Hormoonbehandeling en lifestyle adviezen bij prostaatkanker
Bron: Prof B. Tombal UCL Brussel België
daarentegen agressief en snelgroei end zijn. Deze indeling wordt ook wel de Gleason-score genoemd. Vaak wordt de som van twee onderzochte tumorveldjes aangegeven (bijvoorbeeld Gleason-score 3+3=6). Zoals bij de meeste soorten kanker, kunnen er ook bij prostaatkanker uit zaaiingen optreden. Bij een groep man nen met prostaatkanker blijkt de ziekte al bij ontdekking niet meer beperkt te zijn tot de prostaat, en zijn er inderdaad ook uitzaaiingen.
Tijdens uw bezoek aan het Radboudumc heeft uw behandelend uroloog aangegeven dat bij u prostaatkanker is vastgesteld. In deze folder vindt u meer informatie over prostaatkanker, behandeling met hormonen en lifestyle adviezen (leef-regels).
Wat is prostaatkanker?
Bij kanker van de prostaat is er sprake van een ongeremde groei van de cellen van de klierbuisjes van de prostaat. Er ontstaat dan een kwaadaardige verandering in het prostaatweefsel. De uroloog kan deze verandering vaak voelen als een verharding van de pros taat. Soms is het deel van de prostaat waarin de verharding zich bevindt ook wat vergroot. Ook veranderingen in het bloed kunnen wijzen op de aanwezig heid van prostaatkanker. Zekerheid over de diagnose kan echter alleen gegeven worden na het wegnemen van stukjes weefsel (biopten) uit de prostaat. Een patholoog onderzoekt deze stukjes weefsel niet alleen op de aan- of afwezigheid van prostaatkanker maar kijkt ook naar de agressiviteit van de aanwezige tumor. De agressiviteit van het weefselpatroon van de tumor wordt uitgedrukt in een getal van 1 t/m 5 waarbij 1 en 2 nauwe lijks kwaadaardig te noemen zijn, 3 een weinig agressieve tumor is en 4 en 5
Wat is hormoontherapie?
Hormoontherapie is een gangbare medische behandeling voor prostaat kanker. De groei en overleving van prostaatkankercellen is afhankelijk van een constante hoeveelheid van het belangrijkste mannelijk hormoon, tes tosteron, in het bloed. Dit is het geval voor alle prostaatkankercellen, zelfs als zij bijkomende tumoren of metastasen (uitzaaiingen) gevormd hebben. Er zijn twee manieren waarop hormoontherapie werkt: 1. Hormoontherapie onderdrukt de productie van testosteron. Dit zorgt voor een afname van de hoeveel heid testosteron in het bloed. 2. Hormoontherapie blokkeert recht streeks de groeibevorderende
1
ingenomen te worden. Het testosteron daalt niet zoals bij gebruik van LHRH agonisten, maar het testosteron kan geen effect meer uitoefenen. Het voor deel van deze behandeling is dat er in minder mate libidoverlies optreedt om dat het testosteron gehalte aanwezig blijft. Op de langere termijn geeft het minder verlies van bot- en spiermassa. De belangrijkste bijwerking is borst vorming en gevoelige borsten. Meer informatie over bijwerkingen vindt u bij het kopje “Welke bijwerkingen kunnen optreden”. Onder het kopje “Lifestyle adviezen leest u hoe u kunt omgaan met bijwerkingen.
werking van testosteron op pros taatkankercellen. Testosteron wordt voornamelijk door de testes (zaadballen) gemaakt. Het on derdrukken van de testosteronproductie kan worden bereikt door de inwendige delen van de testes operatief te verwij deren. Dit heet een orchidectomie of chirurgische castratie. Het onderdrukken van de testosteron productie kan ook gedaan worden door een injectie met een blokkerende stof, een zogenaamde luteïnizerende hormoon-releasing hormoon (LHRH) agonist. De LHRH agonist werkt op het niveau van de hersenen om de produc tie van een hormoon, dat de testes sti muleert om testosteron te produceren, te blokkeren. Op deze manier zorgt de LHRH agonist er dus voor dat de testes minder testosteron produceren wat zorgt voor een afname van de hoeveel heid testosteron in het bloed. Injecties met LHRH agonisten zijn beschikbaar in een-, drie-, en zesmaands formule ringen.
Naast een LH-RH agonist injectie geeft men soms ook nog gedurende vier we ken een anti-androgeen. Dit is om een ‘flare-up’ (het doen opflikkeren van de ziekte door stimulatie van de hypofyse) tegen te gaan. Dit gebeurt meestal al leen bij meerdere uitzaaiingen. Binnen vier weken is deze klier door de LH-RH analoog oververzadigd, en kan verdere inname van anti-androgenen worden gestopt. Wanneer ondanks de hormoontherapie het PSA (prostaat specifiek antigeen) in het bloed oploopt, is er sprake van hor moon-ongevoelige ziekte. Er kan dan geprobeerd worden de groei van pros
De groeibevorderende werking van tes tosteron op prostaatkankercellen kan ook direct geblokkeerd worden door medicijnen die anti-androgenen heten. De medicijnen dienen via de mond
2
den bij goedaardige prostaatvergroting of medicijnen die op de bijnier werken en lage dosering prednison gebruikt om het effect van de hormoon behandeling te ondersteunen.
taatkanker opnieuw te remmen door een combinatie van behandeling van LH-RH injecties met anti-androgene ta bletten, wat een maximale androgeen behandeling (MAB) wordt genoemd. Een klein percentage (minder dan 5%) van testosteron achtige stoffen zoals androgenen, wordt geproduceerd door de bijnieren. Dus om de totale testos teronproductie stop te zetten kunnen aan LH-RH injectie de anti-androgenen toegevoegd worden. Als patiënten een langere tijd behandeld zijn met deze combinatiebehandeling of MAB, kan de ziekte soms opnieuw tot staan worden gebracht door het anti-androgeen te staken. Dit wordt een anti-androgeen onttrekkingsreactie genoemd. Als de PSA opnieuw oploopt in het bloed is er sprake van een hormoon-onge voelig prostaatkanker. Hoewel het nut van voortzetten van de behandeling met LH-RH en anti-androgenen bij hormoon-ongevoelige prostaatkan ker niet vast staat, zijn veel urologen van mening dat het zinnig kan zijn de hormoontherapie toch voort te zetten, teneinde te vermijden dat naast de hor moon ongevoelige prostaatkankercellen ook weer groei optreedt van kankercel len die nog wel (deels) gevoelig zijn voor de hormoontherapie. In sommige gevallen worden nog combinaties met andere medicijnen, die toegepast wor
Hormoontherapie kan in verschillende gevallen voorgeschreven worden. Traditioneel werd het voorgeschre ven wanneer de tumor zich verspreid had buiten de prostaat of uitzaaiingen gevormd had. Tegenwoordig wordt hor moontherapie ook gebruikt om de werk zaamheid van radiotherapie (bestraling) te verhogen. Ook wordt het gebruikt in het geval de tumor terugkomt na een operatie of radiotherapie.
Welke bijwerkingen kunnen optreden?
Een hormonale behandeling kan sa men gaan met een aantal bijwerkingen. sexuele problemen (verminderde sexuele libido en problemen met de erectie) opvliegers vermoeidheid verlies van spiermassa, ge wichtstoename osteoporose (‘botontkalking’) mentale problemen (geheugen verlies en verminderde mentale scherpte) haaruitval
• • • • • • • 3
•
neel uitputtend zijn, maar het kan ook een moment zijn om uw leven op een nieuwe manier te bekijken. De hormoontherapie die uw arts u voorge schreven heeft, is een nieuwe stap in uw leven en in uw gevecht tegen kanker. Hier zijn vier lifestyle adviezen die u helpen om kwaliteit van leven te behouden of te verbeteren wanneer u behandeld wordt met hormoontherapie:
gevoeligheid van de borsten en groei van borstweefsel
U kunt deze bijwerkingen al dan niet ondervinden. Voor meer informatie zie het kopje ’Lifestyle adviezen’ in deze folder.
Hoe wordt het in de praktijk geregeld?
Uw uroloog maakt de recepten voor de hormoontabletten en/of hormooninjec ties klaar. Deze formulieren worden in principe naar een speciale apotheek gefaxt. Bij de speciale apotheek zijn gekwalificeerde verpleegkundigen of doktersassistentes aanwezig die u de injectie ter plekke kunnen toedienen. Wanneer u de ‘hormoon’spuit bij uw eigen apotheker ophaalt, wordt de in jectie door uw huisarts (of de asistente) toegediend. Via deze apotheek verloopt ook een thuis prikservice. Wanneer u voor deze service bent aangemeld, krijgt u op een afgesproken tijdstip uw medicijnen thuis en geeft een ervaren verpleegkundige u de injectie. U hoeft zelf geen contact op te nemen met de apotheek, de ver pleegkundige belt u.
1. Praat over uw ziekte 2. Wat kunt u zelf doen bij bijwerkin gen. 3. Eet gezond. 4. Beweeg!
Lifestyle adviezen
Het hebben van kanker en het omgaan met de behandeling ervan kan emotio
4
1. Praat over uw ziekte
Praat erover en over de veranderingen die u ondervindt. Laat een verdrietige, moeilijke periode geen echte depressie worden.
Het omgaan met prostaatkanker is erg veeleisend en zorg dragen voor uw emotionele en geestelijke gezondheid is belangrijk. U kunt moeite hebben met het vragen en accepteren van hulp, maar dit is een belangrijk deel van het omgaan met kanker en de behandeling.
Praat met uw arts of verpleegkundige. Wees niet bang. Uw arts is er om te helpen en de beste manier waarop u samen met hem kunt werken, is een open en eerlijke communicatie. Het is erg belangrijk dat u elk aspect van uw ziekte en behandeling begrijpt. Als u er gens niet zeker van bent, vraag dan om meer uitleg. Als u iets vreemds opmerkt in uw lichaam en u zich zorgen maakt, praat dan met uw arts of verpleegkun dige.
Hormoontherapie kan uw stemming be ïnvloeden. Testosteron is een hormoon dat bepaalt hoe u zich voelt. Wanneer de hoeveelheid testosteron in het bloed daalt, kunt u anders gaan denken en de indruk krijgen dat u iemand anders geworden bent. Hormoontherapie veroorzaakt stemmingswisselingen en geïrriteerdheid. U kunt zich ook moe voelen en interesse verliezen in activiteiten die u eerder leuk vond om te doen. Sommige mannen voelen zich verdrietig of zelfs depressief. Anderen ondervinden problemen met de concentratie en worden ongeduldig. Testosteron is ook zeer belangrijk voor de seksuele begeerte (libido). Als u hor moontherapie krijgt, kunt u het gevoel hebben dat uw seksuele begeerte is afgenomen.
Praat met uw partner, familie of naaste vrienden. Bespreek hoe u zich voelt. Uw familie en vrienden kunnen beter begrijpen wat kanker of hormoonthera pie voor u betekent als ze zich kunnen voorstellen wat het is om ‘in uw schoe nen te staan’. Laat kanker en hormoon therapie niet tussen u en uw familie of vrienden komen. Bekijk deze periode als een nieuwe kans om een leven op te bouwen samen met uw partner en familie. Doe activiteiten samen met uw familie of vrienden.
De eerste manier om beter om te gaan met uw ziekte en behandeling is om te praten: krop uw gevoelens niet op.
5
Praat met andere patiënten. Stichting Contactgroep Prostaatkanker (www.scp.nfk.nl) is een patiëntenvereni ging van patiënten met prostaatkanker of een andere betrouwbare website is www.prostaat.nl, zij kunnen u in contact brengen met lotgenoten. Zij kunnen u helpen door hun ervaringen met u te delen.
zoals de groei van het lichaamshaar, spiermassa, sexuele libido en de erec tie, maar het regelt ook een aantal an dere lichamelijke processen. Door het verlagen van de hoeveelheid testoste ron kan hormoontherapie een aantal vervelende bijwerkingen veroorzaken. Deze zijn onder andere: sexuele problemen (verminderde sexuele libido en problemen met de erectie) opvliegers vermoeidheid verlies van spiermassa, ge wichtstoename osteoporose (‘botontkalking’) mentale problemen (geheugen verlies en verminderde mentale scherpte) haaruitval gevoeligheid van de borsten en groei van borstweefsel
•
Maak gebruik van hulpbronnen en ondersteunende diensten die aangebo den worden door het ziekenhuis en de gemeenschap. Er zijn veel hulpbronnen beschikbaar die ondersteuning geven aan patiënten en hun families. Vraag uw arts of verpleegkundige om meer informatie. Door meer te leren over uw ziekte zult u zich ook meer op uw gemak voelen met uw behandeling. Betrouwbare websites zijn: www.kwf.kankerbestrijding www.scg.nfk.nl www.prostaatkanker.nl .
• • • • • • •
• • •
U kunt deze bijwerkingen al dan niet ondervinden. Veel factoren bepalen of u een of meerdere van deze bijwerkin gen krijgt en in welke mate. Hier wordt beschreven hoe u de bijwer kingen kunt herkennen en worden tips gegeven over hoe u ermee om kunt gaan. Bespreek de bijwerkingen die u ondervindt met uw arts of verpleegkun dige. Uw arts of verpleegkundige kan
2 Wat kunt u zelf doen bij bijwerkingenaan de bijwerkingen Testosteron is het voornaamste manne lijke geslachtshormoon. Het speelt een hoofdrol in vormen en in stand houden van de typische mannelijke kenmerken
6
u ook tips geven of een behandeling voorschrijven als deze beschikbaar is.
nen helpen! Voor meer informatie is de folder erectiestoornissen beschikbaar.
Seksuele problemen Seksuele problemen, zoals minder geïnteresseerd zijn in seks of proble men met het krijgen of houden van een erectie, zijn vaak voorkomende bijwerkingen van hormoontherapie. Dit kan ongerustheid en spanningen veroorzaken voor beide partners. Het is een zeer persoonlijke zaak waar elk (echt)paar mee om moet leren gaan op hun eigen manier. U zult beiden de veranderingen in uw leven moeten leren aanvaarden. Een eerlijke en open communicatie is erg belangrijk. Praat met uw partner over uw gevoelens. Wanneer uw testosterongehalte daalt, betekent dit niet dat seksualiteit voorbij is, maar eerder dat het anders wordt. Bedenk dat het vasthouden van elkaars handen, lichamelijk dicht bij elkaar zijn, voor elkaar zorgen en elkaar warmte geven, evenals intimiteit ook zeer de moeite waard zijn. Als u geen vaste partner heeft, kan het moeilijk zijn om uw verminderde seksuele libido te ac cepteren, omdat u niemand heeft die zich tegelijk met u kan aanpassen. Als u problemen heeft met het krijgen of houden van een erectie, praat dan met uw arts of verpleegkundige. Er zijn doeltreffende behandelingen die u kun
Opvliegers Een opvlieger is een plotseling, zeer hevig gevoel van warmte en hitte. Dit kan zweten veroorzaken, gevolgd door koude rillingen. Het warmtegevoel begint gewoonlijk in het gezicht of het gezicht en de borstkas, maar kan ook elders optreden zoals aan de achter kant van de nek. De warmte kan zich over het hele lichaam verspreiden. U kunt gaan blozen en een rode, gevlekte huid in uw gezicht, nek en bovenste deel van uw borstkas hebben. Ook kan uw hartslag versneld zijn. Opvliegers kunnen een paar minuten tot een half uur duren. Bij sommige patiënten worden de opvliegers minder in de loop van de tijd of stoppen helemaal. Wat kunt u er zelf aan doen? Wat doen: Draag natuurlijke stoffen, zoals katoen, zijde of wol. Draag verschillende lagen kleding zodat u de ene na de andere laag kunt uitdoen zodra u het warmer krijgt. Adem rustig en diep vanuit de buik wanneer de opvlieger begint. Leg een koud washandje in uw nek.
• • • •
7
• • • •
• • •
•
Drink een glas koud water of vruchtensap wanneer de warmte opkomt. Zorg voor een goed verluchte en koele slaapkamer. Gebruik katoenen lakens, onder goed en kleding die de huid laten ademen. Zet ’s nachts naast het bed een thermoskan met ijswater of ijsblok jes om eventueel wat te drinken of het voorhoofd en/of de polsen met ijs te bevochtigen. Leg een dubbele set lakens op het bed of een handdoek die ’s nachts weggehaald kan worden als u veel getranspireerd heeft. Beweeg regelmatig. Als de opvliegers zeer vaak voor komen (meer dan 5 keer per dag) neem dan contact op met uw arts. Er zijn verschillende behandelingen die uw arts kan voorschrijven.
• • •
Vermijd warme ruimtes, bijvoor beeld een warme slaapkamer. Vermijd sauna’s en warme baden. Vermijd kleding of lakens die gemaakt zijn van synthetische weefsels. Vermijd roken.
Vermoeidheid U kunt lijden aan vermoeidheid wan neer u minder energie heeft om die din gen te doen die u normaal doet, of wilt doen. Veel mannen met prostaatkanker ondervinden dat ze moe zijn. U kunt meer slapen dan u gewoonlijk doet. U heeft geen zin in uw normale activi teiten, of kunt deze niet meer doen. Sommige mannen hebben concentra tieproblemen of minder aandacht voor hun uiterlijk. Vermoeidheid is ook een vaak voorkomende bijwerking van hor moontherapie. Hormoontherapie kan anemie of bloedarmoede (lage hoeveel heid rode bloedcellen) veroorzaken. Dit kan ervoor zorgen dat u zich snel moe voelt en energie verliest. Vertel uw arts over uw vermoeidheid, hij/zij kan het gehalte aan rode bloedcellen controle ren en een behandeling voorschrijven als dit nodig is.
Wat vermijden: Vermijd grote veranderingen van temperatuur. Zet bijvoorbeeld de airconditioning niet te laag. Vermijd het consumeren van levensmiddelen die opvliegers kun nen opwekken of versterken zoals koffie, alcohol of sterk gekruid eten. Vermijd spanningen.
• • •
8
Wat kunt u er zelf aan doen? Wat doen: Zoek een evenwicht tussen rust en inspanning. Let op uw energie. Bewaar uw energie voor de meest belangrijke activiteiten en degene u graag doet. Hou bij op welke momenten u zich goed voelt en plan vooraf om uw belangrijkste activiteiten op die momenten te doen. Bepaal uw eigen tempo. Verspreid belangrijke activiteiten over de dag, in plaats van ze al lemaal tegelijk te plannen Rust voordat u moe wordt. Meerdere, korte rustpauzes doen meer goed dan één lange rust pauze. Minder vaart: een matige snelheid is beter dan activiteiten haastig uit te voeren. Vraag anderen om hulp, delegeer zaken wanneer dit nodig is Eet gezond. Zie ook ‘Eet gezond’ in deze folder, het geeft u tips voor een gezonde voeding wanneer u behandeld wordt met hormoonthe rapie voor prostaatkanker. Beweeg regelmatig, maak elke dag een korte wandeling. Zie ook ‘Beweeg’ in deze folder, het geeft u tips over lichamelijke beweging wanneer u behandeld wordt met
•
•
•
hormoontherapie voor prostaatkan ker. Doe dingen die u leuk vindt, kijk naar een film of luister naar muziek. Dit helpt u ontspannen en helpt u aan andere dingen te denken dan kanker en zijn behandeling.
Wat vermijden: Vermijd onnodige activiteiten Vermijd overdag rustpauzes van meer dan 1 uur Vermijd zware inspanningen Vermijd spanningen Vermijd roken
• •
•
• • •
•
Spierzwakte, gewichtstoename Spierzwakte, veroorzaakt door verlies van spiermassa, en gewichtstoename zijn vaak voorkomende bijwerkingen van hormoontherapie. U kunt het gevoel hebben dat u zwaarder wordt, vooral rond uw middel. U kunt ook het gevoel hebben dat uw spieren zwakker en vermoeider zijn geworden. Dit kan veroorzaakt zijn door een verlaagd testosterongehalte in het lichaam. Hormoontherapie kan de spiermassa verminderen en het percentage lichaamsvet verhogen waardoor het lichaamsgewicht toeneemt. Een goede methode om deze veranderingen op te volgen, is het meten van de omtrek van uw middel. U kunt uw middelomtrek
• • •
•
9
meten door een meetlint te plaatsen rond uw lichaam, ter hoogte van uw navel.
•
Hormoontherapie kan ook de samen stelling van lipiden (vet) in uw bloed veranderen. Dit verhoogt het risico op het ontwikkelen van hart- en vaatziek ten.
Wat vermijden: Vermijd alcohol en roken.
•
Problemen met het geheugen Sommige mannen hebben het gevoel dat hun geheugen slechter wordt als ze enige tijd met hormoontherapie be handeld zijn of dat ze mentaal minder “scherp” zijn.
Wat kunt u er zelf aan doen? Wat doen: Eet gezond. Lees ook ‘Eet gezond’ in deze folder Beweeg regelmatig, maak wande lingen. Lees ook ‘Beweeg’ in deze folder.
•
Osteoporose (botontkalking) Osteoporose, of botontkalking, is een andere, vaak voorkomende bijwerking van hormoontherapie.
•
• •
Wat kunt u er zelf aan doen? Wat doen: Eet gezond, consumeer voedsel en dranken die calcium (zuivel) en vitamine D (vette vis) bevatten. Zie ook ‘Eet gezond’ in deze folder. Ga naar buiten, blootstelling aan zonlicht is altijd een goede manier om vitamine D op te doen
• •
Beweeg regelmatig, maak wande lingen. Zie ook ‘Beweeg’ in deze folder.
Wat kunt u er zelf aan doen? Wat doen: Schrijf het op. Gebruik een notitie blokje of een prikbord. Noteer uw boodschappenlijstje, uw agenda en zelfs wat u van beneden nodig heeft, als het nodig is Visualiseer het. U kunt in uw geest ‘noteren’ wat u moet doen door u zo precies mogelijk voor te stellen dat u deze taak uitvoert. Dit zal u helpen bij het onthouden van deze taak Maak gebruik van een systeem. Laat spullen achter op een zicht bare plek en waar u ze kunt zien totdat u ermee kunt doen wat nodig is. Leg bijvoorbeeld spullen die naar boven moeten, onderaan op de trap, leg rekeningen en belang
•
10
•
• •
• •
Haaruitval Testosteron reguleert de vorming van haar. Wanneer het testosterongehalte daalt, kan een groot gedeelte van uw borst- en schaamhaar uitvallen. Dit is niet schadelijk en zal uw mannelijkheid niet beïnvloeden.
rijke papieren op een opvallende plek totdat ze verwerkt zijn Verbind bepaalde dagen van de week/maand met bepaalde activi teiten die u moet doen. Als u bij voorbeeld elke maand een cactus moet water geven, doe dit dan op de dag dat u uw maandblad krijgt. Verbind een nieuwe gewoonte met een oude gewoonte, zoals bijvoor beeld het nemen van uw medicatie tijdens het tanden poetst. Maak routines en schrijf ze op. Leg daarna een notitie of een andere aanwijzing op een duidelijke plek totdat de nieuwe routine een gewoonte wordt. Leg bijvoorbeeld elke keer dat u thuiskomt uw sleu tels op dezelfde plek. Zorg ervoor dat elke keer dat u weggaat u uw sleutels bij u heeft, samen met andere spullen die u bij uw sleutels had gelegd. Hou een kalender bij en maak er een gewoonte van deze regelmatig na te kijken. Maak een lijstje. Als er iets is dat u regelmatig moet doen, schrijf het dan op, bijvoorbeeld de spullen die u mee moet nemen naar de sport zaal.
Gevoeligheid van de borsten en groei van borstweefsel Het opzwellen en gevoeligheid van de borsten is een veel voorkomende bijwerking van hormoontherapie. Als dit erg hinderlijk is, bespreek dit dan met uw arts.
2. Eet gezond Een goede voeding is belangrijk voor mannen die prostaatkanker hebben omdat de ziekte zelf, en ook de behan deling ervan, uw lichaam kunnen aan tasten. Zoals besproken in het vorige hoofdstuk, kan hormoontherapie leiden tot gewichtstoename, verlies van spier massa, vermoeidheid, bloedarmoede en osteoporose. Het kan ook uw risico op hart- en vaatziekten verhogen. Een gezonde voeding kan u helpen om te gaan met deze bijwerkingen. Een ge zonde voeding kan u helpen om u beter te voelen, u meer energie te geven, fit en actief te blijven en te vechten tegen stress. We geven advies over een ge
11
zonde voeding als u behandeld wordt met hormoontherapie voor prostaatkan ker. Als u meer begeleiding wilt, kunt u contact opnemen met uw arts of een diëtist. Een diëtist kan u ook helpen om een voedzaam, uitgebalanceerd dieet samen te stellen.
Groenten en fruit Eet tenminste 3 porties (100 tot 200 g) groenten en 2 porties fruit per dag. Groenten en fruit zijn een belangrijke bron van water, vitami nen en mineralen. Ze bevatten ook vezels die de vertering gemakkelij ker maken en die goed zijn voor de darmflora
•
De regels zijn eenvoudig: Verhoog uw consumptie van fruit, groenten en vezels Verlaag uw consumptie van vlees en zuivelproducten, zonder hier vol ledig mee te stoppen
•
Groenten en fruit die een mogelijk heilzaam effect kunnen hebben op prostaatkanker Groenten / fruit die lycopeen bevat ten: tomaat, guave, watermeloen en roze grapefruit. Lycopeen zit ook in tomatenketchup, tomatensap, to matensoep en tomatensaus. Twee glazen tomatensap of een portie tomatensaus (100 ml) bij spaghetti bevat genoeg lycopeen voor een dag. Groenten die zwavelhoudende stoffen bevatten: kool, broccoli, bloemkool en spruitjes. Knoflook en knoflookproducten hebben een antioxidante werking en zijn een goede bron van sele nium. Gebruik verse knoflook in plaats van knoflook supplementen. Pers de verse knoflookteentjes en laat ze 15 minuten staan voordat u ze gebruikt. Dit verhoogt de activi
•
•
Dranken Drink veel vocht van ’s morgens tot ‘s avonds, tenminste 1 tot 2 liter per dag, en bij voorkeur water, of ongezoete verse vruchtensappen, kruiden-, zwarte of groene thee, kruidenbouillon en slappe koffie Vermijd frisdranken; deze bevatten veel suiker Bier, wijn en andere alcoholische dranken; het is prima om zo nu en dan van een alcoholisch drankje te genieten, maar hou dit binnen re delijke grenzen. Als u uw dagelijks leven aangenamer wilt maken met een beetje alcohol, drink dan wijn met mate tijdens de maaltijd.
•
•
• •
•
12
teit. Vermijd echter het gebruik van in de schil geroosterde knoflook
Vet en vetproducten Vermijd vet niet maar beperk uw dagelijkse inname tot 30 g of 2 eetlepels per dag. Vaste en vloei bare vetten leveren voornamelijk energie. Het is belangrijk om de hoeveelheid vetten die u eet te beperken om hart- en vaatziekten te voorkomen. Als dit mogelijk is, geef dan altijd de voorkeur aan plantaardige oliën zoals olijfolie (vooral de ‘virgin’ olijfolie), zonnebloemolie, maïsolie, koolzaadolie, etc.
•
Granen, peulvruchten en aardappels. Zetmeelrijke producten moeten deel uitmaken van elke maaltijd in de vorm van brood, pasta, aardap pels, rijst of andere granen. Ze zou den tenminste tweemaal per dag op het menu moeten staan. Kies voor volkoren producten, die meer vitaminen en vezels bevatten. Kies voor zilvervliesrijst en pasta die ‘al dente’ (beetgaar) gekookt is.
•
•
Vlees, vis, gevogelte en eieren Eiwitten zijn belangrijk. Vlees, gevogelte, vis, eieren en soja producten zoals tofoe en tempé zijn belangrijke bronnen van eiwit. Eet deze met mate, eenmaal per dag, omdat deze levensmiddelen, behalve vis, ook veel verzadigde vetten bevatten. Geef de voorkeur aan eiwitten uit vis, gevogelte en groenten.
Tips voor een vetarm dieet Vermijd gebakken of gefrituurd voedsel. Als u toch wilt bakken, kies dan voor een anti-aanbakpan van goede kwaliteit omdat dit de hoeveelheid olie of boter die nodig is, kan verminderen. Let op wat u eet. Maak er een gewoonte van om etiketten op levensmiddelen te lezen. Kies voor vetarme producten. U zult deze keuze snel automatisch maken. Gebruik plantaardige margarines op brood, bij voorkeur op basis van olijfolie. Kies een plantaardige olie (olijfolie, arachideolie) of plantaardige mar garine voor het bakken en braden
•
•
•
•
Melk en zuivelproducten Drink melk of gebruik zuivelpro ducten twee tot driemaal per dag, bij voorkeur magere of halfvolle melk. Kies voor magere yoghurt en kwark.
•
•
13
•
• •
•
Olijfolie is een goede keuze voor vi naigrettes. Maar denk zo af en toe ook eens aan het gebruik van een olie die omega-3 vetzuren bevat, zoals koolzaadolie, walnootolie of lijnzaadolie Salades en rauwe groenten kunnen smakelijker gemaakt worden met een vetarme ‘mayonaise’ of salade dressing Voor het maken van sauzen kunt u het kookwater van groenten en halfvolle melk gebruiken, dit kan gebonden worden met een bind middel. Vetarme room of room op basis van soja kan ook met mate gebruikt worden Kies voor vetarme en caloriearme kookmethoden zoals koken, rooste ren of stomen
3. Beweeg! Wilt u zich beter voelen, meer energie hebben en vechten tegen enkele van de bijwerkingen van hormoontherapie? Probeer dan eens te gaan sporten. Regelmatige lichaamsbeweging is be langrijk om het verlies van spiermassa door het verlaagde testosterongehalte in het bloed te beperken. Het helpt ook om uw gewicht onder controle te hou den en beschermt u tegen osteoporose. Alhoewel het lijkt alsof sporten vermoei
end is, geeft het eigenlijk juist energie. Het verbetert ook uw stemming en laat u er beter uitzien. Ondanks dat u mis schien denkt dat het voor u te laat is om te beginnen sporten, is dit helemaal niet het geval. Lichamelijke beweging kan plezierig zijn. Kies een activiteit die u leuk vindt om te doen en ga ervoor. Als u zich gaat vervelen, zoek dan iets nieuws. Zolang u maar beweegt, telt het! Wat is uw niveau van lichamelijke activiteit? Uw niveau van lichamelijke activiteit kan vastgesteld worden door middel van deze eenvoudige vragenlijst. U bent zeer lichamelijk actief Als u tenminste 30 minuten per dag besteedt aan een intensieve acti viteit zoals het dragen van zware gewichten, spitten of intensief in de tuin werken, mountainbiken of wielrennen, hardlopen of voetbal spelen of aan een andere sport Als u tenminste een uur per dag wandelt of tenminste een uur per dag besteedt aan een activiteit van gematigde intensiteit zoals het dra gen van lichte gewichten, stofzui gen, fietsen of volleybal spelen.
•
•
14
niet ontmoedigd, neem uw tijd en pas u aan.
Aanbeveling Uw niveau van lichamelijke activiteit is optimaal om de bijwerkingen van hormoontherapie beperkt te houden. Echter, as u uw lichamelijke activiteit wilt verhogen, zorg er dan voor dat u uw doelstellingen aanpast naar uw energieniveau. Raak niet ontmoedigd, neem uw tijd en pas u aan.
Uw bent weinig lichamelijk actief Als u niet onder de twee boven staande categorieën valt
•
Aanbeveling U bent niet lichamelijk actief genoeg om effectief de bijwerkingen van hormoontherapie te bestrijden. Maar het is niet te laat om te beginnen met sporten. Het is een kwestie van organisatie, doelstel lingen en wilskracht. De doelstelling is eenvoudig: erin slagen om 30 minuten per dag te wandelen of gematigd actief te zijn gedurende 30 minuten, 3 tot 4 keer per week. Wees geduldig en raak niet ontmoedigd: u kunt enige tijd nodig hebben om dit niveau van lichamelijke activiteit te bereiken.
U bent matig lichamelijk actief Als u tenminste 20 minuten per dag besteedt aan een intensieve activiteit (zie boven) gedurende tenminste drie dagen per week Als u tenminste 30 minuten gedu rende vijf dagen per week wandelt en lichamelijke activiteiten van gematigde intensiteit uitvoert (zie boven)
• •
Aanbeveling Uw niveau van lichamelijke activiteit is bijna voldoende om de bijwerkingen van hormoontherapie te minimalise ren. Zorg er eerst voor dat u dit niveau handhaaft. Probeer dan geleidelijk uw lichamelijke activiteit te verhogen zodat u bijvoorbeeld de doelstelling haalt van 30 minuten wandelen per dag of drie tot vier maal per week activiteiten van gematigde intensiteit uit te voeren gedurende 30 minuten. Opnieuw, raak
Als u gemotiveerd bent, beperk uzelf dan vooral niet. De voordelen van intensieve lichamelijke activiteit, vooral voor de gezondheid van uw hart en op het suikermetabolisme zijn bewezen. Tips die u helpen om te starten met een trainingsprogramma en dit vol te houden: Het is belangrijk dat u zich voor bereidt voordat u begint met een lichamelijke activiteit. Vooral als u
•
15
• •
• •
•
weinig lichamelijk actief bent, teveel weegt en nog nooit enige lichame lijke inspanning heeft gedaan, of dit alleen in het verre verleden. Raadpleeg uw huisarts voor een volledig medisch onderzoek. Start niet voordat uw arts het eens is met uw beslissing om te gaan sporten. Kies iets dat u leuk vindt om te doen. Zorg er ook voor dat de activiteit lichamelijk bij u past. Zwemmen is bijvoorbeeld geschikt als u arthritis heeft. Kies realistische doelen. Probeer niet uw prestaties uit het verleden te herhalen. U bent maar een keer 20 jaar. Begin langzaam. Als u jarenlang lichamelijk inactief bent geweest kunt u geen marathon volbrengen na slechts 2 weken training. Begin met 10 minuten lichte oefeningen of een energieke wandeling elke dag en verhoog geleidelijk uw tempo Vraag een fysiotherapeut om ad vies of word lid van een sportclub. Betrek uw familie en vrienden. Sporten met een familielid of vriend kan het leuker maken. Speel met uw kleinkinderen en oefen hun favoriete sporten met hen uit: fiet sen, wandelen, voetbal, zwemmen. Zo zorgt u voor uw gezondheid
•
•
•
•
•
16
en heeft u ook nog een leuke tijd samen. Varieer uw routine. U maakt minder kans om u te vervelen en om ge blesseerd te raken als u uw oefen schema varieert. Wandel op de ene dag en fiets op de andere. Denk ook aan activiteiten zoals dansen of tennis/badminton, en zelfs klusjes als stofzuigen of het gras maaien. Kies een prettige tijd van de dag om te sporten. Sport niet te snel na het eten of als het te koud of te warm is buiten. Wacht tot later op de dag als u te stijf bent in de ochtend. Raak niet ontmoedigd. Het kan weken of zelfs maanden duren voordat u bepaalde effecten van sporten zult opmerken, zoals ge wichtsverlies. Denk niet dat dat u te weinig gedaan heeft als u geen pijn voelt na het sporten. Alhoewel een lichte pijn/ongemak normaal is nadat u net begonnen bent met sporten, erge pijn is niet normaal. Neem een pauze als u pijn heeft of als u gewond bent. Zorg ervoor dat sporten leuk wordt. Lees, luister naar muziek of kijk televisie als u bijvoorbeeld op een hometrainer fietst. Zoek leuke din gen om te doen, zoals een wande
•
•
ling door de dierentuin maken. Ga dansen. Leer hoe u een sport moet beoefenen die u leuk vindt, zoals tennis. Hang een schema op dat zichtbaar is voor iedereen. Plaats er een dui delijk teken op wanneer u uw doel bereikt heeft. Deel uw succes met uw omgeving: ze zullen trots op u zijn! Wat telt is dat u geniet van het sporten en geleidelijk uw conditie verbetert. Het is aan u!
•
•
Wandelen: een dagelijkse activiteit die u veel goed zal doen! 30 minuten wandelen per dag zorgt voor een goede lichamelijke conditie en zorgt er ook voor dat u zich goed voelt. Het helpt ook in de strijd tegen de bijwerkingen van hormoontherapie. Begin met het kiezen van een een voudige bestemming. Wandel in uw buurt of in een bekende omgeving. Draag aangepaste, comfortabele kleding en goede wandelschoenen Wandel in het begin altijd langzaam en daarna geleidelijk aan sneller. Wandel in het begin niet langer dan 30 minuten, zelfs als u niet moe bent. Vergeet niet dat dit een da gelijks trainingsprogramma is. Laat uw lichaam geleidelijk wennen aan het hogere niveau van lichamelijke
•
• • •
•
17
activiteit. Probeer eerder om uw wandelingen langer te maken, in plaats van sneller, zodat u uitein delijk 30 tot 60 minuten per dag wandelt. Zorg ervoor dat uw dagelijkse wandeling de meest belangrijke activiteit van uw dag is. Laat uzelf niet afleiden. Kies een moment dat u past en noteer uw wandelingen in uw agenda alsof het een belang rijke afspraak is. Wandel als (echt)paar of met vrien den. Wat goed is voor u is zeker ook goed voor anderen. Betrek uw naaste familie, uw kinderen en uw kleinkinderen. Wat geeft er nu meer voldoening dan te wandelen met uw familie! Meet uw vooruitgang. Draag een stappenteller om bij te houden hoeveel stappen u per dag zet. Hou de hoeveelheid aan het einde van de dag bij zodat u weet of u uw persoonlijke doelstelling heeft bereikt. Op deze manier kunt u snel vaststellen of u vooruitgang boekt. Neem snel contact op met uw arts als een van de volgende sympto men optreedt gedurende of na uw wandeling: misselijkheid, duizelig heid, flauwvallen, kortademigheid of problemen met het zicht.
•
Negen oefeningen om uw spieren en botten te versterken Lichamelijke oefeningen zijn belangrijk om uw spieren en botten te versterken. Ze kunnen het risico op botontkalking minimaliseren. U kunt naar een sport school in uw omgeving gaan. Deze heeft alle noodzakelijke apparatuur/ toestellen en geeft ook professioneel advies. De sportinstructeurs kunnen een persoonlijk trainingsschema voor u opstellen.
•
Luister naar uw lichaam. Probeer niet te veel te doen. Als u moeite heeft met de oefenin gen die hier voorgesteld worden, neem dan contact op met een fy siotherapeut. Hij/zij kan u geschikte oefeningen geven.
Hoe deze oefeningen uit te voeren Herhaal eerst elke beweging 8 tot 12 keer zonder een gewicht of met een 1 kg gewicht. Herhaal dan elke beweging 8 tot 12 keer met een zwaarder gewicht (2 kg). Draag comfortabele kleding en schoenen. Adem normaal tijdens elke oefe ning. Als u zich niet goed voelt, neem dan een rustiger tempo aan. Stop meteen als de pijn aanhoudt. U hoeft niet alle oefeningen in een keer te doen, neem uw tijd. Maak de oefeningen aangenamer door het spelen van uw favoriete muziek.
•
Als u niet naar een sportschool wilt of kunt gaan, kunt u ook thuis oefeningen doen. Het volgende eenvoudige pro gramma duurt maximaal 30 minuten. U hoeft alleen te investeren in enkele gewichten/handhalters van 1 en 2 kg. De handhalters kunnen ook vervangen worden door waterflesjes van een halve liter die gevuld zijn met zand. Probeer dit oefenprogramma drie keer per week uit te voeren.
• • • •
Als u niet gewend bent om dit soort oefeningen te doen, let dan op het volgende: Lichamelijke oefeningen, die thuis of op de sportschool uitgevoerd worden, zouden niet pijnlijk mogen zijn of tot erge vermoeidheid mo gen leiden.
Oefening 1: Sta rechtop met de voeten samen. Hef uw knie op totdat het boven been horizontaal is.
• •
•
Oefening 2: Sta rechtop met uw voeten samen. Ga op uw tenen staan.
• • 18
•
Oefening 3: Sta rechtop met uw voeten samen. Strek het rechterbeen uit naar ach teren. Doe hetzelfde met uw linkerbeen.
• • •
Keer langzaam terug naar uw start positie terwijl u de armen volledig strekt.
Oefening 7: Ga op een stoel zitten, hou uw rug recht terwijl u de armen naar bene den laat vallen, met de handpalmen naar voren. Buig uw ellebogen en breng dan langzaam de armen naar de schou ders terwijl u de halters vasthoudt). Laat geleidelijk aan uw armen weer vallen terwijl u de beweging onder controle houdt. U kunt dit ook voor elke arm apart doen.
•
Oefening 4: Ga op uw rug liggen met de benen gebogen en de voetzolen plat op de vloer zodat uw rug recht blijft. Strek uw armen uit naar boven, recht boven de schouders. Buig langzaam uw armen totdat de polsen de borstkas raken. Strek uw armen weer uit naar de startpositie.
•
•
• •
•
•
•
Oefening 5: Sta rechtop met uw voeten lichtjes gespreid. Hou de halters naast uw lichaam, met gebogen armen en de handen lichtjes hoger dan de schouders. Strek uw armen uit naar boven. Neem de startpositie weer aan.
•
Oefening 8: Ga op uw rug liggen met de benen gebogen en de voeten plat op de vloer. Leg uw armen naast het lichaam Adem langzaam uit en trek uw buik in. Stop met ademen en probeer u zo lang mogelijk uit te rekken (zoals toen u als kind gemeten werd en u net een paar centimeter langer wilde zijn...) Doe deze oefening zonder gewicht. Herhaal 10 maal.
•
•
• •
• •
•
Oefening 6: Ga zitten op een stoel Hou uw gestrekte armen opzij, met de handpalmen naar boven. Buig uw onderarmen (terwijl u de halters vasthoudt) naar het hoofd
• • •
• •
19
Oefening 9: Ga op uw buik liggen met een ge wicht in de nek. Trek uw hoofd op, gebruik makend van de schouders. Deze beweging is nog effectiever wanneer u de borstkas niet terug legt op de vloer wanneer u weer naar beneden gaat.
• • •
Annuleren van afspraken
Voor het annuleren van afspraken kunt u ook het contactformulier invul len op onze website: http://www. radboudumc.nl/Zorg/Afdelingen/ Urologie/UrologiePolikliniek/Pages/ Contactformulier.aspx.
20
08-2014-3378
Adres Polikliniek Urologie Hoofdingang Geert Grooteplein-Zuid 10 6525 GA Nijmegen Volg route 725, Poliplein C0 Contact 024 - 361 38 03 De polikliniek is telefonisch bereikbaar van maandag tot en met vrijdag van 8.00 - 16.30 uur (volg het keuzemenu)
Radboud universitair medisch centrum
