9.5.9 Maag- darm- leverziekten (MDL) .................................................................................. 68 4.9.5.10 Neurochirurgie ............................................................................................................. 68 4.9.5.11 Neurologie ................................................................................................................... 68 4.9.5.12 Obstetrie en gynaecologie ........................................................................................... 68 4.9.5.13 Orthopedie................................................................................................................... 68 4.9.5.14 Psychiatrie ................................................................................................................... 68 4.9.5.15 Radiotherapie .............................................................................................................. 68 4.9.5.16 Urologie ....................................................................................................................... 69 4.9.6 Resultaten; de toekomst ...................................................................................................... 69 4.9.6.1 Anesthesiologie ............................................................................................................. 69 4.9.6.2 Cardiologie..................................................................................................................... 69 4.9.6.3 Heelkunde ...................................................................................................................... 69 4.9.6.4 Interne geneeskunde ..................................................................................................... 69

7

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.6.5 Keel- neus- oorheelkunde (KNO).................................................................................... 70 4.9.6.6 Kindergeneeskunde ....................................................................................................... 70 4.9.6.7 Klinische geriatrie .......................................................................................................... 70 4.9.6.8 Longziekten en tuberculose ........................................................................................... 70 4.9.6.9 Maag- darm- leverziekten (MDL) .................................................................................. 70 4.9.6.10 Neurochirurgie ............................................................................................................. 71 4.9.6.11 Neurologie ................................................................................................................... 71 4.9.6.12 Obstetrie en gynaecologie ........................................................................................... 71 4.9.6.13 Orthopedie................................................................................................................... 71 4.9.6.14 Psychiatrie ................................................................................................................... 71 4.9.6.15 Radiotherapie .............................................................................................................. 71 4.9.6.16 Urologie ....................................................................................................................... 71 4.9.7 Resultaten; de toekomst. Opleidingsplannen ...................................................................... 71 4.9.7.1 Anesthesiologie ............................................................................................................. 72 4.9.7.2 Cardiologie..................................................................................................................... 72 4.9.7.3 Heelkunde ...................................................................................................................... 72 4.9.7.4 Interne geneeskunde ..................................................................................................... 72 4.9.7.5 Keel- neus- oorheelkunde (KNO).................................................................................... 72 4.9.7.6 Kindergeneeskunde ....................................................................................................... 73 4.9.7.7 Klinische geriatrie .......................................................................................................... 73 4.9.7.8 Longziekten en tuberculose ........................................................................................... 73 4.9.7.9 Maag- darm- leverziekten (MDL) .................................................................................. 73 4.9.7.10 Neurochirurgie ............................................................................................................. 74 4.9.7.11 Neurologie ................................................................................................................... 74 4.9.7.12 Obstetrie en gynaecologie ........................................................................................... 74 4.9.7.13 Orthopedie................................................................................................................... 74 4.9.7.14 Psychiatrie ................................................................................................................... 74 4.9.7.15 Radiotherapie .............................................................................................................. 74 4.9.7.16 Urologie ....................................................................................................................... 74 4.9.8 Conclusie .............................................................................................................................. 75 4.9.8.1 Anesthesiologie ............................................................................................................. 75 4.9.8.2 Cardiologie..................................................................................................................... 75 4.9.8.3 Heelkunde ...................................................................................................................... 75 4.9.8.4 Interne geneeskunde ..................................................................................................... 75

8

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.8.5 Keel- neus- oorheelkunde (KNO).................................................................................... 76 4.9.8.6 Kindergeneeskunde ....................................................................................................... 76 4.9.8.7 Klinische geriatrie .......................................................................................................... 76 4.9.8.8 Longziekten en tuberculose ........................................................................................... 76 4.9.8.9 Maag- darm- leverziekten (MDL) .................................................................................. 76 4.9.8.10 Neurochirurgie ............................................................................................................. 77 4.9.8.11 Neurologie ................................................................................................................... 77 4.9.8.12 Obstetrie en gynaecologie ........................................................................................... 77 4.9.8.13 Orthopedie................................................................................................................... 77 4.9.8.14 Psychiatrie ................................................................................................................... 77 4.9.8.15 Radiotherapie .............................................................................................................. 77 4.9.8.16 Urologie ....................................................................................................................... 78 4.9.8.17 Nieuwe opleidingsplannen .......................................................................................... 78 4.9.9 Discussie ............................................................................................................................... 78 4.10 Na- en bijscholing artsen ........................................................................................................... 82 4.10.1 Inleiding .............................................................................................................................. 82 4.10.2 Methoden ........................................................................................................................... 82 4.10.3 Resultaten; Welke postacademische opleidingen palliatieve zorg bestaan er voor artsen, wat is het doel ervan en wat zijn de eindtermen van deze opleiding? ......................................... 82 4.11 Algemene conclusie en discussie .............................................................................................. 85 4.11.1 Resultaten........................................................................................................................... 85 4.11.2 Methoden ........................................................................................................................... 86 4.11.3 Verder verloop/inbedding van dit project ......................................................................... 86 5

Referenties .................................................................................................................................... 88

6

Bijlagen .......................................................................................................................................... 92 Bijlage I: Projectaanvraag binnen thema 3: Onderwijs en Deskundigheidsbevordering .................. 93 Bijlage II:Overzicht alle Besluiten Centraal College Medische Specialismen (CCMS) ....................... 95 Bijlage III: Opleidingsplannen medische specialismen ...................................................................... 97

9


1 Inleiding Onderwijs in al haar verschijningsvormen is van cruciaal belang voor het verlenen van goede palliatieve zorg. (1) Dit wordt ook onderschreven in het Plan van aanpak Palliatieve Zorg , waarin dit thema expliciet aan de orde komt en door het Platform palliatieve zorg waarin een sector ’onderwijs en deskundigheidsbevordering’ bestaat. Het project ‘inventarisatie van onderwijs in palliatieve zorg’ is tot stand gekomen in een samenwerking tussen de kenniscentra palliatieve zorg (UMC St Radboud, VUMC, Erasmus MC, UMCU) en de Vereniging van Integrale Kankercentra (VIKC). De aanvragers hadden zich tot taak gesteld in kaart te brengen welk onderwijs en welke training er op dit moment bestaan op het gebied van palliatieve zorg en wat er ontbreekt, zowel binnen de geneeskunde, de verpleging als binnen andere in de palliatieve zorg werkzame beroepsgroepen. In dit projectverslag worden de resultaten van het dit project beschreven. Penvoerder was het kenniscentrum palliatieve zorg van het UMC St Radboud (hoofd: prof. dr. Kris C.P. Vissers). Het project werd uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van een projectgroep. Deze groep bestond uit: Mw. Dr. Yvonne Engels, UMCN Drs. Jeroen Fokke, UMCN Mw. Dr. Marieke Groot, UMCN Mw. Drs. Ria Koppejan, VIKC Prof. Dr. Kris Vissers, UMCN De projectgroep is 1 maal bijeen geweest en heeft voorts op verschillende momenten schriftelijk en/of telefonisch input geleverd voor het project. Reeds bij de eerste gedachtevorming over de concrete uitvoering van het project bleek dat de projectgroep van mening was dat de inventarisatie van sommige van te onderzoeken vakgebieden wellicht het beste zou kunnen plaatsvinden door onderzoekers die dit betreffende vakgebied van dichtbij of van binnen kennen. Mede om deze reden zijn er dus vijf verschillende onderzoekers bezig geweest met de verschillende onderdelen van het project. Deze onderzoekers zijn de volgenden: Drs. Bram Lestrade (t.b.v. de onderdelen 4.1, 4.2, 4.4, 4.5, 4.7 & 4.8) Drs. Tim van der Maten (t.b.v. 4.6) Mw. Drs. Annelies Meijer (t.b.v. 4.9 & 4.10) Dhr. Paul Vogelaar (t.b.v. 4.3) Mw. Drs. Christine van der Welle (t.b.v. 4.9 & 4.10) De dagelijkse begeleiding van de onderzoekers en het uiteindelijk samenvoegen van de verschillende onderzoeksonderdelen lag in handen van Mw. Dr. Marieke Groot. In het onderzoek is door de projectgroep een keuze gemaakt voor de te onderzoeken disciplines. Tevens is ervoor gekozen het onderwijs palliatieve zorg van sommige beroepsgroepen meer uitgebreid dan anderen te bestuderen. Het meest gedetailleerd zijn onderzocht de beroepsgroepen verpleegkundigen & verzorgenden (V&V), geestelijk verzorgers en artsen (huisartsen, verpleeghuisartsen en medisch specialisten). Dit heeft verschillende redenen: wat betreft V&V en medici: deze beroepsgroepen zijn altijd betrokken bij palliatieve zorg ongeacht verblijfsplek van de patiënt, fase van ziek zijn etc.; wat betreft de geestelijk verzorgers: één van de onderzoekers is een recent afgestudeerd geestelijk verzorger, dus goed bekend met het betreffende onderzoeksveld; wat betreft de minder gedetailleerd beschreven beroepsgroepen: er waren niet altijd onderzoekers uit de specifieke betreffende andere onderzoeksgebieden beschikbaar. Voor alle onderzochte groepen, met uitzondering van de opleiding geneeskunde, is er, indien bestaand, een expliciet onderscheid gemaakt in initiële en vervolgopleiding. De initiële opleiding tot arts is niet opgenomen in deze inventarisatiestudie, omdat hiervoor reeds een Europees onderzoek loopt.

10

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Er zijn twee groepen zorgverleners onderzocht die niet (volledig) behoren tot de professionals die altijd of vaak betrokken zijn in de palliatieve zorg. Het gaat hier om vrijwilligers en om de professionals werkzaam bij mantelzorgsteunpunten. Vrijwilligers spelen vaak een belangrijke rol in de palliatieve zorg. Om deze reden en omdat reeds op voorhand bekend was dat vrijwilligers allerhande scholing en training krijgen alvorens ingezet te worden, is ervoor gekozen hen als te onderzoeken groep op te nemen in deze onderwijsinventarisatie. Wat betreft de mantelzorgsteunpunten ligt dit iets anders. De personen die hier werkzaam zijn en ondersteuning verlenen aan mantelzorgers, zijn zelf niet direct betrokken bij palliatieve zorg. Veel patiënten die palliatieve zorg ontvangen van allerhande professionals, hebben ook mantelzorgers die op velerlei wijzen hun belangrijke aandeel leveren in de zorg. Mantelzorgers zelf zijn meestal niet specifiek geschoold of getraind in palliatieve zorg. Zij kunnen echter voor allerhande ondersteuning een beroep doen op de steunpunten mantelzorg. Het is interessant om na te gaan of de professionals werkzaam bij deze steunpunten wel scholing en/of training in palliatieve zorg hebben gehad. De onderzoekers en de projectgroep spreken de hoop en verwachting uit dat het inzicht dat ontstaat door het inventariseren van het huidig gangbare onderwijs in de palliatieve zorg bij de verschillende beroepsgroepen, de ervaren lacunes en de behoeften richting de toekomst, zal leiden tot een onderbouwde visie op de toekomst van onderwijs palliatieve zorg voor deze verschillende beroeps- en doelgroepen. Beleidsmakers, onderwijsinstellingen, onderzoekers en professionals kunnen op basis van de conclusies en aanbevelingen het onderwijs palliatieve zorg verder ontwikkelen.

11


2 Methodologie 2.1 Vraagstellingen In de projectaanvraag (bijlage I) staan de vraagstellingen vermeld, welke primair leidend zijn geweest voor ons onderzoek: beschreven eindtermen en competenties van de opleidingen geneeskunde en verpleegkunde; aangeboden onderwijs & wat er ontbreekt. Deze vraagstellingen hebben aan de basis gelegen van de indeling van de beschrijvingen rondom het onderwijs van de verschillende beroepsgroepen. Bij elk van de volgende beroepsgroepen wordt, in meer of minder detail, ingegaan op: de huidige praktijk (beschreven competenties, aangeboden onderwijs); de ervaren lacunes van de eventuele respondenten; de toekomst (wensen, plannen etc).

2.2 Methoden (algemeen) Het inzicht krijgen in het onderwijsveld van de verschillende disciplines is een complexe aangelegenheid. Er zijn veelal meerdere actoren betrokken bij zowel de ontwikkeling als bij het geven van het onderwijs. Je als nietonderwijskundigen begeven in dit veld om antwoord te krijgen op een veelheid aan vragen met tevens een ‘gevoelige’ component (palliatieve zorg wordt door veel actoren, organisaties en verenigingen als zeer belangrijk gezien, toch heerste al voor het onderzoek de voorzichtige mening dat onderwijs palliatieve zorg her en der enige verbetering behoeft), vraagt om zorgvuldigheid, doorzettingsvermogen, geduld, tijd en flexibiliteit. Bij een aantal onderzochte beroepsgroepen is daarom aanvullend een aparte paragraaf ‘methode’ opgenomen. Wat betreft de paragrafen 4.1 (mantelzorgsteunpunten), 4.2 (vrijwilligers), 4.4 (psychologen), 4.5 (fysiotherapeuten), 4.7 (huisartsen) en 4.8 (verpleeghuisartsen) is dit niet nodig gebleken en voldoet de onderhavige methodeparagraaf. Verschillende methoden zijn toegepast om antwoord te kunnen geven op de vraagstellingen van dit onderzoek. De onderzoekers hebben zowel de wetenschappelijke als de grijze literatuur bestudeerd. Daarnaast zijn websites bestudeerd en is veelvuldig contact geweest met kerncontactpersonen van verschillende organisaties. Deze contacten zijn ten behoeve van dit verslag geanonimiseerd. Indien noodzakelijk zijn een aantal relevante persoonlijke gegevens ter inzage bij de onderzoekers.

12


3 Leeswijzer 3.1 Inleiding Wanneer in dit rapport wordt geschreven over ‘hij’ en ‘zijn’, wordt ook ‘zij’ en ‘haar’ bedoeld. Waar in het onderdeel ‘medisch specialisten’ (4.9) wordt geschreven over ‘opleiding’ wordt de opleiding tot specialist gebruikt. In de praktijk wordt deze opleiding ook wel ‘vervolgopleiding’ genoemd. In de Wet BIG wordt gesproken over ‘opleiding tot specialist’, bovendien geeft het feit dat een arts zich kan specialiseren al aan dat hij de basisopleiding tot arts heeft afgerond. In de verschillende onderdelen van dit rapport wordt de termen ‘palliatieve zorg’ en ‘palliatief terminale zorg’ naast elkaar gebruikt. We hebben ervoor gekozen aan te sluiten bij de terminologie welke bij de desbetreffende onderzochte groep gebruikelijk is.

3.2 Koepelorganisaties De groepen van (non-) professionele hulpverleners in palliatieve zorg en hun overkoepelende organisaties zijn (in grote categorieën bijeengezet) de volgende: Groep van hulpverleners Mantelzorgers Vrijwilligers Verpleegkundigen en Verzorgenden

Subgroep

Paramedici

Psychologen Fysiotherapeuten

Overkoepelende Organisaties MEZZO VPTZ & NPV V&VN

Geestelijk verzorgers

NIP FGZP KNGF VGVZ

Huisartsen Verpleeghuisartsen Medisch specialisten

KNMG-CHVG/NHG KNMG-CHVG/ KNMG-CCMS

Belangrijke organisaties Steunpunten Mantelzorg Steunpunten Vrijwilligerszorg MBO Verzorging/Verpleging Hogescholen Verpleegkunde Universitaire Medische Centra LVMP PAZ NVPO Hogescholen Universiteiten Universitaire Medische Centra Universitaire Medische Centra Universitaire Medische Centra

3.3 Afkortingen CCMS CHVG EAPC FGZP KNMG KNGF LVMP NIP NPV NVPO PAZ VHVZ

13

Centraal College Medische Specialismen College voor Huisartsgeneeskunde, Verpleeghuisgeneeskunde en medische zorg voor verstandelijk gehandicapten European Association for Palliative Care Federatie van Gezondheidszorg Psychologen Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst Koninklijk Nederlands Genootschap Fysiotherapie Landelijke Vereniging van Medisch Psychologen Nederlands Instituut van Psychologen Nederlandse Patiënten Vereniging Nederlandse Vereniging voor Psychosociale Oncologie Psychologen Algemene/Academische Ziekenhuizen Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN VPTZ V&VN

Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg Nederland Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland

3.4 Begrippenlijst Competentie Eindterm

Mantelzorg Palliatieve zorg

14

De vaardigheid om opgedane kennis toe te passen in een praktijksituatie. Datgene wat een student aan het einde van zijn opleiding verondersteld wordt te beheersen. Het kan om kennis alleen gaan, maar ook om de toepassing ervan (een competentie). Informele thuiszorg door familie en vrienden Een aanpak die de kwaliteit van leven verbetert van patiënten en hun families, wanneer deze geconfronteerd worden met de problemen die samengaan met levensbedreigende ziekten, d.m.v. preventie en verlichting van het lijden d.m.v. vroegtijdige signalering, inschatting en behandeling van pijn en andere problemen, zowel fysiek, psychologisch (32) als spiritueel.


4 Resultaten 4.1 Mantelzorgsteunpunten 4.1.1 INLEIDING Mantelzorg wordt door de Nationale Raad voor de Volksgezondheid gedefinieerd als ‘zorg die niet in het kader van een hulpverlenend beroep wordt gegeven aan een hulpbehoevende door één of meerdere leden van diens (2) directe omgeving, waarbij de zorgverlening direct voortvloeit uit de sociale relatie’. (3) Mantelzorg in de palliatief terminale fase onderscheidt zich van mantelzorg eerder in de levensloop. Belangrijke verschillen liggen in de confrontatie met doodgaan, met medische beslissingen rond het levenseinde, met afscheid nemen en de daarmee gepaard gaande gevoelens van angst, onzekerheid en opluchting. Maar mantelzorg in deze fase behelst vooral ook een zware zorgtaak. Mantelzorgers geven aan dat hun leven in een stroomversnelling komt. Ongeveer 6% van de 16-plussers verleent hulp aan iemand die stervende is. Dat zijn ruim 600 duizend (4) mensen. De verwachting is dat deze groep steeds groter gaat worden. Gemiddeld duurt de zorg voor iemand (2) in de palliatief terminale fase vijf maanden en is vaak intensief, gemiddeld 33 uur per week. Mantelzorgers zijn echter in de laatste levensfase vaak voortdurend (24/7) betrokken bij of bezig met de zorg. Aan een groot (5) deel van de zorgsituaties is er al een langere periode van mantelzorg vooraf gegaan. Deze mantelzorg in eerdere fasen beslaat gemiddeld 19 uur per week. Mantelzorgers in de palliatief terminale fase verlenen naast persoonlijke zorg (wassen, aankleden, hulp bij toiletgang) ook meer verpleegkundige taken zoals help bij medicijninname, wondzorg of het bedienen (3) van beademingsapparatuur. Het in deze fase van het leven van een naaste verlenen van mantelzorg is vaak een belasting, zowel in fysieke als in emotionele zin. Verder ervaren mantelzorgers soms problemen in de sfeer (6)(3)(7) van hun eigen sociale en maatschappelijke leven en/of problemen met professionele zorg. Beroepskrachten kunnen mantelzorgers in de palliatief terminale fase ondersteunen op velerlei gebieden. Te (3) denken valt aan praktische steun, informatie en emotionele steun. De Steunpunten Mantelzorg, met de komst van de WMO in 2007 een wettelijke taak van gemeenten, verschaffen onder andere deze steun. Deze steunpunten zijn onderdeel van een regionaal thuiszorgcentrum, een vrijwilligersorganisatie of een organisatie van maatschappelijk welzijn. Overal in Nederland zijn lokale en regionale Steunpunten Mantelzorg te vinden. Ruim 200 Steunpunten zijn aangesloten bij een overkoepelende (2) organisatie, Mezzo, de Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg. Mezzo bewaakt de kwaliteit van de hulpverlening op de steunpunten. Tevens bevorderen zij deskundigheid door middel van jaarlijkse trainingen en het verstrekken van allerlei informatie.

4.1.2 DE PRAKTIJK Bij de Steunpunten Mantelzorg werkt goed geschoold personeel, vaak verpleegkundigen, met de nodige (3)(8) (palliatieve) mantelzorgervaring. Mezzo ondersteunt de consulenten van de steunpunten met allerlei handreikingen en brochures. Scholing op het gebied van palliatieve zorg wordt echter niet gegeven. De (8)(3) mantelzorgsteunpunten hebben vooralsnog geen specifieke expertise in palliatieve terminale zorg. Indien gewenst, kunnen de mantelzorgondersteuners een post-hbo opleiding ‘ondersteuning mantelzorg’ volgen. In (9) deze opleiding is palliatieve zorg echter geen apart thema. Wel komen andere problemen die mantelzorgers ondervinden aan bod, zoals: “de sociaal emotionele kant van het zorgen, respijt, afstemming met professionele (10) zorg, de combinatie zorg en werk, de financiële gevolgen en het wonen”. De steunpunten mantelzorg hebben meestal geen specifiek aanbod voor ondersteuning van mantelzorgers in de palliatief terminale fase. Daarom is, op initiatief van een aantal netwerken palliatieve zorg, samen met het Steunpunt Mantelzorg van Vrijwillige Intensieve Thuiszorg (VIT) Oost-Gelderland en de Federatie Vrijwilligers Terminale Zorg (VTZ), het project ‘Mantelzorg in de palliatieve fase’ gestart in 2007.

15

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Doelen van dit project zijn deskundigheidsbevordering van mantelzorgconsulenten van de steunpunten mantelzorg in de regio Oost-Gelderland en versterking en uitbreiding van de vrijwilligers palliatieve terminale zorg. Hiervoor is een aparte scholing voor mantelzorgconsulenten ontwikkeld.

4.1.3 DE TOEKOMST Er zijn ten tijde van deze inventarisatie geen specifieke toekomstplannen. Mezzo benoemt het project zoals (9) hierboven omschreven als een goed initiatief. Ten tijde van het telefonische interview ten behoeve van dit inventarisatieonderzoek is niet duidelijk of andere steunpunten dit model mogelijk gaan overnemen.

4.1.4 DISCUSSIE Mantelzorgers in palliatieve zorg kunnen met problemen onder andere terecht bij één van de Steunpunten Mantelzorg. Het bestaan van deze steunpunten blijkt niet altijd bekend bij de mantelzorgers. Zij komen nu min of meer toevallig, bijvoorbeeld door een tip van een eerstelijns professional, ermee in aanraking. Onderzoek (11) wijst uit dat niet iedere mantelzorger de steun krijgt die hij nodig heeft. Het is echter van groot belang dat er in hun behoeften wordt voorzien, omdat zij een onmisbare rol in de (gezondheids)zorg spelen. Omdat steunpunten meestal niet op de hoogte zijn van de specifieke omstandigheden van een individuele patiënt en omdat palliatieve zorg geen apart onderwerp is in de opleiding ‘ ondersteuning mantelzorg’, is het de vraag of mantelzorgondersteuners voldoende toegerust zijn om mantelzorgers met de specifiek voor palliatieve zorgverlening noodzakelijke raad en daad terzijde te staan.

4.2 Vrijwilligers 4.2.1 INLEIDING Vrijwilligers ondersteunen de patiënt en zijn familie. Zij kunnen verzorgende taken overnemen en huis-, tuinen keukenklusjes uitvoeren. Specifiek voor palliatief terminale zorgverlening zijn er organisaties opgericht welke alleen vrijwilligers in dit gebied van zorg inzetten. Naast bovengenoemde werkzaamheden, bestaat hun (12) taak in veel gevallen in de eerste plaats echter uit eenvoudigweg ‘aanwezig zijn’. Er bestaan meerdere landelijke vrijwilligersorganisaties, sommige zijn speciaal voor palliatief terminale zorg opgericht. Een aantal hiervan zijn onderdeel van de Stichting Vrijwilligers Palliatieve Terminale Zorg (VPTZ). Deze vereniging werkt ten behoeve van haar vrijwilligers aan deskundigheidsbevordering en kwaliteitsbewaking. Ook de Nederlandse patiëntenvereniging (NPV) heeft een afdeling voor vrijwillige zorg aan terminale patiënten. Mezzo (zie ook 4.1) (13) heeft steunpunten voor vrijwilligers maar zij hebben (nog) geen terminale zorg in hun pakket. Bij grote patiëntenverenigingen (bijvoorbeeld die van kankerpatiënten) en vrijwilligersorganisaties (Humanitas, Rode Kruis, Leger des Heils en De Zonnebloem) hebben we op het internet geen concrete informatie over vrijwilligers werkzaam in de terminale zorg kunnen vinden. Dit hoofdstuk gaat derhalve over de vrijwilligerszorg georganiseerd vanuit en door de VPTZ en de NPV.

4.2.2 DE PRAKTIJK De bij VPTZ en NPV aangesloten vrijwilligers volgen een in eigen huis ontwikkelde cursus voordat ze als (14)(15)(16) vrijwilliger ingezet gaan worden. Het doel van deze cursus is het voorbereiden van vrijwilligers op hun (verzorgende) taak. Hierbij komen verschillende aspecten aan bod, zoals wat de vrijwilligers te wachten kan staan en hoe ze een palliatieve patiënt en/of diens familie het beste van dienst zijn kunnen zijn? De nadruk van de cursus ligt op het psychosociale vlak. Ook wordt veel aandacht besteed aan communicatieve vaardigheden.

16


4.2.3 DE TOEKOMST VPTZ geeft aan vooralsnog geen plannen te hebben het vrijwilligersbeleid en de inhoud van de cursus te veranderen. De respondent meldt desgevraagd dat ze tevreden zijn met de wijze waarop het nu gaat. Wel (15)(17) houden ze ontwikkelingen op het gebied van palliatieve zorg in de gaten en zullen ze zo nodig bijsturen.

4.2.4 DISCUSSIE VPTZ besteed veel aandacht aan de scholing aan vrijwilligers. De cursus is gegroeid uit in eigen huis opgedane (15) ervaring. De effectiviteit is niet getoetst maar de VPTZ is er naar eigen zeggen zeer tevreden mee. Voorlopig zal het programma niet worden aangepast.

4.3 Verpleegkundigen en verzorgenden 4.3.1 INLEIDING Verpleegkundigen en verzorgenden (V&V) spelen vanuit de inhoud van hun functies en vanuit hun aantal een wezenlijke en cruciale rol in de palliatieve zorg. Alvorens in te gaan op de inhoud en de vorm van aandacht voor palliatieve zorg in de verschillende opleidingen voor V&V, de waardering ervan door de betrokkenen en de eventuele toekomstplannen, zal in paragrafen 4.3.2 en 4.3.3 een beeld geschetst worden van de structuur binnen de V&V beroepen, de wijze waarop het onderwijs is georganiseerd en de eisen waaraan professionals werkzaam op de verschillende niveaus moeten voldoen.

4.3.2 DE STRUCTUUR VAN V&V BEROEPEN (18)

Sinds het verschijnen van de eindrapportage van de Commissie Kwalificatiestructuur in 1996, bestaan er 1 binnen de beroepsgroep V&V 5 kwalificatieniveaus , namelijk: huishoudelijke verzorging (niveau 1), helpenden (niveau 2, LBO), verzorgenden (niveau 3, MBO), verpleegkundigen MBO (niveau 4, MBO), verpleegkundigen HBO (niveau 5, HBO) Ten behoeve van deze inventarisatie beperken we ons tot de niveaus 3, 4 en 5. Op dit moment bestaan er naast professionals op bovengenoemde 5 niveaus, ook professionals die bekend staan onder de naam gespecialiseerd verpleegkundigen en/of specialistisch verpleegkundigen. Deze verpleegkundigen hebben ervaring en aanvullende vervolgopleiding in een bepaald vakgebied. Daarnaast werken in de V&V zorg beroepsbeoefenaren als verpleegkundig specialist (VS), nurse practitioner (NP) en physician assistant (PA). Na de inwerkingtreding van de wet BIG in 1993, zijn er vele vernieuwingen en veranderingen opgetreden in de V&V (vervolg)opleidingen. Het leidde echter ook tot ondoorzichtigheid in het geheel van verpleegkundige en verzorgende beroepen en functies en de daarbij behorende opleidingenstructuur. Teneinde aan deze ondoorzichtigheid een einde te maken heeft de toenmalige minister van VWS in 2003 de

1

Een kwalificatieniveau is een aanduiding van een niveau van beroepsuitoefening, gebaseerd op de mate van (18) verantwoordelijkheid, complexiteit en transfer.

17

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 2

Algemene Vergadering van Verpleegkundigen en Verzorgenden (AVVV) de opdracht gegeven de regierol op zich te nemen in het ontwikkelen van een ‘Verpleegkundige Beroepenstructuur en Opleidingscontinuüm’ (VBOC). Halverwege 2006 was naar aanleiding van het ‘project VBOC’ het rapport ‘Verpleegkundige toekomst (19) in goede banen, samenhang en samenspel in de beroepsuitoefening’ een feit. De stuurgroep VBOC adviseert het verpleegkundig beroep verticaal in tweeën te splitsen; de verpleegkundige (zoals bedoeld in de wet BIG, art. 3) en de verpleegkundig specialist (wet BIG, art. 14). Hiermee vervalt ook de term (en het in de praktijk ontstane ‘tussenniveau’) gespecialiseerd verpleegkundige/specialistisch verpleegkundige. Inmiddels heeft de huidige minister van VWS het advies van 3 de VBOC stuurgroep overgenomen en heeft V&VN opdracht gekregen om, in overleg met het College voor de Beroepen en Opleidingen in de Gezondheidszorg (CBOG), een implementatieplan te maken. Het plan van aanpak hiertoe omvat drie projecten: De verpleegkundig specialist (besluit Minister van VWS, februari 2009) (zie verder ook paragraaf 4.3.7) De vervolgopleidingen (gestart 2007, lopend) De samenhang tussen beroep en opleidingen op initieel niveau Naast de hierboven omschreven voorgestelde verticale beroepsstructuur is er ook sprake van een horizontale functiegerichte indeling in deelgebieden. Deze deelgebieden zijn: preventieve zorg, acute zorg, intensieve zorg en chronische zorg. Per deelgebied wordt een tweeledig onderscheid gemaakt, namelijk somatisch en psychisch/gedragsmatig. Dit onderscheid wordt gemaakt op basis van de aard van de aandoening van de zorgvrager. somatisch

psychisch/ gedragsmatig

somatisch


Somatisch


somatisch


verpleegkundig specialist artikel 14 Wet BIG verpleegkundige artikel 3 Wet BIG preventieve zorg

acute zorg

intensieve zorg

chronische zorg

Schema: overzicht van de verpleegkundige beroepenstructuur (VBOC 2006) In deze nieuwe beroepsstructuur is palliatieve zorg niet als functiegericht deelgebied genoemd. In een gesprek (20) met een woordvoerder van V&VN wordt aangegeven dat palliatieve zorg in alle vier deelgebieden aandacht kan krijgen, maar vooral wordt gezien als aandachtgebied in het deelgebied chronische zorg. De Minister van VWS heeft, in navolging van de besluiten van het College van Specialismen (21) Verpleegkunde, in februari 2009 groen licht gegeven voor vier verpleegkundig specialismen bij somatische aandoeningen, te weten: het verpleegkundig specialisme acute zorg, het verpleegkundig specialisme 2

De koepelorganisatie AVVV is in augustus 2006 gefuseerd met 15 van haar lidorganisaties tot Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN). In december 2006 kwamen daar door een tweede fusie nog eens zeventien beroepsverenigingen bij. 3

V&VN stelt zich tot doel om de beroepsgroepen verpleging en verzorging op een krachtige manier te positioneren als kerndisciplines in de Nederlandse gezondheidszorg. De vereniging zet zich daarnaast in voor excellente zorgverlening. Ook wil de vereniging de belangen van verpleegkundige en verzorgende beroepsbeoefenaren behartigen in de meest ruime zin van het woord.

18

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN chronische zorg, het verpleegkundig specialisme preventie en het verpleegkundig specialisme intensieve (22) zorg. In juni 2009 is vervolgens het verpleegkundig specialisme geestelijke gezondheidszorg door de minister (23) erkend. Erkenning van specialismen houdt tevens in dat eisen voor de opleiding, registratie, herregistratie van verpleegkundig specialisten zijn vastgelegd naast een systeem voor de erkenning van opleiders, opleidingsinstellingen en praktijkinstellingen. In geen van de besluiten omtrent de verpleegkundig specialismen van het College Specialismen Verpleegkunde (CVS), wordt palliatieve zorg als aandacht- of competentiegebied benoemd.

4.3.3 DE ORGANISATIE VAN HET ONDERWIJS VAN V&V BEROEPEN 4.3.3.1 Basisopleiding De MBO-opleidingen tot verzorgende (niveau 3) en verpleegkundige niveau 4 worden gegeven aan en door de Regionale Opleidingscentra (ROC’s) (ongeveer 50 in Nederland). De Leidse Onderwijsinstellingen (LOI) biedt ook een opleiding tot verzorgende aan. Deze opleiding wordt in samenwerking met het ROC Midden Nederland gegeven. De opleiding verzorgende kan op twee manieren worden gevolgd: via de beroepsopleidende leerweg (BOL; school en stage) of via de beroepsbegeleidende leerweg (BBL; werken en leren). De beroepspraktijkvorming is een belangrijk onderdeel van de opleiding tot verzorgende. De opleiding bestaat uit verplichte onderdelen en één (van vier) verplicht keuzeonderdeel. Er kan ook worden gekozen voor de deelkwalificatie Verplegende Elementen die recht geeft op het diploma verzorgende Individuele Gezondheidszorg (verzorgende IG). De titel Verzorgende is niet door de Wet BIG beschermd. Op grond van de Wet in de beroepen op de (24) individuele gezondheidszorg (Wet BIG) artikel 34 is bij algemene maatregel van bestuur de opleiding tot verzorgende IG geregeld. In de praktijk betekent dit dat er een titelbescherming is voor verzorgende IG. Net zoals de opleiding tot verzorgende kent de MBO-opleiding Verpleegkundige (niveau 4) een beroepsopleidende leerweg (BOL) en een beroepsbegeleidende leerweg (BBL). En ook hier is de beroepspraktijkvorming een belangrijk onderdeel van de opleiding. HBO-Verpleegkundigen (kwalificatieniveau 5) worden opgeleid op HBO’s (hiervan zijn er 9). Verpleegkundigen hebben ongeacht het kwalificatieniveau waarop ze gediplomeerd zijn, op grond van artikel 3 van de Wet BIG recht op dezelfde beschermde titel ‘verpleegkundige’. Om tot professional op een bepaald kwalificatieniveau (voor deze inventarisatie dus kwalificatieniveaus 3, 4 & 5) opgeleid te worden, wordt in het verloop van de opleiding gewerkt aan het behalen van bepaalde 4 deelkwalificaties. Deze deelkwalificaties (in totaal 51, beschreven in generieke en specifieke deelkwalificaties) 5 vallen op hun beurt uiteen in expliciet omschreven eindtermen.

4

Een deelkwalificatie is een combinatie van eindtermen, vastgesteld voor een bepaalde beroepsopleiding, die in het licht (18) van de uitoefening van het beroep waarop de opleiding is gericht een zelfstandige betekenis hebben.

5

Eindtermen zijn zodanig omschreven kwaliteiten op het gebied van kennis, inzicht en vaardigheden en in voorkomende gevallen beroepshoudingen, waarover degene die de opleiding voltooit, met het oog op het maatschappelijk en beroepsmatig functioneren dient te beschikken, en die in voorkomende gevallen betekenis hebben voor de doorstroming (18) naar vervolgonderwijs.

19

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN De aanbieders van opleidingen hebben voor de bepaling van de exacte inhoud van hun opleidingen, naast deze eindtermen nog te maken met een aantal ander factoren en actoren, namelijk: de wet BIG (1997). Heeft alleen betrekking op de niveaus 4 & 5 en gaat met name in op voorbehouden handelingen, titelbescherming en globale eindtermen & competenties; (25) het ‘beroepscompetentieprofiel MBO t.b.v. onderwijsexperimenten’ (2007); het ‘veld’. Zij worden beschreven als een belangrijke actor, maar niet omschreven is wie dit dan zijn. In de 6 praktijk blijkt het te gaan om de aanbieders van opleidingen en de HBO-raad met gebruikmaking van het (18) rapport ‘gekwalificeerd voor de toekomst’ van het ministerie van OC&W. 7 In de brede kwalificatiestructuur is gekozen voor de mogelijkheid van verschillende differentiaties in de laatste fase van de opleiding. Studenten kunnen aan een differentiatie beginnen, wanneer zij de generieke en specifieke beroepsgerichte deelkwalificaties hebben verworven. Tegenwoordig kunnen studenten ook kiezen tot het volgen van een ‘minor’, een niet verplichte differentiatie. Bij de indeling van differentiaties voor de opleidingen tot verpleegkundige (kwalificatieniveaus 4 & 5) en verzorgende (kwalificatieniveau 3) wordt uitgegaan van zorgcategorieën. Zorgcategorieën omvatten meerdere groepen zorgvragers, die voor een deel overeenkomstige en daarnaast verschillende kenmerken hebben die relevant zijn voor verpleging en/of verzorging. Een voorbeeld van een zorgcategorie is “zorg voor chronisch zieken”. 8 Met de invoering van de Bachelor-Master structuur vanaf het studiejaar 2002/2003 is de verpleegkundige opleiding op HBO-niveau (kwalificatieniveau 5) als bachelor opleiding erkend.

4.3.3.2 Vervolgonderwijs In het kader van dit onderzoek vallen onder de noemer ‘vervolgonderwijs’ de volgende begrippen: vervolgopleidingen: deskundigheidsbevorderende activiteiten met een beroepsverdiepend karakter voor BIG-geregistreerde beroepsbeoefenaren, gericht op specialisatie in het kader van de uitoefening van het beroep, beslaan meer dan 6 maanden; bijen nascholing: alle deskundigheidsbevorderende activiteiten die niet tot de categorie opleidingen behoren, maar die met regelmaat worden aangeboden in een programma dat drie of meer dagdelen beslaat; overige deskundigheidsbevorderende activiteiten: al die activiteiten die niet voldoen aan de criteria voor opleiding of bijen nascholing. In het vervolgonderwijs voor V&V is sprake van een grote aanboddiversiteit van opleidingen, cursussen, bijen nascholingen, trainingen, leergangen, themabijeenkomsten etc. Vervolgopleidingen zijn toegankelijk voor beroepsbeoefenaren met een BIG-registratie. Wat betreft de beroepsgroep V&V zijn dit dus uitsluitend verpleegkundigen (kwalificatieniveau 4/5) en niet verzorgenden (kwalificatieniveau 3). Indien verzorgenden zich verder willen bekwamen, kunnen ze een nieuwe studie gaan doen in aansluiting op hun initiële (kwalificatieniveau 3) opleiding. Voor hen zijn binnen het V&V vakgebied dan de volgende stappen mogelijk: het volgen van de MBO- of HBO opleiding verpleegkundige; het volgen van de opleiding Verzorgende IG. Daarnaast kunnen verzorgenden zich aanmelden voor allerhande bijen nascholingen. Voor verpleegkundigen, kwalificatieniveau 4 (MBO), bestaat er de mogelijkheid om na de MBOopleiding de HBO-opleiding Verpleegkundige niveau 5 te volgen. Ook kunnen diverse vervolgopleidingen of bij-

6

Waarin onder andere vertegenwoordigd zijn de hogescholen en de sociale partners Een verdieping in een onderdeel of aspect van het beroep als onderdeel van de initiële opleiding die aansluit op verschillende werksituaties in de beroepspraktijk. 8 Verklaring van Bologna, 1999. Europese Bachelor-Master (BAMA)-structuur. In 1999 hebben 29 Europese landen afspraken gemaakt om te komen tot een meer uniform systeem van hoger onderwijs. 7

20

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN en nascholingen worden gevolgd. Verpleegkundigen niveau 5 kunnen masteropleidingen gaan volgen aan een hogeschool. Deze masteropleidingen leiden op tot verpleegkundig specialist in de nieuwe kwalificatie- en (19) opleidingsstructuur. Zo zijn er de opleidingen Master Advanced Nursing Practice (MANP), Master Physician Assistant (MPA), Master Verpleegkunde en Vroedkunde, de Europese Masteropleiding in Gerontologie (EuMaG) en de Master Health Sciences. Tenslotte kan de verpleegkundige met het diploma Verpleegkunde HBO én een VWO-diploma met natuur- en scheikunde na een zware toelatingsprocedure toegelaten worden tot de verkorte opleiding Geneeskunde. In 2001 werd door de Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ) , Vereniging van Academische Ziekenhuizen (VAZ) , de Algemene Vergadering Verpleegkundigen en Verzorgenden (AVVV) en de Vereniging van Opleidingsinstituten voor Verpleegkundige Vervolgopleidingen (VOVV) een Landelijke Regeling (26) Verpleegkundige Vervolgopleidingen (LRVV) uitgebracht. In de LRVV is de erkenning van vervolgopleidingen voor gespecialiseerd verpleegkundigen vastgelegd. Het gaat daarbij om vervolgopleidingen met een beroepsverdiepend karakter voor gespecialiseerd verpleegkundigen van wie de beroepsuitoefening samenhangt met medische specialismen en ziekenhuisfuncties. Een voorbeeld is de ziekenhuisverpleegkundige die zorg verleent aan kankerpatiënten op een oncologische afdeling, waarbij een verdieping of specialisatie van het beroep nodig is voor de beroepsuitoefening die samenhangt met het medisch specialisme oncologie. Vanuit een behoefte om de medisch ondersteunende opleidingen en de verpleegkundige vervolgopleidingen in ziekenhuizen beter op elkaar af te stemmen en efficiënter te organiseren, is in 2005 het College voor Ziekenhuis Opleidingen (CZO) opgericht. Er werd een nieuwe erkenningsystematiek ontwikkeld met als doel het monitoren van de kwaliteit van de ziekenhuisopleidingen. Door het CZO benoemde opleidingscommissies, waarin beroepsverenigingen, opleidingsinstituten en NVZ en Nederlandse Federatie van Universitaire Medische Centra (NFU, voorheen VAZ) vertegenwoordigd zijn, hebben bestaande deskundigheidsgebieden, eindtermen en specifieke bepalingen geactualiseerd. Deze eindtermen van de gespecialiseerde opleidingen zijn geordend in de CanMEDS gebieden. Het CZO heeft in 2007 de Regeling (27) ziekenhuisopleidingen uitgebracht, die LRVV uit 2001 verving. In de Regeling worden de eindtermen beschreven van de door het CZO erkende verpleegkundige vervolgopleidingen (VVO). Dit zijn de opleidingen tot: dialyse verpleegkundige; intensive care verpleegkundige; intensive care kinderverpleegkundige; intensive care neonatologie verpleegkundige; kinderverpleegkundige; obstetrie verpleegkundige; oncologie verpleegkundige spoedeisende hulp verpleegkundige. Voor alle VVO’s gelden twee instroomeisen: BIG-geregistreerd als verpleegkundige; gedurende de opleiding een dienstverband met een ziekenhuis hebben. De VVO’s staan daarmee open voor verpleegkundigen met een opleiding MBO of HBO verpleegkundige (niveau 4 en 5), maar niet voor verzorgenden (niveau 3). De vervolgopleidingen voor verpleegkundigen worden over het algemeen door UMC’s of door aan UMC’s verbonden opleidingsinstituten aangeboden. Er zijn op dit moment slechts 8 VVO’s door het CZO erkend. Diverse andere vervolgopleidingen zoeken aansluiting bij het CZO. Initiatieven om het erkenningsysteem van het CZO ook voor andere VVO’s te laten gelden worden o.a. genomen door de Vereniging van Branche-Opleidingsinstituten Gezondheidszorg (VBG).

21


4.3.4 METHODE Vanwege het gegeven dat alle onderdelen van de vernieuwde beroepenstructuur nog niet geëffectueerd zijn, is ten behoeve van deze onderwijsinventarisatie gekozen voor de volgende, enigszins verouderde, onderverdeling van de beroepen binnen de beroepsgroep V&V: Verpleegkundigen & verzorgenden (V&V) (basisopleidingen) V&V met vervolgonderwijs Verpleegkundig specialist (Master opleidingen) Wat betreft de basisopleiding is ervoor gekozen de omschrijvingen van de kwalificaties 3, 4 & 5, de mogelijkheden tot differentiatie binnen deze kwalificatieniveaus, deelkwalificaties behorend bij deze niveaus en de eindtermen van de niveaus 3, 4 & 5 te screenen op termen gelieerd aan palliatieve zorg. Paragraaf 4.3.5 beschrijft hiervan de resultaten. Voor de inventarisatie bij het vervolgonderwijs is voor een andere methode gekozen. In februari 2009 is schriftelijk en herhaald aan onderwijsinstellingen (ROC’s, HBO’S) en IKC’s een verzoek gedaan om te beschrijven welk vervolgonderwijs en bijen nascholing zij aanbieden op het gebied van palliatieve zorg. Tevens is gevraagd naar hun waardering hiervan, mogelijk ervaren lacunes en eventuele plannen voor de toekomst. Op internet is gezocht naar onderwijs- en/of zorginstellingen die onderwijs palliatieve zorg aanbieden. Voor dit onderzoek zijn alleen opleidingen en bijen nascholing voor V&V onder de loep genomen waarvan de tijdsduur drie of meer dagdelen omvat. Daarbij moet de opleiding of bijen nascholing een niet-incidenteel karakter hebben. Voorts zijn de eindtermen van de door het CZO erkende Verpleegkundige Vervolg Opleidingen VVO’s onder de loep genomen. Gezocht is naar de woorden ‘palliatie’, ‘overlijden’, ‘sterven’ en ‘terminaal’. (20) Gesprekken met een vertegenwoordiger van V&VN en de voorzitter van het Landelijk Overleg (28) Opleidingen Verpleegkunde (LOOV). De analyse beperkt zich tot opleidingen in Nederland. Europese opleidingen en opleidingen die worden aangeboden in Vlaanderen blijven buiten beschouwing. Kortdurende deskundigheidsbevorderende activiteiten zoals congressen, casuïstiekbesprekingen, klinische lessen, themabijeenkomsten en symposia vallen buiten het gezichtsveld van dit onderzoek. In paragraaf 4.3.6 worden de resultaten beschreven. Wat betreft de opleiding tot verpleegkundig specialist is gewerkt op de volgende wijze. Via internet is gezocht naar relevante ontwikkelingen met betrekking tot de opleiding tot en erkenning van ‘verpleegkundig specialist’. Al snel bleek dat ten tijde van het onderzoek een ingrijpende verandering tot stand werd gebracht. Door een (20) vertegenwoordiger van V&VN werden de actuele en toekomstige ontwikkelingen in een gesprek toegelicht. Er moest worden geconcludeerd dat een master-opleiding tot ‘verpleegkundig specialist palliatieve zorg’ niet bestond en er ook geen voornemen is om deze te ontwikkelen. De titel Nurse Practitioner Palliatieve Zorg en ook Verpleegkundig Specialist Palliatieve Zorg wordt door een aantal verpleegkundigen met een getuigschrift MANP gevoerd. Bij navraag is gebleken dat het hier geen erkende of beschermde titel betreft. Door de invoering van de beschermde titel ‘verpleegkundig specialist’ en registratie van verpleegkundig specialisten wordt de onduidelijkheid opgeheven. Voor deze inventarisatie is er daarom voor gekozen het aanbod van MANP-opleidingen op internet te screenen op termen ‘palliatie’, ‘sterven’ en ‘dood’. Dit leverde geen resultaat op. Wel bieden de bestaande MANP-opleidingen de gelegenheid om het vakgebied waarin de student werkzaam is te verdiepen. Alle opleidingen MANP worden in twee studiejaren aangeboden, waarbij theorie en praktijk worden geïntegreerd. Paragraaf 4.3.7 gaat nader in op deze opleidingen.

22


4.3.5 RESULTATEN; BASISOPLEIDING 4.3.5.1 Omschrijvingen van de kwalificaties In de omschrijvingen van de kwalificaties komen termen als palliatieve zorg, sterven en dood niet letterlijk (29) voor. Indien het uitgangspunt genomen wordt dat palliatieve zorg complexe zorg is , dan komt dit niet aan bod bij niveau 3, in toenemende mate bij niveau 4 en expliciet omschreven bij niveau 5.

4.3.5.2 Differentiaties binnen de kwalificatieniveaus Zowel de studenten van kwalificatieniveau 4 als 5 moeten in hun opleiding 1 differentiatie kiezen uit de 4 die het ‘standaardaanbod’ vormen. In alle omschrijvingen van de differentiaties komen woorden als palliatieve zorg en gelijkende niet voor. Voor beide niveaus bestaat een differentiatie waarbij de ‘onomkeerbaarheid van het ziekteproces (chronisch zieken)’ centraal staat. Dit is de enige differentiatie die qua omschrijving een zeker raakvlak kan hebben. Voor de verzorgenden (kwalificatieniveau 3) bestaan ook 4 differentiaties, waaruit er 1 gekozen moet (uitstroomvariant ‘verzorgende’) of mag (uitstroomvariant ‘ verzorgende IG’) worden. De term palliatieve zorg komt bij geen van de differentiatie-omschrijvingen voor. Bij de differentiatie ‘kortdurende zorg’ wordt expliciet gesproken over terminale zorgvragers. De differentiatie ‘zorg voor chronisch zieken’ legt het accent op ‘beperkingen en handicaps’.

4.3.5.3 Deelkwalificaties In het rapport ‘gekwalificeerd voor de toekomst’ wordt gewerkt aan de hand van een schema waarin deelkwalificaties (dk’s) (in totaal zijn er hiervan 51 omschreven) gekoppeld worden aan de verschillende kwalificatieniveaus. De omschrijvingen van de deelkwalificaties benoemen geen van allen palliatieve zorg. Deelkwalificaties waarin mogelijk enig raakvlak zou kunnen zijn met palliatieve zorg zijn: verzorgen van chronisch zieken, lichamelijk gehandicapten en revaliderenden (dk 308, 405 & 505) (verplicht voor niveau 3 (dk 308) en niveau 4 & 5 (dk405)); kortdurende zorg (dk 312) (keuze afhankelijk van keuze differentiatie voor de niveaus 3, 4 en 5); zorg voor ouderen (dk 314) (idem); zorg voor chronisch zieken (dk 315, 415 & 515) (idem); verplegen van kinderen en jeugdigen (dk 411 & 511) (verplicht voor niveau 4 en (alleen dk 411) 5. Om te weten of bovenstaande ogenschijnlijk relevante deelkwalificaties, dit ook daadwerkelijk zijn, moet ingezoomd worden op het niveau van de eindtermen. Dit gebeurt in de volgende paragraaf.

4.3.5.4 Eindtermen De term palliatieve zorg is terug te vinden in de eindtermen behorende bij de volgende deelkwalificaties: zorg voor ouderen (dk 314) (afhankelijk van keuze differentiatie voor de niveaus 3, 4 en 5); zorg voor chronisch zieken (dk 315, 415 & 515) (afhankelijk van keuze differentiatie voor de niveaus 3, 4 en 5). De woorden sterven, stervensbegeleiding en overlij(e)den komen voor in de eindtermen behorende bij de volgende deelkwalificaties: basiszorg (dk 302) (verplicht voor niveaus 3,4 & 5); verzorgen van chronisch ziekten, lichamelijk gehandicapten en revaliderenden (dk 308, 405 & 505) (niveaus 3, 4 & 5); verplegen van kinderen en jeugdigen (dk 511) (verplicht voor niveau 4); interactie in beroepssituaties (dk 204) (verplicht voor niveaus 3, 4 & 5). De woorden dood, ongeneeslijk en terminaal staan in de eindtermen behorende bij de deelkwalificaties: verzorgen van chronisch zieken, lichamelijk gehandicapten en revaliderenden (dk 308 & 405); kortdurende zorg (dk 312) (afhankelijk van keuze differentiatie voor kwalificatieniveau 3).

23


4.3.6 RESULTATEN; VERVOLGONDERWIJS De beschrijving van de resultaten zal plaats vinden naar aanleiding van de volgende indeling: vervolgopleidingen met een erkenning door het College Ziekenhuis Opleidingen (CZO); overige vervolgopleidingen; bijen nascholing aangeboden door onderwijsinstellingen; bijen nascholing door Universitaire Medische Centra (UMC’s); bijen nascholing aangeboden door andere zorginstellingen; bijen nascholing aangeboden door IKC’s, Netwerken Palliatieve Zorg en Consultatieteams Palliatieve Zorg; bijen nascholing aangeboden door beroepsorganisatie Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland (V&VN); bijen nascholing aangeboden door andere organisaties, kennisinstituten en onderzoeksinstellingen. Vervolgopleidingen voor verzorgenden (kwalificatieniveau 3) zijn er, zoals ook al eerder beschreven, nauwelijks. Op het gebied van bijen nascholing is het aanbod ook beperkt.

4.3.6.1 Vervolgopleidingen met erkenning door het CZO Een screening van een aantal CZO regelingen op de woorden ‘palliatie’, ‘overlijden’, ‘sterven’ en ‘terminaal’ leverde het volgende op: voor de opleidingen IC Kinderverpleegkundige en IC Neonatologie verpleegkundige wordt één keer melding gemaakt van kinderen in een stervensproces; voor de opleiding IC Verpleegkundige wordt alleen overlijden als aandachtpunt genoemd; voor de opleiding Obstetrie verpleegkundige wordt alleen de context van het specialisme geschetst (pg 72): “De obstetrieafdelingen vormen een werkomgeving met uitersten in emotionele ervaringen van en met patiënten, samenhangend met geboorte en dood.”; voor de opleiding Oncologie verpleegkundige wordt in de regeling de context beschreven (pg 74): “De oncologie verpleegkundige werkt in ziekenhuizen, verpleeg- en verzorgingshuizen, hospices, thuiszorg en transmurale zorg. De oncologie verpleegkundige werkt in de preventie, curatie, nazorg, palliatieve en terminale zorg.”. En bij de opsomming van patiëntencategorieën wordt de patiënt die palliatieve en of supportive care ontvangt en de patiënt die terminale zorg ontvangt specifiek genoemd (pg 74). Tevens wordt gesteld dat de verpleegkundige zorg zich uitstrekt tot alle stadia van het ziek zijn; voor de opleidingen Dialyse verpleegkundige, Kinderverpleegkundige en SEH verpleegkundige worden geen eindtermen genoemd waarin bovengenoemde woorden voorkomen.

4.3.6.2 Overige vervolgopleidingen Van de niet door het CZO erkende verpleegkundige vervolgopleidingen (VVO’s) is er een grote diversiteit, zowel op het gebied van inhoud als op het gebied van aanbieders. Er zijn geen landelijke eindtermen en van een overkoepelende kwaliteitsborging is geen sprake. Voorbeelden van het inhoudelijk aanbod zijn: hematologieverpleegkundige, neurologieverpleegkundige, endoscopieverpleegkundige, brandwondverpleegkundige, revalidatieverpleegkundige, Cardiac Care verpleegkundige, reumaverpleegkundige en Mama Care verpleegkundige, de opleiding Jeugdgezondheiszorg. Vanwege deze diversiteit, de tijdsbeperking van het onderzoek en de vermeende obstakels bij het verkrijgen van de curricula, hebben de onderzoekers besloten de curricula van deze verschillende opleidingen niet inhoudelijk te bekijken op het aanbod aan onderwijs in palliatieve zorg. 4.3.6.3 Na- en bijscholing aangeboden door onderwijsinstellingen en opleidingsinstituten Onderwijsinstellingen op MBO en HBO niveau bieden, vaak in samenwerking met zorginstellingen of andere organisaties, bijen nascholing op het gebied van palliatieve zorg aan. Daarnaast wordt er ook bijen nascholing voor verpleegkundigen en verzorgenden op het gebied van palliatieve zorg aangeboden door andere opleidingsinstituten. Het aanbod van bijen nascholing op het gebied van palliatieve zorg is terug te vinden op de website van de integrale kankercentra, www.IKCnet.nl. Deze website geeft een overzicht van het aanbod van de IKC’s

24

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN zelf, onderwijsinstellingen, netwerken palliatieve zorg en consultatieteams. Er worden “door de beheerders van deze website criteria gebruikt om het aanbod van bijen nascholing te beoordelen”. Deze criteria bieden geen zicht op de inhoudelijke kwaliteit van het aanbod. Volgens een woordvoerder van de beheerder van de website en uit eigen observatie van de onderzoekers is het overzicht op www.IKCnet.nl niet volledig. Een aantal opleidingsinstituten houdt zich specifiek bezig met deskundigheidsbevordering op het gebied van palliatieve zorg. Wij beperken ons voor deze inventarisatie tot die opleidingsinstituten die op IKCnet zijn terug te vinden: Regionaal Palliatief Centrum Laurens Cadenza (Rotterdam) Kasteel De Essenburg, training & vorming (Hierden) Stichting Elisabeth Kübler Ross (Zutphen) Stichting MAIA, zorg met hoofd, hart en ziel ( Rotterdam) Regionaal Palliatief Centrum Laurens Cadenza In 1994 is vanuit Verpleeghuis Antonius IJsselmonde de Stichting Leerhuizen Palliatieve Zorg (LPZ) opgericht. LPZ organiseert vanuit de brede praktijkervaring onderwijs in de palliatieve zorg door en voor diverse hulpverleners die betrokken zijn of kunnen raken bij palliatieve zorg. Inmiddels kent Leerhuizen een zeer breed aanbod van cursussen en workshops. In november 2008 heeft het Regionaal Palliatief Centrum Laurens Cadenza haar deuren geopend. In het centrum zijn verschillende zorgactiviteiten gevestigd in combinatie met de deskundigheidsbevorderende activiteiten door LPZ. Door de combinatie van zorg, ontwikkeling, onderwijs en onderzoek is het Palliatief Centrum Laurens Cadenza uniek in de organisatie van palliatieve zorg in Nederland. Er worden cursussen op maat en een aantal programma’s aangeboden. De programma’s voor verpleegkundigen en verzorgenden zijn o.a. een basiscursus palliatieve zorg; Palliatieve zorg voor praktijkverpleegkundigen; de Kunst van het waken, Zorg voor wakenden, Stilte, gebed en poëzie in de palliatieve zorg, en De laatste 48 uur. Kasteel De Essenburg, training & vorming Het trainingscentrum geeft trainingen over verlies op het werk en over palliatieve zorg. De training palliatieve zorg is bestemd voor professionele en vrijwillige hulpverleners in de terminale zorg waaronder zorgverleners werkzaam in hospices, thuiszorg (helpenden) en in verzorgingshuizen. Het trainingscentrum is betrokken bij zowel de initiële beroepsopleiding als bij nascholing voor (wijk)verpleegkundigen, (wijk)ziekenverzorgenden en verpleegkundigen HBO. Stichting Elisabeth Kübler-Ross (EKR) Dr. E. Kübler-Ross geldt als een van de grondleggers van de palliatieve zorg in de jaren ’70 van de vorige eeuw. De Stichting EKR Nederland biedt cursussen voor o.a. verpleegkundigen en verzorgenden. De basiscursus EKR geeft een inleiding in het gedachtegoed en de zorgmethodiek van Elisabeth Kübler-Ross. Stichting MAIA, zorg met hoofd, hart en ziel De Stichting MAIA Zorgtrainingen biedt een training palliatieve zorg aan van 4 dagdelen. De training wordt incompany gegeven en richt zich op de attitudevorming van multidisciplinaire teams in de palliatieve zorg.

4.3.6.4 Na- en bijscholing aangeboden door UMC’s Het aanbod aan vervolgonderwijs voor verpleegkundigen door UMC’s is divers. De meeste UMC’s hebben een opleidingsinstituut voor verpleegkundig onderwijs. Een aantal UMC’s bieden meerdere CZO erkende vervolgopleidingen (zie ook hierboven). Daarnaast worden niet erkende vervolgopleidingen en overige deskundigheidsbevorderende activiteiten (cursussen en trainingen) aangeboden. Enkele vervolgopleidingen zonder CZO-erkenning en overige deskundigheidsbevorderende activiteiten van UMC’s zijn in sommige gevallen toegankelijk voor verzorgenden.

25

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Vervolgonderwijs op het gebied van palliatieve zorg voor verpleegkundigen wordt aangeboden aan de Universitaire Medische Centra van Groningen (Wenckebach Instituut), Rotterdam (Erasmus Universiteit), Utrecht en Nijmegen (Zorgacademie). Door de UMC’s in Maastricht, Leiden, Amsterdam (VU en UVA) wordt geen onderwijs op het gebied van palliatieve zorg voor verpleegkundigen aangeboden. Het huidige aanbod van de UMC’s op het gebied van onderwijs in palliatieve zorg is bestudeerd. Er is sprake van een grote diversiteit in doelgroep, inhoud, duur en deskundigheidsniveau. De curricula zijn niet op elkaar afgestemd. Er bestaat een landelijk overleg waaraan de meeste opleidingsinstituten van UMC’s deelnemen, maar er is geen overeenstemming over landelijke eindtermen en gewenste competenties.

4.3.6.5 Na- en bijscholing aangeboden door andere zorginstellingen Naast UMC’s bieden ook andere zorginstellingen veel vervolgonderwijs aan. Dit is meestal in de vorm van bijen nascholing. Sommige zorginstellingen werken samen, hierin gestimuleerd door de Netwerken Palliatieve Zorg. Informatie over (waarschijnlijk een deel van) het aanbod van onderwijs is terug te vinden op www.IKCnet.nl. Een groot aantal zorginstellingen organiseert incompany bijen nascholingen en trainingen. Het is niet uit te sluiten dat palliatieve zorg voor verpleegkundigen en verzorgenden hiervan deel uitmaakt. Inzicht in de doelgroep, inhoud en kwaliteit van deze onderwijsactiviteiten op het gebied van bijvoorbeeld palliatieve zorg, terminale zorg en stervensbegeleiding is er niet.

4.3.6.6 Na- en bijscholing aangeboden door IKC’s, Netwerken Palliatieve Zorg en Consultatieteams Palliatieve Zorg Op de website www.IKCnet.nl worden de taken van de IKC’s als volgt samengevat: “De integrale kankercentra hebben als taak om de kennis en deskundigheid over diagnose, behandeling en zorg op het gebied van kanker optimaal onder zorgverleners te verspreiden. Sinds 2003 coördineren en ondersteunen de IKC’s de palliatieve zorg in Nederland en stellen een specialistische consultatiefunctie ter beschikking voor alle zorgverleners en instellingen die zich bezighouden met palliatieve zorg. De afdelingen palliatieve zorg van de integrale kankercentra verlenen ook diensten op het gebied van deskundigheidsbevordering, kwaliteitsbeleid en implementatie van onderzoeksresultaten.” In de praktijk worden deze taken door de acht IKC’s verschillend geïnterpreteerd en ingevuld. Sommige IKC’s hebben een eigen scholingsaanbod ontwikkeld, maar de meeste IKC’s hebben samenwerkingsafspraken met andere (onderwijs)instellingen waarbij het IKC zich beperkt tot faciliteren en organiseren. IKC’s ondersteunen ook de deskundigheidsbevorderende activiteiten van de Netwerken Palliatieve Zorg en/of de Consultatieteams Palliatieve Zorg in hun regio. IKC’s, netwerken en consultatieteams bieden in samenwerkingsverband of onafhankelijk van elkaar bijen nascholing aan. De inventarisatie in het kader van dit onderzoek (reactie van 6 van de 8 IKC’s) en raadpleging van de websites van de IKC’s geven het volgende beeld : Integraal Kankercentrum Limburg (IKL) Het IKL verzorgt geen eigen onderwijs op het gebied van palliatieve zorg voor verpleegkundigen en verzorgenden. Wel werd in 2002 en opnieuw in 2006/2007 een onderzoek gedaan onder zorgprofessionals naar de scholingsbehoefte op het gebied van palliatieve zorg. In samenwerking met de Hogeschool Zuyd organiseren de vijf Netwerken Palliatieve Zorg in de IKL-regio scholingen voor verpleegkundigen e/o verzorgenden. Er wordt een regionaal scholingsmodel ontwikkeld. Integraal Kankercentrum Rotterdam (IKR) Het IKR biedt in samenwerking met de Netwerken Palliatieve Zorg in de IKR-regio een basisscholing palliatieve zorg voor verpleegkundigen en verzorgenden aan. Het IKR draagt zorg voor de inhoud van de cursusmap. De scholing bestaat uit 5 dagdelen van 3 uur. De doelstellingen en eindtermen zijn omschreven.

26

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Ook in scholingen voor helpenden en verzorgenden (kwalificatieniveaus 2 en 3) die het IKR organiseert wordt, afhankelijk van het onderwerp, aandacht gegeven aan palliatieve zorg. Zo zijn bijscholingen georganiseerd over ‘pijn in de laatste levensfase’ en ‘benauwdheid in de palliatieve fase’. De waardering door deelnemers van door het IKR georganiseerde scholingen is hoog (tussen 8 en 9). Het IKR geeft aan scholingen op het gebied van palliatieve zorg aan te zullen bieden als daar vanuit de praktijk naar wordt gevraagd. Het IKR biedt alleen bijscholing die niet door andere instellingen wordt aangeboden.

Integraal Kankercentrum Midden-Nederland (IKMN) Het IKMN heeft deskundigheidsbevordering als speerpunt van beleid. Samenwerking met Netwerken Palliatieve Zorg en het Palliatief Consult Team Midden-Nederland wordt verder uitgebouwd. In de IKMN-regio wordt een cursus palliatieve zorg voor verpleegkundigen en verzorgenden van 6 dagdelen aangeboden door een samenwerking van het ROC Midden- Nederland en de Netwerken Palliatieve Zorg in de IKMN-regio. Daarnaast worden door consulenten van het Palliatieteam Midden-Nederland gastlessen verzorgd in de kopmodule Palliatieve Zorg van het UMC Utrecht. De consulenten worden ook ingezet voor incidentele scholingen. Door de zes netwerken palliatieve zorg in de IKMN-regio worden twee gesubsidieerde scholingen aangeboden, verzorgd door consulenten van het Palliatief Team Midden Nederland. De scholingen worden gegeven volgens een lesplan, waarin meestal doelstelling en eindtermen worden omschreven. Het IKMN is niet betrokken bij onderwijs op initieel niveau en andere scholingen voor verpleegkundigen en verzorgenden. Het IKMN signaleert een groeiende belangstelling van onderwijsinstellingen om palliatieve zorg te integreren in het initieel beroepsonderwijs voor verpleegkundigen en verzorgenden. Integraal Kankercentrum Amsterdam (IKA) Het IKA biedt een breed scala aan scholingen op het gebied van palliatieve zorg. Er is een basiscursus palliatieve zorg bestaande uit 6 modules voor multidisciplinaire teams in een hospice of palliatieve unit van een verpleeghuis. In samenwerking met het VU Medisch Centrum is een 6 daagse basiscursus palliatieve zorg voor verpleegkundigen ontwikkeld. Er is een cursus communiceren in de laatste levensfase voor verpleegkundigen. De cursus communiceren in de thuiszorgtechnologie voor verpleegkundigen die werken in de thuiszorgtechnologie wordt landelijk aangeboden en heeft dus een regio-overstijgende functie. Voor wijkverpleegkundigen- en verzorgenden is er een scholing Psychosociale aspecten van palliatieve terminale zorg van 6 modules. Zingeving in de palliatieve zorg is de titel van een scholing voor verpleegkundigen en verzorgenden. Van alle scholingen zijn doelen en eindtermen omschreven. In andere door het IKA aangeboden trainingen is het onderwerp palliatieve zorg geïntegreerd. De eigen scholing palliatieve zorg waardeert het IKA zelf als uitstekend (cijfer 8). Naast het eigen scholingsaanbod ondersteunt het IKA de Netwerken Palliatieve Zorg in de regio bij het organiseren van scholingsactiviteiten. Het IKA blijft zich verder richten op nieuwe ontwikkelingen en ook op bijen nascholing ter bevordering van de implementatie van richtlijnen. Integraal Kankercentrum Oost (IKO) Het IKO verzorgt een aantal scholingen op het gebied van palliatieve zorg voor verpleegkundigen en verzorgenden. Er wordt een cursus spiritualiteit & zingeving van 3 dagdelen gegeven in samenwerking met het Netwerk Palliatieve Zorg Zuid-Gelderland. Ook wordt een nascholing van 1 dagdeel gegeven voor ervaren hospiceverpleegkundigen en een scholing van 3 dagen voor hospicecoördinatoren. In de jaarlijkse serie Verpleegkundige Bijscholing Oncologie wordt palliatieve zorg als zelfstandig onderwerp geagendeerd. Integraal Kankercentrum Zuid (IKZ) Het IKZ heeft geen eigen scholingsaanbod op het gebied van palliatieve zorg. Voor dit beleid is gekozen omdat er al een ruim aanbod van scholing beschikbaar is. Bij scholingsvragen uit de regio wordt door het IKZ een adviesgesprek aangegaan om de achtergrond van de vraag te analyseren. Naar aanleiding hiervan adviseert het

27

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN IKZ ten aanzien van bestaand scholingsaanbod, het inzetten van leer- en verbetertrajecten of innovatieprojecten. Integraal Kankercentrum West (IKW) Het IKW geeft 4-daagse ‘Bijscholingen palliatieve terminale zorg’ voor respectievelijk verzorgenden en verpleegkundigen. Deze scholingen worden in de Netwerken Palliatieve Zorg in de regio aangeboden.

Integraal Kankercentrum Noord-Oost (IKNO) Het IKNO kiest voor samenwerking met andere organisaties voor het aanbieden van scholingen in de regio. Het IKNO biedt in samenwerking met Saxion Hogescholen een Basiscursus palliatieve zorg van 6 dagdelen voor verpleegkundigen. Voor verzorgenden zijn Basiscursussen palliatieve zorg voor verzorgenden ontwikkeld in samenwerking met ROC Avans en ROC Twente. De basiscursus wordt gegeven in 6 dagdelen. Daarnaast is er een scholing van 7 dagdelen over stervensbegeleiding voor verzorgenden, waarin beroepshouding centraal staat. Uit de inventarisatie blijkt dat ook veel bijen nascholing op het gebied van palliatieve zorg voor verpleegkundigen en verzorgenden wordt georganiseerd door en in de Netwerken Palliatieve Zorg. Deze 71 netwerken zijn regionale samenwerkingsverbanden van aanbieders van palliatieve zorg. De bijen nascholing wordt meestal op lokaal niveau georganiseerd en vaak in-company of in de context van het netwerk aangeboden. Vaak wordt deze bijen nascholing niet op IKCnet geplaatst, maar op andere manieren binnen de regio onder de aandacht van verpleegkundigen en verzorgenden gebracht. Een overzicht van al deze activiteiten is in het kader van dit onderzoek niet te realiseren.

4.3.6.7 Na- en bijscholing aangeboden door beroepsorganisaties (V&VN) De Zorgacademie van de beroepsvereniging Verpleegkundigen en Verzorgenden Nederland (V&VN) biedt scholing aan op uiteenlopende onderwerpen. Er is nog geen bijscholing op het gebied van palliatieve zorg. Verwacht wordt, aldus de respondent van V&VN, dat de Zorgacademie van V&VN het scholingsaanbod zal uitbreiden.

4.3.6.8 Na- en bijscholing aangeboden door andere organisaties, kennisinstituten en onderzoeksinstellingen Andere organisaties in de zorg, zoals het College van Ziekenhuis Opleidingen (CZO), de organisatie voor kennis en ontwikkeling voor maatschappelijke ontwikkeling (MOVISIE), het kenniscentrum voor leren in de praktijk in zorg, welzijn en sport (Calibris), het Landelijk Overleg van Opleidingen Verpleegkunde (LOOV), de Organisatie van zorgondernemers (ActiZ), de Vereniging van Branche-Opleidingsinstituten in de Gezondheidszorg (VGB), de Nederlandse Vereniging van Ziekenhuizen (NVZ) en de Nederlandse Federatie van Universitair Medische Centra (NFU) en het Nederlands Instituut voor Onderzoek in de Gezondheidszorg (NIVEL) houden zich niet bezig met het actief aanbieden van bijen nascholing palliatieve zorg. Afhankelijk van hun missie, visie en taken richten zij zich op belangenbehartiging, beleidsontwikkeling, beleidsadvisering, onderzoek, toezicht op kwaliteit van zorg en opleidingen. De onderzoekers hebben de websites van genoemde organisaties gescreend op deskundigheidsbevorderende activiteiten voor verpleegkundigen en verzorgenden op het gebied van palliatieve zorg. Behoudens themabijeenkomsten, symposia en congressen houden deze organisaties zich dus niet actief bezig met vervolgonderwijs. Zij hebben echter op andere wijzen in meer of mindere mate invloed op de aandacht voor- en de ontwikkeling van het onderwijs in palliatieve zorg voor verpleegkundigen en verzorgenden.

28


4.3.7 DE PRAKTIJK; VERPLEEGKUNDIG SPECIALIST (VS) 4.3.7.1 Inleiding Een VS is een gespecialiseerd verpleegkundige met competenties op expertniveau. Het verschil tussen de verpleegkundige en de VS wordt beschreven in artikel 3 en 14 van de wet BIG. Aangegeven wordt onder andere (29) (23) dat de VS zelfstandige handelingsbevoegdheid heeft. In een bericht op de website van V&VN staat over de VS o.a. te lezen: “De verpleegkundig specialisten nemen taken van artsen over, die in de afgelopen jaren door de groeiende vraag naar medische zorg steeds minder tijd voor de patiënt hebben. Verpleegkundig specialisten staan met één been in de verpleegkundige en met het andere in de medische wereld. Een verpleegkundig specialist heeft een behandelrelatie met patiënten, is verantwoordelijk voor de werkzaamheden die zij daarbinnen verricht en legt indien nodig verantwoording af aan collega’s, artsen en leidinggevenden. Verpleegkundig specialisten nemen vaak in de ketenzorg taken over van artsen.” Naast de vier hoofdtaken van een verpleegkundige (het bevorderen van gezondheid, het voorkomen (30) van ziekten, het herstellen van gezondheid en het verlichten van het lijden) richt een verpleegkundig specialist zich op de ziekte zelf, binnen haar eigen deskundigheidsgebied. In het verlengde van het rapport ‘Verpleegkundige toekomst in goede banen’ (2006) is in 2007 de (31) ‘Regeling inzake instelling van specialismen, volgend op het basisberoep Verpleegkunde’ vastgesteld. In de regeling wordt het aanwijzen van een specialisme en het registreren van specialisten toevertrouwd aan het College Specialismen Verpleegkunde (CSV) en de Registratiecommissie Specialismen Verpleegkunde (RSV). In 2009 zijn door de minister van VWS vijf verpleegkundig specialismen erkend: verpleegkundig specialist preventieve zorg bij somatische aandoeningen; verpleegkundig specialist acute zorg bij somatische aandoeningen; verpleegkundig specialist intensieve zorg bij somatische aandoeningen; verpleegkundig specialist chronische zorg bij somatische aandoeningen; verpleegkundig specialist geestelijke gezondheidszorg. Verpleegkundig specialist is een beschermde titel die in de Wet BIG art. 14 is vastgelegd. De registratie van verpleegkundig specialisten door de RSV is in 2009 van start gegaan. In maart 2009 werden door Minister Klink de eerste verpleegkundig specialisten feestelijk verwelkomd. (20) Navraag bij V&VN leert dat palliatieve zorg wordt gezien als behorend bij het deelgebied chronische zorg. In de praktijk betekent dit dat er in de nieuwe structuur geen plaats is voor een opleiding tot verpleegkundig specialist palliatieve zorg. Wel is het mogelijk dat een student kiest voor het aandachtsgebied palliatieve zorg als differentiatie binnen het deelgebied chronische zorg.

4.3.7.2 Opleiding tot VS De belangrijkste eis om te kunnen worden ingeschreven als VS is het getuigschrift van een erkende Masteropleiding. Deze erkenning wordt afgegeven door de Nederlands-Vlaamse AccreditatieOrganisatie (NVAO) die belast is met het bewaken van de kwaliteit van het hoger onderwijs door middel van het beoordelen van opleidingen en het uitreiken van een keurmerk. Op dit moment is alleen nog de MANP-opleiding erkend als opleiding tot verpleegkundig specialist. In de toekomst kunnen ook andere NVAO- geaccrediteerde master-opleidingen, die opleiden tot verpleegkundig specialist volgens de regels van het CVS, voor erkenning in aanmerking komen. Voor toelating tot een erkende MANP-opleiding moet de kandidaat voldoen aan de volgende eisen: in bezit zijn van een diploma HBO-verpleegkunde of bachelorgetuigschrift ingeschreven in het BIG-register

29

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN minimaal 2 jaar relevante werkervaring dienstverband van minimaal 32 uur Als de kandidaat niet aan de toelatingseisen voor de MANP-opleiding voldoet, dan is voor toelating een instroomassessment nodig. Deze wordt afgenomen door het Assessment Centrum Verpleegkundig Specialist (ACVS) van de in 2009 opgerichte Stichting Assessment Centrum (SAC) voor assessment binnen (para)medische beroepen. Afgestudeerden van een erkende opleiding kunnen zich direct laten registreren als verpleegkundig specialist bij de RSV. Bij alle andere verpleegkundigen die zich willen laten registreren als verpleegkundig specialist, wordt beoordeeld of zij, op basis van vroeger gevolgde opleidingen en werkervaring, voldoen aan de eindtermen van een erkende master-opleiding. Deze toetsing wordt eveneens uitgevoerd door de ACVS. De master-opleiding Physician Assistant (PA) wordt tegenwoordig niet genoemd als erkende opleiding voor verpleegkundig specialist. De PA draagt bij aan de continuïteit en kwaliteit van de geneeskundige zorgverlening door middel van het verrichten van medische taken. Deze taken omvatten het onderzoeken, behandelen en begeleiden van patiënten met veelvoorkomende aandoeningen binnen een bepaald medisch specialisme, het geven van onderwijs, het bijdragen aan wetenschappelijk onderzoek en het (mee) organiseren van de medische zorgketen voor patiënten ter bevordering van kwaliteit en continuïteit van zorg.

4.3.7.3 Bespreking Met de invoering van de beschermde titel en registratie van verpleegkundig specialisten wordt een periode van onduidelijkheid afgesloten. De registratie van verpleegkundig specialisten en het aanwijzen van erkende opleidingen zal nog enige tijd vergen. Beroepsbeoefenaren die zich tot voorkort ‘verpleegkundig specialist’ noemden kunnen zich via een speciale procedure laten toetsen en registreren als verpleegkundig specialist. Het is niet duidelijk hoeveel van hen de toetsing door de ACVS zullen doorstaan. De erkenning van master-opleidingen verpleegkundig specialist door het CVS kan verwarring veroorzaken. Immers, de erkenning van master-opleidingen valt ook onder de NVAO. Ook de financiering van de opleidingen kan tot misverstanden aanleiding geven. De erkende master-opleidingen worden gefinancierd door het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, terwijl de inhoud van de opleidingen in belangrijke mate onder invloed staan van het ministerie van VWS. Voor de onderzoekers is belangrijker dan bovenstaande kanttekeningen, de constatering dat er een beleidskeuze is gedaan voor een functie ‘verpleegkundig specialist’ die naast het verpleegkundige domein ook het medische domein betreedt. Er is voor een globale opdeling van het verpleegkundig domein gekozen in vijf deelgebieden, te weten preventieve zorg, acute zorg, intensieve zorg, chronische zorg en geestelijke gezondheidszorg. De deelgebieden zijn niet gerelateerd aan ziekte of aandoening, vakgebied of specialisme. Hetzelfde geldt voor palliatieve zorg dat door de Wereld gezondheidsorganisatie wordt gedefinieerd als ‘een benadering (32) die de kwaliteit van leven verbetert. Daarmee betreft palliatieve zorg per definitie alle erkende deelgebieden en wordt derhalve op onduidelijke gronden geacht te behoren tot het deelgebied somatische chronische zorg. Dit doet onrecht aan de palliatieve zorg op bijvoorbeeld intensive care afdelingen, instellingen voor geestelijke gezondheidszorg of de zorg voor dementerenden. De discussie over de noodzaak van een deelgebied ‘verpleegkundig specialisme palliatieve zorg’ lijkt daarmee gewenst.

4.3.8 DE TOEKOMST Sinds het verschijnen van het VBOC-rapport Verpleegkundige Beroepsstructuur en Opleidingscontinuüm (2006) is er volop discussie over de concrete invulling van de in het rapport beschreven plannen. Zoals in paragraaf 4.3.2. beschreven is heeft V&VN een plan van aanpak ontwikkeld dat drie projecten omvat: De verpleegkundig specialist (besluit Minister VWS, 2009) De vervolgopleidingen (gestart 2007, lopend)

30

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN De samenhang tussen beroep en opleidingen op initieel niveau Inmiddels is duidelijk dat er vijf verpleegkundig specialismen zijn erkend (zie 4.3.7.2). Palliatieve zorg wordt als deelgebied gezien van het deelgebied chronische zorg. Inmiddels komt de discussie over de wenselijkheid en haalbaarheid van een zesde deelgebied palliatieve zorg binnen de beroepsgroep op gang. Op dit moment is alleen MANP-opleidingen erkend als opleiding tot verpleegkundig specialist. Het is nog te vroeg om te kunnen beoordelen of ook andere NVAO-geaccrediteerde master-opleidingen voor erkenning in aanmerking komen. Verwacht mag worden dat de naam MANP-opleiding zal worden vervangen door opleiding verpleegkundig specialist. In het zeer onlangs verschenen rapport ‘Toekomstige behoefte verpleegkundig specialisten bij somatische (33) aandoeningen, een zoektocht in onontgonnen gebied wordt uitgelegd dat veel factoren van invloed zijn op de behoefte aan verpleegkundig specialisten, zoals demografische en epidemiologische ontwikkelingen, het e e vóórkomen van comorbiditeit, het verschuiven van patiëntenstromen tussen de lijnen (1 , 2 lijn), de verhouding tussen VS en belendende beroepsgroepen (medisch specialisten, Physician Assistant), en de ontwikkeling van patiëntgebonden en niet-patiëntgebonden taken van VS. De conclusie in het rapport is dat de behoefte aan VS het huidige aanbod en de opleidingscapaciteit vele malen overschrijdt. Zo zou bij de huidige instroom in de opleiding de toekomstige behoefte aan VS in het gunstigste geval in een periode van 14 – 21 jaar zijn weggewerkt. In het ongunstigste geval zal er een tekort aan VS, met name in het deelgebied chronische zorg (dus inclusief palliatieve zorg) blijven bestaan. Er zal dus sprake moeten zijn van een significante uitbreiding van de opleidingscapaciteit van VS om aan de toekomstige behoefte te kunnen voldoen. Het onttrekken van verpleegkundigen uit een toch al gespannen arbeidsmarkt, waarbij een tekort aan V & V steeds opnieuw wordt geschetst, ten behoeve van een uitbreiding van het aantal VS zal aanleiding moeten zijn tot nader onderzoek en belangrijke (politieke) besluiten. Het zal moeilijk zijn om in dit kader de discussie aan te gaan over de wenselijkheid van een zesde deelgebied VS: palliatieve zorg. Besluitvorming dient mede te worden onderbouwd door onderzoek. De keuze voor een verpleegkundige beroepsuitoefening op twee niveaus: de verpleegkundige en de verpleegkundig specialist leidt in de beroepsgroep tot heftige reacties. De verpleegkundigen die zich voorheen Verpleegkundig Specialist noemden verliezen hun titel en daarmee, al of niet terecht, hun erkenning als expert. Voor een klein aantal van hen is het mogelijk om zich via een speciale procedure te laten registreren als VS. Een steeds terugkerende discussie betreft het onderscheid tussen een verpleegkundige met een functiegerichte vervolgopleiding (art. 3 Wet BIG, VVO) en de huidige NP, c.q. Verpleegkundig Specialist. In het ‘Algemeen (34) Competentieprofiel Verpleegkundig specialist wordt het verschil in bevoegdheden en bekwaamheden uitgewerkt. Kort samengevat verschilt de VS van een verpleegkundige VVO op de volgende punten: Klinisch redeneren Combinatie van (specialistische) verpleegkundige kennis met medische kennis Kennis van verpleegkundig wetenschappelijk onderzoek Zelfstandige oordeelsvorming en oplossingen in de directe patiëntenzorg Leiding geven en nemen in trajecten voor de verbetering van de kwaliteit van zorg en leven Verwacht moet worden dat de discussie hierover nog niet op korte termijn tot een einde, laat staan een eindconclusie zal leiden. Het verschijnen van rapporten en conclusies van het VBOC-project Verpleegkundige Vervolg Opleidingen (VVO) zal tot een versnelling en stroomlijning van de discussie leiden. In paragraaf 4.3.3.2 is beschreven hoe niet door het CZO erkende vervolgopleidingen aansluiting zoeken bij het CZO. Er is een trend die wijst op een verdere uitbreiding van landelijk erkende VVO’s die voldoen aan landelijk vastgestelde eisen. Vanuit de verpleegkundige beroepsgroep werkzaam in de palliatieve zorg komt de steeds luider wordende wens om de kwaliteitseisen die worden gesteld aan het onderwijs op het gebied van palliatieve zorg voor verpleegkundigen op de verschillende deskundigheidsniveaus landelijk vast te leggen. In 2008 werd door V&VN (29) afdeling palliatieve verpleegkunde een kwaliteitskader uitgebracht. In het kwaliteitskader staan de competenties van verpleegkundigen op diverse deskundigheidsniveaus. In 2010 zal V&VN palliatieve verpleegkunde klaar zijn om verpleegkundige basisopleidingen en met name vervolgopleidingen te toetsen op hun kwaliteit. Daarbij wordt aansluiting gezocht en gevonden bij het Kwaliteitsregister V&V, dat vanaf 2010 een

31

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN deskundigheidsgebied palliatieve zorg zal bevatten. Verpleegkundigen én verzorgenden kunnen zich in het register laten opnemen. Er wordt landelijk gewerkt aan de herregistratie van verpleegkundigen in het BIG-register. Om voor herregistratie in aanmerking te komen, wordt van de verpleegkundige verwacht dat zij haar deskundigheid, vaardigheden en ervaring kan aantonen. De registratie in een kwaliteitsregister voor V&V zal daarbij naar verwachting een belangrijke rol spelen. De ontwikkeling van landelijke curriculae op het gebied van palliatieve zorg voor het verpleegkundig basisonderwijs en VVO’s zal nog lang op zich laten wachten. Er is geen consensus en onderwijsinstellingen zijn verwikkeld in een concurrentiestrijd. De beoordeling van de kwaliteit en eindtermen van VVO’s en andere vervolgopleidingen zal daarom vooral komen uit de beroepsgroep zelf (V&VN palliatieve verpleegkunde).

4.3.9 DISCUSSIE V&V spelen een zeer belangrijke rol in de zorgverlening aan palliatieve patiënten en hun naasten. Gedurende allerlei fasen van een ziekte en in verschillende zorgsettings zijn professionals vanuit de V&V discipline betrokken. Het zou daarom verwacht kunnen worden dat zowel in basis- als vervolgopleidingen palliatieve zorg op verschillende niveaus en manieren aandacht krijgt. Dit is maar ten dele het geval. Palliatieve zorg (soms beschreven in allerlei ‘verwante termen’) is omschreven in de eindtermen van de initiële opleidingen, slechts in beperkte mate in deelkwalificaties en niet in de omschrijving van de kwalificatieniveaus en de hierbinnen te volgen differentiaties. Ook in de te volgen CZO erkende vervolgopleidingen komt palliatieve zorg niet of alleen zijdelings ter sprake. Er worden veel bijen nascholingen gegeven, waarin palliatieve zorg in meer of mindere mate voor het voetlicht staat. Veel van deze scholingen zijn niet of moeizaam toegankelijk voor verzorgenden (niveau 3). Op basis van deze inventarisatie kunnen wij natuurlijk geen uitspraken doen over de kwaliteit van deze scholingen. Het is echter wel opvallend te noemen dat de interesse voor het vakgebied palliatieve zorg zich pas duidelijk manifesteert na de initiële en CZO erkende vervolg beroepsopleidingen. Terwijl het gros van de V&V professionals in haar loopbaan betrokken zal zijn met palliatieve zorg in één of meerdere facetten. De vraag dringt zich op of structurele scholing van de werkers aan de basis niet veel meer kwaliteit toevoegt, dan het opleiden of bijscholen van enkele reeds in dit vakgebied geïnteresseerden. Zowel het vakgebied V&V als de (structuur van) opleidingen zijn momenteel erg aan verandering onderhevig. Enerzijds kan na grondige discussie beargumenteerd gekozen worden voor het benadrukken ven een tot op heden onderbelicht deel van een vak. Anderzijds zijn de discussies zo gericht op de hoofdlijnen, dat de kans hierop niet zo groot is (en tot op heden is gebleken). Hetzelfde geldt voor de ontwikkeling van het verpleegkundig specialisme. Over inhoud, functie, positionering en opleiding is veel te doen. Vooralsnog lijkt palliatieve zorg het te moeten doen met een differentiatieplek binnen het deelgebied chronische zorg. Voor meer discussiepunten rondom de VS, zie ook de paragrafen 4.3.7.3. en 4.3.8.

4.4 Psychologen 4.4.1 INLEIDING Een afgestudeerd psycholoog moet een postmaster volgen om werkzaam te kunnen zijn in de gezondheidszorg. (35) Op het moment bestaan er de volgende voor deze inventarisatie relevante opleidingen : Postmaster gezondheidszorgpsychologie Postmaster klinische psychologie. Op deze twee opleidingen wordt ingegaan in paragraaf 4.4.2.

32

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Er zijn nog tal van andere psychotherapeutische opleidingen op niet academisch niveau maar die zijn niet BIGgeregistreerd. Verder bestaat er nog de postmaster algemene psychotherapie maar daarin ontbreekt een expliciete link met de gezondheidszorg. In de universitaire opleidingen psychologie is ’gezondheidszorg’ een afstudeerrichting. In een eerder uitgevoerd inventarisatie onderzoek naar het onderwijs op het gebied van de ‘psychotherapie in de palliatieve (36) zorg’ is echter het volgende geconcludeerd : “Voor een uitgebreide training in psychotherapeutische interventies voor somatisch zieke cliënten zijn de universiteiten *…+ niet de geschikte instellingen. Het heeft pas echt zin om zorgverleners te trainen in vaardigheden op het gebied van de psychosociale oncologie als zij al enige praktijkervaring hebben, of dit kunnen oefenen in de praktijk.” Om deze reden is de basisopleiding psychologie in de onderhavige inventarisatie achterwege gelaten. Voor gevestigde (dus BIG-geregistreerde) psychologen zijn er op het gebied van de gezondheidszorg verschillende cursussen en opleidingen mogelijk. Door de Nederlandse Vereniging voor Psychosociale Oncologie (NVPO) is in 2002 een inventarisatie naar onderwijs op het gebied van psychosociale zorg bij (36) (37) oncologie patiënten uitgevoerd. Mede op basis van deze studie is de postmaster psychosociale oncologie (38) vormgegeven.

4.4.2 DE PRAKTIJK 4.4.2.1 Postmaster gezondheidszorgpsycholoog De gezondheidszorgpsycholoog diagnosticeert en behandelt psychische stoornissen in een gezondheidssetting. Hij is verbonden aan het ziekenhuis of aan een huisartsenpraktijk. Voor complexere problematiek wordt (39) doorverwezen naar de klinisch psycholoog of psychiater. In het raamplan opgesteld door de overkoepelende (40) federatie van gezondheidszorgpsychologen komt palliatieve zorg niet aan bod. Het is geen opleidingseis. Deze opleiding tot gezondheidszorgpsycholoog wordt op verschillende plaatsen in Nederland gegeven. In de (41)(42)(43) onderwijsbrochures wordt geen enkele keer gesproken over palliatieve zorg. Er bestaat dus geen aparte module palliatieve zorg.

4.4.2.2 Postmaster klinisch psycholoog De postmaster klinisch psycholoog is de mogelijke vervolgopleiding na de postmaster gezondheidszorgpsycholoog. Van specialisatie zoals we die bij bijvoorbeeld de geneeskunde kennen is binnen de psychologie geen sprake. Er bestaat dus niet zoiets als een klinisch psycholoog voor specifieke patiëntengroepen. Een klinische psycholoog is opgeleid om meer complexe zorg te kunnen verlener. Ook wordt de psycholoog dan opgeleid tot ‘expert in wetenschap en organisatie’ en kan dus een leidinggevende positie (39)(44) innemen. In de eindtermen van de opleiding tot klinisch psycholoog wordt niet gesproken over palliatieve (45) (41)(42)(43)(48) zorg. Het komt ook niet aan bod als een aparte cursus in de opleiding. Een enkele keer komt het ter sprake in het kader van een ander blok. Zo wordt er aan de universiteit Utrecht bijvoorbeeld in het blok (47) somatische zorg een hoorcollege gegeven met de titel “depressie in de palliatieve fase”.

4.4.2.3 Gevestigde gezondheidspsycholoog De psychologen die in een gezondheidssetting werken, zijn verenigd in de volgende (voor deze studie (35) relevante) beroepsgroepen: oncologische psychologie, ouderenpsychologie en ziekenhuispsychologie. De internetsites van de diverse beroepsgroepen zijn ten behoeve van deze inventarisatiestudie grondig bekeken. Bij de ouderenpsychologie werd in jaaroverzichten, competentiebeschrijvingen en onderwijsplannen niet (35) gesproken over palliatieve zorg. Op de site van de vereniging van ziekenhuispsychologen was ook niets te (35) vinden.

33

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Op het gebied van de psychosociale oncologie wordt het onderwerp palliatieve zorg wel genoemd: De NVPO, de vereniging voor psychosociale oncologie, heeft een postmaster ontwikkeld die erkend wordt door de (37) federatie van gezondheidszorgpsychologen. Het Integraal Kankercentrum Oost (IKO) geeft de cursus Psychologische interventies voor Oncologische en Palliatieve Patiënten. Het doel van beide cursussen is het verkrijgen van kennis en vaardigheden op het gebied van de palliatieve (oncologische) psychosociologie. Het gaat om begrip voor de patiënt en psychologische behandelingsmogelijkheden. Verder zijn er nog organisaties als het Helen Dowling instituut en stichting Amarant welke scholing verzorgen. Het Helen Dowling Instituut geeft korte workshops psychosociale oncologische zorg aan professionele hulpverleners. Amarant geeft ook cursussen aan professionele hulpverleners over psychosociale oncologische hulpverlening.

4.4.3 DE TOEKOMST Het opleidingstraject voor psychologen die in de gezondheidszorg willen werken is nog in ontwikkeling. Zo (44) speelt er op het moment bijvoorbeeld een discussie over functiedifferentiatie. Na de basisopleiding tot gezondheidszorgpsycholoog zouden er vervolgtrajecten kunnen komen. Specialisatie zou ook tijdens de basisopleiding al plaats kunnen vinden. Er wordt gesproken over de volgende specialisaties: medisch psycholoog, forensisch psycholoog, eerstelijns psycholoog, psycholoog in de verslavingszorg, (verstandelijke) gehandicaptenzorg, ouderenzorg en de zorg voor het 0- tot 3-jarig kind. Een andere mogelijkheid, die overigens behoorlijk wat kritiek te verduren kreeg, is een differentiatie in patiëntengroepen. De differentiatie palliatieve psychologie werd door de respondenten en op de onderzochte websites niet genoemd c.q. vermeld.

4.4.4 DISCUSSIE Verpleegkundigen en geneeskundigen krijgen vroeg of laat allemaal met palliatieve patiënten te maken. Onderwijs in palliatieve zorg behoort volgens het ministerie van VWS dus tot de basisopleiding. De vraag is of dit bij psychologen ook het geval zou moeten zijn. Komt elke aan de gezondheidszorg gebonden psycholoog vroeg of laat in contact met een ongeneeslijk zieke patiënt of is dit het werkterrein van een ‘psychologisch specialist’? Wat dat betreft staan er twee wegen open. Is het eerste het geval dan zou onderwijs palliatieve zorg sterker gefundeerd moeten worden in de basisopleiding (want daar is op het moment weinig tot geen aandacht voor). De andere mogelijkheid is het creëren van een nieuwe differentiatie. Er zijn reeds plannen om specialisten op te leiden. Wat het onderwijs aan gevestigde gezondheidszorgpsychologen betreft: Het viel op dat het voornamelijk om scholing rondom psychosociale aspecten bij oncologiepatiënten ging. Het verdient overweging een soortgelijke scholing ook op te zetten rondom andere palliatieve patiëntengroepen, zoals patiënten met COPD of hartfalen in een ver gevorderd stadium.

4.5 Fysiotherapeuten 4.5.1 INLEIDING De algemene opleiding fysiotherapie begint met het bachelorprogramma. Er zijn daarna verschillende mogelijkheden tot specialisatie; bijvoorbeeld door het volgen van een masteropleiding of een door de beroepsvereniging erkende cursus. Niet iedere fysiotherapeut komt in aanraking met palliatieve patiënten. De kans daarop wordt groter als een fysiotherapeut gespecialiseerd is in het behandelen van zogenoemde ‘hoogrisico patiëntengroepen’. Hierover wordt bijvoorbeeld gesproken bij fysiotherapeuten die werkzaam zijn in een

34

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN van onderstaande door het Koninklijk Nederlands Genootschap voor fysiotherapie (KNGF) erkende (48) specialismen : Ouderdom gerelateerd: o Fysiotherapie bij Hart- en Vaatziekten o Fysiotherapie in de geriatrie Oncologie gerelateerd: o Orofaciale fysiotherapie o Fysiotherapie binnen de lymfologie Er bestaat ook nog de ‘Fysiotherapie volgens de Psychosomatiek’. Hierin worden stoornissen in het bewegingsapparaat in de context van psychosociale problemen geplaatst. In het competentieprofiel van deze therapeut wordt echter niet verwezen naar psychosociale bewegingsproblematiek bij levensbedreigende (49) ziekten. De insteek is gericht op revalidatie. Voor gevestigde fysiotherapeuten zijn er tal van geaccrediteerde bijscholingsprogramma’s. Een (48) overzicht hiervan is te vinden op de site van de KNGF. Ten behoeve van deze inventarisatiestudie is deze lijst gescreend op onderwijs in palliatieve zorg. Zo is er bijvoorbeeld de cursus “fysiotherapie en oncologie.” De opleidingsprogramma’s voor specialisten en bijscholingscursussen worden onderstaand besproken.

4.5.2 DE PRAKTIJK; VERVOLGOPLEIDING 4.5.2.1 Geriatrische fysiotherapie In het beroepscompetentieprofiel geriatrische fysiotherapie komen de volgende aan palliatieve zorg (50) gerelateerde items voor: [De fysiotherapeut heeft] kennis van en inzicht in levensfase problematiek, waaronder het levenseinde. Deze zijn nodig omdat de geboden interventie van de geriatriefysiotherapeut (zowel wat betreft de diagnostiek als de behandeling) dient aan te sluiten bij de levensfase en de belevingswereld van de cliënt en zijn sociaalmaatschappelijke situatie. [De fysiotherapeut heeft] een op de cognitieve vaardigheden van de cliënt aangepaste wijze van communiceren en een speciale attitude die recht doet aan de hulpvraag van de cliënt in de verschillende levensfasen. De fysiotherapeut in de geriatrie biedt ‘ondersteuning en begeleiding bij de verzorgbaarheid en verpleegbaarheid van de cliënt bij wie sprake is van (deel) passiviteit. Er wordt methodische zorg verleend met respect voor autonomie en integriteit van de cliënt en de zorg is zoveel mogelijk gericht op het behoud van de kwaliteit van leven’. De opleiding tot geriatrisch fysiotherapeut kan aan de hogeschool van Utrecht worden gevolgd of bij de AVANS hogescholen. (51) In Utrecht gaat het om de specialisatie geriatrie binnen de professional master fysiotherapie. In de brochure is palliatieve zorg niet expliciet te vinden. Het wordt op dit moment ook nog niet onderwezen. Er zijn (51) echter wel plannen om dat in de nabije toekomst te doen. Deze plannen hebben nog geen concrete vormen aangenomen. De docenten zijn nog zoekende, aldus de respondent. Ze willen graag aandacht aan palliatieve (51) zorg besteden maar de kennis ontbreekt nog. (52) Ook bij AVANS is geriatrische fysiotherapie een specialisatie binnen de masteropleiding. Ook hier wordt palliatieve zorg niet expliciet benoemd in de brochure. Bij navraag blijkt dat er wel een inleidend (53) hoorcollege palliatieve zorg wordt gegeven. Bovendien staat er bij het hoofdstuk gerontologie nog vermeld dat er aandacht zal worden besteed aan communicatie en psychosociale aspecten. Samenvattend is er in de cursussen momenteel weinig aandacht voor palliatieve zorg. De respondenten melden dat dit in de toekomst zal dat veranderen.

35

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.5.2.2 Fysiotherapie bij hart- en vaatziekten Er is nog geen specialistische opleiding voor fysiotherapie bij hart en vaatziekten. Het is wel de bedoeling dat (54) deze er in de toekomst komt. In het beroepscompetentieprofiel voor toekomstige fysiotherapeuten hart- en (54) vaatziekten, wordt expliciet verwezen naar palliatieve zorg : ‘De essentie van de rol van specialist is het voorbereiden, analyseren, uitvoeren, evalueren en bijstellen van fysiotherapeutische interventies, evenals de terugkoppeling naar de verwijzer bij complexe zorg aan patiënten met hart- en vaatziekten. De specialist screent de cliënt in het kader van de directe toegankelijkheid, onderzoekt de patiënt, wanneer fysiotherapeutische behandeling geïndiceerd is en (be)handelt daarbij preventief, therapeutisch of palliatief.’ Er is geen onderscheid gemaakt in de competentiebeschrijving tussen therapeutisch en palliatief handelen. Er zijn wel enkele aanvullende criteria opgenomen in de competentiekaart die het palliatief handelen betreffen. Het onderscheid tussen de palliatieve behandeling en de therapeutische behandeling is dat de palliatieve behandeling als doel heeft de situatie van de patiënt te verzachten en de gewenste kwaliteit van leven zo lang mogelijk te behouden, terwijl de therapeutische behandeling gericht is op verbetering (optimaliseren, normaliseren) therapeutisch handelen.

4.5.2.3 Orofaciale fysiotherapie Orofaciale fysiotherapie heeft betrekking op bewegingsproblemen van het hoofd hals gebied. In het hoofd hals gebied komen vaak tumoren voor. Aandacht voor palliatieve zorg hierbinnen zou dus tot de mogelijkheden kunnen behoren. Voor orofaciale fysiotherapie bestaat geen masteropleiding. Er is wel een aparte cursus voor (55) ontwikkeld, erkend door de Nederlandse vereniging voor orofaciale fysiotherapie. Deze wordt gegeven op (56) de hogeschool van Arnhem en Nijmegen (maar is ontwikkeld door het VDO opleidingen en advies centrum). Palliatieve zorg wordt niet genoemd in de brochure. Wel is er aandacht voor psychosociale problematiek. Overigens wordt er door AVANS een aparte cursus fysiotherapie en oncologie aangeboden. Zie paragraaf 4.5.2.5.

4.5.2.4 Fysiotherapie in de lymfologie (57)

Er zijn een aantal cursussen om fysiotherapeut in de lymfologie te worden. Bij slechts één van deze cursussen werd expliciet aandacht besteed aan palliatieve zorg: de opleiding van het Berekuyl-instituut. De (58) Berekuyl is gespecialiseerd in postoperatieve borstkankerpatiënten. Ze besteden aandacht aan de (59) psychosociale aspecten van borstkanker en palliatieve zorg.

4.5.2.5 Overige bijscholingen voor gevestigde fysiotherapeuten Voor gevestigde fysiotherapeuten worden veel uiteenlopende bijscholingen georganiseerd. Een overzicht van geaccrediteerde cursussen is te vinden op www.kngf.nl. Ten behoeve van dit onderzoek hebben we gekeken naar thema’s waarbij aandacht voor palliatieve zorg logischerwijs verwacht zou kunnen worden: Fysiotherapie bij hartalen/hartrevalidatie Fysiotherapie bij COPD Fysiotherapie in de psychogeriatrie Fysiotherapie in de oncologie Alleen bij de laatste groep bleek expliciet aandacht aan palliatieve zorg te worden besteed. In de cursus wordt stilgestaan bij de specifieke aspecten van de oncologische problematiek. Communicatie en psychosociale begeleiding spelen een belangrijke rol. Ook wordt er aandacht besteed aan fysiotherapeutische technieken met een palliatieve insteek. Bij de psychogeriatrie wordt palliatieve zorg niet genoemd maar één van de doelstellingen is wel: “het adequaat kunnen toepassen van therapeutische maatregelen, om de kwaliteit van leven met respect voor

36

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN eindigheid en beperktheid te optimaliseren.” Tevens wordt aandacht besteed aan de sociale vaardigheden die (60)(61)(62)(63) daarvoor nodig zijn.

4.5.3 DISCUSSIE In de opleiding tot fysiotherapeut is weinig tot geen aandacht voor palliatieve zorg. Het kan zijn dat een algemeen fysiotherapeut in de praktijk meestal weinig te maken krijgt met palliatieve patiënten. Een palliatieve patiënt zou echter net zo goed een beroep moeten kunnen doen op fysiotherapeuten. Een fysiotherapeut wordt in eerste instantie opgeleid tot revalidatiedeskundige. Bij een palliatieve patiënt zijn de doelen anders. Er speelt bovendien andere psychosociale problematiek waarvoor specifieke communicatietechnieken nodig zijn. Fysiotherapeuten die met hoogrisico groepen werken zouden in de specialisatie fase wellicht meer onderwijs over palliatieve patiënten moeten krijgen. In de opleiding tot geriatrisch fysiotherapeut wordt er al aan gewerkt. Er bestaat al een bijscholingscursus voor fysiotherapie in de oncologie. Daarin komt fysiotherapie in de palliatieve zorg aan bod, evenals communicatie technieken en psychosociale aspecten. Deze onderdelen kunnen wellicht in andere cursussen overgenomen worden. Een andere mogelijkheid is deze oncologische cursus te laten versmelten met bestaande (maar nog niet palliatieve) cursussen voor COPD, hartfalen en psychogeriatrie. Zo creëer je een opleiding tot fysiotherapeutisch expert op het gebied van palliatieve zorg.

4.6 Geestelijk verzorgers 4.6.1 INLEIDING Een geestelijk verzorger is opgeleid als een expert op het gebied van geloof en zingeving. Het is zijn taak om cliënten en patiënten in zorginstellingen zoals ziekenhuizen, zorgcentra, justitiële inrichtingen, te begeleiden bij vragen over zingeving en geloof. In de zorginstellingen komen geestelijk verzorgers ook cliënten of patiënten tegen die te maken hebben met een ongeneeslijke ziekte en het sterven daaraan. Patiënten of cliënten die worden geconfronteerd met een ziekte met dodelijke afloop kunnen zich o.a. afvragen: “Waarom overkomt mij deze ziekte?”, of “Wat gebeurt er met mij op het moment dat ik sterf?”. De geestelijk verzorger zet zijn expertise in door met de patiënt deze vragen te verkennen en ze te verbinden met een levensbeschouwelijk kader, welke zowel van de patiënt zelf afkomstig kan zijn als van de geestelijk verzorger. 9 Cliënten en patiënten moeten de mogelijkheid hebben geestelijke verzorging aan te vragen wanneer (64) ze in een zorginstelling verblijven, wettelijk gezien hebben patiënten of cliënten daar zelfs recht op. Het begeleiden van patiënten in periode van ziekte, ouderdom, hechtenis of een naderend levenseinde bij levensbeschouwelijke vragen vereist van geestelijk verzorgers dat ze een gedegen wetenschappelijke opleiding (op universitair master of HBO master niveau) hebben genoten. Voorts dat zij eenmaal afgestudeerd en werkzaam in een zorginstelling zich blijvend inzetten om hun kennis en kunde uit te breiden.

4.6.2 METHODE De student werkt aan deze vaardigheden tijdens het master(MA)-deel van de opleiding. Daarom is voor dit onderzoek ingezoomd op de MA (Voor HBO’s zie paragraaf 4.6.3.4). In totaal zijn veertien initiële opleidingen aan universiteiten aangeschreven mee te doen aan het onderzoek. Dit aantal is op de volgende manier tot 9

Geestelijke verzorging in en vanuit zorginstellingen is: “de professionele en ambtshalve begeleiding van en hulpverlening aan mensen bij zingeving aan hun bestaan, vanuit en op basis van geloofs- en levensovertuiging en de professionele advisering inzake ethische en/of levensbeschouwelijke aspecten in zorgverlening en beleidsvorming.” http://www.vgvz.nl/userfiles/files/beroepsstandaard.pdf, (pag 9).

37

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN stand gekomen. Het eerste criterium waarop universiteiten zijn geselecteerd, is accreditatie door de Vereniging 10 11 van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen (VGVZ) . Daarna is er via internet verder gezocht naar Universiteiten die ook een opleiding tot geestelijk verzorger aanboden. Hierdoor kwam het aantal opleidingsinstituten die betrokken werden in het onderzoek op veertien. Via de websites zijn telefoonnummers en e-mailadressen van verantwoordelijken voor de opleidingen tot geestelijk verzorger gezocht. Soms was het niet mogelijk via websites contactpersonen voor de universiteiten te vinden. In die gevallen is telefonisch contact gezocht met secretariaten van de opleidingen om te vragen wie verantwoordelijk zijn voor het onderwijs van geestelijke verzorging. Dit leverde uiteindelijk een bestand van 14 contactpersonen aan 14 opleidingen op. Van deze veertien bleken drie universiteiten geen opleiding tot geestelijk verzorger meer aan te bieden, het betreft de Nederlandse Opleiding tot Hindoe Geestelijke, de Universiteit Leiden en de Opleiding Joods Geestelijk Verzorger. Van de overige elf universiteiten hebben drie instellingen niet gereageerd op het verzoek tot deelname, het betreft de Theologische Universiteit Kampen, Islamitische Universiteit Europa Rotterdam en de Vrije Universiteit (Amsterdam) Master Islamitische Geestelijke Verzorging. Daardoor is het aantal participerend universiteiten op acht uitgekomen. De informatie die het onderzoek heeft opgeleverd is in verschillende fasen tot stand gekomen. In de eerste fase is naar elke universiteit, dus naar iedere contactpersoon een e-mail gestuurd met de vraag of palliatieve zorg in het curriculum aandacht krijgt, hoe het onderwijs over palliatieve zorg eruit ziet en of er eventueel studiemateriaal beschikbaar is. Contactpersonen die niet op e-mail reageerden hebben na twee weken een herinneringsmail gekregen en zijn tussentijds telefonisch benaderd. De informatie van de Protestants Theologische Universiteit (PThU), locatie Utrecht en de Universiteit Groningen is telefonisch verkregen. Informatie van de overige universiteiten is via email binnengekomen. In de volgende fase is de contactpersonen gevraagd om te reageren op de vraag hoe zij de huidige aandacht voor palliatieve zorg waarderen en of er plannen zijn dit in de toekomst aan te passen. Tevens is in deze fase aangegeven dat palliatieve zorg verstaan kan worden als de zorg om de kwaliteit van het leven van mensen die ziek zijn (geworden) zonder uitzicht op genezing. Dit om te voorkomen dat de ondervraagden bij palliatieve zorg alleen denken aan palliatieve sedatie of euthanasie. Ten slotte is in de laatste week van februari 2009 een herinneringsbericht, met de vraag om alsnog in te gaan op het verzoek tot deelname aan het onderzoek, gestuurd aan de contactpersonen van universiteiten die niet hadden gereageerd.

4.6.3 DE PRAKTIJK; INITIËLE OPLEIDING Om geestelijk verzorger te worden is het nodig eerst een Bachelor (BA) opleiding van drie jaar op HBO of WO niveau te volgen. Daarna volgt een masteropleiding (MA), ook wel specialisatiefase genoemd, van een of twee jaar. Een BA duurt 3 jaar en bestaat uit twee delen, een major en een minor. De major bestrijkt het grootste deel van de BA en bestaat uit een aantal verplichte vakken en een aantal vakken die studenten zelf kunnen kiezen uit het aanbod dat door de opleiding is samengesteld. Deze keuzevakken kunnen al gericht zijn op ingangseisen die de MA stelt. Naast deze major is er een minor of profileringruimte. In dit onderdeel van de BA heeft de student de vrijheid om vakken te kiezen die passen bij de eigen interesse of leiden naar de MA. Voor de minor heeft de student de mogelijkheid om ook te kiezen uit het aanbod van cursussen van andere faculteiten of universiteiten. In principe kan een student aan elke willekeurige universiteit een BA programma volgen als hij/zij geestelijk verzorger wil worden. Alleen moet de student wel rekening houden met de ingangseisen die gesteld zijn door de universiteit om aan het MA programma te kunnen beginnen waarmee hij/zij geestelijk verzorger kan worden. Daarom moeten Bachelorstudenten vakken kiezen waarmee ze aan de ingangseisen voldoen voor de MA die opleidt tot geestelijk verzorger. Wanneer de drie jaar van de BA zijn afgerond begint de student aan het Master (MA) deel van de opleiding tot geestelijk verzorger, dit is de specialisatiefase. Afhankelijk van de

10 11

38

Zie noot 4. Zoektermen die gebruikt zijn: universiteit + geestelijke verzorging.

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN opleidingsinstelling kan deze master 1 of 2 jaar duren. Het is niet mogelijk om met alleen een BA opleiding geestelijk verzorger in een zorginstelling te worden. 12 In Nederland speelt de VGVZ een belangrijk rol in de kwaliteit van het onderwijs. De kwaliteit van het onderwijs wordt gewaarborgd door een accreditatiesysteem. Het accreditatiesysteem is een keurmerk voor onderwijs dat door de VGVZ goedgekeurd is. De accreditatie van de VGVZ wil garanderen dat afgestudeerden in voldoende mate kennis hebben van het werk van geestelijk verzorger en ook beschikken over de benodigde vaardigheden om het beroep zelfstandig te kunnen uitvoeren. Deze accreditatie komt nog naast en niet in plaats van de goedkeuring die de overheid geeft aan onderwijsinstellingen. Alle hieronder beschreven opleidingen, tenzij expliciet vermeld, hebben accreditatie gekregen van de VGVZ. Op 13 de website van deze vereniging staan welke opleidingen reeds accreditatie hebben verkregen. Nu volgen, geparafraseerd, de eisen die de VGVZ stelt tot het verkrijgen van accreditatie voor een opleiding: de opleiding moet door betreffende kerken of genootschappen als ‘ambtsopleiding’ erkend worden; het moet gaan om een wetenschappelijke opleiding op (academisch) Master niveau (niveau oude doctoraal) of erkend als HBO-master (voorheen HBO 1e graad); studenten opleiden om eigen (levenbeschouwelijke) overtuigingen te onderkennen en die kunnen onderscheiden en vergelijken met die van anderen; waarborgen dat geestelijk verzorgers, hoewel geworteld in een eigen levensbeschouwelijke traditie, inzetbaar zijn in een zorginstelling van welke levensbeschouwelijke aard dan ook. In deze vier eisen zijn steeds twee aspecten van belang, ook competentiegroepen genoemd, namelijk houding & vaardigheden en kennis. 4.6.3.1 Universiteiten 4.6.3.1.1 Universiteit Tilburg Deze instelling biedt een master Zorg, Ethiek en Beleid aan, die één jaar duurt, en waarin palliatieve zorg een beperkte plaats heeft. Er zijn twee cursussen waarin palliatieve zorg zijdelings ter sprake komt, namelijk; theorie van de geestelijke verzorging; zorgethiek en beleid. Van beide cursussen is niet bekend hoeveel tijd er concreet aan palliatieve zorg besteed wordt. Deze universiteit heeft op 1 januari 2009 een nieuwe docent aangenomen met als specialisme palliatieve zorg en zorgethiek. Vanaf aug. 2009 zal er dientengevolge ook meer ruimte gemaakt worden (via curriculumwijziging) voor palliatieve zorg. Ook via (promotie)onderzoek gaat dit in de komende jaren meer aandacht krijgen, evenals door enkele publicaties. De eerder genoemde nieuw aangenomen docent vindt de huidige aandacht voor palliatieve zorg aan de magere kant en wil dit gaan uitbreiden in de toekomst. Hij geeft (65) aan dat het nog onduidelijk is hoe en in welke mate de uitbreiding zal plaatsvinden{Leget, 2009 111 /id} .

12

VGVZ staat voor Vereniging van Geestelijk Verzorgers in Zorginstellingen. De beroepsvereniging heeft als doel het bevorderen van de professionaliteit van de beroepsgroep en haar leden. Ze is opgedeeld in verschillende denominatieve sectoren. In totaal zijn er zes sectoren, die de grotere levensbeschouwelijke tradities vertegenwoordigen. Hoewel verenigd in de VGVZ, werkt elke sector ook zelfstandig aan de uitbreiding van kennis en vaardigheden voor haar leden. Zij is de grootste en belangrijkste beroepsvereniging. Tevens is er ook het Werkverband Vrijgevestigde Geestelijk Verzorgers. Zij zien zichzelf als freelance geestelijk verzorgers, die met name willen toekomen aan de geestelijk zorg buiten de muren van zorginstellingen. In vakjargon uitgedrukt springen zij in op de toenemende transmuralisatie van de zorg. Er staan 21gv’ers aangemeld bij dit werkverband. Er is geen informatie te vinden over evt. aangeboden onderwijs vanuit dit werkverband. http://www.geestelijkeverzorging.com/ geraadpleegd, maart 2009. 13 http://www.vgvz.nl/. “De informatie op deze website kan onbetrouwbaar zijn doordat, hoewel de verantwoordelijkheid wijziging door te geven bij de onderwijsinstellingen ligt, er sprake is van nalatigheid. De VGVZ erkent dit probleem en werkt aan een oplossing.” Voor dit onderzoek is de contactpersonen gevraagd te bevestigen of de informatie up-to-date is. Voor zover bekend heeft alleen de Universiteit van Tilburg: Faculteit Katholieke Theologie geen accreditatie van de VGVZ, terwijl ze wel een opleidingsplaats voor geestelijk verzorgers is.

39

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.6.3.1.2.Universiteit Utrecht (66)

Deze instelling biedt een eenjarige MA Theologie en Geestelijke verzorging aan{VGVZ, 2009 114 /id} , waarin geen specifieke aandacht is voor palliatieve zorg. Wel is er in de Bachelor in de cursus Pastorale Psychologie aandacht voor rouw en verlies. De ondervraagde contactpersoon van deze opleiding en verantwoordelijke voor deze masteropleiding, geeft aan dat meer aandacht voor palliatieve zorg wenselijk zou zijn. Hiervoor is echter geen ruimte binnen de eenjarige master, tenzij mensen expliciet aangeven palliatieve zorg als aandachtspunt te hebben, dan kan daar binnen de stage ruimte aan gegeven worden alsook meer achtergronden en theoretische reflectie. In de nieuwe opzet van de master zal mogelijk een toepassingsspecialisatie ingevoerd worden, wanneer deze nieuwe opzet van kracht zal worden is onbekend. Het betreft een methodische of inhoudelijke verdieping die binnen het profiel van het toekomstig werkveld wenselijk lijkt. Volgens de ondervraagde zou 14 palliatieve zorg goed binnen dit profiel passen. Het gaat dan om 2,5 ects (dus ongeveer 70 uur). De (67) besprekingen over de concrete invulling van dit profiel lopen nog.

4.6.3.1.3 Radboud Universiteit Nijmegen (66)

Deze instelling biedt een opleiding op MA niveau aan om geestelijk verzorger te worden. Er zijn geen specifieke modules waarin aandacht is voor palliatieve zorg. Het kan gebeuren dat gedurende de opleiding wel aan palliatieve zorg verwantte thema’s als sterven aangestipt worden, maar ook dit thema is niet structureel in de opleiding opgenomen. Op individueel gebied is er wel aandacht voor palliatieve zorg, bijvoorbeeld doordat studenten stagelopen in verzorgings- en/of verpleeghuizen of in het kader van scripties die studenten schrijven. Bovendien zijn er enkele promovenda op het gebied van de palliatieve zorg en sluit de contactpersoon voor dit onderzoek, die hoogleraar Empirische Religiewetenschappen is, niet uit dat in de toekomst onderzoek op dit gebied vaker zal plaats vinden. Over het algemeen is de waardering van de aandacht die palliatieve zorg krijgt positief. De ruimte in het curriculum is beperkt en door studenten de ruimte te laten voor eigen initiatief kan (68) palliatieve zorg in voldoende mate aandacht krijgen.

4.6.3.1.4 Protestantse Theologische Universiteit (PThU) Dit is een instelling voor theologisch wetenschappelijk onderwijs, onderzoek en kerkelijke - en maatschappelijke dienstverlening. De PThU biedt twee MA trajecten aan om geestelijk verzorger te worden; Master Predikant - variant Predikant-Geestelijk verzorger en de Master Geestelijke verzorging. Het verschil is dat de eerstgenoemde opleidt tot een predikant die ook de geestelijke verzorging in kan, terwijl de tweede specifieker opleidt tot geestelijk verzorger vanuit en op basis van de Protestantse traditie. Beide opleidingen (69) duren 3 jaar in voltijd. Deze universiteit heeft drie vestigingen te Kampen, Leiden en Utrecht. Overigens wordt op de vestiging in Leiden thans geen onderwijs aangeboden. Deze vestiging zal mogelijk gesloten worden, wegens veranderingen in het onderwijs en de inrichting van de nieuw opgerichte PThU. Daarom wordt alleen een beschrijving van de vestigingen Kampen en Utrecht gegeven: Vestiging Kampen De opleiding Geestelijk verzorger is alleen in Kampen te volgen. Hier heeft de betrokken docent en contactpersoon voor het onderzoek palliatieve zorg twee keer in een cursus aanbod laten komen. Ten eerste door een gastdocent/geestelijk verzorger die vertelde over haar werk in een hospice. Ten tweede in het kader van colleges over methodiek zijn artikelen, c.q. modellen van Bouwer en Leget aan de orde geweest. (70) Structureel komt in deze opleiding palliatieve zorg niet aan de orde , maar de aandacht voor het onderwerp komt op vanuit de eigen interesse van de ondervraagde.

14

Dit is een afkorting van “European Credit Transfer System”, 1 ec = 28 studie-uren, bestaande uit contacten zelfstudieuren.

40

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Vestiging Utrecht De MA opleiding Predikant-Geestelijk Verzorger is recent opgezet en functioneert nog niet optimaal. Het curriculum is nog niet geheel vastgesteld, maar het staat vast dat palliatieve zorg een groter aandeel krijgt in dit nieuwe curriculum. Het is de bedoeling dat naast een medisch-ethische benadering van stervensbegeleiding ook aandacht komt voor de spirituele zijde hiervan, met nadruk op het levensverhaal, symbolen en rituelen. Het ziet ernaar uit dat de vestigingen in Utrecht en Kampen samen een opleiding tot Predikant-Geestelijk Verzorger gaan aanbieden op één locatie en met één curriculum. De contactpersoon voor het onderzoek, universitair docent Praktische Theologie, geeft aan dat over de planning van de uitvoer van deze plannen geen (71) concrete informatie beschikbaar is.

4.6.3.1.5 Islamitische Universiteit Rotterdam (66)

Men biedt een MA Islamitische geestelijke verzorging aan van twee jaar. Palliatieve zorg komt aan bod als een onderdeel van het vak "Gezondheidsethiek bijzondere onderwerpen" vanuit een moslims perspectief. Dit vak telt 10 EC, waarvan het onderdeel palliatieve zorg een studielast van 2,5 EC in beslag neemt. Ook bestaat er voor de student de mogelijkheid om in een aantal bijeenkomsten uit Capita Selecta palliatieve zorg te behandelen. Dit is een vak in keuzeruimte en telt 10 EC, waarin een gastdocent de inhoud, toetswijze en literatuur zelf bepaalt. Verder is er het op onderzoeksgebied mogelijk voor de student om palliatieve zorg te bestuderen, bijvoorbeeld door het onderwerp “Ouderenzorg en palliatieve zorg volgens Islamitische geestelijke verzorging” te kiezen. De waardering van dit onderzoek is 20 EC. Ten slotte was enkele jaren geleden aan de IUR een palliatieve zorg onderzoeksproject (MA) gepland en gestart. Vraagstelling luidde: 1. Waarom hebben de moslims daar weinig belangstelling voor? 2. Wat zijn de drempels? 3. Hoe kan de IUR dit probleem benaderen en aanpakken? Men heeft geconcludeerd uit het onderzoek dat moslims weinig of nauwelijks gebruik maken van het (72) Nederlandse palliatieve zorgsysteem.

4.6.3.1.6 Universiteit Groningen Deze universiteit in Groningen biedt een eenjarige MA opleiding tot geestelijk verzorger aan met een voortraject van een half jaar. Palliatieve zorg komt niet structureel aanbod in de opleiding. Palliatieve zorg komt zijdelings ter sprake in bijvoorbeeld de cursus ‘Ethiek in de Zorg’. Ook is het thema opgenomen in de lijst met mogelijke scriptieonderwerpen en wordt er af en toe een excursie naar een hospice georganiseerd. De opbouw van de opleiding is erop gericht de theorie van de geestelijke verzorging te bestuderen, waarbij palliatieve zorg slechts zijdelings aangestipt wordt. De opleiding is niet ingericht op bestudering van thema’s uit de praktijk van het werkveld. Zoals in de cursus Ethiek in de Zorg, waarin palliatieve zorg voorbijkomt in de bespreking van de theorie van de zorgethiek. De ondervraagde contactpersoon gaf aan dat palliatieve zorg meer aandacht zou mogen krijgen, maar dat het niet mogelijk is vanwege de opbouw van de opleiding. Met (73) betrekking tot de toekomst zijn er geen specifieke plannen of ideeën.

4.6.3.1.7 Vrije Universiteit (Amsterdam) Men biedt een master Geestelijke Zorg in Organisaties en daarnaast een master Islamitisch geestelijk (66) verzorger. In de master Geestelijke Zorg komt palliatieve zorg niet expliciet aan de orde. Volgens de contactpersoon is de beperkte ruimte in het curriculum er de oorzaak van dat niet meer aandacht kan worden besteed aan palliatieve zorg. Hij vindt palliatieve zorg een belangrijk thema. De ondervraagde contactpersoon ziet in het aanbieden van nascholing op het gebied van palliatieve zorg een mogelijke oplossing voor het probleem. In de MA wordt wel stilgestaan bij omgaan met verlies en eindigheid. Daarbij staat de narratieve benadering in het kader van de hermeneutische competentie van de geestelijk verzorger voorop. Dat wil zeggen dat studenten de vaardigheid leren om patiënten/ cliënten te helpen ervaringen en gebeurtenissen te

41

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN verklaren en te duiden, zodat ze er een betekenis aan kunnen geven. De narratieve benadering betekent dat de student, geestelijk verzorger in wording, het leven van een mens ‘leest als een verhaal’. In deze benadering van het leven van een mens wordt gelet op rol van personen, ruimte en tijd. Toegepast op de thema’s, die de contactpersoon noemt, betekent dit, bijvoorbeeld bij verlies, dat de mens zijn leven langsloopt en ziet of er eerder verlies heeft plaats gevonden, wie erbij betrokken waren, waar het zich afspeelde en wat er rondom dat (74) verlies gebeurde. De contactpersoon voor de Islamitische opleiding heeft geen reactie gegeven op het verzoek tot deelname aan dit onderzoek.

4.6.3.1.8 Praktijkcentrum van Universiteit voor Humanistiek (UvH): Zingeving & Professie (Utrecht) (66)

Deze instelling biedt een opleiding tot humanistisch raadsheer/vrouw op MA niveau. Op dit moment wordt er geen aandacht besteed aan palliatieve zorg. Er is overleg met o.a. het Humanistisch Verbond om palliatieve zorg in de opleiding in te brengen. Het overleg is nog in een zeer vroeg stadium. Waarschijnlijk komen er bijen nascholingscursussen voor reeds werkzame raadsheren/vrouwen en modules voor studenten. Dit betekent dat palliatieve zorg een onderwerp is, welke in de huidige opleiding niet aanbod komt, maar dat wel zo belangrijk is dat er in de toekomst plaats voor gemaakt wordt. Concrete gegevens over de uitwerking van de plannen is niet (75) beschikbaar.

4.6.3.2 Conclusie initiële opleiding Universiteiten Wanneer alle informatie van de acht participerende universiteiten op een rij gezet wordt kunnen de volgende conclusies getrokken worden. Het algemene beeld is dat palliatieve zorg niet in de structuur van de opleiding is opgenomen als een zelfstandige cursus, waarin het systematisch besproken en bestudeerd wordt. Een uitzonderingen vormt de Islamitische Universiteit Rotterdam (IUR), waar een onderzoekproject naar palliatieve zorg is gehouden en waar palliatieve zorg een gepland onderdeel is van een cursus. De IUR neemt zo een bijzondere positie in ten opzichte van de andere opleidingsplaatsen. De aandacht die palliatieve zorg krijg aan de andere opleidingsinstellingen verschilt sterk per opleidingsinstelling. Er zijn plaatsen waar palliatieve zorg niet structureel in het onderwijs is opgenomen, maar waar het bijv. in een cursus ethiek wel aangestipt wordt. Een voorbeeld van een opleiding waarin dit gebeurt is de Universiteit van Tilburg. Maar het komt ook voor dat palliatieve zorg in het geheel geen plaats heeft in de opleiding, dit geldt o.a. voor de Praktijkcentrum van de UvH Zingeving & Professie. De twee opleidingen die als laatst genoemd zijn kunnen gezien worden als de uitersten van de participerende opleidingen, qua aandacht die palliatieve zorg in de opleiding krijgt. De overige opleidingen kunnen verspreid worden weergegeven op een denkbeeldige lijn tussen deze twee uitersten, naar de mate er meer of minder aandacht is voor palliatieve zorg. In het geval dat palliatieve zorg aandacht krijgt in de opleiding kunnen daar over het algemeen twee redenen voor worden gevonden. In de eerste plaats kan er aandacht zijn voor palliatieve zorg vanwege de persoonlijk interesse van een docent in dit onderwerp. Zij proberen dan in hun onderwijs plaats te maken voor palliatieve zorg, hoewel er in opleiding niet structureel en systematisch plaats voor is. Een voorbeeld hiervan is de contactpersoon van de PThU te Kampen. In de tweede plaats kan palliatieve zorg aan de orde komen door de eigen interesse en initiatief van studenten zelf. Met name tijdens de stage en afstudeerfase, als scriptieonderwerp, zijn er mogelijkheden om palliatieve zorg te bestuderen. Hoewel er blijkbaar weinig expliciete en systematische aandacht is voor palliatieve zorg binnen de opleidingen voor geestelijk verzorgers, wordt het onderwerp toch waardevol gevonden wordt. Uit de informatie van ondervraagden blijkt dat palliatieve zorg wel als belangrijk gewaardeerd wordt, maar dat vanwege de beperkte ruimte in het curriculum niet meer aandacht hieraan kan worden besteed. Overigens wordt binnen enkele van de opleidingen voor geestelijk verzorgers onderzocht of en hoe in de toekomst meer aandacht aan palliatieve zorg kan worden besteed. Tevens is ook de beroepsvereniging, de VGVZ, bezig met het bezinnen op de positie die palliatieve zorg heeft binnen de gezondheidszorg en welke (re)actie dit vraagt van (76) de geestelijke verzorger.

42

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Samenvattend kan gezegd worden dat er binnen de opleidingen tot geestelijk verzorger weinig structurele en systematische aandacht is voor palliatieve zorg, waar wel plaats is voor palliatieve zorg gebeurt dit op basis van persoonlijke interesse van docent of student. Alle ondervraagden waarderen palliatieve zorg als belangrijk thema binnen de opleiding en vinden dat er meer aandacht voor mag komen. In de komende jaren moet blijken of het lukt dit te verwezenlijken.

4.6.3.3 Discussie initiële opleiding Universiteiten Hieronder zullen enkele opmerkelijke punten uit de conclusie worden besproken en een aanzet worden gegeven tot voortgaande discussie. Opmerkelijk is dat de mate van aandacht voor palliatieve zorg afhankelijk is van de individuele aandacht. Slechts in enkele gevallen nemen docenten of studenten de tijd en moeite om palliatieve zorg te bestuderen. Er zijn voor opleidingen tot geestelijk verzorger aan Nederlandse universiteiten geen normen of voorschriften met betrekking tot de mate waarin palliatieve zorg aan bod moet komen. Hierdoor is het mogelijk dat er een verschillen ontstaan en bestaan m.b.t. palliatieve zorg in de opleidingen. Het is vervolgens de vraag hoe dit gewaardeerd moet worden. Moet er meer en beter gestructureerde aandacht voor palliatieve zorg komen? Is de huidige stand van zaken, m.b.t. palliatieve zorg in het onderwijs voor geestelijk verzorgers, acceptabel? Waarom is deze wel of waarom is deze niet acceptabel? Mijn inziens moeten opleidingen tot geestelijk verzorgers studenten voldoende kennis en vaardigheden aanreiken zodat ze zelfstandig aan het werk kunnen in een zorginstelling. Anders geformuleerd, leidt dit tot de vragen: kunnen afgestudeerden zelfstandig hun beroep uitoefenen of komen zij kennis en vaardigheden te kort? Met betrekking tot het werkveld is de opleiding van geestelijk verzorgers ambivalent. 15 Studenten moet enerzijds voldoende kennis hebben van theorieën over de praktijk, maar ook bekend zijn met de praktijk zelf. Een opleiding tot geestelijk verzorger is niet puur academisch, maar ze is ook beroepsgericht. Van de opleiding en opleiders vraagt dit het vinden van balans tussen het aanbieden van academisch en beroepsgericht onderwijs. (66) Dit is ook terug te zien in de eisen die VGVZ stelt aan de opleidingen. Hierdoor is al een groot deel van de ruimte in de opleiding gevuld met het (aan)leren van basiskennis en –vaardigheden, zodat afgestudeerden zelfstandig kunnen werken in het beroepsveld, waarvan palliatieve zorg een onderdeel is. Op gebieden waar dit nodig en wenselijk geacht wordt kunnen (beginnend) geestelijk verzorgers zich, na de initiële opleiding, laten na- of bijscholen. In dit traject van na- en bijscholing zijn er diverse mogelijkheden om 16 palliatieve zorg te bestuderen . Hiermee is wel gezegd welke positie palliatieve zorg inneemt binnen de opleidingen tot geestelijk verzorgers en is verklaard waarom het deze positie heeft. Toch is met deze verklaring niet aangetoond of de kennis en vaardigheden van pas afgestudeerde geestelijk verzorgers daadwerkelijk toereikend zijn om zelfstandig hun beroep te kunnen uitoefenen. Met betrekking tot palliatieve zorg worden van de geestelijk verzorger specifieke kennis en vaardigheden gevraagd. Deze kennis en vaardigheden moeten gericht zijn op de patiënt/cliënt die het bericht over het naderende levenseinde verwerkt. In het bieden van zorg moet een geestelijk verzorger op de hoogte zijn in welke fase van ziek zijn de patiënt zich bevindt, heeft hij/zij net het ‘slecht nieuws gesprek’ gehad of is hij/zij al bezig met de voorbereidingen op het overlijden. En hij moet rekening houden met de mentale en fysieke gesteldheid van de patiënt/cliënt en verkennen welke wensen en mogelijkheden patiënten hebben. Het vraagt gevoeligheid van de geestelijk verzorger om door gesprekken en rituelen zin en samenhang te bieden aan patiënten in de palliatieve zorg. De vraag is, is de huidige stand van zaken t.a.v. palliatieve zorg in het onderwijs aan studenten geestelijke verzorging acceptabel, zijn ze na hun opleiding voldoende toegerust voor het werk in de geestelijke verzorging? In het beantwoorden van deze vraag speelt de situatie in het beroepsveld een belangrijke rol. Voor dit onderzoek is het van belang om te weten of er veel of weinig vraag naar palliatieve zorg is. En het is nodig

15

Daarmee wordt bedoeld de wetenschappelijk inzichten, processen en verklaringen uit psychologie, communicatiewetenschap en pastorale theologie waarvan de geestelijk verzorger in het contact met cliënten of patiënten d.w.z. zijn werk gebruik maakt. 16 Zie het onderdeel ‘nascholing’ voor meer informatie.

43

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN om sociaal maatschappelijke ontwikkelingen in het oog te houden, waardoor de vraag naar palliatieve zorg juist toe of af kan nemen. Een concrete ontwikkeling op sociaal maatschappelijk vlak is de toenemende ‘vergrijzing’, waarmee wordt bedoeld dat het aantal ouderen in ons land groter is en groter wordt ten opzichte van het aantal jongeren in ons land. In algemene en natuurlijke zin staan ouderen dichter bij het einde van leven dan 17 jongeren. Hoewel dit niet altijd op gaat, geldt dat palliatieve zorg relevant is voor ouderen in de maatschappij . Bovendien gaat het om een categorie mensen binnen de maatschappij die kwantitatief toeneemt, waardoor ook het belang van goede palliatieve zorg toeneemt. Concreet zullen werknemers in de zorgsector, door de toenemende vergrijzing, op grotere schaal te maken krijgen met palliatieve zorg aan patiënten en cliënten. Daarom is het voor de geestelijk verzorger, die ook in een zorgomgeving werkt, van belang op deze ontwikkeling in te kunnen spelen. Om het geestelijk verzorgers mogelijk te maken adequaat met deze veranderingen in het beroepsveld om te gaan is het nodig dat opleiders meer tijd en aandacht gaan investeren in palliatieve zorg in de opleidingen. De vraag die hieraan gekoppeld kan worden is hoe het onderwijs er dan uit moet zien. Welke aspecten moeten er in een opleiding voor geestelijk verzorger over palliatieve zorg aan de orde komen? Moeten er bijvoorbeeld stages in hospices gaan plaats vinden? Wellicht dat de opleidingen die zich bezinnen op de aandacht voor palliatieve zorg of de herinrichting van het onderwijs in de toekomst ruimte maken voor de structurele en systematische reflectie op palliatieve zorg in de geestelijke verzorging, rekening houdend met de ontwikkelingen in het werkveld. Op basis van informatie van de ondervraagden kan weinig met zekerheid worden gesteld, behalve dat palliatieve zorg een belangrijk onderwerp van studie kan gaan worden in de nabije toekomst. Dit deze wenselijke aanpassingen niet ondenkbaar zijn blijkt uit het voorbeeld dat de contactpersoon van de PThU te Utrecht stelt. Zij wil dat er in opleiding meer aandacht komt de spirituele (71) aspecten van palliatieve zorg, zoals het levensverhaal van de patiënt, rituelen en symbolen. Het moet blijken of studenten aan initiële opleidingen geestelijke verzorging in voldoende mate worden opgeleid om zich te kunnen handhaven in het werkveld.

4.6.3.4 HBO opleidingen Godsdienst Pastoraal werk/Theologie De hieronder genoemde HBO opleidingen zijn in principe opleidingen die studenten voorbereiden op het werk in een kerkelijke gemeente of aanverwante taken. De nadruk ligt niet zozeer op het opleiden van geestelijk verzorgers in zorginstellingen. Het betreft voornamelijk HBO opleidingen op Bachelor niveau, wat gelijk staat aan een Bachelor opleiding aan een Universiteit. De duur van de opleidingen kan verschillen en wordt steeds afzonderlijk vermeldt. Mocht een student toch geestelijk verzorger in een zorginstelling willen worden na de HBO opleidingen dan geldt dat deze daartoe een aanvullende opleiding op wetenschappelijk onderwijs niveau moet volgen. Hoe de overstap van HBO naar WO verloopt hangt af van de gevolgde opleiding en de ingangseisen die gesteld zijn, om in te stromen, vanuit de te volgen opleiding. Ondanks de beperkte instroom van afgestudeerde geestelijk verzorgers aan het HBO in het werkveld is de opleiding geestelijk verzorger/ Godsdienstpastoraal werk wel een volledige opleiding om zelfstandig aan het werk te kunnen als geestelijk verzorger in een zorginstelling. Daarom is ervoor gekozen om deze opleidingen wel op te nemen in de resultaten van het onderzoek. Het zoeken van HBO opleidingen is gebeurd door op internet via de zoekfunctie van Google “HBO Theologie” en “Godsdienst Pastoraal Werk” in te typen. De opleidingen die zijn weergegeven hebben door de overheid erkende status als opleidingsinstelling en bieden een opleiding op Bachelor niveau aan.

17

Het geldt niet in algemene zin dat palliatieve zorg voor ouderen is. Mensen kunnen ook op jonge leeftijd ziekten krijgen die op (korte) termijn het einde van het leven betekenen.

44

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.6.3.4.1 FONTYS Hogescholen Theologie Levensbeschouwing: voltijd/deeltijdopleiding Godsdienst - Pastoraal Werk (GPW) Deze opleiding wordt aangeboden door Fontys Hogescholen, dit is een grote organisatie die meer dan 200 opleidingen aanbiedt op HBO-bachelorniveau. De opleiding kan op verschillende plaatsen worden gevolgd. De voltijd variant kan in Tilburg en Amsterdam gevolgd worden en de deeltijd variant in Amsterdam, Tilburg, Sittard, Hengelo. De opbouw is voor alle opleidingsplaatsen vrijwel gelijk en bestaat uit een algemeen jaar (propedeuse). Daarna volgt een specialisatie van drie jaar, waarin de eigenlijke opleiding tot pastoraal werk plaats vindt. De student is opgeleid voor verschillende pastorale functies binnen de Nederlandse Rooms Katholieke Kerkprovincie. Wanneer een student geestelijk verzorger in een zorginstelling wil worden is het nodig ook een opleiding op masterniveau te volgen, deze duurt vier jaar en wordt eveneens door Fontys Hogescholen aangeboden. In Tilburg ligt het zwaartepunt in de specialisatie gedurende langere periode op geestelijke verzorging in zorginstellingen doordat studenten deze richting kiezen. Het GPW-opleiding wordt minder (77) gekozen als specialisatie, geeft de contactpersoon , die docent, stagebegeleider en supervisor is, aan. Tevens vindt ze het een manco aan de opleiding dat er niet meer aandacht is voor palliatieve zorg. Het is alleen niet mogelijk om meer aandacht aan palliatieve zorg te besteden gezien de beperkte ruimte die het curriculum biedt. Soms komen studenten gedurende hun specialisatie fase vanwege een stage in aanraking met geestelijke verzorging in zorginstellingen. In deze gevallen kan het voorkomen dat studenten te maken krijgen met palliatieve zorg. Alleen dan, op initiatief van de studenten komt palliatieve zorg aanbod Bovendien gaat de aandacht van de meeste studenten, op de locatie in Tilburg, uit naar de afstudeerrichting Onderwijs. De contactpersoon van de locatie te Amsterdam geeft wel aan, zonder daarbij concrete informatie te kunnen (78) geven, dat palliatieve zorg wel aangestipt wordt in de opleiding.

4.6.3.4.2 Noordelijke Hogeschool Leeuwarden (NHL) De opleiding duurt vier jaar, waarvan het eerste een algemeen jaar is (propedeuse) en de laatste drie jaren (79) specialisatie jaren zijn. Het is mogelijk om deze opleiding in Leeuwarden en Enschede te volgen. De ondervraagde geeft aan dat palliatieve zorg geen bijzondere aandacht in het curriculum krijgt. Eventueel zou het aan bod kunnen komen bij de colleges Ethiek. Cijfers over studiebelastinguren, gegevens over eindtermen of cursusdoelen zijn niet beschikbaar. De contactpersoon beschouwt palliatieve zorg wel als een belangrijk thema is in de gezondheidszorg, waardoor het mogelijk is dat er in de toekomst misschien meer aandacht aan (80) besteed wordt.

4.6.3.4.3 Christelijke Hogeschool Ede (CHE) De contactpersoon voor deze hogeschool, senior docent Godsdienst-Pastoraal werk, geeft aan dat enige jaren terug deze opleiding tot Geestelijk Verzorger is aangeboden, maar inmiddels gestopt is. Er bleek te weinig animo te zijn voor een HBO-opleiding en de voorkeur gaat uit naar een universitaire opleiding. Zelf is hij medeoprichter van hospice Calando in Dirksland en is hij daar ook enige jaren als geestelijk verzorger werkzaam geweest. Het onderwerp heeft om die reden volop zijn belangstelling en in de contacten met de (81) studenten destijds kwam het vaak ter sprake. Er zijn geen plannen voor de toekomst.

4.6.3.4.4 Christelijke Hogeschool Windesheim (CHW) De opleiding wordt in twee varianten aangeboden: de HBO-bachelor Godsdienst-Pastoraal Werk of de WObachelor Theologie Plus. De student wordt dus HBO-student óf WO-student. De HBO-bachelor duurt 4 jaar en de WO-bachelor 3 jaar. De opleidingen zijn een samenwerkingsverband tussen Windesheim, de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) en de Vrije Universiteit (VU). Ook de Rijksuniversiteit Groningen (RUG) verzorgt een deel van het onderwijs in deze opleidingen. Geloof, cultuur en samenleving; daar draait het om in de twee opleidingsvarianten. In de eerste anderhalf jaar van je studie volgt de student colleges in Zwolle én in

45

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Kampen. De opleiding bestaat uit een major en minor deel. De major is voor iedereen gelijk, maar het is mogelijk een deel van de WO-modules volgen. Halverwege het tweede jaar moet gekozen worden voor een van drie profielen: Geloof en kerk, Zin en zorg, en Religie en samenleving. Daarin krijg je theologische basis- en (82) vakkennis. De opleiding tot geestelijk verzorger loopt via het profiel: Zin en zorg. De personen aan deze hogeschool, die voor het onderzoek benaderd werden, zijn niet op het verzoek tot deelname ingegaan.

4.6.3.4.5 Theologische Hogeschool: Azusa Amsterdam Azusa is een theologische hogeschool, die een 4-jarige HBO-opleiding godsdienst pastoraal werker aanbiedt. Azusa Theologische Hogeschool stelt zich ten doel mannen en vrouwen op te leiden tot voorganger, evangelist, zendeling, pastoraal of diaconaal werker. Azusa is een zelfstandige hogeschool, gevestigd op het universiteitsterrein van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Azusa biedt een geaccrediteerde opleiding op bachelorniveau (BA). Azusa staat ten dienste van alle pinkstergemeenten, volle evangelie gemeenten, evangeliegemeenten en andere zich hiermee verwant voelende kerkelijke gemeenschappen of organisaties. Azusa wil een toereikende, gekwalificeerde opleiding zijn voor de hele beweging. Azusa wordt erkend door de Verenigde Pinkster- en Evangeliegemeenten als ambtsopleiding voor predikant-voorganger, leger- of gevangenispredikant, pastorale werker, evangelist of zendeling. Wanneer een afgestudeerde aan Azusa geestelijk verzorger in een instelling zou willen worden is het volgen een opleiding tot geestelijk verzorger in een zorginstelling op Masterniveau nog noodzakelijk. De personen aan deze universiteit, die voor het onderzoek benaderd werden, zijn niet op het verzoek tot deelname ingegaan.

4.6.3.5 Conclusie HBO De geselecteerde Hbo-opleidingen leiden allen indirect op tot geestelijk verzorger. Zoals al vermeld is vanuit de VGVZ een universitaire opleiding vereist om geestelijk verzorger te kunnen worden. De CHE had een opleiding tot geestelijk verzorger op HBO-niveau, maar hiervoor was weinig animo, omdat studenten de voorkeur geven (81) aan een universitaire opleiding. De contactpersoon van Fontys Hogescholen (van de locatie Tilburg) geeft aan dat er in toenemende mate aandacht is voor geestelijke verzorging in de opleiding omdat studenten eerder kiezen voor een traject dat leidt naar geestelijke verzorging dan naar godsdienstpastoraal werk, waardoor de kans groter is dat palliatieve zorg in ter sprake komt. Toch kiest het merendeel van de Tilburgse studenten voor (77) een opleiding om werkzaam te worden in het onderwijs. In elk van de aangeschreven opleidingen komt palliatieve zorg niet structureel aan de orde, maar slechts zijdelings door de stage of individuele interesse. Het is mogelijk dat de opleidingen CHW (Zwolle) en Azusa (Amsterdam) wel meer aandacht hebben voor palliatieve zorg, omdat zij programma’s aanbieden die specifieker opleiden tot geestelijk verzorger in een zorginstelling. Maar zij hebben niet gereageerd op een verzoek om deel te nemen aan dit onderzoek en kunnen dus niet betrokken worden in de conclusie.

4.6.3.6 Discussie HBO In dit deel zal een aanzet worden gegeven tot een discussie naar aanleiding van de gegevens uit de conclusie over palliatieve zorg in HBO-opleidingen. Palliatieve zorg komt niet structureel voor in het onderwijs aan de aangeschreven opleidingen. Daarmee kan gesteld worden dat de HBO- en universitaire opleidingen op dit punt overeenkomen. M.i. is dit een opmerkelijke overeenkomst. Van een HBO-opleiding mag verwacht worden dat ze in hogere mate beroepsgericht is, meer dan een opleiding aan een universiteit waar het gaat om een wetenschappelijke bestudering van de theorie van het beroep. Door deze beroepsgerichtheid zou een HBOopleiding meer ruimte kunnen creëren voor thema’s die vanuit het werkveld aandacht vragen. Een van de onderwerpen uit het werkveld die een plaats krijgen in de opleidingen zou palliatieve zorg kunnen zijn. Deze (83) gedachte kan worden ondersteund door het feit dat studenten van het CHW in Zwolle veelal terecht komen

46

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN in de ouderenzorg en verpleeghuizen. Op deze plaatsen is palliatieve zorg een relevant thema. Een mogelijk argument hiervoor is de beperkte ruimte, evenals in het universitair onderwijs, in het curriculum en de (77) veelheid van thema’s, kennis en vaardigheden die (aan)geleerd moeten worden. Toch is het de vraag of met een dergelijke opmerking de kous af is. De ruimte in het curriculum wordt hoe dan ook gevuld en dat gebeurt op basis van keuzen. Het is alleen de vraag op basis waarvan deze keuzen worden gemaakt en welke argumenten voor deze keuzen worden gegeven. Het kan wellicht zo zijn dat op basis van veranderingen in de maatschappij en het werkveld palliatieve zorg om meer aandacht vraagt in de beroepsgerichte opleiding.

4.6.4 DE PRAKTIJK; ERKENDE NASCHOLING Naast de initiële opleidingen worden na- en bijscholing aangeboden aan geestelijk verzorgers. De VGVZ, de beroepsvereniging voor geestelijk verzorgers, heeft als een van haar doelstellingen om de professionaliteit van de beroepsgroep te bevorderen. Daartoe stelt zij geestelijk verzorgers in staat om zich te laten registreren in het register van de VGVZ, waarmee geestelijk verzorgers aan het werk kunnen in Nederlandse ziekenhuizen. Deze registratie functioneert op twee manieren. In de eerste plaats is voortdurende scholing een vereiste voor de registratie van de geestelijk verzorger, waardoor toenemende kennis en kunde gewaarborgd is. In de tweede plaats heeft de registratie een belangrijke waarde voor werkgevers en instellingen die geestelijk verzorgers aannemen. In dit geval kan de registratie beschouwd worden als ‘een keurmerk van bekwaamheid’. (66) Op de website van de VGVZ staan na- en bijscholing, die accreditatie hebben gekregen. Geestelijk verzorgers 18 die een keuze maken uit dit aanbod kunnen de behaalde punten mee laten tellen om hun registratie te behouden. Op deze manier werken de VGVZ en de geestelijk verzorger, als lid van de VGVZ, aan de voortdurende bijscholing en wordt beider professionaliteit bevorderd.

4.6.4.1 Methode Als criterium geldt dat scholing automatisch geaccrediteerd wordt wanneer deze aangeboden wordt door reeds door de VGVZ geaccrediteerde opleidingen of instellingen/ instituten gelieerd aan deze academische 19 instellingen . Verder geschiedt accreditatie op verzoek van aanbieders van scholing of op verzoek van de (66) geestelijk verzorger, die geïnteresseerd is in de betreffende scholing . De selectie van na- en bijscholing in dit stuk is tot stand gekomen op basis van de volgende criteria: 20 De cursussen gaan over palliatieve zorg of aan palliatieve zorg gerelateerde onderwerpen of cursussen . De cursussen zijn geaccrediteerd door de VGVZ. De cursussen worden jaarlijks georganiseerd. De cursussen mogen zowel eendaagse als meerdaagse cursussen zijn. Na het toepassen van deze selectiecriteria is er een aantal verschillende vormen van na- en bijscholingsonderwijs overgebleven. Deze kunnen worden onderscheiden in cursussen, een training, een masterclass en congressen. Het onderscheid van deze onderwijsvormen wordt bepaald door de opzet (opbouw) en de duur. Een voorbeeld van een belangrijk onderscheid is het verschil tussen cursussen en congressen. Cursussen zijn vaak opgezet om een thema uitvoering en nauwgezet te bestuderen, ze zijn bedoeld om kennis en vaardigheden te verdiepen. Congressen daarentegen zijn bedoeld om een thema in de volle breedte te verkennen, zodat deelnemers hun kennis en vaardigheden kunnen verbreden. Sterker gezegd, echter wellicht enigszins overdreven, zijn congressen een oppervlakkige vorm van onderwijs. Hierdoor kan de 18

Het aantal punten dat per cursus behaald kan worden staat voor het aantal uren dat besteed moet worden aan de cursus, wat betekent dat één studiepunt staat voor vier studie-uren. Let op: dit verschilt met het ECTS van de initiële opleidingen, waar één EC voor 28 studie-uren staat. 19 Zie voor geaccrediteerde academische instellingen het stuk over initiële opleidingen. 20 Bij ‘gerelateerde onderwerpen’, moet worden gedacht aan rouw- en verliesverwerking, cursussen ethiek.

47

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN vraag opkomen of het wel terecht is dat ze opgenomen zijn in de selectie van na- en bijscholing op het gebied van palliatieve zorg. In de onderstaande selectie zijn congressen toch opgenomen om twee redenen. De eerste, pragmatische, reden is dat er anders weinig cursussen in de selectie zouden staan. De tweede, inhoudelijk, reden is dat palliatieve zorg een relatief nieuw onderwerp is binnen de geestelijke verzorging, daarom is toenemende verspreiding en uitbreiding van kennis en informatie relevant. Congressen dragen bij aan de verspreiding van informatie en kennis en zijn daarom in de onderstaande selectie opgenomen. De VGVZ laat op haar website 73 na- en bijscholingsmogelijkheden zien, die accreditatie hebben verkregen. Daarnaast vermeldt zij op haar website nog 13 cursussen die (nog) geen accreditatie hebben gehad. Aangetekend dient te worden dat de selectie tot stand is gekomen vanuit een momentopname, gedurende de eerste weken van februari 2009, in het aanbod van na- en bijscholing, er verdwijnen en verschijnen steeds cursussen. Op dit bestand zijn de selectiecriteria zoals bovenbeschreven toegepast. Het resultaat van de selectieprocedure is hieronder weergegeven. De volgorde waarin de na- en bijscholing is beschreven is gebaseerd op de duur van de scholing, beginnend bij de eendaagse en eindigend met langere scholingstrajecten.

4.6.4.2 Na- en bijscholing 4.6.4.2.1 Masterclass Spiritualiteit en Geestelijke Verzorging Palliatieve zorg In de masterclass gaat het om kennis van de ontwikkelingen en de concepten binnen de palliatieve zorgbenadering en het reflecteren op de eigen beroepsinhoud van de geestelijke verzorger. Vanuit de eigen ervaring op het gebied van stervensbegeleiding, rouwverwerking, geestelijke verzorging wordt gezocht naar (66) een invulling van het begrip ‘spirituele zorg’ in de huidige context van de Nederlandse gezondheidszorg. Deze cursus duurt drie dagen en bestrijkt 32 studie-uren. Een van de medeoprichters van de masterclass geeft aan dat de ontwikkelingen in de palliatieve zorg en de tot voor kort ontbrekende (zich nu ontwikkelende) reactie van de beroepsgroep geestelijk verzorgers de volledige context vormen van de scholing. De masterclass is geen ‘ontwikkelde cursus’, maar is een persoonlijk initiatief op basis van de eigen (76) scholingsbehoefte van contactpersoon. Vanwege zeer positieve reactie op de eerste masterclass in 2007 is besloten een tweede te organiseren in datzelfde jaar. In 2008 zijn tevens twee masterclasses aangeboden. Of er in komende jaren meerdere classes worden aangeboden is nog onduidelijk om twee redenen. Ten eerste willen organisatoren zich bezinnen op de inhoud en ten tweede wachten ze op ondersteuning vanuit de beroepsvereniging VGVZ.

4.6.4.2.2 Cursus en voorgezette cursus morele counseling en moreel beraad (Nijmegen) Deze jaarlijks gehouden praktische training, is gericht op zorgverleners die patiënten willen helpen bij morele afweging of beslissing en op zorgverleners die vorm willen geven aan het moreel beraad met andere (66) zorgverleners. De cursusinhoud wordt grotendeels bepaald door casuïstiek die door cursisten wordt ingebracht. Palliatieve zorg komt daarom niet structureel in het aanbod voor. Wel bestaat de mogelijkheid dat cursisten een casus palliatieve zorg inbrengen. Voorlopig ziet de contactpersoon en pastor/geestelijk verzorger (84)(66) in het UMC St. Radboud te Nijmegen, geen aanleiding om hierin verandering aan te brengen.

4.6.4.2.3 LUCE / Centrum voor Religieuze Communicatie (Tilburg) Dit instituut verzorgt het postinitiële onderwijs en theologische vorming van de Faculteit Katholieke Theologie (Universiteit van Tilburg). Op het gebied van palliatieve zorg biedt het twee cursussen aan. Palliatieve zorg komt nadrukkelijk aan de orde middels een cursus van 4 dagdelen rond het onderwerp “Spiritualiteit en palliatieve zorg”. Deze cursus wordt om het jaar gegeven in afwisseling met de cursus van 6 dagdelen “Begeleiden van stervenden en rouwenden”. In deze cursussen staat de communicatie tussen patiënt/nabestaanden en verzorgend personeel, vanuit elke zorgkundige discipline, centraal.

48

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN De cursussen hebben de vorm van een werkcollege, waarin naast theorie wordt gewerkt met de 21 inbreng van eigen verbatims door de deelnemers. Door deze twee cursussen komt palliatieve zorg volgens de ondervraagde en directeur van het instituut LUCE in voldoende mate aan bod bij LUCE. En hij waardeert het onderwijs over palliatieve zorg als bijzonder zinvol. Hij stelt vast dat deelnemers vaak behoefte hebben aan meer theoretische handvatten omtrent palliatieve zorg, met name op het gebied van de spirituele aspecten van de palliatieve zorg. Geestelijk verzorgers leren in deze cursus vooral over de eigenheid van hun werk naast (85) het werk van andere beroepsgroepen. Er zijn geen aanleidingen om het onderwijs te veranderen. De inhoud van de cursus wordt in feite bepaald door de ervaringen die cursisten meebrengen, waardoor de inhoud en de richting van de cursus steeds veranderd. De cursus is voortdurend in beweging, zich aanpassend aan de bewegingen in de praktijk van de palliatieve zorg.

4.6.4.2.4 Leerhuis Palliatieve Zorg (Rotterdam) (86)

Leerhuizen Palliatieve Zorg is een nieuw onderwijsinitiatief van diverse instellingen en heeft plaats in Verpleeghuis en Palliatief Centrum LAURENS Antonius IJsselmonde. Het is de bedoeling op meerdere locaties “Leerhuizen” te creëren. De doelen van het initiatief zijn: praktijkgericht en “ambachtelijk” onderwijs te organiseren (lezingen, cursussen, open middagen, trainingen, stages), voor allen (professionals, vrijwilligers en publiek) die bij palliatieve zorg betrokken zijn. Verder organiseert “Leerhuizen” een cursus Teaching the teacher in palliatieve zorg: voor hulpverleners met dagelijkse ervaring in palliatieve zorg, die ambachtelijk onderwijs willen (leren)geven. Leerhuizen wil uiteindelijk een landelijk netwerk vormen. Specifiek voor geestelijk verzorgers biedt “Leerhuizen” een reeks van cursussen aan die eventueel afzonderlijk gevolgd kunnen worden. Allen worden verzorgd door filosoof Jan Keij en duren twee dagen. Het gaat om de cursussen: 1) Levinas Zekerheid over onzekerheid, 2) Lijden en dood in de filosofie, 3) De Schopenhauerkuur. In deze cursussen wordt de cursist uitgedaagd tot reflectie op dood, sterven en ziekte. Deze cursussen zijn door de VGVZ geaccrediteerd. Leerhuizen Palliatieve Zorg zal na afloop van iedere cursus of (87) stage een certificaat van aanwezigheid verstrekken. De ondervraagde docent heeft geen informatie beschikbaar gesteld over de waardering van de aandacht en positie van palliatieve zorg in deze cursussen en eventuele plannen om deze cursussen in de toekomst aan te passen.

4.6.4.2.5 Klinische Pastorale Vorming De Klinische Pastorale Vorming (KPV) is een specifieke vorm van postacademische opleiding voor pastores, predikanten of geestelijk verzorgers. De opleiding is gericht op het herijken van het handelen van de pastoraal werker/geestelijk verzorger, met als bijzondere focus de integratie van persoonlijke biografie, geloofs- of levensbeschouwelijke traditie en inzichten uit de gedragswetenschappen in de praktijk van de pastorale of 22 geestelijke zorg. Op dit moment zijn er vijf centra in Nederland waar de basistrainingen in het kader van de Klinische Pastorale Vorming wordt verzorgd. Deze centra zijn meestal verbonden aan een instelling voor (88) wetenschappelijk onderwijs. Palliatieve zorg komt dan ook alleen zijdelings aanbod en wordt dan niet als zelfstandig thema behandeld. Steeds gaat het in besprekingen over de rol en positie die de geestelijk verzorger/ PKV-deelnemer daarin speelt.

21

Een verbatim is een uit het geheugen opgeschreven verslag van een gesprek met patiënt of cliënt. 1) Faculteit Katholieke Theologie, Universiteit van Tilburg, LUCE / Centrum voor Religieuze Communicatie. 2) Protestantse Theologische Universiteit, KPV opleiding Utrecht - Emmaüs Priorij/Hydepark. 3) Symfora Groep. Centra voor Geestelijke Verzorging, Het KPV-centrum Zon & Schild. 4) en 5) Universitair Medisch Centrum - St.-Radboud & Theologische Faculteit, Radboud Universiteit/ Vrije Universiteit Medisch Centrum De KPV-Centra van het VUmc en het UMC St Radboud bieden in het voorjaar van 2009 gezamenlijk een KPV-training aan. Dit is een KPV-training met stage gedeelte. Deze stage hebben de andere trainingscentra niet opgenomen in het curriculum, waardoor deze intensiever is dan de andere trainingen. Het theorie gedeelte vindt plaats in Nijmegen, de praktijk (stage) kan in Nijmegen en Amsterdam plaats vinden. 22

49

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.6.4.2.6 Postacademische beroepsopleiding Ethiek in de Zorgsector Deze opleiding is bedoeld om geestelijk verzorgers te scholen op het gebied van Ethiek. De opleiding richt zich daarmee op de adviserende functie die geestelijk verzorgers hebben in ethische zaken in een zorginstelling en het participeren in een Medisch Ethische commissie. De opleiding wordt georganiseerd door UMC Radboud sectie Gezondheidsethiek en Wijsbegeerte van de Universiteit Maastricht en het Centrum voor Ethiek van de Radboud Universiteit Nijmegen. De opleiding Ethiek in de zorgsector is een part-time opleiding van een jaar. Het onderwijsprogramma bestaat uit 3 modulen van elk 6 lesdagen met telkens minstens 2 weken tussen de (89) lesdagen.

4.6.4.2.7 Voortgezette Pastorale Vorming (Tilburg) (90)23

Dit onderwijs wordt aangeboden door VPW Limburg (Beroepsvereniging van r.k. pastores) in samenwerking met Fontys Centrum Theologie en Pastoraat. Met deze vorming willen de opleiders de professionaliteit en deskundigheid in het pastorale werk stimuleren.

4.6.4.3 Congressen 4.6.4.3.1 NVPO-congres Palliatieve zorg en psychosociale oncologie (Utrecht) Dit congres wordt georganiseerd door de Nederlandse Vereniging voor Psychosociale Oncologie (NVPO). Het is gericht op artsen, specialisten, psychologen, verpleegkundigen, maatschappelijk werkers, geestelijk verzorgers, beleidsmedewerkers of anderen werkzaam in de zorg voor patiënten met kanker. De duur van dit congres bedraagt een dag.

4.6.4.3.2 Nationaal Congres Palliatieve Zorg (Lunteren) Dit congres heeft als thema ‘Briljant netwerken’. De bedoeling is de samenwerking tussen mensen die in de palliatieve zorg werkzaam zijn te bevorderen op lokaal, regionaal en nationaal niveau. Het inhoudelijk programma is opgebouwd uit verschillende onderdelen: De plenaire sessies, waarin twee lectoren een lezing geven. Er zijn acht Meet-the-expert sessies (discussie met deskundigen rond een thema), zestien parallelsessies (specifieke thema’s komen aan de orde) en vier workshops. Er zijn ook vier sessies in het programma ingeruimd voor korte vrije presentaties die op basis van ingezonden samenvattingen zijn geselecteerd. Voor geestelijk verzorgers zijn vooral twee workshops over ethiek en spirituele zorg interessant zijn, evenals de sessies ethische dilemma’s en spirituele/psychosociale zorg. Het is niet geheel duidelijk hoeveel geestelijk verzorgers 24 naar deze congressen komen omdat dit niet precies wordt bijgehouden. Wel kon de ondervraagde aangeven dat er in totaal driehonderd deelnemers waren, waarvan er in ieder geval vier geestelijk verzorger waren. Dit congres duurt meestal drie dagen en wordt georganiseerd door het Netwerk Palliatieve zorg voor Terminale 25(91) patiënten Nederland (NPTN).

23

De VPW is een beroepsvereniging voor rooms katholieke priesters, diakenen, pastores. De VPW heeft afdelingen verspreid door Nederland volgens de indeling van de bisdommen van de Rooms Katholieke Kerk. 24 De ondervraagde is verantwoordelijk voor de organisatie van congressen & symposia bij Stichting Agora, februari 2009. De organisatie had pas halverwege de inschrijftermijn gevraagd om het beroep te vermelden bij de aanmelding, zodat niet bekend is hoeveel geestelijk verzorgers precies aanwezig waren. 25 De NPTN is een vereniging van organisaties en individuen die zich sinds 1996 inzet voor de ontwikkeling van palliatieve zorg voor terminale patiënten in Nederland.

50

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.6.4.4 Conclusie erkende na- en bijscholing Hieronder zullen de belangrijkste resultaten van het onderzoeken van de aandacht en positie van palliatieve zorg in na- en bijscholingsonderwijs aan geestelijk verzorgers worden weergegeven. Daarna zal op basis van deze conclusie in de volgende paragraaf een aanzet worden gegeven tot verdere discussie. Opmerkelijk aan de resultaten van dit deel van het onderzoek, na- en bijscholing, is dat in principe alleen de Masterclass en het instituut ‘LUCE’ palliatieve zorg centraal stelt. Dit zijn de enige vormen van nascholing die vanuit de geestelijke verzorging zijn opgezet. Palliatieve zorg is niet vaak onderwerp van studie in de nascholing voor geestelijk verzorgers. Naast de twee genoemde vormen van onderwijs moeten geestelijk verzorgers die zich willen verdiepen op het gebied van palliatieve zorg hun heil elders zoeken. De mogelijkheden daartoe liggen in het deelnemen aan cursussen of congressen die ook openstaan voor andere disciplines of waar palliatieve zorg niet perse vanuit geestelijk verzorgingsperspectief wordt aangeboden. Een goed voorbeeld hiervan is het Congres palliatieve zorg, georganiseerd door de NPTN. Nog een mogelijkheid voor geestelijk verzorgers om zich te laten bijscholen in de palliatieve zorg is het volgen van trainingen in ethische vaardigheden of cursussen of de KPV-training. In deze vormen van onderwijs hangt het sterk af van de inbreng van de deelnemer en is het eventueel mogelijk om middels casuïstiek palliatieve zorg te bestuderen. Maar in deze trainingen ligt de nadruk op de persoon van de geestelijk verzorger, waardoor palliatieve zorg geen bijzondere aandacht krijgt. Met twee cursussen die expliciet over palliatieve zorg gaan is het aanbod voor geestelijk verzorgers ronduit klein. De organisatoren geven aan dat ze merken dat deelnemers de cursus zeer goed waarderen en (92) soms zelfs nog meer uitbreiding van kennis en vaardigheden vragen . Bovendien is het aantal mogelijke deelnemers beperkt en zitten de bijeenkomsten snel vol. Er zijn dus ook geestelijk verzorgers wie het niet lukt om aan scholing op het gebied van palliatieve zorg deel te nemen en moeten wachten tot er weer een plek beschikbaar komt in een volgende editie van de masterclass of cursussen. Wel zijn er de grotere congressen, waaraan veel mensen kunnen deelnemen. Maar de opzet en bedoeling van congressen is vaak om deelnemers te laten ‘proeven’ nieuwe kennis en inzichten, waardoor de mogelijkheid tot diepgang vaak niet benut kan worden. Het tijdsbestek is te kort om te werken aan het verwerven en toepassen van nieuwe kennis en vaardigheden. Het voordeel van een dergelijk congres is wel dat uitwisseling van informatie met andere disciplines kan plaats vinden die de samenwerking van de geestelijk verzorger met artsen en verplegend personeel ten goede kan komen. De geestelijk verzorger kan immers leren hoe er vanuit het perspectief van verpleegkundigen of arts naar palliatieve zorg wordt gekeken en wat daarin belangrijk is diens werk in de palliatieve zorg. (76) Er zijn uiteindelijk weinig na of bijscholingmogelijkheden voor geestelijk verzorgers. Dhr. Van de Geer geeft aan dat hij hoopt de VGVZ binnen afzienbare tijd bepaald of palliatieve zorg een belangrijker positie en meer aandacht krijgt binnen de geestelijke verzorging. Mogelijk komt er op die manier ondersteuning voor het initiatief dat hij nam met de masterclass en kunnen meer cursussen over palliatieve zorg worden opgezet.

4.6.4.5 Discussie erkende na- en bijscholing Het beperkte aanbod aan na en bijscholing voor geestelijk verzorgers in de palliatieve zorg roept vragen op. Waarom is er zo beperkt aandacht voor dit thema? Moet er wat aan gebeuren, en zo ja wat moet er dan gebeuren? Het gegeven dat er wel belangstelling is voor na- of bijscholing in de palliatieve zorg vanuit geestelijk verzorgers is duidelijk. Dat laat het initiatief van de masterclass zien. Toch is er een beperkte mogelijkheid om deel te nemen aan scholing in de palliatieve zorg. Het lijkt een kwestie te zijn van het vergroten van het aanbod. Alleen dan rijst de vraag wie dat aanbod moet gaan verzorgen. Misschien is een oorzaak van het (tot nu toe) niet opgang gekomen aanbod van scholing te verklaren is door een gebrek aan financiële middelen en expertise. Hierover informatie te verkrijgen lag ook niet in de opzet en bedoeling van dit onderzoek. Misschien ook is het item ‘palliatieve zorg’ nooit een relevant agendapunt geweest binnen de geestelijke verzorging, totdat de vraag naar scholing in palliatieve zorg zo groot wordt dat het wel op de agenda moest komen.

51

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Het is uiteindelijk lastig te zeggen wie verantwoordelijk moet zijn voor de scholing in palliatieve zorg. Zijn dat onderwijsinstellingen, geestelijk verzorgers, een beroepsvereniging of zelfs patiënten en cliënten in verzorgingsinstellingen? Misschien moeten laatstgenoemde groepen de handen ineen slaan, zij hebben immers allen baat bij goede palliatieve zorg, en samen bekijken wat zij van de huidige stand van zaken vinden, tot de conclusie komen dat er te weinig aandacht is voor palliatieve zorg en samen een structurele bijdrage aan de oplossing van het tekort aan na- en bijscholingsmogelijkheden leveren!

4.7 Huisartsen 4.7.1 INLEIDING Huisartsen spelen een sleutelrol in de eerstelijns palliatieve zorg. De problemen waar zij tegen aan lopen zijn (93)(94) geïnventariseerd. Hieronder volgen de probleemgebieden waarin onderwijs mogelijk een relevante rol kan vervullen: Symptoomherkenning en behandeling. Communicatie Niet op de hoogte zijn van wat andere zorgprofessionals kunnen doen. Praktische vaardigheden (bijvoorbeeld het katheteriseren van een palliatieve patiënt). Organisatie: hoe op tijd aan het nodige materiaal te komen. En: te weinig tijd voor de patiënt. Om deze problemen het hoofd te bieden zijn er diverse bijscholingsprogramma’s ontwikkeld. Ook is palliatieve zorg sinds enkele jaren opgenomen in de opleiding tot huisarts.

4.7.2 DE PRAKTIJK; HUISARTSEN IN OPLEIDING De universitaire opleidingsinstituten stemmen hun beleid af op het raamplan van de Stichting Verenigde (95) Universitaire Huisartsopleidingen en de HVRC. Daarin staat dat de huisarts in opleiding in het derde jaar geschoold dient te worden in palliatieve zorg. De raad voor de huisartsopleiding heeft aan het CHVG een lijst (96) met eindtermen aangeboden. De volgende eindtermen zijn relevant voor het gebied van de palliatieve zorg: De patiënt en directe omgeving voor te bereiden op het naderend sterven op geleide van de behoefte en noden van de patiënt. Aandacht te besteden aan de diagnostiek en behandeling van lichamelijke klachten. Palliatieve therapie toe te passen. Aandacht te schenken aan de met het sterven samenhangende psychische problemen. Oog te hebben voor levensbeschouwelijke problemen bij de stervenshulp. Te bevorderen dat de patiënt kan sterven op de plaats van zijn voorkeur. Open te staan voor de vraag om euthanasie. De directe omgeving van de patiënt zoveel mogelijk te steunen en begeleiden. Samen te werken met andere bij de stervenshulp betrokken hulpverleners. Een inschatting te maken van de zelfredzaamheid van de achterblijvende(n), en indien deze onvoldoende is, maatregelen te nemen ter ondersteuning of opvang. Oog te hebben voor de verhoogde kans op fysieke en psychische aandoeningen bij rouwenden. De fasen van verlies- of rouwverwerking te benoemen. Stagnatie in het doorlopen van de verschillende fasen van verliesverwerking te signaleren. Bij stagnerende of pathologische rouwverwerking de patiënt te motiveren tot acceptatie van gespecialiseerde hulp. In het raamplan staat niet vermeld hoe het onderwijs moet worden georganiseerd. De opleidingsinstituten bepalen dat zelf. Er is door de SVUH wel een handreiking geschreven om de instituten te ondersteunen (zie 6.2 toekomst) maar deze heeft geen verplichtend karakter.

52

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN De praktijk Het VU medisch centrum heeft het onderwijs palliatieve zorg aan de regionale opleidingsinstituten in 2006 (97) geïnventariseerd. Wij hebben de instituten in 2008 nogmaals benaderd. De meest opvallende bevinding is, dat de onderwijsprogramma’s zo verschillend zijn. Vooral wat betreft organisatie. Bij sommige instituten wordt er een aparte cursus voor gegeven, bij andere is het verweven met andere blokken. De accenten worden ook steeds anders gelegd. Waar de een extra veel aandacht aan communicatie besteed, komt bij de ander de somatiek sterker naar voren. Toch lijkt er een gemene deler te zijn. Er wordt veel initiatief gevraagd van de aios. De aios moet zelf zijn leerdoelen kiezen en samen met de begeleider een weg uitzetten. Het is dus deels de verantwoordelijkheid van de aios zelf of hij wel of niet goed geschoold wordt in palliatieve zorg.

4.7.3 DE TOEKOMST; HUISARTSEN IN OPLEIDING De SVUH en het HVRC hebben een Handreiking Opleidingsplan geschreven ter ondersteuning van de huisartsinstituten. De (overigens vrijblijvende) suggestie is om met competentiegerichte opdrachten aan de (98) slag te gaan. Een daarvan gaat over de kwaliteit van leven bij mensen die niet meer te genezen zijn. Na een oriëntatie op de problemen gaan de aios gezamenlijk na welke competenties ze nodig hebben om hulp te bieden in een chronisch complexe setting. Hoe kunnen ze de kwaliteit van leven van ongeneeslijk zieke mensen verbeteren? Ze zijn er zelf verantwoordelijk voor om die competenties te ontwikkelen. Wel krijgen ze voortdurend feedback van de docent en van elkaar. Een ander model dat in de toekomst mogelijk als standaard kan fungeren is ontwikkeld door het (99) VUMC. Om aios optimaal op te leiden als palliatief deskundigen heeft het VUMC een onderwijsprogramma bedacht dat momenteel getest wordt in een randomized controlled trial. Het programma bestond aanvankelijk uit twee onderdelen. Een vakinhoudelijke cursus en een zeer uitgebreide cursus communicatie. Uit literatuuronderzoek en een enquête voor palliatief consulenten zijn een aantal kernelementen van goede communicatie naar voren gekomen, samengevat in het zogenaamde AAA model (actief luisteren, aanwezig zijn, anticiperen). De vakinhoudelijke cursus wordt niet meer gegeven omdat de deelnemende aios al verschillende vormen van onderwijs hadden gekregen. Waar het om de trial met name omgaat, is het communicatiemodel. Daar zou nog winst te behalen zijn. Het idee is dat je klachten pas goed kan behandelen als je precies weet waar de patiënt behoefte aan heeft en om daar achter te komen heb je specifieke communicatietechnieken nodig.

4.7.4 DISCUSSIE; HUISARTSEN IN OPLEIDING De verschillende huisartsopleidingen besteden allemaal aandacht aan palliatieve zorg. Ieder instituut doet dat op zijn eigen manier. Wel wordt er aan ieder instituut veel zelfsturing van de aios gevraagd. Of dat laatste de kwaliteit van palliatieve zorg ten goede komt is niet duidelijk. Er zijn cursussen ontwikkeld met een pretentie om ze landelijk in te voeren. Het model dat de VUMC heeft ontwikkeld wordt getest in een RCT. Helaas geldt dat alleen voor het communicatieve gedeelte. De competentiegerichte werkopdracht van de SVUH en de HVRC heeft het nadeel dat het voor de verpleeghuisstage bedoeld is. De setting is dus niet exclusief extramuraal palliatief. Het gaat om zorg voor chronisch zieken. Bovendien volgt niet ieder aios een stage in het verpleeghuis.

4.7.5 DE PRAKTIJK; GEVESTIGDE HUISARTSEN Voor gevestigde huisartsen zijn diverse cursussen te volgen. Een overzicht is te vinden op www.ikcnet.nl. Ook hier verschillen de gevolgde methoden. De moeite waard om te noemen zijn de “kaderopleiding palliatieve zorg”, het “peergroupproject” en de trial “identificatie en proactieve zorgplanning bij palliatieve patiënten.” Deze laatste is het vermelden waard vanwege de stevige academische grondslag. De eerstgenoemde cursus is

53

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN destijds ontwikkeld door het COPZ Amsterdam, de laatste twee zijn opgezet als trials waarvan de effecten gemeten zullen worden. Het peergroupproject is al geëvalueerd door huisartsen en werd als zeer vruchtbaar beschouwd. Artikelen over de resultaten op het gebied van kwaliteit van leven volgen mogelijk nog. De trial proactieve zorgplanning is net ingezet. Resultaten worden over een jaar verwacht. De aanpak van de programma’s is erg verschillend. De kaderopleiding is het meest intensief. Er wordt erg veel literatuur gebruikt, er zijn veel colleges en er is een stage een verbeterproject. Het peergroupproject heeft minder het karakter van een cursus. Het gaat om intervisie. Onder begeleiding van de consulent komen huisartsen bijeen. Zij brengen problemen uit de praktijk ter sprake en daar wordt dan gezamenlijk een oplossing voor bedacht. In Nijmegen gaat het om een training in proactieve zorgplanning. Onder begeleiding van een consulent wordt er (100)(101)(102) geoefend met het opstellen van een zorgplan. Dit wordt vervolgens in de praktijk gebracht.

4.7.6 DISCUSSIE; GEVESTIGDE HUISARTSEN In de cursus die Nijmegen ontwikkeld heeft wordt geen aandacht besteed aan communicatietechnieken en symptoombehandeling. Het gaat vooral om de manier van denken en plannen. In het AMC loopt voor huisartsen in opleiding een trial in communicatie. In dat programma worden vakinhoudelijke zaken echter niet behandeld. Het peergroup project is veelbelovend omdat huisartsen elkaars expertise kunnen gebruiken, maar proactief handelen lijkt niet expliciet geoefend te worden. De kaderopleiding is door experts ontwikkeld maar is niet opgezet als een trial. In de toekomst zullen er mogelijk minder bijscholingen nodig zijn omdat huisartsen de kennis in hun opleiding (tot basisarts of tot huisarts) reeds hebben opgedaan.

4.8 Verpleeghuisartsen 4.8.1 INLEIDING Verpleeghuisartsen komen veelvuldig in aanraking met ernstig zieke patiënten. Toch was de beroepsgroep enkele jaren geleden nog ontevreden over kennis en kunde op het gebied van palliatieve zorgverlening. Zij constateerden tekortkomingen op het gebied van pijn, symptoombehandeling, communicatieve vaardigheden, (103) multidisciplinaire samenwerking, palliatieve sedatie en intervisie. Om de lacunes op te vullen zijn bijscholingscursussen ontwikkeld en is er een plaats ingeruimd voor palliatieve zorg in de opleiding tot verpleeghuisarts.

4.8.2 DE PRAKTIJK; VERPLEEGHUISARTSEN IN OPLEIDING (110)

In het raamplan “opleiding verpleeghuisgeneeskunde” wordt palliatieve zorg als een rode draad gezien. Het is een thema dat voortdurend terug behoort te komen: in de opleidingsperioden, stages, cursorisch onderwijs en zelfstudie. Net als bij de huisartsgeneeskunde is de aio zelf verantwoordelijk voor het opstellen van een individueel opleidingsplan. De volgende competenties worden uiteindelijk getoetst:

54

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Thema Palliatieve zorg Omschrijving thema: Integrale zorg aan patiënten in de laatste levensfase, gericht op ondersteuning van de patiënt en zijn naasten, met name door het verlichten van belastende symptomen. Leerperiode: Somatiek, Psychogeriatrie, Stage (hospice, algemeen ziekenhuis afdeling oncologie, palliatieve afdeling in het verpleeghuis) Rollen van de verpleeghuisarts: Hoofd- en medebehandelaar Competentiegebieden Geoperationaliseerde competentie Medisch handelen Neemt ten aanzien van palliatieve zorg (zie bijlage 1) goed onderbouwde besluiten over diagnostische en therapeutische interventies, gebaseerd op informatie en voorkeur van de patiënt, wetenschappelijk bewijs en klinische beoordeling; Voert relevante medisch- technische verrichtingen uit; Diagnosticeert en prognosticeert somatische, psychogeriatrische en gerontopsychiatrische ziektebeelden en intercurrente aandoeningen met name gericht op zorgplanning. Communicatie Informeert en adviseert ten aanzien van diagnostiek, prognostiek en beloop; Luistert naar de patiënt en hun naasten; Bespreekt de levens- en overlijdensvisie van de patiënt waarbij een omgeving, gekenmerkt door begrip, vertrouwen, empathie en vertrouwelijkheid, gecreëerd wordt. Samenwerking Overlegt doelmatig met zorgverleners, zoals specialistische verpleegkundige en geestelijk verzorger, over de zorg voor de patiënt; Geeft vorm aan aanpassingen en veranderingen in het zorgaanbod bijvoorbeeld bij alternatieve geneeswijzen. Kennis en Wetenschap Beoordeelt medische informatie over palliatieve zorg kritisch ten behoeve van de eigen klinische oordeels- en besluitvorming; Bevordert de verbreding van en ontwikkelt wetenschappelijke vakkennis met betrekking tot palliatieve zorg door het meewerken aan gemeenschappelijke researchprojecten, kwaliteitsborging of de ontwikkeling van richtlijnen voor de beroepspraktijk. Maatschappelijk handelen Herkent en reageert op die kwesties zoals palliatieve sedatie, voeding- en vochttoediening in de laatste levensfase en euthanasie, waarbij belangenbehartiging namens patiënten, beroepen en / of de samenleving gewenst is. Organisatie Besteedt de beschikbare middelen voor de patiëntenzorg, die frequente patiëntcontacten, intensieve zorg en continue beschikbaarheid vereist, verantwoord. Professionaliteit Reflecteert op zijn handelen als verpleeghuisarts; Hanteert persoonlijke en professionele grenzen; Oefent de geneeskunde uit naar de gebruikelijke ethische en juridische normen; Handelt professioneel vanuit eigen waarden en normen; Gaat effectief om met ethische dilemma’s. Verpleeghuisgeneeskunde wordt in een drietal academische centra onderwezen: Nijmegen, Leiden en het VUMC (Amsterdam). Net als bij de huisartsgeneeskunde lijkt de aanpak van onderwijs palliatieve zorg onderling te verschillen. De informatie die we van Leiden en het VUMC hebben gekregen was echter erg summier. Van Nijmegen hebben we een uitgebreide inventarisatie gekregen. Het gaat om een uitgebreide cursus waar gedetailleerde eindtermen worden geformuleerd op het gebied van: beslissingen rond het levenseinde; houding t.a.v. lijden, sterven en dood, symptomen, psychosociale en spirituele zorg. Allerlei methoden worden

55

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN toegepast:college, casusbespreking, multidisciplinaire forumdiscussie, rollenspelen,praktijkopdrachten en erg (104)(105)(106) veel literatuur.

4.8.3 DISCUSSIE; VERPLEEGHUISARTSEN IN OPLEIDING Omdat de informatie die we van Leiden en Amsterdam hebben gekregen erg beknopt is, is vergelijking tussen de 3 centra vrijwel niet mogelijk. De cursus van Nijmegen oogt erg compleet en is rijk aan eindtermen.

4.8.4 DE PRAKTIJK; GEVESTIGDE VERPLEEGHUISARTSEN Voor bijscholing van verpleeghuisartsen zijn er diverse mogelijkheden. De aanbieders hebben uiteenlopende achtergronden. De accenten worden dus steeds anders gelegd. Enkele voorbeelden: Basisscholing palliatieve zorg van het IKA Basisscholing verpleeghuisartsen stichting leerhuizen: EKR Basiscursus stichting Elisabeth Kubler Ross Nederland Lijden en dood in de filosofie van Stichting Leerhuizen Casuistiekbespreking netwerk palliatieve zorg van het IKL Stervensbegeleiding van de Hogeschool Zuyd Faculteit Verpleegkunde Een uitgebreider overzicht met achtergronden is te vinden op www.ikcnet.nl. Verder kunnen verpleeghuisartsen net als huisartsen de kaderopleiding palliatieve zorg volgen of lid worden van het peergroupproject. Zie gevestigde huisartsen. Tot slot is er al enige tijd geleden door het toenmalige COPZ (103) Rotterdam een bijscholingscursus ontwikkeld. Er is eerst geïnventariseerd waar behoefte aan was (zie inleiding 7.1). De cursus is bovendien aangepast na feedback van de deelnemers. De cursus is nu in handen van Stichting Leerhuizen. Het gaat om palliatieve zorg in de brede zin van het woord dus kennis en kunde op het gebied van somatiek, psyche, sociale zorg en spiritualiteit. Verder komen ethiek en communicatieve vaardigheden aan bod. Behalve colleges zijn er workshops, interactieve casusbesprekingen, en communicatie (107) rollenspelen. Zie verder in de bijlage.

4.8.5 DE TOEKOMST; GEVESTIGDE VERPLEEGHUISARTSEN Als bij huisartsen.

4.8.6 DISCUSSIE; GEVESTIGDE VERPLEEGHUISARTSEN Zoals bij gevestigde huisartsen.

4.9 Medisch specialisten 4.9.1 INLEIDING In dit hoofdstuk komt de opleiding tot medisch specialist aan bod. Na de basisopleiding geneeskunde kunnen artsen in opleiding gaan tot medisch specialist, deze vervolgopleiding wordt bedoeld wanneer in dit hoofdstuk geschreven wordt over ‘opleiding’. In deze inleiding zal eerst worden verhelderd hoe en door wie de eisen voor de opleiding tot medisch specialist worden vastgesteld. Vervolgens zal aandacht besteed worden aan het moderniseren van de opleidingen door de KNMG.

56

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.1.1 KNMG en opleidingen tot medisch specialist De Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst (KNMG) is een federatie van beroepsverenigingen van artsen. In Nederland zijn er 27 erkende medische specialismen. De opleiding en (108)(109) registratie van medisch specialisten wordt in Nederland door de KNMG geregeld. De KNMG heeft drie regelgevende organen (colleges) ingesteld: het Centraal College Medische Specialismen (CCMS) het College Huisartsgeneeskunde, Verpleeghuisgeneeskunde en medische zorg voor verstandelijke gehandicapten (CHVG) het College voor Sociale Geneeskunde (CSG). Volgens de Regeling specialismen en profielen geneeskunst (kortweg ‘Regeling’ genoemd) hebben de colleges (108) onder andere de volgende taken Vaststellen van het toetsingskader specialismen Vaststellen van de opleidingseisen in een specialisme Vaststellen van de erkenningseisen van opleiders, opleidingsinrichtingen en opleidingsinstituten Vaststellen van registratieeisen Het uitvoeren van een collegebesluit en toezicht houden op de naleving van besluiten zijn taken van de registratiecommissie. De KNMG heeft drie registratiecommissies ingesteld: de Medisch Specialisten Registratie Commissie (MSRC) de Huisarts, Verpleeghuisarts en arts voor verstandelijke gehandicapten Registratie Commissie (HVRC) de Sociaal-Geneeskundigen Registratie Commissie (SGCR). Voor de opleiding tot medisch specialist zijn het college CCMS en de registratiecommissie MSRC van belang. Werkwijze colleges Het CCMS stelt de opleidingseisen per specialisme vast. Deze opleidingseisen zijn vastgelegd in besluiten, (108) namelijk het kaderbesluit en de specifieke besluiten. Het CCMS beschikt, evenals de andere colleges, over één kaderbesluit met alle voor dat college en daaronder ressorterende specialismen geldende algemene bepalingen. Aanvullingen op het kaderbesluit staan voor het CCMS in specifieke besluiten voor ieder specialisme afzonderlijk. Voordat het college een definitief besluit neemt, wordt advies ingewonnen bij het federatiebestuur van de KNMG, de betreffende beroepsvereniging en de betreffende wetenschappelijke vereniging. Een besluit kan voorts pas in werking treden na instemming van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Wanneer de Minister met het besluit heeft ingestemd, wordt het besluit gepubliceerd in de Staatscourant en het Medisch Contact. De KNMG-registratiecommissie MSRC zorgt voor de uitvoering en houdt toezicht op de naleving van de opleidingseisen die zijn opgesteld door het CCMS. De wetenschappelijke verenigingen bepalen de inhoud van de vervolgopleidingen door het opstellen van opleidingsplannen. Deze opleidingsplannen moeten overeenstemmen met de CCMS-besluiten en goedgekeurd worden door het CCMS. Hoewel in de landelijke opleidingsplannen de inhoud en structuur van de opleidingen zijn geregeld, zijn er binnen de specialismen verschillen hoe de lokale opleidingsinrichtingen de opleiding (109) vormgeven. De opleidingen vinden vaak, maar niet perse plaats in de universitaire medische centra (UMC’s). De erkende opleidingen leiden tot een officiële registratie en de bevoegdheid om het beroep zelfstandig uit te oefenen.

57

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.1.2 Het nieuwe opleiden De KNMG is momenteel bezig met het moderniseren van de opleidingen tot medisch specialist. Het is de bedoeling dat artsen in opleiding tot specialist (aios) in de toekomst meer competentiegericht opgeleid zullen worden. Het kaderbesluit en de specifieke besluiten per specialisme worden momenteel door het CCMS herschreven en zullen formeel eind 2009 in werking treden. De wetenschappelijke verenigingen zijn bezig om de opleidingsplannen te moderniseren. Dit gebeurt door het consilium van een wetenschappelijke vereniging, dat bestaat uit een aantal vooraanstaande opleiders. Het is de bedoeling dat vanaf 2010 elk specialisme zijn aios volgens een nieuw opleidingsplan gaat opleiden. Ongeveer de helft van de wetenschappelijke verenigingen (108) heeft het nieuwe opleidingsplan inmiddels gepubliceerd en werkt aan de implementatie ervan. Ook in het nieuwe opleiden is er ruimte voor de opleiders om de opleiding op lokaal niveau in te vullen en te organiseren. In deze onderwijsinventarisatie is voor zover mogelijk gebruik gemaakt van de nieuwe opleidingsplannen.

58

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Figuur 1: globaal overzicht van betrokkenen bij het vaststellen en vastleggen van de opleidingseisen voor medisch specialisten.

KNMG

Wetenschappelijke verenigingen

Concilium

CCMS

Kaderbesluit + 27 Specifieke besluiten (Opleidingseisen)

Opleidingsplannen Moeten overeenstemmen met

Opleidingsinrichtingen

59

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.2 Methoden Voor de opleidingen tot medisch specialist zijn in eerste instantie de CCMS-besluiten van alle 27 in Nederland erkende specialismen gescreend op het noemen van palliatieve zorg (bijlage II). Vervolgens is door middel van consensus in de onderzoeksgroep een selectie gemaakt van specialismen waarin palliatieve zorg niet in de opleidingseisen werd genoemd, maar waarvan de verwachting was dat palliatieve zorg wel belangrijk zou zijn. De keuze is bepaald tot 16 specialismen, namelijk anesthesiologie; cardiologie; heelkunde; interne geneeskunde; kindergeneeskunde; klinische geriatrie; keel-neus-oorheelkunde; longziekten en tuberculose; maag-darm-leverziekten; neurochirurgie; neurologie; obstetrie en gynaecologie; orthopedie; psychiatrie; radiotherapie; urologie. Via de websites van de landelijke verenigingen is per specialisme gezocht naar de opleiders. Wanneer op de websites geen informatie werd gevonden, is gezocht via de website www.indekliniek.nl. Vervolgens is aan 194 opleiders, variërend van 4 tot 29 opleiders per specialisme, begin december 2008 een e-mail gestuurd om het huidige en eventueel toekomstige onderwijs in hun opleidingsziekenhuis te inventariseren. Eind januari 2009 is een reminder e-mail gestuurd naar die opleiders waarvan nog geen reactie was ontvangen. Reacties tot en met eind februari 2009 zijn meegenomen in deze onderwijsinventarisatie. Op de website van de KNMG zijn de inmiddels door het CCMS goedgekeurde opleidingsplannen gepubliceerd. (108) Via het kopje ‘het nieuwe opleiden’ zijn opleidingsplannen per specialisme te raadplegen. Indien online beschikbaar is voor deze onderwijsinventarisatie gebruik gemaakt van de nieuwe opleidingsplannen, anders zijn voor zover mogelijk de verouderde opleidingsplannen gebruikt (voor overzicht zie bijlage III). In de opleidingsplannen is gezocht met zoektermen gelieerd aan palliatieve zorg.

4.9.3 RESULTATEN; DE PRAKTIJK. WELKE COMPETENTIES MET BETREKKING TOT PALLIATIEVE ZORG ZIJN BESCHREVEN IN DE EINDTERMEN VAN DE RELEVANTE MEDISCHE SPECIALISMEN? Het CCMS heeft in 2004 de algemene eisen voor de opleiding, registratie en herregistratie van medisch specialismen vastgesteld in het kaderbesluit en in specifieke besluiten per specialisme. In het kaderbesluit wordt niets genoemd over palliatieve zorg. In de specifieke besluiten van het CCMS wordt bij drie specialismen het onderwerp ‘palliatieve zorg’ genoemd in de eindtermen. Dit zijn de specialismen klinische geriatrie, obstetrie en gynaecologie en radiotherapie. Daarnaast wordt palliatieve zorg als aandachtsgebied genoemd bij het specialisme interne geneeskunde. Hieronder volgt een korte bespreking van de genoemde eindtermen en het aandachtsgebied.

4.9.3.1 Klinische geriatrie Bij de eindtermen wordt in hoofdstuk 2 (‘kennis van de klinische geriatrie en de relevante ziektebeelden’) specifieke kennis gevraagd van bijzondere omstandigheden waaronder de belangrijkste gezondheidsproblemen zichtbaar kunnen worden of extra aandacht behoeven. Eén van deze omstandigheden is een palliatieve situatie. Specifieke kennis is noodzakelijk voor adequate toepassing van de klinisch geriatrische kennis. Hier wordt gedoeld op de specifieke kennis in geval van onder andere palliatieve en terminale begeleiding.

4.9.3.2 Obstetrie en gynaecologie Binnen de eindterm ‘reanimatie en niet reanimeer beleid’ is een eis dat de aios een palliatieve medicamenteuze behandeling kan organiseren. De eindterm ‘oncologie’ van het besluit vraagt om kennis van palliatie en pijnbestrijding.

60

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.3.3 Radiotherapie De eindterm ‘algemene klinische oncologie’ is opgedeeld in meerdere eindtermen met leerdoelen waarbij palliatieve zorg een rol speelt. De eerste ‘deeleindterm’ gaat in op algemene principes van de verschillende behandelingsmodaliteiten. Hierbij is een leerdoel dat de aios kennis verwerft omtrent de toepassingsmogelijkheden van de verschillende behandelingsmethoden bij recidieven en/of metastasen, zowel in curatieve als in palliatieve zin. Ook moet de aios leren begrijpen op welke wijze een zinvolle en adequate follow-up uitgevoerd kan worden. Deze follow-up moet onder andere gericht zijn op het vroegtijdig opsporen van recidieven en/of metastasen en het maken van een inschatting welke curatieve/palliatieve behandelingen hiervoor mogelijk zijn én op welk tijdstip deze behandelingen dienen aan te vangen. De tweede deeleindterm beschrijft algemene behandelingsprincipes van locoregionale recidieven en/of metastasen op afstand van de verschillende tumoren. Een leerdoel voor de aios hierbij is het verkrijgen van inzicht in hoeverre de belasting van deze behandelingen opweegt tegen het palliatieve effect en de duur van het effect in relatie tot de omstandigheden van de patiënt en de levensverwachting. Een ander leerdoel binnen deze deeleindterm is het opstellen van een voor de patiënt zinvol palliatief behandelplan.

4.9.3.4 Interne geneeskunde Palliatieve zorg is geen specifieke eindterm binnen de opleiding tot internist. Wel wordt palliatieve zorg genoemd bij twee aandachtsgebieden, namelijk ‘oncologie’ en ‘ouderengeneeskunde’. De internist dient te beschikken over kennis van palliatieve en terminale zorg op het gebied van de oncologie, namelijk over pathofysiologie, klinische presentatie, diagnostiek, therapie, preventie en voortgezette begeleiding. Bij het aandachtsgebied ouderengeneeskunde wordt genoemd dat bijzondere kennis van de palliatieve geneeskunde noodzakelijk is.

4.9.3.5 Overig medische specialismen In de overige eisen per medisch specialisme wordt de palliatieve zorg niet genoemd. Gezien de populatie patiënten die door de betreffende beroepsgroepen behandeld wordt, is aandacht voor palliatieve zorg in de opleiding tot specialist soms wel te verwachten. Daarom zijn meerdere opleidingsklinieken aangeschreven om te inventariseren of er in de opleiding tot een bepaald specialisme aandacht wordt besteed aan palliatieve zorg. Zoals bij ‘methoden’ genoemd heeft consensus in de onderzoeksgroep geleid tot de keuze van 16 van de 27 verschillende medische specialismen waar in dit onderzoek aandacht aan zal worden besteed (waaronder de vier bovengenoemde specialismen). Het huidige onderwijs op het gebied van palliatieve zorg binnen deze specialismen wordt besproken in de volgende onderzoeksvraag.

4.9.4 RESULTATEN; DE PRAKTIJK. WELK ONDERWIJS WORDT AANGEBODEN OM DE BENODIGDE KENNIS, ATTITUDES EN VAARDIGHEDEN TE LEREN? Uit de mondelinge en schriftelijke reacties die zijn gekomen op de e-mail ter inventarisatie van het onderwijs zal hieronder een globaal overzicht worden geschetst van het huidige onderwijs per specialisme. Voor ieder medisch specialisme zal de vraag afzonderlijk worden beantwoord. De respons is 42,3%, 82 van de 194 opleiders hebben gereageerd. 4.9.4.1 Anesthesiologie Vier van de tien aangeschreven opleiders hebben gereageerd (4x academisch ziekenhuis). De aandacht die binnen de opleiding tot anesthesioloog wordt besteed aan palliatieve zorg verschilt per opleidingsziekenhuis. Twee van de respondenten geven aan dat aios anesthesiologie een stage doen van drie maanden, waarbij de nadruk ligt op oncologische pijn en palliatieve zorg. Eén respondent geeft aan dat de aios dan alle nieuwe

61

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN patiënten zien en deelnemen aan de multidisciplinaire grote visite, waarin naast een anesthesioloog ook een neuroloog, internist en oncoloog participeren. Eén van de respondenten noemt dat er in zijn ziekenhuis sinds enkele jaren de opleiding ‘pijn en palliatieve zorg’ wordt gegeven voor aios van verschillende disciplines, waaronder anesthesiologie. De cursus is opgezet vanuit het Pijn Kennis Centrum, wordt 2 keer per jaar gegeven en aios wordt sterk aangeraden deze cursus te volgen. Eénmaal wordt genoemd dat aios anesthesiologie deelnemen aan het consultteam palliatieve zorg. En één van de respondenten benoemt dat er in het onderwijs aan aios anesthesiologie specifiek aandacht wordt besteed aan palliatieve zorg, waarbij scholing ten aanzien van palliatieve sedatie genoemd wordt.

4.9.4.2 Cardiologie Vier van de dertien aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (Twee onbezorgbaar/afwezig). (3x academisch ziekenhuis; 1x algemeen ziekenhuis). Eén maal: geen tijd om vragen te beantwoorden De respondenten geven aan dat in de opleiding tot cardioloog niet of nauwelijks aandacht wordt besteed aan palliatieve zorg. In de praktijk is er een pragmatisch beleid, met name in de setting van eindstadium hartfalen. Het beleid wordt in overleg met patiënt, huisarts en/of anesthesioloog bepaald.

4.9.4.3 Heelkunde Zes van de negen aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (Een onbezorgbaar/afwezig). (4x academisch ziekenhuis; 2x algemeen ziekenhuis). Eén maal: Geen antwoord op vragen. De respondenten geven wisselende antwoorden over de aandacht die in de opleiding tot chirurg binnen hun opleidingsziekenhuizen wordt besteed aan palliatieve zorg. Eén opleider noemt dat er geen structurele aandacht is voor palliatieve zorg. Eén opleider noemt dat er zeker aandacht wordt geschonken aan palliatieve zorg, maar geeft niet aan hoe dit momenteel geregeld is. In een ander ziekenhuis wordt het onderwijs in palliatieve zorg vormgegeven in discipline overstijgend onderwijs, wat ter plaatse betekent dat er één of twee keer per jaar een onderwijsuur of een workshop aan palliatieve zorg wordt besteed. Eén van de respondenten beschrijft dat er in hun academisch ziekenhuis op diverse manieren aandacht wordt geschonken aan palliatieve zorg. Het is grotendeels verweven in het complete onderwijsprogramma en patiëntenbesprekingen. In het verplichte cursorisch onderwijs worden één keer per week alle in dat ziekenhuis behandelde tumoren besproken, waarbij palliatie ook veelvuldig aan bod komt. Tevens wordt er vanuit de afdeling anesthesiologie onderwijs gegeven over pijnbestrijding en vanuit de afdeling medische psychologie een tweedaagse cursus in communicatieve vaardigheden. Verder zijn er de mogelijkheden tot een keuzestage in een categoraal ziekenhuis en een differentiatie in de oncologische chirurgie.

4.9.4.4 Interne geneeskunde Vijf van de negen aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (5x academisch ziekenhuis).Eén maal: geen tijd om vragen te beantwoorden. Er is nogal wat diversiteit in de antwoorden die gegeven zijn over de aandacht die in de opleidingsziekenhuizen wordt besteed aan onderwijs in palliatieve zorg binnen de opleiding tot internist. Eén respondent geeft aan dat in zijn ziekenhuis palliatieve zorg structureel aandacht krijgt in het onderwijs binnen de opleiding interne geneeskunde. Er wordt jaarlijks een multidisciplinaire klinische bespreking aan palliatieve zorg gewijd, om de praktijk van de palliatieve zorg inzichtelijk te maken. Een andere respondent geeft aan dat onderwijs in palliatieve zorg geen structurele aandacht krijgt, maar incidenteel aan de orde komt in casuïstiek of in een gerichte voordracht (bijvoorbeeld over palliatieve sedatie). Tevens wordt in zijn ziekenhuis voor alle artsen en verpleegkundigen twee keer per jaar een symposium georganiseerd over beslissingen rond het levenseinde. In de praktijk wordt ondersteuning aan arts-

62

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN assistenten geboden door het consultatieteam ‘pijn en palliatieve zorg’ en is er een behandelprotocol voor palliatieve sedatie. Deze respondent geeft aan dat er voor aios interne geneeskunde die in opleiding zijn tot oncoloog wel structureel aandacht is voor palliatieve zorg, namelijk 1 keer per 2 jaar in het scholingsprogramma en in een stage van vier maanden op de unit voor palliatieve zorg en symptoomcontrole. Een derde respondent geeft aan dat een week per jaar op het ochtendrapport van de interne geneeskunde onderwijs in palliatieve zorg wordt gegeven. Verder is er in het kader van regionaal onderwijs voor aios interne geneeskunde in het 3e en 4e jaar een dag onderwijs in palliatieve zorg. De vierde respondent geeft aan dat men zich in zijn ziekenhuis houdt aan de leerdoelen voor de stage oncologie voor aios interne geneeskunde, waarbij palliatieve zorg omschreven staat. Ook in het regionale onderwijs in deze regio is er binnen het onderwijs oncologie ruimte voor palliatieve zorg, maar komt palliatieve zorg niet elke keer aan de orde (per keer wordt een keuze gemaakt voor één of twee onderwerpen).

4.9.4.5 Keel- neus- oorheelkunde (KNO) Vier van de acht aangeschreven opleiders hebben gereageerd (4x academisch).Drie van de vier respondenten antwoorden dat er geen structureel onderwijs over palliatieve zorg is opgenomen in de huidige opleiding tot KNO-arts, maar dat vooral door de praktijkstages ervaring wordt opgedaan in de palliatieve zorg. Twee respondenten geven aan dat palliatieve zorg naar voren komt in de zaalstage en in diensten, waarbij de assistent regelmatig contact heeft met het palliatief team van het ziekenhuis. Een andere respondent noemt dat palliatieve zorg dagelijks aan de orde komt tijdens de zaalstage en tijdens de stage hoofdhalsoncologie, maar met name door de praktijk en niet via ingeroosterd onderwijs. Een derde respondent benoemt dat er enig niet structureel onderwijs bestaat op het gebied van palliatieve zorg in het kader van de hoofd-halsoncologie. De vierde respondent beschrijft dat het cyclisch onderwijsprogramma voor aios in zijn ziekenhuis recent is aangepast, zodat er ook aandacht aan palliatieve zorg besteed zal worden. In zijn ziekenhuis wordt de aanwezigheid van aios gestimuleerd bij de klinische besprekingen door de hoogleraar Pijnbestrijding & Palliatieve Zorg en recent bij een symposium ‘palliatieve sedatie’.

4.9.4.6 Kindergeneeskunde Negen van de 29 aangeschreven opleiders hebben gereageerd (Twee onbezorgbaar/afwezig) (2x academisch; 7x algemeen). De respondenten geven allen aan dat palliatieve zorg geen deel uitmaakt van het cursorisch onderwijs in de opleiding tot kinderarts. Er is voornamelijk incidenteel, patiëntgebonden onderwijs. Twee respondenten geven aan dat het academisch ziekenhuis hun algemeen ziekenhuis begeleidt, die enkele keer dat kinderen op de algemene kinderafdeling palliatieve zorg nodig hebben. Drie respondenten geven aan dat pijnbestrijding wel een prominente plaats heeft in de opleiding tot kinderarts. In één academisch ziekenhuis krijgt elke nieuwe assistent een introductie door het kinderpijnteam. Tevens vormt de pijnbestrijding een vast onderdeel van de cyclus cursorisch onderwijs in dit ziekenhuis, waarin de medisch ethische aspecten van zorg en (staken van) behandeling aan het levenseinde aan bod komen. Een respondent van een algemeen ziekenhuis noemt dat pijnbestrijding bij kinderen in het algemeen uitgebreide aandacht krijgt, maar dat er geen specifieke aandacht is voor pijnbestrijding binnen de palliatieve zorg of palliatieve zorg anderszins. Een derde respondent geeft aan dat, in het kader van overlijden en pijnbestrijding, op de afdeling neonatologie bij patiëntenbesprekingen aandacht wordt besteed aan palliatieve zorg.

4.9.4.7 Klinische geriatrie Twee van de vier aangeschreven opleiders hebben gereageerd (1x academisch; 1x algemeen). Beide respondenten geven aan dat er in de opleiding tot klinisch geriater aandacht is voor palliatieve zorg. De ene respondent beschrijft dat er in zijn ziekenhuis een commissie palliatieve zorg is, die ziekenhuisbrede aandacht

63

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN heeft voor het zorgpad stervensfase. Verder is er in zijn ziekenhuis aandacht voor pijn bij ouderen, bijvoorbeeld door een voor aios verplichte refereeravond, om tot een afdelingsprotocol te kunnen komen. De andere opleider verwijst naar het opleidingsplan klinische geriatrie, waar doelen in staan die gericht zijn op palliatieve zorg voor de oudere. Hij geeft aan dat deze doelen in zijn ziekenhuis bereikt worden door zowel praktijk als door cursorisch leren, maar wordt hierbij niet concreet. Verder is er de mogelijkheid tot het doen van een keuzestage palliatieve zorg in een hospice.

4.9.4.8 Longziekten en tuberculose Vier van de zestien aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (Eén onbezorgbaar/afwezig). (1x academisch; 3x algemeen). Alle opleiders reageren dat er geen apart benoemd, gestructureerd onderwijs over palliatieve zorg is binnen de opleiding tot longarts. Palliatie is binnen de longgeneeskunde wel belangrijk, bijvoorbeeld bij eindstadium longlijden als COPD en bij terminaal stadium longkanker. Eén opleider noemt dat er geïntegreerde aandacht voor palliatieve zorg is binnen de opleiding tot longarts. Een andere opleider noemt ook COPD en longkanker waarbij palliatieve zorg aandacht krijgt, in patiëntenbesprekingen, refereren, regionaal clusteronderwijs (longoncologie) en het lokale discipline overstijgend onderwijs. De twee andere respondenten noemen de stage longoncologie waarin palliatieve zorg (o.a. vanuit landelijke richtlijnen) aandacht krijgt, en in het ziekenhuis van één van deze twee respondenten wonen de aios de tweewekelijkse besprekingen van het interdisciplinaire bespreking van het palliatief team bij. Er worden door de respondenten nog andere momenten genoemd waarop palliatieve zorg aan de orde komt. Er kan een ‘clinic palliatieve zorg’ gevolgd worden in Engeland, georganiseerd door de industrie. In één ziekenhuis is er jaarlijks een communicatietraining betreffende het slecht nieuws gesprek en gesprekken in de terminale fase.

4.9.4.9 Maag- darm- leverziekten (MDL) Vijf van de tien aangeschreven opleiders hebben gereageerd (4x academisch; 1x algemeen). Eén maal: geen tijd om vragen te beantwoorden. In de ziekenhuizen van de respondenten verschilt de aandacht die besteed wordt aan palliatieve zorg binnen de opleiding tot MDL-arts nogal. Twee respondenten noemen dat palliatieve zorg momenteel formeel geen item is waar in de opleiding extra aandacht aan wordt besteed. Een andere respondent beschrijft dat er binnen de opleiding samen met de interne geneeskunde aandacht is voor het onderwerp ‘palliatieve zorg’. In zijn ziekenhuis functioneert een palliatief team, waardoor in de praktijk aandacht kan worden besteed en ervaring opgedaan worden in palliatieve zorg. Een vierde respondent geeft aan dat bij ieder MDL-onderwijsthema zit een stukje palliatieve zorg ingebouwd. Het is de bedoeling dat er via lokale onderwijsprogramma’s aandacht is voor pijn en palliatieve sedatie en dat er via jaarlijks landelijk onderwijs aandacht is voor palliatieve zorg als dit onderwijs over oncologie gaat. Verder is het mogelijk om binnen het aandachtsgebied oncologie een stage te doen op de palliatieve unit van een categoraal ziekenhuis, waar onder andere via multidisciplinaire overleggen aandacht is voor palliatieve zorg.

4.9.4.10 Neurochirurgie Vier van de acht aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (Twee onbezorgbaar/afwezig). (4x academisch). De respondenten reageren dat er in de opleiding tot neurochirurg niets formeel geregeld is over palliatieve zorg. De meeste respondenten geven aan dat het in de praktijk wel van belang is. In één ziekenhuis komt dit tot uiting komt door het regelmatig (1-2x/jaar) refereren door een aios voor de hele opleidingsgroep. Twee andere respondenten benoemen de samenwerking met het palliatief team en een derde respondent geeft aan dat het merendeel van de palliatieve patiënten weer wordt overgeplaatst naar de neuroloog.

64

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.4.11 Neurologie Zes van de twaalf aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (Eén onbezorgbaar/afwezig). (3x academisch; 3x algemeen). Nb: 1x ziekenhuis van respondent is wel een STZ opleidingsziekenhuis, maar (nog) geen assistenten neurologie in opleiding. Binnen de opleiding tot neuroloog wordt in de opleidingsziekenhuizen op verschillende manieren aandacht besteed aan palliatieve zorg. In één academisch ziekenhuis zijn er verplichte gesprekstrainingen (o.a. over staken van behandeling/infauste prognose), is er cursorisch onderwijs over neuro-oncologie en is er een protocol ‘palliatieve sedatie bij terminale patiënten’. Een ander academisch ziekenhuis besteed op een aantal manieren aandacht aan palliatieve zorg. Alle aios neurologie doen een stage van vier maanden op de afdeling neuro-oncologie van een categoraal ziekenhuis, inclusief dagelijkse patiëntenbesprekingen, het verrichten van pijnconsulten en een cyclus oncologie-onderwijs, waarbij pijn en palliatieve zorg één van de onderwerpen is. Hiernaast is er tijdens de opleiding tot neuroloog in de hoofdlocatie van dit ziekenhuis een cyclus neurologie-onderwijs, waarbij pijnbestrijding onder andere bij oncologische patiënten, één van de onderwerpen is. Verder doen de aios neurologie, ook op de hoofdlocatie van dit ziekenhuis, consulten bij oncologische patiënten in de palliatieve fase, waarin zij begeleid worden door een staflid met aandachtsgebied pijn. Eén van de algemene ziekenhuizen heeft maandelijks een pijnbespreking waarbij palliatie aan bod komt, maar wisselend door assistenten wordt bezocht. De aios uit dit ziekenhuis doen een stage van een half jaar in een categoraal ziekenhuis. Verder noemt deze opleider dat er in de dagelijkse praktijk vanzelf veel aandacht voor dit onderwerp is. Twee andere respondenten geven aan dat er binnen het discipline overstijgend onderwijs aandacht is voor palliatieve zorg, bijvoorbeeld over het stervensproces. Een respondent noemt dat er in zijn ziekenhuis een palliatief advies team is en daarnaast nog een werkgroep ‘palliatieve zorg’ op de afdeling neurologie (bestaande uit een geestelijk verzorger, een neuroloog en een anios neurologie).

4.9.4.12 Obstetrie en gynaecologie Zes van de negen aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (Eén onbezorgbaar/afwezig). (5x academisch; 1x algemeen). Er wordt nauwelijks tot geen structureel theoretisch onderwijs over palliatieve zorg gegeven binnen de opleiding tot gynaecoloog. Vier respondenten geven aan dat palliatieve zorg en de zorg voor terminaal zieke patiënten aan bod komen tijdens de stage gynaecologische oncologie, waarbij onderwijs op meerdere manieren plaatsvindt. Door twee respondenten wordt de mogelijkheid tot een differentiatie of extra verdieping in de oncologie genoemd, waarin palliatieve zorg wel aan de orde komt, maar nog niet structureel is ingebouwd. Er wordt incidenteel landelijk cursorisch onderwijs verzorgd in palliatie en verwante aandachtsgebieden.

4.9.4.13 Orthopedie Zeven van de achttien aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (Eén onbezorgbaar/afwezig). (2x academisch; 5x algemeen). Volgens alle respondenten is er in de opleiding tot orthopeed weinig tot geen aandacht voor onderwijs in palliatieve zorg. Er zijn nauwelijks patiënten waarbij palliatieve zorg geïndiceerd is, waarvan orthopeden de hoofdbehandelaar zijn. Orthopeden krijgen met name bij pathologische fracturen met palliatieve zorg te maken en patiënten worden na stabilisatie bijna altijd overgenomen of mee behandeld door een radiotherapeut, oncoloog, geriater of internist.

4.9.4.14 Psychiatrie Vijf van de veertien aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (Eén onbezorgbaar/afwezig). (4x academisch; 1x algemeen). Binnen de opleiding tot psychiater komt palliatieve zorg niet structureel aan de orde. Eén respondent noemt de mogelijkheid tot het doen van een keuzestage consultatieve psychiatrie, waarbij palliatieve zorg incidenteel aan de orde komt wanneer er sprake is van psychopathologie bij palliatieve

65

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN patiënten. Een andere respondent beschrijft dat er in zijn ziekenhuis met enige regelmaat aspecten rond het thema dood, sterven, rouw en soms delirium worden besproken.

4.9.4.15 Radiotherapie Acht van de dertien aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (5x academisch; 3x algemeen). Alle respondenten noemen dat er binnen de opleiding tot radiotherapeut veel aandacht is voor palliatie, zowel in het theoretisch onderwijs als in de dagelijkse praktijk. Circa 50% van de indicaties binnen radiotherapie zijn palliatief. Vier respondenten noemen het jaarlijkse landelijke onderwijs, waarbij 1 keer per 5 jaar een onderwijsdag geheel aan het onderwerp palliatie wordt gewijd. Twee respondenten geven aan dat palliatie binnen het wekelijkse onderwijs aan aios aan bod kan komen, een paar keer per jaar staat dit onderwijs speciaal in het teken van palliatieve zorg, waarbij de inhoud zeer divers kan zijn. Eén respondent uit een algemeen ziekenhuis noemt dat er in het academisch ziekenhuis de cursus ‘pijn en palliatie’ wordt gegeven Eén respondent geeft aan dat aios radiotherapie in zijn ziekenhuis tijdens de hele opleiding diensten en een stage doen op de verpleegafdeling radiotherapie. Een andere respondent noemt dat de arts-assistent betrokken wordt bij het tweewekelijkse multidisciplinair overleg over pijnbestrijding en palliatie bij oncologische patiënten. Hierin komt een breed spectrum van onderwerpen aan bod, van euthanasie tot eenmalige bestraling. Deze opleider geeft aan een patiënt wordt voor- en nabesproken door arts-assistent en supervisor. Eén respondent noemt het bijwonen van besprekingen van het palliatieve team en een andere respondent geeft aan dat palliatie aan de orde komt bij alle specifieke tumorwerkgroepen. De laatste respondent geeft aan dat er in zijn ziekenhuis wekelijks wordt gerefereerd over ‘moeilijke’ patiënten of problemen, waarbij palliatieve casussen aan de orde kunnen komen. Verder is er in zijn ziekenhuis jaarlijks terugkerend onderwijs over (chronische) pijnbestrijding en wordt er om de 2 tot 3 maanden door het expertisecentrum palliatieve zorg (EPZ)een lezing georganiseerd. Ten slotte noemt hij dat de aios radiotherapie een stage van een half jaar doen op een interne oncologische afdeling, waar ruim aandacht aan andere, eerder klinische aspecten van palliatieve zorg dient te worden besteed.

4.9.4.16 Urologie Drie van de twaalf aangeschreven opleiders hebben gereageerd. (Eén onbezorgbaar/afwezig). (2x academisch; 1x algemeen). De respondenten noemen alle drie dat er geen gericht theoretisch onderwijs over palliatieve zorg wordt gegeven aan aios urologie. Eén respondent noemt dat er in het gestructureerde theoretisch onderwijs wel momenten zijn dat de palliatieve zorg aandacht krijgt, maar dat het niet prominent aan de orde komt. In zijn ziekenhuis wordt nauw samengewerkt met het pijnteam als dat noodzakelijk is. Een andere respondent geeft aan dat er veel oudere patiënten worden behandeld op de afdeling urologie in zijn algemene ziekenhuis en dat contact wordt gezocht met de consulent palliatieve zorg wanneer palliatieve zorg ter sprake komt. De assistenten in dit ziekenhuis hebben in het kader van grensoverschrijvend onderwijs een college over palliatieve zorg en pijnbestrijding gehad.

4.9.5 RESULTATEN; DE PRAKTIJK. WAT ONTBREEKT ER AAN GEVRAAGDE COMPETENTIES EN/OF AANGEBODEN ONDERWIJS? 4.9.5.1 Anesthesiologie Er wordt in de reacties niet genoemd dat men vindt dat er iets ontbreekt in het aangeboden onderwijs.

66

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.5.2 Cardiologie De respondenten geven wisselende reacties. Eén van hen kan moeilijk inschatten of er behoefte bestaat aan meer aandacht voor palliatieve zorg tijdens de opleiding tot cardioloog. Er wordt aangegeven dat cardiologen niet direct betrokken zijn bij palliatieve zorg. Een andere opleider heeft niet het idee dat er een grote behoefte is bij de aios cardiologie om meer opleidingstijd aan palliatieve zorg te besteden. Deze respondent geeft aan dat hij het idee heeft dat dit niet iets is waar heel veel specifieke scholing of training voor nodig is. Een andere respondent vraagt zich af wat de voordelen zijn boven de huidige praktijk, waarin het een en ander zo nodig in goed overleg met de anesthesioloog geregeld wordt.

4.9.5.3 Heelkunde Er wordt in de reacties niet genoemd dat men vindt dat er iets ontbreekt in het aangeboden onderwijs.

4.9.5.4 Interne geneeskunde Over het algemeen wordt er in de reacties niet genoemd dat men vindt dat er iets ontbreekt in het aangeboden onderwijs. Eén van de respondenten geeft aan dat een veel gehoord argument voor het ontbreken van structureel onderwijs in palliatieve zorg aan aios interne geneeskunde is dat er te veel onderwerpen zijn die besproken moeten worden.

4.9.5.5 Keel- neus- oorheelkunde (KNO) Drie van de vier respondenten noemen dat er geen structureel onderwijs in palliatieve zorg wordt aangeboden aan de aios KNO, waarbij één opleider als reden aangeeft dat er door KNO-artsen slechts zelden patiënten in algemene ziekenhuizen behandeld worden die palliatieve zorg nodig hebben.

4.9.5.6 Kindergeneeskunde De meningen van de respondenten verschillen over de vraag wat er ontbreekt aan gevraagde competenties en/of onderwijs. Over het algemeen wordt er niet genoemd dat men vindt dat onderwijs in de palliatieve zorg ontbreekt, omdat aios kindergeneeskunde er relatief weinig mee worden geconfronteerd. Indien palliatieve zorg wel aan de orde is, worden aios begeleid door middel van patiëntenbesprekingen en zoals genoemd is er voor een algemeen ziekenhuis vaak begeleiding vanuit een academisch centrum. Er zijn enkele reacties waarin wel genoemd wordt dat men vindt dat er iets ontbreekt in het aangeboden onderwijs. Eén respondent geeft aan dat palliatieve zorg (o.a. terminale sedatie) nog explicieter in het curriculum zou kunnen komen. Een andere respondent geeft aan dat palliatieve zorg zeker deel uit moet gaan maken van het cursorisch onderwijs. Een derde respondent noemt het belang van kennis over palliatieve zorg, omdat de hele patiënt behandeld moet worden.

4.9.5.7 Klinische geriatrie In beide reacties wordt niet genoemd dat men vindt dat er iets ontbreekt in het aangeboden onderwijs.

4.9.5.8 Longziekten en tuberculose Alle respondenten noemen dat gestructureerd onderwijs ontbreekt in de opleiding tot longarts. Eén respondent voegt hieraan toe dat een landelijke richtlijn voor palliatieve zorg bij terminale COPD-patiënten ontbreekt.

67

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.5.9 Maag- darm- leverziekten (MDL) Er wordt in de reacties niet genoemd dat er iets ontbreekt in het aangeboden onderwijs. Eén van de opleiders geeft aan dat de maligniteiten vaak door de oncoloog worden behandeld en dat MDLartsen zich bezig houden met aandoeningen waarbij de levensverwachting van patiënten niet in belangrijke mate in het geding is, waardoor palliatieve zorg momenteel niet zo veel aandacht heeft binnen het specialisme MDL.

4.9.5.10 Neurochirurgie Er wordt in de reacties niet genoemd dat men vindt dat er iets ontbreekt in het aangeboden onderwijs, omdat ondanks dat er voor palliatieve zorg niets formeel geregeld is, er in de praktijk wel aandacht voor is. Eén opleider geeft aan dat volgens hem de ‘exposure’ aan palliatieve zorg groot genoeg is en dat per huis onderwijsprojecten vanuit de teams palliatieve zorg voldoende aandacht vragen om de assistenten op de hoogte te brengen en te houden van de mogelijkheden van palliatieve zorg.

4.9.5.11 Neurologie Over het algemeen wordt in de reacties niet genoemd dat men vindt dat er iets ontbreekt in het onderwijs over palliatieve zorg binnen de opleiding tot neuroloog. Eén respondent noemt dat er geen specifieke eindtermen zijn t.a.v. onderwijs in de palliatieve zorg voor aios neurologie. Deze respondent noemt dat het goed zou zijn als voor elk specialisme wat te maken heeft met palliatieve zorg zulke eindtermen gedefinieerd zouden worden, om een minimale standaard palliatieve zorg te garanderen in elk Nederlands ziekenhuis.

4.9.5.12 Obstetrie en gynaecologie In verschillende reacties wordt genoemd dat er theoretisch onderwijs ontbreekt. Terwijl één respondent aangeeft dat het noodzakelijk is het onderwijs in palliatieve zorg uit te bouwen, noemt een andere respondent dat er volgens hem wel voldoende medische competentie wordt ontwikkeld op het gebied van palliatieve zorg.

4.9.5.13 Orthopedie De respondenten geven niet aan dat er iets ontbreekt in het aangeboden onderwijs. Orthopeden hebben relatief zelden met terminale patiënten te maken. Eén respondent geeft aan dat hij het daarom beter vindt om behalve kennisname van algemene principes de zorg over te laten aan ervaren specialisten. Een andere respondent geeft aan dat de aios orthopedie al vaak weg moeten voor cursussen die verplicht zijn voor de opleiding en dat er geen extra ruimte is voor een cursus palliatieve zorg. Volgens een andere respondent is er geen behoefte aan onderwijs over palliatieve zorg binnen de opleiding tot orthopeed.

4.9.5.14 Psychiatrie Geen van de respondenten benoemt dat hij vindt dat er iets ontbreekt in het aangeboden onderwijs. Drie respondenten geven hierbij aan dat een reden kan zijn dat in zijn algemeenheid psychiaters zelden bij palliatieve zorg worden betrokken, tenzij er psychopathologie aan de orde is.

4.9.5.15 Radiotherapie Over het algemeen wordt er niet genoemd dat men vindt dat er iets ontbreekt in het aangeboden onderwijs. Twee respondenten benoemen specifiek dat zij de aandacht die binnen het onderwijs aan palliatieve zorg wordt besteed voldoende vinden.

68

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN In één reactie wordt genoemd dat er kennis ontbreekt over de specifieke gang van zaken binnen het verpleeghuis.

4.9.5.16 Urologie Twee van de drie respondenten geven aan dat er behoefte is aan meer gericht onderwijs in palliatieve zorg.

4.9.6 RESULTATEN; DE TOEKOMST In de inventarisatie is gevraagd naar eventuele toekomstplannen ter verandering van het onderwijs op het gebied van palliatieve zorg aan aios. Enkele respondenten noemen de nieuwe opleidingsplannen en verder worden lokale, regionale en landelijke initiatieven genoemd. In deze paragraaf zal een onderscheid worden gemaakt tussen de toekomstplannen die vermeld zijn in de inventarisatie en de opleidingsplannen van de wetenschappelijke verenigingen zoals die te vinden zijn via de website van de KNMG (kopje ‘het nieuwe opleiden’). De opleidingsplannen zijn nagelopen om te kijken of ‘palliatie’ erin voorkwam. Daar waar in de inventarisatie door de respondenten verwezen wordt naar de nieuwe opleidingsplannen zal dit niet apart vermeld worden, ten behoeve van de overzichtelijkheid. Inventarisatie

4.9.6.1 Anesthesiologie Binnen het specialisme anesthesiologie worden verschillende initiatieven genoemd om meer aandacht te besteden aan onderwijs over palliatieve zorg. Eén van de respondenten noemt het initiatief om oncologische pijn en palliatieve zorg deel uit te laten maken van het disciplineoverstijgend onderwijs in zijn ziekenhuis. Een andere respondent geeft aan dat zijn afdeling anesthesiologie bezig is met de invulling van het programma voor de verdiepingsstage ‘pijn en palliatieve zog’ die aios anesthesiologie in het laatste jaar van hun opleiding kunnen volgen. Er zal een hospice worden betrokken als academische werkplaats voor deze verdiepingsstage.

4.9.6.2 Cardiologie De cardiologen zijn eensgezind dat er geen plannen zijn om veranderingen aan te brengen in de aandacht die in het onderwijs aan aios cardiologie besteed wordt aan palliatieve zorg

4.9.6.3 Heelkunde De respondenten geven, net als bij de reacties op de vraag over welk onderwijs er wordt aangeboden, wisselende antwoorden op de vraag over toekomstplannen. Eén van de opleiders geeft aan dat er geen plannen zijn om structurele aandacht aan palliatieve zorg te gaan besteden binnen de opleiding chirurgie, terwijl anderen het aan te vangen nieuwe opleidingsplan noemen.

4.9.6.4 Interne geneeskunde Er liggen plannen om onderwijs over palliatieve zorg binnen de opleiding tot internist meer structurele aandacht te geven, daar waar dat nog niet het geval is. Het inmiddels geprogrammeerde structurele onderwijs in palliatieve zorg zal gehandhaafd blijven. Twee respondenten verwachten in de toekomst of hebben inmiddels concrete plannen om vanuit de Kenniscentra Palliatieve Zorg meer structureel onderwijs in te bedden in de opleiding tot internist.

69

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.6.5 Keel- neus- oorheelkunde (KNO) De vier respondenten geven wisselende antwoorden op de vraag over toekomstplannen. Eén keer is geantwoord dat er geen plannen zijn ter verandering. Eén opleider noemt dat zijn ziekenhuis de ontwikkeling toejuicht van onderwijsmodules over pijnbestrijding, palliatieve sedatie, euthanasie, intra- en extramurale terminale zorg. Hij noemt niet dat zijzelf concrete plannen hiertoe hebben. Een andere opleider verwacht dat de palliatieve zorg goed aan bod gaat komen als het cyclisch onderwijs verder doorontwikkeld is. In het cyclisch onderwijs voor aios in zijn ziekenhuis zal ook buiten behandeling van het thema ‘oncologie’ onderwijs worden gegeven door leden van het palliatieve team van zijn ziekenhuis.

4.9.6.6 Kindergeneeskunde Het merendeel van de opleiders heeft geen plannen ter verandering. Drie opleiders verwijzen naar de mogelijkheden om palliatieve zorg binnen het regionale onderwijs aan de aios kindergeneeskunde aan bod te laten komen. Ten opzichte van het patiëntenaanbod achten zij het voldoende als onderwijs in palliatieve zorg regionaal geregeld wordt, zij gaan echter niet in op hoe het daadwerkelijk geregeld is of gaat worden. Enkele opleiders willen wel graag meer aandacht voor palliatieve zorg in het cursorisch onderwijs. Volgens één respondent is in het conceptopleidingsplan zorg rond het levenseinde een ‘kritische beroepssituatie’(d.w.z. dat de AIOS moet hebben getoond ter zake kundig en bekwaam te zijn om kinderarts te mogen worden). Wij hebben dit echter niet terug kunnen vinden. Eén respondent neemt de e-mail mee naar de opleidersvergadering om te zien of een plaats voor palliatieve zorg ingeruimd kan worden in het lokale onderwijs aan de arts-assistenten.

4.9.6.7 Klinische geriatrie Eén van twee opleiders noemt dat er in zijn ziekenhuis wordt gewerkt aan een afdelingsprotocol voor pijn bij ouderen, waarvoor o.a. een verplichte refereeravond wordt gehouden. In datzelfde ziekenhuis is er ook een multidisciplinaire afdelingscommissie gestart om palliatieve zorg regelmatig onder de aandacht te kunnen brengen. De andere respondent noemt geen specifieke toekomstplannen.

4.9.6.8 Longziekten en tuberculose Vrijwel in alle reacties worden plannen genoemd om palliatieve zorg meer plek te geven in het onderwijs. In één ziekenhuis wordt een inventarisatie gepland ter vaststelling van de behoefte aan deskundigheidsbevordering en scholingsplan en klinische lessen vanuit het integraal kankercentrum. In een ander ziekenhuis gaan de longartsen zich beraden over het structureren van onderwijs over palliatieve zorg aan de aios longziekten en het standaardiseren van de zorg aan terminale COPD-patiënten. En via internationale contacten wordt in een derde ziekenhuis een begin gemaakt met het gebruiken van de Nederlandse vertaling van de lijsten die door ‘the Liverpool Pathway of the Dying’ zijn opgesteld. Er zijn hiervoor in het komende half jaar twee sessies ingepland om de internationale ervaringen te spreken met de aios. Eén respondent noemt dat er vanuit de landelijke beroepsvereniging (NVALT) gewerkt wordt aan een richtlijn ‘palliatieve zorg bij terminale COPD-patiënten’.

4.9.6.9 Maag- darm- leverziekten (MDL) Een respondent noemt dat palliatieve zorg aandacht zal krijgen in het discipline overstijgend onderwijs (DOO) binnen zijn ziekenhuis. Verder worden geen specifieke toekomstplannen genoemd in de reacties.

70

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.6.10 Neurochirurgie Eén respondent noemt dat er in zijn ziekenhuis wordt gewerkt aan structurele aandacht voor onderwijs in palliatieve zorg aan aios. Hoe dit precies vorm krijgt is niet vermeld. Twee andere respondenten benadrukken dat de aios in aanraking komt met palliatieve zorg door het verwerven van de competenties ‘communiceren’, ‘samenwerken’ en ‘professioneel gedrag’.

4.9.6.11 Neurologie Eén opleider noemt dat zijn ziekenhuis in het nieuwe onderwijs aan aios (modulair en curriculair) aandacht gaat besteden aan palliatieve zorg, waarbij ook aandacht besteed zal worden aan regelgeving over euthanasie, slecht nieuws gesprekken en juridische aspecten van patiëntenzorg. Deze onderwijsmodule zal elke twee jaar herhaald worden. Een andere respondent noemt dat mogelijkheden tot verdieping zouden kunnen worden verruimd, zoals een facultatieve pijnstage, waar in de praktijk wordt er niet of nauwelijks gebruik van gemaakt.

4.9.6.12 Obstetrie en gynaecologie Eén respondent noemt dat er wordt gewerkt aan plannen om onderwijs in palliatieve zorg een structurele plek te geven binnen de opleiding tot gynaecoloog. Een andere respondent geeft aan dat er wel structuren aanwezig zijn waarin een dergelijk onderwerp aan bod kan komen, namelijk regionaal in het verplichte clusteronderwijs en lokaal in het discipline overstijgend cursorisch onderwijs.

4.9.6.13 Orthopedie De orthopeden zijn eensgezind in het ontbreken van plannen voor verandering.

4.9.6.14 Psychiatrie Over het algemeen worden er geen plannen voor verandering genoemd door de respondenten. Eén respondent noemt dat er gewerkt wordt aan een nieuw curriculum, waarbinnen palliatieve zorg als caput selectum aandacht zou kunnen krijgen.

4.9.6.15 Radiotherapie Over het algemeen zijn er geen plannen ter verandering van het onderwijs. Eén opleider geeft echter aan dat hij van plan is stappen te gaan ondernemen om aios van een verpleeghuis met opleiding uit te wisselen met aios radiotherapie, zodat ze ‘een kijkje in elkaars keuken kunnen nemen’.

4.9.6.16 Urologie Hoewel de behoefte aan onderwijs in de palliatieve zorg wordt genoemd, zijn er geen concrete plannen ter verbetering.

4.9.7 RESULTATEN; DE TOEKOMST. OPLEIDINGSPLANNEN Op de website van de KNMG (kopje ‘het nieuwe opleiden’) zijn de nieuwe opleidingsplannen van de wetenschappelijke verenigingen te vinden. Het betreft vooralsnog alleen die plannen waarmee het betreffende college heeft ingestemd. Voor sommige plannen geldt dat het college voorwaarden stelt aan de instemming, bijvoorbeeld dat het opleidingsplan binnen drie jaar aan een aantal eisen moet voldoen. Uit het opleidingsplan

71

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN is niet op te maken of daarvan sprake is. Het college legt dat vast in het bij het opleidingsplan behorende specifieke besluit. Zodra deze besluiten in werking treden, kunnen deze besluiten ook worden geraadpleegd op de website van de KNMG. In de opleidingsplannen is gezocht op woorden gelieerd aan palliatieve zorg. De opleidingsplannen van de specialismen radiotherapie en urologie waren niet online te raadplegen. In de online toegankelijke opleidingsplannen van de overgebleven veertien specialismen wordt, met uitzondering van orthopedie, in alle gevallen palliatieve zorg, terminale zorg, zorg rond het levenseinde of stervensbegeleiding genoemd.

4.9.7.1 Anesthesiologie In het ‘opleidingsplan anesthesiologie’ (conceptversie september 2008) is één van de zeven thema’s ‘pijngeneeskunde en palliatieve zorg’. De aios dient hierbij inzicht te verkrijgen in de principes van palliatieve zorg. Bij de competentie ‘medisch handelen’ wordt genoemd dat de aios adequate kennis en vaardigheid bezit naar de stand van het vakgebied, waarbij kennis van verscheidene aspecten van palliatieve zorg wordt genoemd. Bij de competentie ‘maatschappelijk handelen’ wordt van de aios gevraagd adequaat om te gaan met de juridische aspecten van de terminale patiënt. Bij ‘professionaliteit’ wordt kennis van de aspecten van stervensbegeleiding gevraagd. In deze stage dienen ook patiëntenbesprekingen plaats te vinden. Verder wordt in het opleidingsplan de mogelijkheid tot een verdiepingsmodule ‘palliatieve zorg’ beschreven, met als doel dat de aios deskundig wordt op het gebied van oncologische en chronische pijnbehandeling en op het gebied van palliatieve zorg.

4.9.7.2 Cardiologie In het ‘opleidingsplan cardiologie 2008’(versie augustus 2008) wordt kennis van een palliatieve behandeling gevraagd bij het thema ‘harttumoren’.

4.9.7.3 Heelkunde In ‘SCHERP’ (Structuur Curriculum Heelkunde voor Reflectieve Professionals, versie mei 2007) wordt palliatieve zorg als zodanig niet genoemd, maar wordt bij de algemene competenties onder professionaliteit wel genoemd dat de aios de complexiteit van de begeleiding van patiënten in hun levenseinde kan overzien en dat hij daarin adequaat handelt.

4.9.7.4 Interne geneeskunde In het ‘raamplan interne geneeskunde, eindtermen van de opleiding interne geneeskunde’ (versie 2002) wordt palliatieve zorg genoemd bij de ziektebeelden van het aandachtsgebied ‘medische oncologie’. Er wordt kennis gevraagd van pathofysiologie, klinische presentatie, diagnostiek, therapie, preventie en voortgezette begeleiding.

4.9.7.5 Keel- neus- oorheelkunde (KNO) In ‘ENTER’(Ear, Nose, and Throat Education Revised, versie augustus 2008) wordt bij het thema ‘oncologie’bij competentiegebied ‘medisch handelen’ kennis van palliatieve zorg gevraagd. Verder wordt palliatieve begeleiding en zorg bij een terminale patiënt gevraagd en wordt de aios getoetst op communicatie, organisatie, samenwerking en professioneel gedrag.

72

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.7.6 Kindergeneeskunde In het rapport ‘GOED’ (Generieke onderwijs en evaluatie doelen, versie 2007) wordt palliatieve zorg niet genoemd, maar wordt bij de competentie ‘communicatie’ genoemd dat de aios lastige of bijzondere gesprekken moet kunnen voeren, waaronder slechtnieuwsgesprekken of gesprekken in het kader van stervensbegeleiding.

4.9.7.7 Klinische geriatrie In het ‘vernieuwd opleidingsplan klinische geriatrie’(versie april 2008) is palliatieve zorg een thema. Als kritisch probleem26 wordt de terminale patiënt met dyspneu genoemd. Het thema palliatieve zorg komt door de hele opleiding aan bod, waarbij voor de verschillende competenties aandacht zal zijn. Via het bijhouden van casuïstiek in de portfolio en door extra cursussen en/of stages zal palliatieve zorg aandacht krijgen in het onderwijs aan aios klinische geriatrie.

4.9.7.8 Longziekten en tuberculose In het ‘opleidingsplan longziekten en tuberculose’(versie mei 2008) is palliatieve zorg opgenomen bij de thema’s COPD en thoracale oncologie. De aios moet binnen het thema COPD kunnen omgaan met problematiek van de laatste levensfase van uitbehandelde patiënten, inclusief stervensbegeleiding. Bij het thema thoracale oncologie wordt genoemd dat de aios op adequate wijze palliatief beleid moet kunnen inzetten bij patiënten met een incurabele vorm van longkanker. De aios moet dit palliatief behandelplan teven op adequate wijze kunnen overbrengen aan patiënten en diens naasten. Bij de competentie ‘professioneel gedrag’ wordt bij ‘beroepsethische en beroepsjuridische kwesties’ genoemd dat de specialist ethische onderwerpen, zoals vraagstukken rond terminale zorg, onderkent, analyseert en probeert een oplossing te vinden in de kliniek.

4.9.7.9 Maag- darm- leverziekten (MDL) In ‘HOM’ (Herstructurering Opleiding Maag-darm-leverziekten, versie april 2008) wordt palliatieve zorg genoemd bij het thema ‘gastro-intestinale oncologie’. Bij de competentie ‘medisch handelen’ wordt vermeld dat de aios kennis moet hebben van de palliatieve behandeling van maligne en premaligne gastro-intestinale tumoren en van de richtlijnen palliatieve zorg van oncoline. Bij de competentie ‘professionaliteit’ worden begeleiding, stervensbegeleiding en gesprekken over euthanasie genoemd. Binnen de opleiding tot MDL-arts kan voor het aandachtsgebied oncologie worden gekozen. In dit aandachtsgebied worden kennis, deskundigheid en kunde gevraagd op het gebied van palliatieve endoscopische therapie en kennis van palliatieve zorg bij maligne aandoeningen in het maagdarmkanaal.

26

Kritische problemen (nadere uniformering van de terminologie hiervoor volgt vanuit het CCMS): klinische problemen die herkenbaar zijn voor iedere klinisch geriater en daarmee een substantieel deel van het werk uitmaken. De gebruikte geriatrische syndromen sluiten aan bij de kritische patiëntproblemen in de klinische geriatrie, die goed herkenbaar vanuit patiëntperspectief zijn geformuleerd. De kritische problemen zijn daarbij vaak nog breder en minder goed gedefinieerd dan de in de literatuur genoemde geriatrische syndromen. Dit komt vooral doordat de kritische problemen in gewone (20) spreektaal en niet in medische terminologie zijn weergegeven.

73

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN 4.9.7.10 Neurochirurgie In ‘MOTION’(MOderniserings Toepassingen In de Opleiding Neurochirurgie, concept januari 2009) wordt palliatieve zorg niet expliciet genoemd. Wel wordt bij het thema ‘tumor I’ onder de competentie ‘professionaliteit’ genoemd dat de aios moet kunnen omgaan met beslissingen ronde het levenseinde.

4.9.7.11 Neurologie In ‘eindtermen van de opleiding neurologie’27 wordt palliatieve zorg genoemd bij de beschrijving van het werkterrein van de neuroloog, namelijk dat kennis van de palliatieve zorg en begeleiding rond de stervensfase van belang is gezien de ernst van veel neurologische aandoeningen. Bij het thema ‘neuro-oncologie’ worden als bijzondere kennis en vaardigheden genoemd het kunnen functioneren in een (neuro)oncologisch team, het kunnen voeren van een slecht nieuwsgesprek en de begeleiding van patiënten in de chronische en terminale fase.

4.9.7.12 Obstetrie en gynaecologie In ‘HOOG’ (Herziening Opleiding Obstetrie en Gynaecologie, versie september 2005) wordt palliatieve zorg genoemd bij het thema ‘oncologie’. Bij de competentie ‘medisch handelen’ wordt kennis van palliatieve pijnbestrijding gevraagd bij maligne gynaecologische tumoren en kennis van de richtlijnen ‘palliatieve zorg’ van oncoline. Bij de competentie ‘professionaliteit’ wordt het kunnen omgaan met patiënten met een oncologische aandoening en stervensbegeleiding genoemd.

4.9.7.13 Orthopedie In het ‘opleidingsplan orthopedie 2008’ (versie september 2008) wordt niets over palliatieve zorg, terminale zorg, levenseinde of stervensbegeleiding genoemd.

4.9.7.14 Psychiatrie In ‘HOOP’ (Herziening Opleiding en Onderwijs Psychiatrie, versie 1728)wordt bij de specialismegebonden competenties voor het aandachtsgebied ouderenpsychiatrie onder de competentie ‘professionaliteit’ genoemd dat de psychiater werkzaam in het aandachtsgebied ouderenpsychiatrie zorgvuldig omgaat met vraagstukken rondom kwaliteit van leven en levenseinde.

4.9.7.15 Radiotherapie Het opleidingsplan voor radiotherapie bleek niet online beschikbaar. Bij navraag bij de op de website genoemde contactpersoon hebben we het niet tijdig opgestuurd gekregen en zodoende niet kunnen verwerken.

4.9.7.16 Urologie Het opleidingsplan voor urologie bleek niet online beschikbaar, waardoor we deze niet hebben kunnen verwerken.

27 28

74

Jaar van herkomst niet af te leiden Jaar van herkomst niet af te leiden


4.9.8 CONCLUSIE In paragraaf 4.9.3 is beschreven dat palliatieve zorg in de CCMS-besluiten alleen wordt genoemd in de eindtermen van de specialismen klinische geriatrie, obstetrie en gynaecologie en van radiotherapie. Bij het specialisme interne geneeskunde wordt palliatieve zorg als aandachtsgebied genoemd. De aandacht die in de praktijk aan palliatieve zorg wordt besteed in de opleidingen tot medisch specialist van de onderzochte zestien specialismen verschilt per specialisme, per regio en per ziekenhuis. Er zijn verschillen in vorm en inhoud. Hieronder zullen aan de hand van de voorgaande paragrafen de conclusies per specialisme worden beschreven.

4.9.8.1 Anesthesiologie De aandacht die binnen de opleiding tot anesthesioloog wordt besteed aan palliatieve zorg verschilt per opleidingsziekenhuis, maar in alle opleidingsziekenhuizen komt palliatieve zorg op de een of andere manier naar voren. De nadruk ligt hierbij op oncologische pijn en palliatieve zorg. Eén respondent beschrijft in zijn reactie uitgebreid onderwijs aan verschillende disciplines binnen zijn ziekenhuis. Er wordt niet genoemd dat men vindt dat er iets ontbreekt in het onderwijs over palliatieve zorg aan aios anesthesiologie. Voor de toekomst willen de opleiders anesthesiologie nog meer aandacht voor palliatieve zorg door middel van disciplineoverstijgend onderwijs en bijv. een verdiepingsstage. Eén opleider noemt dat er voornemens zijn om een fellowship ‘palliatieve zorg’ aan te gaan bieden aan o.a. arts-assistenten anesthesiologie na hun opleiding. Verder wordt in verschillende reacties van andere disciplines genoemd dat onderwijs over palliatieve zorg vaak in samenspraak gaat met de afdeling anesthesiologie.

4.9.8.2 Cardiologie Alle respondenten geven aan dat in de opleiding tot cardioloog niet of nauwelijks aandacht wordt besteed aan palliatieve zorg. Er wordt aangegeven dat cardiologen niet direct betrokken zijn bij palliatieve zorg. Misschien dat hierdoor de noodzaak tot onderwijs over palliatieve zorg niet gevoeld wordt. Eén van de respondenten geeft aan dat hij het idee heeft dat er binnen de cardiologie niet heel veel specifieke scholing of training nodig is voor palliatieve zorg. Een andere respondent vraagt zich af wat de voordelen zijn boven de huidige praktijk, waarin het een en ander zo nodig in goed overleg met de anesthesioloog geregeld wordt. Er zijn geen toekomstplannen ter verandering van de aandacht die in het onderwijs aan aios besteed wordt aan palliatieve zorg.

4.9.8.3 Heelkunde De respondenten geven wisselende antwoorden over de aandacht die in de opleiding tot chirurg binnen hun opleidingsziekenhuizen wordt besteed aan palliatieve zorg. In sommige ziekenhuizen wordt er op elke week onderwijs over palliatieve zorg gegeven, terwijl in andere ziekenhuizen palliatieve zorg één tot twee keer per jaar of niet structureel aan bod komt. Eén respondent beschrijft de samenwerking met andere disciplines als anesthesiologie en medische psychologie. Verder noemt een respondent dat in zijn ziekenhuis – in samenwerking met een categoraal ziekenhuis – de mogelijkheid is tot het doen van chirurgische vervolgopleiding Chirurgische Oncologie (2 jaar), waarbij het doen van een stage radiotherapie en medische oncologie verplicht is.

4.9.8.4 Interne geneeskunde Er is diversiteit in de antwoorden die gegeven zijn over de aandacht die in de opleidingsziekenhuizen wordt besteed aan onderwijs in palliatieve zorg binnen de opleiding tot internist. In enkele ziekenhuizen wordt er structureel aandacht besteed aan onderwijs in palliatieve zorg, in andere ziekenhuis wordt er met name incidenteel via casuïstiek aandacht besteed aan palliatieve zorg. Voor aios interne geneeskunde die in opleiding

75

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN zijn tot oncoloog is er in de opleiding meer aandacht voor palliatieve zorg. Eén van de respondenten geeft aan dat er veel onderwerpen zijn die besproken moeten worden, zodat keuzes gemaakt moeten worden. Voor de toekomst geven enkele respondenten aan meer structureel onderwijs in palliatieve zorg te verwachten, door middel van samenwerkingsverbanden met de Kenniscentra Palliatieve Zorg. De noodzaak tot meer onderwijs in palliatieve zorg lijkt wel gevoeld te worden.

4.9.8.5 Keel- neus- oorheelkunde (KNO) Drie van de vier respondenten antwoorden dat er geen structureel onderwijs over palliatieve zorg is opgenomen in de huidige opleiding tot KNO-arts, maar dat vooral door de praktijkstages ervaring wordt opgedaan in de palliatieve zorg. Drie van de vier respondenten noemen dat er geen structureel onderwijs in palliatieve zorg wordt aangeboden aan de aios KNO, waarbij één opleider als reden hiervoor aangeeft dat er door KNO-artsen slechts zelden patiënten in algemene ziekenhuizen behandeld worden die palliatieve zorg nodig hebben.

4.9.8.6 Kindergeneeskunde De respondenten geven allen aan dat palliatieve zorg geen deel uitmaakt van het cursorisch onderwijs in de opleiding tot kinderarts. Er is voornamelijk incidenteel, patiëntgebonden onderwijs. De algemene ziekenhuizen worden, vanwege de lage frequentie van voorkomen van palliatieve zorg bij kinderen, vaak begeleid vanuit een academisch ziekenhuis. Binnen de kindergeneeskunde is er met name aandacht voor pijnbestrijding bij kinderen, maar dit onderwijs staat niet altijd in het teken van palliatieve zorg. Hoewel palliatieve zorg explicieter in het onderwijs aan aios kindergeneeskunde naar voren zou kunnen komen, wordt er over het algemeen niet aangegeven dat men vindt dat er iets ontbreekt in het onderwijs, vanwege het feit dat aios kindergeneeskunde relatief weinig met palliatieve zorg geconfronteerd worden. Het merendeel van de respondenten heeft geen plannen ter verandering.

4.9.8.7 Klinische geriatrie Beide respondenten geven aan dat er in de opleiding tot klinisch geriater aandacht is voor palliatieve zorg, zowel in theorie als in de praktijk. Er wordt niet genoemd dat er iets ontbreekt in het onderwijs over palliatieve zorg aan aios klinische geriatrie. Voor de toekomst wordt door één respondent genoemd dat men in zijn ziekenhuis van plan is om via een multidisciplinaire afdelingscommissie palliatieve zorg regelmatig onder de aandacht te brengen.

4.9.8.8 Longziekten en tuberculose Alle opleiders reageren dat er geen apart benoemd, gestructureerd onderwijs over palliatieve zorg is binnen de opleiding tot longarts. Verschillende respondenten geven aan dat palliatie binnen de longgeneeskunde wel belangrijk is, met name bij patiënten met eindstadium longlijden als COPD of met terminaal stadium longkanker. In de praktijk komen artsen in opleiding tot longarts wel veel in aanraking met palliatieve zorg. De respondenten noemen alle vier dat gestructureerd onderwijs ontbreekt en dat er meer of minder concrete plannen zijn om dit in de toekomst te verbeteren.

4.9.8.9 Maag- darm- leverziekten (MDL) In de ziekenhuizen van de respondenten verschilt de aandacht die besteed wordt aan palliatieve zorg binnen de opleiding tot MDL-arts nogal. Eén respondent noemt dat aandacht voor palliatieve zorg formeel geen item is binnen het onderwijs aan aios MDL. Volgens een andere respondent komt palliatieve zorg bij elk thema in het onderwijs aan aios MDL terug. Eén van de opleiders geeft aan dat maligniteiten vaak door de oncoloog worden

76

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN behandeld en dat MDL-artsen zich bezighouden met aandoeningen waarbij de levensverwachting van patiënten niet in belangrijke mate in het geding is, waardoor palliatieve zorg momenteel niet zo veel aandacht heeft binnen het specialisme MDL.

4.9.8.10 Neurochirurgie De respondenten reageren dat er in de opleiding tot neurochirurg niets formeel geregeld is over palliatieve zorg. De meeste respondenten geven aan dat het in de praktijk wel van belang is. Men vindt over het algemeen dat, ondanks dat er formeel niets is geregeld, de aios neurochirurgie in de praktijk wel voldoende aandacht kunnen besteden aan palliatieve zorg. Dit wordt op verschillende manieren ingevuld, bijvoorbeeld door middel van refereren en door samenwerking met het palliatieve zorgteam.

4.9.8.11 Neurologie Binnen de opleiding tot neuroloog wordt in de opleidingsziekenhuizen op verschillende manieren aandacht besteed aan palliatieve zorg. In het ene ziekenhuis ligt de nadruk op communicatie, in andere ziekenhuizen ligt de nadruk op praktijkstages en disciplineoverstijgend onderwijs. Eén respondent noemt echter dat specifieke eindtermen ontbreken. De respondenten noemen over het algemeen niet dat men vindt dat er iets ontbreekt. Enkele opleiders zien in dat een vast onderwijsprogramma gericht op palliatieve zorg wel zinvol zou zijn.

4.9.8.12 Obstetrie en gynaecologie Er wordt nauwelijks tot geen structureel theoretisch onderwijs over palliatieve zorg gegeven binnen de opleiding tot gynaecoloog. Het onderwerp ‘palliatieve zorg’ komt met name aan de orde in de stage gynaecologische oncologie. Verschillende respondenten noemen dat theoretisch onderwijs ontbreekt. Er zijn plannen om in de toekomst meer aandacht te geven aan palliatieve zorg in het onderwijs aan aios gynaecologie. Na de opleiding kan een fellowship gynaecologische oncologie worden aangevraagd.

4.9.8.13 Orthopedie In de opleiding orthopedie is weinig tot geen aandacht voor onderwijs in palliatieve zorg. Er zijn nauwelijks patiënten waarbij palliatieve zorg geïndiceerd is, waarvan orthopeden de hoofdbehandelaar zijn. Eén respondent geeft aan dat er volgens hem in het opleidingsprogramma naast de 10 door het concilium verplichte cursussen vrijwel geen ruimte meer is voor andere cursussen, dus ook niet voor palliatieve zorg. Er zijn geen plannen ter verandering van dit beleid.

4.9.8.14 Psychiatrie Binnen de opleiding tot psychiater komt palliatieve zorg niet structureel aan de orde. Eén respondent noemt de mogelijkheid tot het doen van een keuzestage consultatieve psychiatrie, waarbij palliatieve zorg incidenteel aan de orde komt wanneer er sprake is van psychopathologie bij palliatieve patiënten. De respondenten vinden over het algemeen dat er niets ontbreekt in het aangeboden onderwijs. In het nieuwe curriculum zou palliatieve zorg een plaats kunnen krijgen als caput selectum, maar hiervoor worden geen concrete plannen genoemd.

4.9.8.15 Radiotherapie Alle respondenten noemen dat er binnen de opleiding tot radiotherapeut veel aandacht is voor palliatie, zowel in het theoretisch onderwijs als in de dagelijkse praktijk. Circa 50% van de indicaties binnen radiotherapie zijn

77

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN palliatief. Twee respondenten geven aan dat naar hun idee op dit moment voldoende aandacht aan palliatieve zorg wordt besteed. Er zijn over het algemeen dan ook geen plannen ter verandering.

4.9.8.16 Urologie De respondenten noemen alle drie dat er geen gericht theoretisch onderwijs over palliatieve zorg wordt gegeven aan aios urologie. In de praktijk wordt vaak samengewerkt met het consultteam palliatieve zorg. Twee van de drie respondenten geven aan dat er behoefte is aan meer onderwijs, maar concrete plannen worden hiertoe niet genoemd.

4.9.8.17 Nieuwe opleidingsplannen De opleidingsplannen van de onderzochte zestien specialismen waren, met uitzondering van radiotherapie en urologie, allen online toegankelijk. In de veertien gescreende opleidingsplannen werd, met uitzondering van orthopedie, in alle gevallen palliatieve zorg, terminale zorg, zorg rond het levenseinde of stervensbegeleiding genoemd.

4.9.9 DISCUSSIE Het beeld dat ontstaan is na deze inventarisatie van onderwijs aan artsen in opleiding tot medisch specialisten bevestigt de verwachting van de onderzoeksgroep dat onderwijs in palliatieve zorg op de diverse opleidingslocaties divers geregeld, miniem en weinig gestructureerd is. Respons Van de 194 aangeschreven opleiders hebben 82 personen gereageerd op de e-mail, wat een responsrate van 42,3% geeft. Deze responsrate is acceptabel voor dit type studie. Er kan een gekleurd beeld ontstaan, doordat niet alle opleiders hebben gereageerd. Het is mogelijk dat juist die opleiders die palliatieve zorg meer belangrijk vinden gereageerd hebben in deze onderwijsinventarisatie. Er zijn echter zowel positieve reacties met een uiteenzetting van de aandacht die in het onderwijs aan aios wordt besteed aan palliatieve zorg, als reacties met de mededeling dat de respondent geen tijd kan vrijmaken om de vragen te beantwoorden. Mede doordat door de respondenten ook wordt aangegeven dat het onderwijs in palliatieve zorg op meerdere plaatsen nog weinig gestructureerd geregeld is, denken wij dat dit rapport een goed beeld geeft van het onderwijs in palliatieve zorg. Verwachtingen In het begin van dit onderzoek werd al duidelijk dat het onderwerp ‘palliatieve zorg’ niet in het kaderbesluit van het CCMS werd genoemd en in de specifieke besluiten slechts bij drie specialismen in de eindtermen en bij één specialisme als aandachtsgebied. In de praktijk blijkt er in de meeste van de onderzochte zestien medische specialismen wel aandacht te zijn voor onderwijs in palliatieve zorg, zij het in wisselende mate. De keuze voor de onderzochte zestien specialismen is voortgekomen uit de verwachting van de onderzoeksgroep dat deze specialismen regelmatig in aanraking zouden komen met palliatieve zorg. De respondenten van de specialismen cardiologie, kindergeneeskunde, orthopedie, psychiatrie geven echter aan dat zij in de praktijk relatief weinig zijn betrokken bij palliatieve zorg. De vraag is of de respondenten een goed beeld hebben van de uitgestrektheid van het begrip palliatieve zorg, wanneer zij aangeven weinig met palliatieve zorg te maken te hebben. Binnen de cardiologie bijvoorbeeld komt palliatieve zorg naar voren in de setting van eindstadium hartfalen. De respondenten van cardiologie geven echter aan dat cardiologen niet direct betrokken zijn bij palliatieve zorg. Ook in het nieuwe opleidingsplan wordt palliatieve zorg niet genoemd bij hartfalen. Wellicht is niet

78

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN duidelijk dat palliatieve zorg een breed begrip is en is op dit punt voorlichting nodig. De cardiologen geven aan dat het beleid bij eindstadium hartfalen vaak in overleg met huisarts en/of anesthesioloog bepaald wordt. Aan de andere kant lijkt men er soms ook vanuit te gaan dat palliatieve zorg in het onderwijs aan bod komt, zonder dat dit nader wordt uitgewerkt. Eén respondent van heelkunde noemt bijvoorbeeld dat het in zijn ziekenhuis, in samenwerking met een categoraal ziekenhuis, mogelijk is om de chirurgische vervolgopleiding Chirurgische Oncologie te doen. Bij deze vervolgopleiding zijn de stages radiotherapie en medische oncologie verplicht. De respondent gaat er, wellicht terecht, vanuit dat hierbij palliatieve zorg aan de orde komt, maar werkt dit niet nader uit in zijn antwoord. Wat ontbreekt? De vraag over welk onderwijs ontbreekt is wisselend beantwoord. Enkele respondenten hebben aangegeven wat hun mening was over de hoeveelheid en vorm van onderwijs in palliatieve zorg. Andere respondenten hebben deze vraag in het geheel niet beantwoord. Belangrijk punt om hierbij in het achterhoofd te houden is of men weet dat er iets mist in het onderwijs op het gebied van palliatieve zorg als men niet precies op de hoogte is van de mogelijkheden van palliatieve zorg. Toekomstplannen/nieuwe opleidingsplannen Op de vraag naar toekomstplannen zijn ook zeer diverse antwoorden gegeven. Enkele respondenten refereren aan het nieuwe opleidingsplan dat inmiddels al dan niet in gebruik is (zie ook paragraaf 4.9.7). Op de website van de KNMG zijn de opleidingsplannen te vinden waarmee het betreffende college heeft ingestemd. Het is niet duidelijk terug te vinden in hoeverre de nieuwe opleidingsplannen in de praktijk zijn geïmplementeerd. Wel is duidelijk dat de nieuwe opleidingsplannen formeel vanaf 2010 in werking treden. De respondenten bleken niet altijd goed op de hoogte van de aandacht die palliatieve zorg krijgt in het nieuwe opleidingsplan. De opleidingsplannen van radiotherapie en urologie waren niet online te raadplegen. In de online toegankelijke opleidingsplannen van de overgebleven veertien specialismen wordt, met uitzondering van orthopedie, in alle gevallen het onderwerp ‘palliatieve zorg’ genoemd. De aandacht die aan palliatieve zorg wordt besteed is wisselt wel. De respondenten van de specialismen cardiologie, kindergeneeskunde, orthopedie en psychiatrie geven aan dat zij relatief weinig met palliatieve zorg te maken hebben. In de nieuwe opleidingsplannen van deze vier specialismen wordt dan ook alleen bij cardiologie gevraagd naar kennis van een palliatieve behandeling. Bij de andere drie specialismen wordt ‘palliatieve zorg’ niet expliciet genoemd. In het nieuwe opleidingsplan voor cardiologie wordt alleen kennis van een palliatieve behandeling gevraagd bij het thema ‘harttumoren’. Zoals eerder in dit hoofdstuk al aangegeven, komt palliatieve zorg ook naar voren bij het grote aantal patiënten met hartfalen. Hoewel de respondenten van cardiologie aangeven dat het beleid bij patiënten met hartfalen vaak in overleg met huisarts en/of anesthesioloog bepaald wordt, zijn wij er echter van overtuigd dat het zinvol zou zijn om palliatieve zorg bij hartfalen een specifieke plek te geven in het opleidingsplan. In het nieuwe zorgmodel wordt duidelijk dat palliatieve zorg niet alleen voor oncologische patiënten is, maar dat palliatieve principes kunnen worden ingezet naast een curatief traject. Wanneer er in de opleiding van aios cardiologie gestructureerde aandacht is voor palliatieve zorg zullen de artsen waarschijnlijk beter op de hoogte zijn van de mogelijkheden van palliatieve zorg. In het nieuwe opleidingsplan voor kindergeneeskunde wordt palliatieve zorg niet expliciet genoemd, maar wordt wel bij de te verwerven competentie ‘communicatie’ genoemd dat de aios slechtnieuwsgesprekken of gesprekken in het kader van stervensbegeleiding moet kunnen voeren. Binnen de kindergeneeskunde komt palliatieve zorg met name aan de orde bij neonatologie, maar ook bij kinderoncologie en bij kinderen met aangeboren spier- en stofwisselingsziekten. De respondenten geven aan dat de algemene ziekenhuizen vaak begeleid worden vanuit een academisch centrum. Juist tegenwoordig wordt de palliatieve zorg voor kinderen ook vaak vanuit een algemeen ziekenhuis gegeven. Bovendien wordt er bewust gestreefd naar (palliatieve en terminale) zorg thuis. Hierbij kan ondersteuning worden geboden door een verpleegkundig

79

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN consulent. Met name voor kinderen is het fijn wanneer zij zo dicht mogelijk bij huis de zorg kunnen ontvangen die zij nodig hebben. Dit belang wordt door meerdere betrokkenen ingezien en er wordt in diverse settings aandacht aan besteed. Daarom zou palliatieve zorg ook in de opleiding tot kinderarts een vaste plek moeten hebben en niet alleen gericht op het gebied van communicatie, maar ook op andere competentiegebieden. In het nieuwe opleidingsplan voor orthopedie wordt met geen woord gerept over het onderwerp ‘palliatieve zorg’. Orthopeden geven aan dat zij met name bij pathologische fracturen met palliatieve zorg te maken krijgen en dat patiënten na stabilisatie bijna altijd worden overgenomen of meebehandeld door een radiotherapeut, oncoloog, geriater of internist. Volgens een van de respondenten is er geen behoefte aan onderwijs over palliatieve zorg binnen de opleiding tot orthopeed. Wanneer artsen in de praktijk niet veel te maken krijgen met palliatieve zorg kan men zich inderdaad afvragen of er in de opleiding tot specialist uitgebreid aandacht aan besteed moet worden. Wanneer in de basisopleiding tot arts de basis van palliatieve zorg eigen wordt gemaakt, is dit wellicht voldoende om in de dagelijkse kliniek toch goede palliatieve zorg te kunnen leveren. Het zou ook een werkbare vorm kunnen zijn wanneer artsen in ieder geval weten waar ze de expertise kunnen halen. Deze expertise zou dan ingevuld kunnen worden door het consultteam palliatieve zorg of wanneer een arts uit het orthopedisch team zich zou specialiseren in palliatieve zorg. Bij het specialisme psychiatrie geldt eigenlijk hetzelfde als wat in de drie disciplines hierboven beschreven is. De psychiater is met name op consultatieve basis betrokken bij de zorg voor palliatieve patiënten. In de opleidingsplannen van de andere onderzochte specialismen komt palliatieve zorg wel voor. We hadden niet de beschikking over alle verouderde opleidingsplannen, waardoor we de huidige situatie niet goed kunnen vergelijken met de situatie van vóór het project modernisering vervolgopleidingen van de KNMG. Stimulans Enkele respondenten geven aan dat de e-mail voor hen een stimulans is om zich (weer) meer met palliatieve zorg bezig te houden. Sommige respondenten noemen dat zij palliatieve zorg een belangrijk punt in de zorg vinden. Anderen geven aan dat zij dit onderwerp zullen bespreken in de opleidervergadering of eraan zullen denken wanneer zij zelf onderwijs moeten organiseren. Belang van palliatieve zorg Het is waarschijnlijk dat palliatieve zorg steeds belangrijker zal worden in de zorgverlening in Nederland. Door de vergrijzing komen er steeds meer oudere, kwetsbare mensen. Door betere behandelmogelijkheden wordt de palliatieve fase van een ziekte steeds langer. Palliatieve zorg omvat meer dan alleen de zorg in de laatste levensdagen. Palliatieve zorg begint al op het moment dat duidelijk wordt dat iemand niet meer beter kan worden. Om goede zorg te kunnen verlenen is het belangrijk dat de zorgverlener van tevoren bedenkt welke scenario’s kunnen gaan plaatsvinden bij de individuele patiënt. Deze proactieve zorgplanning betekent dat de hulpverlener zelf beter voorbereid is op eventuele problemen in het beloop van de ziekte, maar ook voor de patiënt is het belangrijk om zo goed mogelijk voorbereid te worden op wat kan gaan komen. Nieuwe besluiten Zoals al eerder in dit rapport vermeld, is de KNMG bezig om het kaderbesluit en de specifieke besluiten per specialisme te herschrijven. Deze zullen eind 2009 formeel in werking treden. Uit deze onderwijsinventarisatie is gebleken dat het onderwijs in palliatieve zorg afhankelijk is van het belang dat eraan wordt gehecht door individuele personen op lokaal niveau. Sommige respondenten geven aan dat er veel aandacht wordt besteed aan onderwijs over palliatieve zorg aan hun aios, dat zij zien dat er zaken ontbreken in het onderwijs en dat er concrete plannen voor verandering zijn. Andere respondenten geven aan dat er geen behoefte is aan onderwijs over palliatieve zorg en dat er geen concrete toekomstplannen zijn. In bijna alle nieuwe opleidingsplannen (met uitzondering van orthopedie) van de door ons onderzochte specialismen wordt er aandacht besteed aan het onderwerp ‘palliatieve zorg’. De wetenschappelijke verenigingen bepalen de inhoud van de opleidingen tot medisch specialist via de opleidingsplannen. Hierin

80

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN bestaat veel vrijheid, zolang de opleidingsplannen overeenstemmen met het kaderbesluit en de specifieke besluiten van het CCMS. In de huidige eisen (2004) wordt palliatieve zorg alleen in de eindtermen van de specialismen klinische geriatrie, obstetrie en gynaecologie en radiotherapie genoemd. Het opleidingsplan van radiotherapie was niet online beschikbaar. Bij klinische geriatrie wordt in het nieuwe opleidingsplan genoemd dat het onderwerp ‘palliatieve zorg’ door de hele opleiding aan bod komt. Bij obstetrie en gynaecologie komt palliatieve zorg naar voren bij het thema ‘oncologie’, waar wordt gevraagd om kennis van palliatieve pijnbestrijding en kennis van de richtlijnen palliatieve zorg van oncoline. Bij de competentie ‘professionaliteit’ wordt van de aios gevraagd om te kunnen omgaan met patiënten met een oncologische aandoening en met stervensbegeleiding. Methodologische overwegingen Het algemene beeld dat ontstaan is na deze onderwijsinventarisatie bevestigt de verwachting van de onderzoeksgroep dat onderwijs in palliatieve zorg op de diverse opleidingslocaties divers geregeld is. Hoewel we van mening zijn dat de resultaten van dit onderzoek een goed beeld schetsen van de werkelijkheid, zijn we ons ervan bewust dat we door middel van deze inventarisatie niet alles te weten zijn gekomen en we geen compleet beeld kunnen weergeven. In de e-mail hebben we niet gevraagd om een uitputtende opsomming van het onderwijs in palliatieve zorg te geven. De ene respondent heeft mogelijk een uitgebreidere reactie gegeven dan de andere. Dit onderzoek is een basisinventarisatie geweest naar de huidige stand van zaken betreffende het onderwijs in palliatieve zorg. Wanneer een gedetailleerd beeld van het exacte aanbod, de behoefte en toekomstplannen gewenst is, is nader onderzoek nodig. Vervolgonderzoek en implementatieprojecten bevelen wij aan om het onderwerp ‘palliatieve zorg’ in meer opleidingen tot medisch specialist naar voren te laten komen. In de e-mail naar de opleiders is het begrip ‘palliatieve zorg’ niet gedefinieerd. Hierdoor is enerzijds wellicht niet alle onderwijs in kaart gebracht, anderzijds geven de reacties een beeld van wat de respondenten onder het begrip ‘palliatieve zorg’ verstaan. Aanbeveling De opleidingsplannen moeten overeenstemmen met het kaderbesluit en de specifieke besluiten van het CCMS. Wanneer in het specifieke besluit voor een specialisme het onderwerp ‘palliatieve zorg’ wordt opgenomen, moet hier in de opleidingsplannen aandacht aan worden besteed. De CCMS-besluiten worden momenteel herschreven en zullen formeel eind 2009 in werking treden. Hoewel uit deze inventarisatie ook is gebleken dat specialismen soms weinig tot nauwelijks te maken hebben met palliatieve zorg, lijkt het ons toch zinvol om een landelijk beleid ten aanzien van palliatieve zorg te bepalen. Om goede palliatieve zorg te kunnen verlenen dient iemand geschoold te zijn in palliatieve zorg. Een sterke aanbeveling die volgt uit de resultaten van dit onderzoek is om het onderwerp ‘palliatieve zorg’ in de CCMS-besluiten op te nemen. Alleen op die manier kan onderwijs in palliatieve zorg gewaarborgd worden in alle opleidingsinrichtingen in Nederland. Slotconclusie Het onderwijs in palliatieve zorg dat gegeven wordt aan artsen in opleiding tot specialist verschilt per opleidingsinrichting en is onder andere afhankelijk van de interesse die de locale opleider in palliatieve zorg heeft. Hierdoor kan geen basis van onderwijs in palliatieve zorg voor aios worden gegarandeerd. Aangezien dit wel wenselijk wordt geacht (door onderzoekers, experts en de overheid) is onze aanbeveling om het onderwerp ‘palliatieve zorg’ op te nemen in het kaderbesluit van het CCMS en de specifieke besluiten per specialisme.

81


4.10 Na- en bijscholing artsen 4.10.1 INLEIDING Pas sinds de laatste jaren staat palliatieve zorg op de agenda van de overheid en is er meer aandacht voor adequate scholing hierin van professionals. Het is waarschijnlijk dat de medisch specialisten die sinds langere tijd hun vak uitoefenen in de opleiding tot specialist niet veel onderwijs in palliatieve zorg hebben gehad. Om deze artsen te kunnen bereiken met goede scholing in palliatieve zorg is men aangewezen op na- en bijscholingen. Om na de opleiding tot medisch specialist op de hoogte te blijven van de ontwikkelingen in de geneeskunde en voor deskundigheidsbevordering worden na- en bijscholingen georganiseerd. De Kenniscentra Palliatieve Zorg leveren samen met de Vereniging van Integrale Kankercentra (VIKC) een belangrijke bijdrage aan het onderwijs in palliatieve zorg. Post-academisch onderwijs wordt aangeboden door universiteiten en door bijvoorbeeld de KNMG, Leerhuizen Palliatieve Zorg en Permanente Educatie. In dit hoofdstuk zal een overzicht worden gegeven van het aanbod aan post-academisch onderwijs voor medisch specialisten.

4.10.2 METHODEN We hebben gezocht op de website van de VIKC, waarop een aantal cursussen te vinden zijn. Voorts zijn de sites van Leerhuizen Palliatieve Zorg, Permante Educatie, de KNMG en Post-Academisch Onderwijs doorzocht. Op de website van Vereniging van Integrale Kankercentra worden door de beheerders van de website criteria genoemd om het aanbod na- en bijscholing, symposia en congressen te beoordelen. Deze criteria omvatten algemene, inhoudelijke eisen en eisen in opzet en uitvoering (www.ikcnet.nl/scholingsaanbod, bezocht: 01-042009). Bij de zoektocht naar aangeboden post-academisch onderwijs is zoveel mogelijk rekening gehouden met deze criteria. Bovenstaande overwegingen hebben geleid tot de criteria waarmee wij hebben gezocht naar postacademisch onderwijs. Deze gestelde criteria zijn: structureel aanbod (voor zover te achterhalen), duur van minimaal 2 dagdelen, duidelijk gerelateerd aan palliatieve zorg, geaccrediteerd onderwijs. De volgende websites zijn bezocht op te zoeken naar post-academisch onderwijs: Vereniging van Integrale Kankercentra (www.ikcnet.nl/scholingsaanbod, bezocht: 19-03-2009), Agora: ondersteuningspunt palliatieve terminale zorg (www.palliatief.nl, bezocht: 01-04-2009), KNMG (www.knmg.nl, bezocht: 01-042009), Post-Academisch Onderwijs (www.paog.net, bezocht: 01-04-2009), Leerhuizen Palliatieve Zorg (www.leerhuizenpalliatievezorg.nl , bezocht: 03-04-2009), Permante Educatie (www.pe-online.org, bezocht: 03-04-2009). Het onderwijs dat werd aangeboden in 2008 en 2009 is meegenomen in deze inventarisatie, omdat dat het meest recente beeld schetst. Jaarlijkse en tweejaarlijkse cursussen worden op deze manier in beeld gebracht.

4.10.3 RESULTATEN; WELKE POSTACADEMISCHE OPLEIDINGEN PALLIATIEVE ZORG BESTAAN ER VOOR ARTSEN, WAT IS HET DOEL ERVAN EN WAT ZIJN DE EINDTERMEN VAN DEZE OPLEIDING? In de zoektocht naar post-academisch onderwijs voor medisch specialisten zijn 23 cursussen gevonden die voldoen aan de door de onderzoekers gestelde criteria (zie paragraaf4.10.2 ‘methoden’). Informatie hierover, geordend in een tabel met inzicht in o.a. doelgroep, inhoud & leerdoelen, vorm, accreditatie, is bij de onderzoekers verkrijgbaar. Acht cursussen zijn alleen voor artsen, veertien cursussen zijn voor artsen en andere hulpverleners in de palliatieve zorg. Zes van de acht cursussen voor artsen zijn geaccrediteerd, van de andere

82

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN twee is dit onduidelijk. Elf van de vijftien cursussen voor de bredere groep hulpverleners zijn geaccrediteerd, van de andere vier is dit onduidelijk. De duur van de cursussen varieert van twee dagdelen voor de kleinere symposia tot twintig dagen voor de kaderopleiding palliatieve zorg.

Verschil opleiding en onderwijs Bij de artsen zijn twee cursussen met name op somatiek gericht (‘KNMG-NAPC cursus Palliatieve Zorg’ en ‘Palliatieve zorg bij geriatrische patiënten’), twee met name op psychosociale problematiek (‘KNMG-cursus ‘Medische beslissingen rond het levenseinde in ziekenhuizen’’, ‘Ethiek en palliatieve zorg voor artsen’) en de andere vier op allebei deze aspecten van de palliatieve zorg (‘Kaderopleiding palliatieve zorg’, ‘Palliatieve zorg, de rol van internisten en longartsen. Basiscursus Palliatieve zorg.’, ‘6-Daagse cursus Palliatieve Zorg voor medisch specialisten 2008’en ‘Palliatieve zorg in het ziekenhuis, arts-assistenten’. Bij de cursussen voor de bredere groep hulpverleners is geen van de cursussen specifiek gericht op somatiek, de helft is op psychosociale aspecten gericht (‘EKR-Basiscursus’, ‘Training Palliatieve Zorg’, ‘Ethiek in de zorgsector 2009’, ‘Lijden en dood in de filosofie’, ‘Levinas Zekerheid over onzekerheid’, ‘De Schopenhauerkuur’ en ‘Congres Palliatieve zorg voor kinderen ‘Waar genezen stopt gaat helen door’’) en in de andere helft van de cursussen komen allebei deze aspecten van palliatieve zorg aan de orde (‘Seminar Palliatieve zorg voor gevorderden’, ‘Casuïstiekbespreking van de netwerken palliatieve zorg’, ‘Vervolgscholing Palliatief Terminale Zorg’, ‘Cursus palliatieve sedatie en verhouding tot euthanasie’, ‘Advanced Course voor verpleeghuisartsen’, ‘Nascholingstrilogie Palliatieve Zorg’, ‘Gratis geaccrediteerde nascholing over palliatieve sedatie’, ‘Teaching the Teacher Palliatieve Zorg’). De onderwerpen die worden behandeld in het post-academisch onderwijs zijn divers. In de cursussen die voornamelijk op het somatische aspect van palliatieve zorg gericht zijn, ligt de nadruk op het vermeerderen van de medisch-technische kennis van palliatieve zorg. Bij de cursussen die met name op de psychosociale kant van de palliatieve zorg gericht zijn komen onderwerpen als begeleiding, communicatie, juridische, ethische en filosofische aspecten aan de orde. De cursus voor een brede groep hulpverleners ‘Teaching the Teacher Palliatieve Zorg’ richt zich op de kunst om ervaring in palliatieve zorg om te zetten naar praktijkgerichte onderwijsvormen.

Conclusie In het post-academische onderwijsaanbod voor het jaar 2008-2009 dat gevonden is via het internet zijn acht cursussen speciaal gericht op artsen. Zes hiervan zijn geaccrediteerd. Twee cursussen zijn met name gericht op somatiek, twee cursussen zijn met name gericht op psychosociale aspecten en in vier cursussen komen beide aspecten aan de orde. Verder zijn er nog vijftien cursussen die aangeboden worden voor artsen en andere hulpverleners in de palliatieve zorg. De algemene conclusie is dat het brede spectrum van palliatieve zorg aan de orde komt in de verschillende cursussen voor medisch specialisten. De cursussen voor artsen en andere hulpverleners zijn meer gericht op de psychosociale en ethische aspecten rond palliatieve zorg. Eén cursus richt zich speciaal op de verschillende manieren waarop onderwijs in palliatieve zorg kan worden vormgegeven en de manier waarop de ervaring van docenten kan worden overgebracht naar leerlingen.

Discussie Er is voor artsen een aanbod aan post-academisch onderwijs. Dit onderwijs is meestal geaccrediteerd en goed te vinden op het internet. In de cursus ‘Teaching the Teacher Palliatieve Zorg’ is speciaal aandacht over de manier waarop ervaring van professionals kan worden overgebracht op leerlingen. Van oudsher is de geneeskunde een vakgebied waarin kennis wordt overgedragen van leermeester op leerling. De overdracht van kennis vereist specifieke vaardigheden. Het is belangrijk dat hiervoor aandacht is en daarom is het heel positief dat deze cursus wordt aangeboden.

83

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN Palliatieve zorg is een gebied dat continue in beweging is, waardoor het, ook voor artsen die in de opleiding tot specialist wel het onderwerp ‘palliatieve zorg’ hebben behandeld, belangrijk is om na- en bijgeschoold te blijven in dit vakgebied. In de nieuwe opleidingsplannen wordt het onderwerp ‘palliatieve zorg’ in het merendeel van de onderzochte specialismen genoemd. Mede gelet op het feit dat er de laatste jaren meer aandacht is voor palliatieve zorg, zal de noodzaak tot na- en bijscholing voor de nieuwe generatie aios wellicht wat afnemen in de toekomst. Van de zes websites van Post-Academisch Onderwijs op www.paog.net , bezocht op 01-04-2009, is slechts op één website post-academisch onderwijs in palliatieve zorg gevonden dat aan de door onderzoekers gestelde criteria voldoet. De gestelde criteria waren structureel aanbod, duur van minimaal één dag, duidelijk gerelateerd aan palliatieve zorg, geaccrediteerd onderwijs. Bij de beschrijving van de methoden is gemotiveerd waarom voor deze criteria is gekozen. Dat slechts één van de zes universitaire aanbieders van post-academisch onderwijs, onderwijs in palliatieve zorg aanbiedt, dat voldoet aan de door de onderzoekers gestelde criteria, geeft te denken. Wij beschouwen de universiteiten als belangrijke aanbieders van post-academisch onderwijs. Gezien het belang dat wij hechten aan goede na- en bijscholing in palliatieve zorg zouden we de universitaire aanbieders van post-academisch onderwijs willen aanbevelen om meer aandacht te besteden aan onderwijs over het onderwerp ‘palliatieve zorg’.

Methodologische overwegingen In dit hoofdstuk is geprobeerd om een overzicht te geven van het aanbod aan post-academisch onderwijs voor medisch specialisten. We zijn ons ervan bewust dat we wellicht niet compleet zijn met dit overzicht. Op basis van wat wij een logische zoektocht voor artsen achtten, zijn we tot de keuze voor een aantal websites gekomen die duidelijk gerelateerd zijn aan palliatieve zorg (zoals de website van de Vereniging van Integrale Kankercentra en van Agora: ondersteuningspunt palliatieve terminale zorg, van Leerhuizen Palliatieve Zorg) en een aantal algemene websites (zoals de website van de KNMG, Post-Academisch Onderwijs, Permanente Educatie). De websites van de verschillende wetenschappelijke verenigingen zijn niet allemaal nagegaan. Hiermee zijn er wellicht hiaten in het overzicht. Echter in de beperkte onderzoekstijd was het niet mogelijk om deze websites allemaal in het onderzoek te betrekken.

84


4.11 Algemene conclusie en discussie De afgelopen decennia heeft palliatieve zorg in Nederland een flinke ontwikkeling doorgemaakt. Tal van betrokkenen, individuen, organisaties en instellingen en professionals op verschillende niveaus (van dagelijkse zorg, beleid & politiek tot onderzoek) zijn intensief bezig geweest palliatieve zorg op solide wijze te verankeren in de Nederlandse samenleving. Ook onderwijs is van cruciaal belang voor het kunnen verlenen van goede palliatieve zorg. In dit inventariserend onderzoek is op systematische wijze nagegaan welk onderwijs en welke training er op dit moment bestaan op het gebied van palliatieve zorg en wat er ontbreekt, zowel binnen de geneeskunde, de verpleging als binnen andere in de palliatieve zorg werkzame beroepsgroepen.

4.11.1 RESULTATEN Per discipline zijn discussie en conclusies in een aparte sectie beschreven. Het algemene beeld dat oprijst uit deze omvangrijke inventarisatie, is dat op velerlei plaatsen hard gewerkt is en wordt om palliatieve zorg een plaats te geven met behulp van allerlei vormen van onderwijs en training. Tegelijkertijd kan geconcludeerd worden dat de basis momenteel nog vrij smal en instabiel is. Het opgenomen zijn, worden en blijven van het onderwerp palliatieve zorg in onderwijs aan de doelgroepen in deze studie, is nog teveel en te vaak afhankelijk van individuele gedreven personen of tijdelijke constructies. Echter, als de ontwikkeling van palliatieve zorg onderwijs eenzelfde vlucht neemt als de ontwikkeling van de overige delen van dit veld, dan ziet de toekomst er veelbelovend uit. Scholing voor wie? Om deze toekomstwens in vervulling te laten gaan, moet er nog hard gewerkt worden. En voor er daadwerkelijk gewerkt kan worden aan de verdere ontwikkeling en invulling van onderwijsplannen, zal er eerst sprake moeten zijn van bezinning en meningsvorming op de specifieke visie rondom de noodzaak van onderwijs in palliatieve zorg. Voor welke beroepsgroepen is scholing noodzakelijk? Nu lijken sommige beroepsgroepen nog onvoldoende bediend te worden wat betreft een aanbod van (vervolg)scholing. Definitie palliatieve zorg: een gemeenschappelijk startpunt ? Bovendien is het nog onduidelijk, in welke fase van de opleiding de principes van palliatieve zorg aan bod dienen te komen; initieel of alleen in vervolgopleidingen binnen een discipline? Vanuit welke definitie en omschrijving van palliatieve zorg gaat gewerkt worden? Uit de onderhavige inventarisatie blijkt dat als palliatieve zorg opgenomen is in scholing of training, vaak de versmalde definitie van ‘palliatief terminale zorg’ wordt gehanteerd. Multi/interdisciplinair en multidimensioneel? Een ander punt ter overweging is het vormgeven van mono- danwel multidisciplinair onderwijs in de palliatieve zorg. De problemen die zich voordoen bij patiënten in de palliatieve fase zijn multidimensioneel . Bovendien is palliatieve zorg is bij uitstek een vakgebied waarbij interdisciplinaire samenwerking een wezenlijk kenmerk is. Het onderwijs zou hierbij volledig dienen aan te sluiten waarbij uiteraard de nodige aandacht besteed dient te worden aan zowel theoretisch en praktisch onderwijs. Uit deze inventarisatie blijkt dat er al (met name vervolg-)onderwijs plaats vindt voor meerdere beroepsgroepen tegelijk. Welke competenties? Aan de basis van een bij voorkeur gezamenlijk opgestelde en gedragen visie op onderwijs in palliatieve zorg, ligt ook de discussie over de competenties waaraan verschillende beroepsgroepen moeten voldoen. Het is goed voorstelbaar dat een deel van de door de verschillende disciplines te behalen competenties overlap vertoont. Het verdient dan ook aanbeveling dat niet iedere beroepsgroep intern deze discussie gaat voeren en komt tot een set competenties, maar dat deze discussie plaats gaat vinden in een groep bestaande uit afgevaardigden

85

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN van de verschillende disciplines. Zo kan er dan gestreefd worden naar het ontwikkelen en beschrijven van een set van competenties die afhankelijk van de inhoud voor verschillende disciplines (op basis danwel vervolgniveau) relevant zijn. Apart specialisme? Direct van invloed op de verdere ontwikkeling van het onderwijs in palliatieve zorg, is de discussie rondom het al dan niet evolueren van palliatieve zorg tot een apart specialisme. Deze discussie woedt al enige tijd en het einde ervan lijkt ook nog niet in zicht. Voor het ontwikkelen van onderwijs en de zichtbaarheid van het vakgebied lijkt een apart specialisme de voorkeur te hebben; een eenduidiger opleiding(sbeleid) is mogelijk, minder wildgroei in allerhande opleidingen en cursussen ontstaat en minder kans op het door (sub)disciplines vermijden van palliatieve zorg als onderwerp waarover onderwijs verzorgd moet worden.

4.11.2 METHODEN Verschillende methoden zijn gebruikt om inzicht te krijgen in het complexe en niet overal even gemakkelijk toegankelijke onderwijsveld van de verschillende disciplines. Het valt als voordeel aan te merken dat een deel van de vakgebieden zijn doorgrond door een onderzoeker met dezelfde achtergrond als het vakgebied dat hij/zij onderzocht. Bij de velden waarbij hiervoor niet is gekozen, zou mogelijk makkelijker of meer gedetailleerde informatie verkregen zijn als ook daar een ‘eigen’ onderzoeker ingezet zou zijn. Desondanks achten wij het verkregen beeld toch redelijk compleet en een goede afspiegeling van de stand van zaken in dat betreffende veld. Onderwijs in palliatieve zorg heeft, evenals andere onderdelen van het vakgebied, nog geen stevige wetenschappelijke basis. Het naast de wetenschappelijke literatuur tevens bestuderen van de grijze literatuur (inclusief websites) is daarom noodzakelijk gebleken om een adequaat beeld te krijgen van de stand van zaken. De contacten met kerncontactpersonen van verschillende organisaties zijn hierin cruciaal gebleken. Deze contacten hebben veelal telefonisch of per email plaatsgevonden. Hierdoor zijn er soms ‘open eindjes’ gebleven. In de tijdspanne van het onderzoek bleek het houden van face to face interviews echter niet haalbaar. Niet binnen elke onderzochte discipline bleek het eenvoudig toegang te krijgen tot de meest wenselijke respondenten. Onderwijsorganisaties en instituten zijn moeilijk toegankelijke bolwerken, erin werkzame professionals kritisch en drukbezet wat betreft het meewerken aan onderzoek. De overall respons van de benaderden is acceptabel om het algemene beeld te kunnen schetsen zoals wij dat doen in het onderzoek. Het is echter zeer wel denkbaar dat individuele opleiders of instituten zichzelf of hun discipline niet of onvoldoende herkennen in het geschetste beeld en dat de onderzoekers mogelijk enkele ‘parels’ wat betreft onderwijs in palliatieve zorg hebben gemist. Desondanks zijn wij van mening dat het algemene beeld, een rijke schakering aan initiatieven veelal gebaseerd op bezielde individuen en meer of minder toevallige omstandigheden en het overall afwezig zijn van structuur en visie, zijn geldigheid behoudt. De door de onderzoekers gehanteerde methoden zijn niet afdoende om een inhoudelijk oordeel te kunnen vellen over de kwaliteit van al het aangeboden onderwijs. Dit behoorde echter ook niet tot de doelstellingen van de inventarisatiestudie. Deze beperking dient voor ogen gehouden te worden, zowel bij lezing van het onderzoeksverslag als bij eventueel te nemen vervolgstappen.

4.11.3 VERDER VERLOOP/INBEDDING VAN DIT PROJECT Veel respondenten geven aan dat ook zij de tijd rijp achten een stevige stap voorwaarts te doen wat betreft onderwijs(ontwikkeling) palliatieve zorg. Het is van belang dit momentum vast te houden en waar mogelijk uit te buiten. De onderzoekers en de projectgroep spreken daarom de hoop en verwachting uit dat de resultaten van deze inventarisatie zullen leiden tot een onderbouwde visie op de toekomst van onderwijs palliatieve zorg voor deze verschillende beroeps- en doelgroepen. Beleidsmakers, onderwijsinstellingen, onderzoekers en

86

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN professionals kunnen op basis van de conclusies en aanbevelingen het onderwijs palliatieve zorg verder ontwikkelen. De projectgroep wil hieraan en met behulp van de reeds opgebouwde expertise een bijdrage leveren. Momenteel wordt daarom gewerkt aan een project ter voorbereiding van een subsidieaanvraag voor een traject van competentiebeschrijvingen. Samen met afgevaardigden van verschillende beroeps- en wetenschappelijke verenigingen zal daarin aangestuurd worden op het beschrijven van de voor het verlenen van palliatieve zorg gewenste competenties voor de verschillende niveaus van de verschillende participerende disciplines. Het kunnen uitvoeren van dit project zal weer een stap zijn in de richting van het toenemend professionaliseren van palliatieve zorg en daardoor uiteindelijk ten goede komen aan hen om wie het uiteindelijk steeds gaat; de patiënt en diens naasten.

87


5 Referenties (1) Plan van aanpak Palliatieve Zorg 2008-2010, Brief Staatssecretaris VWS aan Tweede Kamer (2) MEZZO, website: www.mezzo.nl, 2008 (3) MEZZO, Mantelzorg in de palliatieve fase, website: www.expertisecentrummantelzorg.nl/smartsite.dws?ch=,DEF&id=120476, 2008 (4) Sociaal Cultureel Planbureau, cijfers over 1999, website: www.scp.nl (5) G. Vissers, Mantelzorg in de palliatief terminale fase. Aanbevelingen voor ondersteuning van mantelzorgers, 2006 (6) Jansma FF, Schure LM, de Jong BM, Support requirements for caregivers of patients with palliative cancer, Patient Educ Couns 2005, 58(2):182-186 (7) Osse BH, Vernooij-Dassen MJ, Schade E, Grol RP, Problems experienced by the informal caregivers of cancer patients and their needs for support, Cancer Nurs 2006, 29(5):378-388 (8) Persoonlijke communicatie mantelzorgconsulenten, 2008 (9) Persoonlijke communicatie coördinator MEZZO over onderwijs aan mantelzorgconsulenten, 2008 (10) STOC, post-HBO mantelzorgondersteuning, website: www.stoc.nl/a_mantelzorg.htm, 2008 (11) Proot IM, bu-Saad HH, Crebolder HF, Goldsteen M, Luker KA, Widdershoven GA, Vulnerability of family caregivers in terminal palliative care at home; balancing between burden and capacity, Scand J Caring Sci 2003, 17(2):113-121 (12) VPTZ, website: www.vptz.nl, 2008 (13) Persoonlijke communicatie coördinator MEZZO over steunpunten vrijwilligerszorg, 2008 (14) VPTZ, Introductiecursus vrijwilligers, 2005 (15) Persoonlijke communicatie algemeen coördinator vrijwilligerszorg VPTZ, 2008 (16) NPV, NPV cursussen, website: www.npvzorg.nl/npv-thuishulp, 2008 (17) VPTZ, Meerjarenbeleidsplan 2006 (18) Commissie Kwalificatiestructuur, Gekwalificeerd voor de toekomst. Kwalificatiestructuur en eindtermen voor de Verpleging en Verzorging, 1996 (19) AVVV, Commissie Verpleegkundige Beroepsstructuur en Opleidingscontinuüm (VBOC), Verpleegkundige toekomst in goede banen, samenhang en samenspel in de beroepsuitoefening, 2006 (20) Persoonlijke communicatie senior beleidsadviseur van de V&VN, 2009 (21) STC2009 nr. 1877. Mededeling van instemming met de besluiten MEVA/BO-2907485 & MEVA/BO2907457 betreffende het algemeen besluit specialismen verpleegkunde en specifieke besluiten specialismen verpleegkunde acute zorg, chronische zorg, preventieve zorg en intensieve zorg, alsmede betreffende de wettelijke erkenning van de specialistentitels. (22) College Specialismen Verpleegkunde: Besluit verpleegkundig specialisme acute zorg bij somatische aandoeningen. V&VN, 16 december 2008; College Specialismen Verpleegkunde. Besluit verpleegkundig specialisme chronische zorg bij somatische aandoeningen. V&VN, 16 december 2008; College Specialismen Verpleegkunde. Besluit verpleegkundig specialisme preventieve zorg bij somatische aandoeningen. V&VN, 16 december 2008; College Specialismen Verpleegkunde. Besluit verpleegkundig specialisme intensieve zorg bij somatische aandoeningen. V&VN, 16 december 2008; (23) Website: www.verpleegkundigspecialismen.nl, 2009 (24) STB1993, 463. Besluit van 5 oktober 1999, houdende regels inzake de opleiding tot en deskundigheid van de verzorgende individuele gezondheidszorg (Besluit verzorgende in de individuele gezondheidszorg) (25) Movisie/Vilans, Beroepscompetentieprofiel MBO tbv onderwijsexperimenten, 2009 (26) Landelijke Regeling Verpleegkundige Vervolgopleidingen, 2001 (27) CZO, Deskundigheidsgebieden en eindtermen, 2007

88

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN (28) Persoonlijke communicatie voorzitter LOOV, 2009 (29) V&VN palliatieve verpleegkunde, Kwaliteitskader voor het opleiden van verpleegkundigen in de palliatieve zorg in Nederland, 2008 (30) Website:www.verpleegkundigspecialismen.nl/Home/tabid/1981/ctl/Details/mid/4699/ArticleID/1280 /Src/Org/language/nl-NL/Default.aspx, 2009 (31) Staatscourant, Regeling Specialismen Verpleegkunde, 21 september 2007 (32) Sepulveda C, Marlin A, Yoshida T, Ullrich A, Palliative Care: the World Health Organisation’s global perspective, J Pain Symptom Manage 2002, 24(2):91-96 (33) Vulto M, Vianen G, Toekomstige behoefte verpleegkundig specialisten bij somatische aandoeningen, een zoektocht in onontgonnen gebied, 2009 (34) Werkgroep 'Competentieprofiel Verpleegkundig specialist' VBOC, Algemeen competentieprofiel en specifieke deelprofielen verpleegkundig Specialist, 2008 (35) NIP, Overzicht opleidingen en beroepsgroepen psychologie, 2008 (36) Kooij A, Tuinman M, Boonstra K, Garssen B, Gualtherie van Weezel LM, Meer scholing gewenst op het terrein van den psychosociale oncologie? 2002 (37) NVPO; RINO-groep, Postmaster opleiding psychosociale oncologie, 2008 (38) NVPO, scholing NVPO, 2008, ww.nvpo.nl (39) Coördinerend orgaan nascholing en opleiding in de GGZ, Beroepsgroepen gezondheidszorg, 2008 (40) Persoonlijke communicatie college gezondheidszorgpsycholoog over competenties gezondheidszorgpsycholoog, 2008 (41) Rino groep, onderwijsbrochures gezondheidszorgpsychologie rinogroep, 2008 (42) SPON, onderwijsbrochures gezondheidszorgpsychologie SPON, 2008 (43) PSY-opleidingen, onderwijsbrochures gezondheidszorgpsychologie PSY-opleidingen, 2008 (44) Platform positionering gezondheidszorg en klinisch psycholoog, Eenheid en verscheidenheid: profiel van de gz-psycholoog, 2005 (45) College Specialismen Gezondheidszorgpsycholoog, Besluit inzake de aanwijzing van de klinische psychologie als specialistisch deelgebied van de gezondheidszorgpsychologie en de opleidingseisen voor inschrijving in het register van klinisch psychologen, 2007 (46) Persoonlijke communicatie hoofd opleiding klinische psychologie universiteit Leiden, 2008 (47) Persoonlijke communicatie klinisch psychologe van het Radboud Ziekenhuis, 2008 (48) KNGF, website: www.kngf.nl, 2008 (49) NVFP, Beroepscompetentieprofiel Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie volgens de Psychosomatiek, 2005 (50) NVFG, Het functieprofiel van de fysiotherapeut in de geriatrie, 2004 (51) Persoonlijke communicatie onderwijscoördinator Hogeschool Utrecht fysiotherapie in de geriatrie, 2008 (52) AVANS, Geriatriefysiotherapie, website: www.avansplus.nl, 2008 (53) Persoonlijke communicatie onderwijscoördinator AVANS fysiotherapie in de geriatrie, 2008 (54) NVFH, Beroepscompetentieprofiel fysiotherapeut in de hart- en vaatrevalidatie, 2006 (55) Nederlandse Vereniging voor orofaciale fysiotherapie, website: www.nvof.nl, 2008 (56) VDO Opleidings- en adviescentrum, Orofaciale fysiotherapie, website: www.nvof.nl/?category=leden_scholing, 2008 (57) Nederlandse Vereniging voor Fysiotherapie binnen de Lymfologie (NVFL), website: www.nvfl.nl, 2008 (58) Therapeutisch centrum De Berekuyl, website: www.deberekuyl.nl, 2008 (59) Instituut De Berekuyl, 'De Berekuyl', European College for Lymphoedema Therapy;Prospectus Post HBO Fysiotherapie cursus tot geregistreerd Oedeem Fysiotherapeut ad modum Casley Smith, 2008 (60) AVANS, oncologiefysiotherapie, website: www.avansplus.nl, 2008 (61) NPI, Vervolgcursus ‘Therapeutische lymfdrainage en oedeemtherapie/Borstkanker’, 2008 (62) NPI, Basiscursus ‘Oncologische clienten: fysiotherapeutische mogelijkheden’, 2008 (63) NPI, Basiscursus psychogeriatrie, 2008

89

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN (64) VGVZ, Beroepsstandaard voor de geestelijk verzorger in zorginstellingen, 2002 (65) Persoonlijke communicatie universitair hoofddocent Christelijke Ethiek en Spiritualiteit aan de Universiteit Tilburg, januari 2009 (66) VGVZ, website: www.vgvz.nl, februari 2009 website: www.vgvz.nl/register/informatie_over_de_initiele_opleidingen, februari 2009 website: www.vgvz.nl/userfiles/files/register/Toetsingskader%20bij-%20en%20nascholing1.pdf, maart 2009 (67) Persoonlijke communicatie universitair docent Interculturaliteit en Religieuze Communicatie aan de Universiteit Utrecht, januari 2009 (68) Persoonlijke communicatie hoogleraar Religiewetenschappen aan de Radboud Universiteit Nijmegen, januari 2009 (69) Website: www.protestantsetheologischeuniversiteit.nl, 2009 (70) Persoonlijke communicatie met docent van de opleiding tot geestelijk verzorger aan de Protestantse Theologische Universiteit vestiging Kampen, januari 2009 (71) Persoonlijke communicatie met universitair docent Praktische Theologie aan de Protestantse Theologische Universiteit vestiging Utrecht, januari 2009 (72) Persoonlijke communicatie met de vice-rector en lid van het college van bestuur van de Islamitische Universiteit Rotterdam met als bijzonder aandachtspunt het onderzoek dat aan deze universiteit wordt verricht, januari 2009 (73) Persoonlijke communicatie met bijzonder hoogleraar Levensbeschouwing en Geestelijke Volksgezondheid aan de Universiteit Groningen, januari 2009 (74) Persoonlijke communicatie met de coördinator Geestelijke Zorg in Organisaties aan de Vrije Universiteit, januari 2009 (75) Persoonlijke communicatie met de directeur van het praktijkcentrum Universiteit voor Humanistiek, januari 2009 (76) Persoonlijke communicatie met de geestelijk verzorger van het Medisch Centrum Leeuwarden, organisator van de Masterclass Spiritualiteit en Geestelijke Verzorging Palliatieve Zorg, februari 2009 (77) Persoonlijke communicatie met docent GPW-opleiding van Fontys Hogescholen, februari 2009 (78) Persoonlijke communicatie met de vervangend lesplaats coördinator Amsterdam, februari 2009 (79) Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, website: www.nhl.nl/nhl_nl/, februari 2009 (80) Persoonlijke communicatie met de opleidingscoördinator Theologie bij de Noordelijke Hogeschool Leeuwarden, februari 2009 (81) Persoonlijke communicatie met senior docent GPW-opleiding van de Christelijke Hogeschool Ede, januari 2009 (82) Website: www.windesheim.nl/portal/page?_pageid=559,1&_dad=portal&_schema=PORTAL, 2009 (83) Geestelijke Verzorging / Band met kerk werkt niet aan bed, Trouw Religie en Filosofie, 2006 (84) Persoonlijke communicatie met contactpersoon van de cursus Morele Counseling en Moreel Beraad van het UMC Nijmegen, januari 2009 (85) Persoonlijke communicatie met directeur Luce/CRC, februari 2009 (86) Website: www.leerhuizenpalliatievezorg.nl, 2009 (87) Persoonlijke communicatie met filosoof, geeft cursussen bij de stichting Leerhuizen, 2009 (88) Website: www.raadkpv.nl/kpv.htm, geraadpleegd februari 2009 (89) Website: www.umcn.nl/userfiles/other/ethiek_zorgsector_2009_.pdf, geraadpleegd maart 2009 (90) Website: www.vpwinfo.nl, geraadpleegd maart 2009 (91) Website: www.nptn.nl, 2009 (92) Persoonlijke communicatie met contactpersoon LUCE/Centrum voor Religieuze Communicatie Tilburg, februari 2009 (93) Groot MM, Vernooij-Dassen MJ, Verhagen SC, Crul BJ, Grol RP, Obstacles to the delivery of primary palliative care as perceived by GPs, Palliat Med, 2007, 21(8):697-703

90

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN (94) Groot MM, Vernooij-Dassen MJ, Crul BJ, Grol RP, General practitioners (GPs) and palliative care: perceived tasks and barriers in daily practice, Palliat Med, 2005, 19(2):111-118 (95) SVUH, Raamcurriculum 2005 (96) Wigersma L, Berkestijn LMG van, Giesen P, Eindtermen huisartsopleiding 2000 (97) Persoonlijke communicatie huisarts/onderzoeker: Inventarisatie (voorjaar 2006) bestaande onderwijsprogramma's palliatieve zorg Nederlandse universiteiten, 2006 (98) SVUH, Huntjes C, Competentiegerichte opdracht kwaliteit van leven, 2008 (99) Emailcontact met huisarts/onderzoeker over trial communicatie in palliatieve zorg, 2008 (100) NHG, Kaderopleiding palliatieve zorg 2007-2009 (101) Wanrooij BS, Peergroups voor dokters: sleutel tot betere palliatieve zorg? Kanker, 2008, 32(5):10-12 (102) UMCN, Palliatieve zorg: identificatie en proactieve zorgplanning bij palliatieve patiënten in de eerste lijn, 2008 (103) Korte Verhoef MC de, Eindrapport toetsingscommissie COPZ, 2004 (104) Persoonlijke communicatie onderwijscoördinator verpleeghuisartsgeneeskunde Nijmegen, 2008 (105) Persoonlijke communicatie onderwijscoördinator verpleeghuisartsgeneeskunde VUMC, 2008 (106) Persoonlijke communicatie onderwijscoördinator verpleeghuisartsgeneeskunde Leiden, 2008 (107) Stichting Leerhuizen, IKR, COPZ Rotterdam, Cursus palliatieve zorg stichting leerhuizen, 2004 (108) Website: knmg.artsennet.nl, bezocht op 06-03-09; website: knmg.artsennet.nl/opleidingenregistratie.htm, bezocht op 06-03-09; website: knmg.artsennet.nl/opleidingenregistratie/modernisering/opleidingsplan-per-specialisme1.htm, bezocht op 06-03-09; (109) Persoonlijke communicatie stafjuristen afdeling Opleiding en Registratie KNMG, 2009 (110) HVRC, Raamcurriculum verpleeghuisartsopleiding 2007

91


6 Bijlagen

92


Bijlage I: Projectaanvraag binnen thema 3: Onderwijs en Deskundigheidsbevordering Gezamenlijke aanvraag van Kenniscentra palliatieve zorg Contactpersoon: Prof. dr. K.C.C. Vissers, voorzitter UMC St Radboud Kenniscentrum Pijn en Palliatieve Geneeskunde Postbus 9101 6500 HB Nijmegen Tel. 024-3666318 [email protected] Vereniging van integrale kankercentra (VIKC) Contactpersoon: Mevr. drs. R. Koppejan [email protected] Titel: Onderwijs in palliatieve zorg: inventarisatie en behoefteplan Samenvatting Om goede palliatieve zorg te kunnen verlenen dient er goed onderwijs en goede nascholing in palliatieve zorg te zijn. Wij willen in dit project inventariseren welk onderwijs en welke training er op dit moment bestaan en wat er ontbreekt, zowel binnen de geneeskunde, de verpleging als binnen andere in de palliatieve zorg werkzame beroepsgroepen. Inleiding en achtergrond Het afgelopen decennium heeft palliatieve zorg in Nederland een forse ontwikkeling doorgemaakt. Steeds meer patiënten ontvangen tijdens de laatste levensfase van een chronische aandoening of van kanker palliatieve zorg. Deze zorg wordt verleend door artsen, verpleegkundigen en vele andere zorgverleners. Om goede palliatieve zorg te kunnen verlenen dient iemand geschoold te zijn in palliatieve zorg. Hiervoor bestaat nog geen landelijk beleid. Het aanbod wisselt sterk per opleiding en per beroepsgroep, is vaak facultatief, en sluit niet goed aan bij behoeften uit de praktijk. Door te inventariseren welk onderwijs er op dit moment bestaat, waar lacunes zijn en welke behoefte er bestaat kunnen we met een aanbeveling komen aan enerzijds de overheid, maar anderzijds ook aan de individuele opleidingen. De Kenniscentra zijn een belangrijke partij in deze vanwege hun onderwijstaak voor geneeskundestudenten, betrokkenheid bij de opleiding tot verpleegkundige en betrokkenheid bij PAOG. De VIKC is een belangrijke partij voor wat betreft het geven van onderwijs. Vraagstellingen 1. Welke eindtermen mbt palliatieve zorg zijn beschreven in het raamplan van de artsopleiding, welke competenties per opleiding geneeskunde en verpleegkunde in Nederland, welk onderwijs wordt aangeboden om de benodigde kennis, attitudes en vaardigheden te leren en wat ontbreekt er in de eindtermen en/of aangeboden onderwijs? 2. Welke competenties mbt palliatieve zorg zijn beschreven in de eindtermen van de relevante medische specialisaties, welk onderwijs wordt aangeboden om de benodigde kennis, attitudes en vaardigheden te leren en wat ontbreekt er aan gevraagde competenties en/of aangeboden onderwijs? 3. Welke competenties mbt palliatieve zorg zijn beschreven in de eindtermen van de relevante verpleegkundige specialisaties en welk onderwijs wordt aangeboden om de benodigde kennis, attitude en vaardigheden te leren? 4. Welke postacademische opleidingen palliatieve zorg bestaan er voor artsen, wat is het doel ervan en wat zijn de eindtermen van deze opleidingen? Plan van aanpak met activiteiten om tot doel te komen (aanleiding, bereik, beoogd effect, randvoorwaarden, communicatie) De inventarisatie zal plaatsvinden met behulp van bestuderen van relevante documenten (raamplan,

93

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN zelfstudies, visitatierapporten, studiegidsen etc) en semi-gestructureerde interviews met sleutelfiguren. De inventarisatie zal uitgevoerd worden door speciaal voor dit project aangestelde onderzoekers. Met betrekking tot de geneeskundeopleiding loopt er momenteel een Europees onderzoek, waar ook Nederland aan deelneemt. De uitkomsten hiervan zullen in het voorjaar van 2009 ter beschikking komen. Om die reden zal dat deel van de inventarisatie niet binnen dit project plaats vinden. Wel zullen de studiegidsen voor de inventarisatie gebruikt worden. Het eindverslag zal voorjaar 2009 aangeboden worden aan VWS, maar ook aan het ministerie van OCW en aan de directeuren/decanen van de relevante opleidingen. Haalbaarheid Zoveel als mogelijk zal gebruik worden gemaakt van reeds eerder uitgevoerd onderzoek, zoals van dr. Marian Adriaansen (Verpleging), van het UMC St Radboud (geneeskunde, Kathrin Woitha), en van de associatie van High-care hospices die een competentieprofiel voor opleidingen palliatieve zorg voor verpleging ontwikkelen. Het project wordt gedragen door de vier Kenniscentra en de VIKC, wat een breed draagvlak garandeert. De projectleider (UMCN, Yvonne Engels) heeft reeds eerder een succesvolle inventarisatie van Kwaliteit van Zorg onderwijs aan de medische faculteiten uitgevoerd. Medeuitvoerders project Kenniscentra Palliatieve Zorg (UMC St Radboud (Kris Vissers, Yvonne Engels), VUMC Amsterdam (Wouter Zuurmond, Luc Deliens) Erasmus MC (Karin vd Rijt, Agnes vd Heide) , UMCU (Saskia Teunissen, Alexander de Graaff), VIKC (Ria Koppejan) Tijdspad (tussen- / eindproducten, tussen-/eindresultaten, mijlpalen en beslismomenten) sept-nov 08 bestuderen relevante documenten, afnemen interviews dec 08 schrijven rapportage jan 09 overhandigen rapportage aan opdrachtgever Begroting (geschat) Twee onderzoekers, elk 4 maanden schaal 10 0.8 fte 28.000 euro Begeleiding 4 maanden schaal 12 0.2 fte 7.000 euro Reiskosten stelpost 500 euro Drukken rapport stelpost 500 euro Totaal: 36.000 euro Gebruikte artikelen/boeken/expertise Systematic review medical Education Thesis Marian Adriaansen Rapport inventarisatie onderwijs palliatieve zorg COPZ Rapport VWS plan van aanpak 2008-2010 Het ontwikkelen van competentieprofielen en een keurmerk voor opleidingen palliatieve verpleegkunde” van de Associatie van high-care hospices. Agora website VIKC website Expertise: Kenniscentra Palliatieve Zorg: onderwijs aan studenten geneeskunde, verpleging en PAOG Dr. Yvonne Engels: eerder project uitgevoerd naar kwaliteit-van-zorgonderwijs aan medische faculteiten in Nederland VIKC: onderwijs en nascholing in palliatieve zorg

94


Bijlage II:Overzicht alle Besluiten Centraal College Medische Specialismen (CCMS) Besluit van 9 februari 2004 houdende de algemene eisen voor de opleiding, registratie en herregistratie van medisch specialisten en voor de erkenning van opleiders, plaatsvervangend opleiders, stageopleiders en opleidingsinrichtingen Specialisme

Palliatieve zorg als eindterm

Anesthesiologie Cardiologie Cardio-thoracale chirurgie Dermatologie en venerologie Heelkunde Interne Geneeskunde

Nee Nee Nee Nee Nee Nee

Keel-neus-oorheelkunde Kindergeneeskunde Klinische genetica Klinische geriatrie

Nee Nee Nee Hoofdstuk 2: Kennis van de klinische geriatrie en de relevante ziektebeelden; kennisgebied 2 (3) Nee Nee Nee Nee Nee Nee Hoofdstuk 1: algemeen; eindterm 1.7 (4) Hoofdstuk 6: gynaecologie; eindterm 6.1.6 (5) Nee Nee Nee Nee Nee Nee Hoofdstuk 1: algemene klinische oncologie; eindterm 1.5 (6), 1.6 (7), 1.10 (8) Nee Nee Nee

Longziekten en turberculose Maag-darm-leverziekten Medische microbiologie Neurochirurgie Neurologie Nucleaire geneeskunde Obstetrie en gynaecologie

Oogheelkunde Orthopedie Pathologie Plastische chirurgie Psychiatrie Radiologie Radiotherapie

Reumatologie Revalidatiegeneeskunde Urologie

Specialisme

95

Palliatieve zorg als aandachtsgebied Nee Nee Nee Nee Nee Oncologie (1) Ouderengeneeskunde (2) Nee Nee Nee Nee

Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee

Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee

Nee Nee Nee

De 27 in Nederland erkende specialismen Bron: http://knmg.artsennet.nl/opleidingenregistratie/regelgeving-1/Huidige-besluiten-

ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG: INVENTARISATIE EN BEHOEFTEPLAN CCMS/Overzicht-alle-Besluiten-CCMS.htm , bezocht: 20-04-2009 Vetgedrukt specialisme

Specialismen waarbij palliatieve zorg genoemd wordt in eindtermen of aandachtsgebieden van specifieke besluiten van het CCMS

Vetgedrukt (cijfer)

Verwijst naar de hierna volgende pagina’s waar de context, waarin palliatieve zorg wordt genoemd, wordt weergegeven.

Besluiten, zie: http://knmg.artsennet.nl/content/resources/AMGATE_6059_100_TICH_L698161609/AMGATE_6059_100_TIC H_R1560811149673000//

96


Bijlage III: Opleidingsplannen medische specialismen In deze bijlage is weergegeven of en waar de opleidingsplannen van de zestien specialismen gevonden zijn. In de tabel is aangegeven of en zo ja, waar palliatieve zorg of onderwerpen gelieerd aan palliatieve zorg, genoemd worden.

97

Specialismen

Hoe opleidingsplan gevonden?

Anesthesiologie

Via website KNMG (het nieuwe opleiden)

Cardiologie

Via website Nederlandse Vereniging voor Cardiologie (op website KNMG een link hiernaartoe)

Interne geneeskunde

Via website Nederlandse Internisten Vereniging (op website KNMG een link hiernaartoe)

Heelkunde


Keel-neus-oorheelkunde


Kindergeneeskunde:


Klinische geriatrie


Longziekten en tuberculose


Maag-darm-leverziekten


Neurochirurgie


Neurologie

Via website Nederlandse Vereniging voor Neurologie (op website KNMG een link hiernaartoe)

Obstetrie en gynaecologie


Orthopedie


Psychiatrie


Radiotherapie

Via website Nederlandse Vereniging voor Radiotherapie en Oncologie (op website KNMG een link hiernaartoe)  geen opleidingsplan online beschikbaar

Urologie

Via website Nederlandse Vereniging voor Urologie (op website KNMG een link hiernaartoe)  geen opleidingsplan online beschikbaar

INVENTARISATIE VAN ONDERWIJS IN PALLIATIEVE ZORG

Recommend Documents