jaargang 9 | nummer 3 | augustus 2011
Hersen Magazine
Door sport mijn leven weer op de rit|Hormonen en sociaal gedrag | Publieksdag 2011 en verder: ANBO MAX Goede Doelen Prijs |Jury Hersenbokaal bekend |Nieuw Kaartje Vermoeidheid | Meer dan 'gewoon moe'
Hersenstichting Nederland
Colofon
voorwoord
Hersen Magazine is een uitgave van Hersenstichting Nederland Postbus 191 2501 CD Den Haag tel. 070-360 48 16 www.hersenstichting.nl ISSN 1570-8519 Giro 860, Den Haag
ANBI-nummer: 0067.39.398 9e jaargang, nummer 3
Redactie Anja Bemelen (coördinatie), Henriëtte Hindriks, Lenneke van Hooijdonk, Willeke Munneke, Annet Wielemaker
Medewerkers aan dit nummer Ad Anceaux, Mariska Burgstede, Ria Davis, Ton Ederveen, Barbara Ellens, Henriëtte Hindriks, Lenneke van Hooijdonk, Willeke Munneke, Riekie van Nies, Aagtje Smid, Marcel Vergeer, Annet Wielemaker.
Omslag
Sociaal gedrag Recent heeft de Hersenstichting weer twee onderzoekers aan het werk gezet: onze Wetenschappelijke Adviesraad heeft hen aangesteld voor het onderzoeksprogramma Beroerte. Het doel van het onderzoeksprogramma is om herstel na een beroerte te bevorderen. De twee nieuwe onderzoeken gaan bestuderen hoe de revalidatiebehandeling verbeterd kan worden, zodat meer herstel optreedt en patiënten minder beperkingen overhouden. Het is onze toekomstdroom dat na een beroerte functieherstel mogelijk wordt. We zijn er dan ook trots op dat deze onderzoeken nu gaan starten.
John Swinkels, zie p.8
Vormgeving Laressa Mulder, Den Haag
Druk Drukkerij Tesink, Zutphen De Hersenstichting doet er alles aan om zoveel mogelijk over de hersenen te weten te komen, zodat meer mensen geholpen kunnen worden. Dit magazine verschijnt viermaal per jaar in een oplage van ca. 27.000 exemplaren en wordt toegezonden aan donateurs en relaties van de Hersenstichting Nederland. Overname van tekstuele gedeelten van de inhoud is toegestaan, mits met vermelding van deze bron: Hersen Magazine jrg. 9, nr. 3, augustus 2011. Toezending van twee bewijsexemplaren stelt de redactie zeer op prijs.
Verder zijn we bezig met de voorbereidingen voor de Publieksdag op 13 oktober. Het thema dit jaar is Sociale Hersenen. Onze hersenen worden specifiek ‘geslepen’ als we opgroeien en tijdens de rest van het leven verder gevormd, zodat we als sociaal vaardige individuen door het leven kunnen gaan. Maar hoe komt sociaal gedrag eigenlijk tot stand? Wat gebeurt er in de hersenen om ons sociaal vaardig te maken, en wat is er de oorzaak van is dat dit niet altijd goed lukt? Het zal weer een interessante Publieksdag worden. In dit Magazine leest u een interview met één van de sprekers. U kunt zich via onze website inschrijven voor de Publieksdag of door bijgevoegde inschrijfkaart op te sturen. Ook de voorbereidingen voor de Hersenbokaal zijn in volle gang. We hebben 75 aanmeldingen binnengekregen en kiezen daaruit weer vijf genomineerden. In oktober plaatsen we filmpjes over de genomineerden op onze website, waarop iedereen kan stemmen. Recent is kunstenaar Willem Noyons bij ons langs geweest met enkele ontwerpen, waarvan we er één hebben uitgekozen als Hersenbokaal. Ten slotte kunnen we trots melden dat we zowel zijn genomineerd voor de Grote Gift van €50.000 van het 3M fonds als voor de ANBO MAX Goede Doelen Prijs. In dit magazine leest u op daar meer over op pagina 10. Stem allen op ons! Wie weet worden we Goed Doel van het Jaar en winnen we een aanzienlijk geldbedrag, waarmee we méér onderzoek kunnen doen! Peter Schoof, directeur Hersenstichting Nederland.
2 | Hersen Magazine | augustus 2011
foto: Elske foto: Elske Oosterbroek
interview
Een kwestie van vertrouwen Tekst: Bart Mullink
Achterdocht is een opvallend symptoom bij psychoses. Onderzoek aan de Vrije Universiteit (VU) in Amsterdam moet leiden tot een behandeling tegen dit ongezonde wantrouwen. Onderzoeksleidster Lydia Krabbendam hoopt met haar onderzoek de kwaliteit van leven van patiënten en mensen om hen heen te verbeteren. Recent onderzoek van Krabbendam onder volwassen psychosepatiënten liet al helder zien waar het mis ging. Bij het onderzoek speelden de patiënten een spel met anderen. Investeren in samenwerking zou doorgaans voordeel brengen voor beiden, maar de patiënten lieten hun kansen liggen. Het vertrouwen in de spelpartner dat nodig is bij het spelen van een spel was niet aanwezig. Zelfs niet als de betrouwbaarheid van de spelpartner al ruimschoots was gebleken. Kritische levensfase Krabbendam is aan de VU universitair hoofddocent en klinisch neuropsycholoog. Dit najaar begint ze met financiële steun van de Hersenstichting een vervolgonderzoek. Met adolescenten deze keer. Deze jongvolwassenen verkeren, weet Krabbendam, in een kritische levensfase waarin psychoses vaak beginnen. ‘Ongeveer 1% van de bevolking heeft een psychotische stoornis, maar veel meer mensen hebben
er aanleg voor. Die aanleg is grotendeels erfelijk bepaald. Levensomstandigheden hebben veel invloed op de kans dat de ziekte zich openbaart. Stress door trauma’s, armoede of sociale problemen spelen vaak een rol. Maar ook veelvuldig cannabisgebruik is riskant.’ Wie een vergroot risico loopt, kan de joint beter aan zich voorbij laten gaan. Bij anderen zal intensief blowen niet tot een psychose leiden. ‘Maar,’ voegt ze daaraan waarschuwend toe, het lijkt erop dat je aanleg moet hebben om de ziekte te krijgen. Je weet nooit helemaal zeker of je die aanleg hebt.’ Een teken aan de wand is het vóórkomen van psychoses bij familieleden. ‘Toch is er geen zekerheid te geven dat afwezigheid van psychoses bij familieleden ook het risico uitsluit.’ Groeiend zelfbeeld Ontstaan van vertrouwen gaat gepaard met een verhoging van de activiteit in een bepaald deel van de hersenen. Hersen Magazine | augustus 2011 | 3
Krabbendam laat de nieuwe onderzoeksdeelnemers spelen terwijl een MRI-scanner de hersenactiviteit registreert. Ze neemt een groep van 25 patiënten en een controlegroep van 25 gezonde personen. Krabbendam verwacht dat het adolescentenonderzoek meer inzicht verschaft in de zogenoemde sociaalcognitieve mechanismen die kunnen leiden tot psychotische symptomen. ‘Adolescenten maken een periode door waarin ze een belangrijke sociale ontwikkeling doormaken. Hun zelfbeeld groeit, ze onderhouden complexere relaties en ontwikkelen een grotere gevoeligheid voor afwijzing en acceptatie door leeftijdgenoten.’
Investeren in samenwerking zou voordeel brengen voor beiden, maar de patiënten lieten hun kansen liggen. Dilemma Vertrouwen kan inderdaad beschaamd worden. Maar Krabbendam legt uit dat het ongezonde is, dat de patiënten alleen met die mogelijkheid rekening houden. ‘Tijdens het spel krijgen de deelnemers een bepaald bedrag. Er wordt hen dan een dilemma voorgelegd. Ze mogen hun spelpartner een gedeelte toevertrouwen waarmee deze bijvoorbeeld de gezamenlijke opbrengst kan verdubbelen. Dan moet de medespeler natuurlijk wel bereid zijn de opbrengst te
delen. De patiënten geloven daar niet in.’ Het verschil in reactie tussen patiënten en gezonde mensen blijkt meetbaar in de hersenen. ‘Het gedeelte dat in de scan oplicht als het aankomt op vertrouwen, vertoont bij de patiënten weinig reactie. Bij de controlegroep is op dezelfde momenten een verhoogde activiteit te zien. Gezonde mensen zijn goed in staat een inschatting te maken van het vertrouwen dat ze anderen kunnen geven en zullen op basis daarvan relaties aangaan.’ Vertrouwenstraining Aan de bestaande reeks trainingen voor patiënten moet dankzij het onderzoek aan de VU één belangrijke worden toegevoegd: vertrouwenstraining. ‘Als jongeren erg wantrouwig zijn, kan dat een indicatie zijn van aanleg voor een psychose. We moeten beter begrijpen waarom ze zo achterdochtig blijven. Dan kunnen we ze wellicht trainen in het ontwikkelen van vertrouwen en zo voorkomen dat ze een echte psychose krijgen. In eerste instantie willen we een training ontwikkelen voor mensen die al zijn getroffen door een psychose. Het is een heel ernstige aandoening waar patiënten enorm onder lijden. Met een combinatie van medicatie en trainingen kunnen we ze helpen. Prettig oud worden? Dat kan dan nog steeds. Zeker.’ << www.psy.vu.nl Afdeling Psychologie en Pedagogiek
vraag en antwoord Bij de Hersenstichting komen dagelijks vragen binnen over hersenaandoeningen en aanverwante onderwerpen. In deze rubriek wordt één van die vragen aan een deskundige voorgelegd.
Wat kun je doen als een beroerte ervoor zorgt dat je handtekening onherkenbaar is of zelfs niet meer gezet kan worden? Meestal wordt door de partner of de familie een brief naar de betrokken instanties (meestal de bank) geschreven om de situatie uit te leggen. Soms wordt de niet-herkenbare handtekening toch geaccepteerd, maar instanties worden steeds strenger. Bij sommige banken kan er een papier ingevuld worden met een nieuwe handtekening, maar de patiënt moet dan wel mee naar de bank en het identiteitsbewijs kunnen tonen. In de gevallen waarin iemand helemaal niet meer kan tekenen, wordt partners aangeraden
4 | Hersen Magazine | augustus 2011
om een ‘en/of’-rekening te openen; hiervoor moet men ook samen naar de bank. In geval van het niet goed kunnen behartigen van de eigen belangen kan bewindvoering bij de rechtbank worden aangevraagd. << José Kramer, CVA-verpleegkundige, Beroerte Adviescentrum Tel: 020-5994126,
[email protected], www.beroerteadviescentrum.nl
interview
Hormonen van invloed op sociaal gedrag Tekst: Kees Vermeer
Hormonen bepalen voor een groot deel ons sociale gedrag. En dat gebeurt veelal op onbewust niveau. Dr. Jack van Honk van de Universiteit Utrecht doet onderzoek naar de rol van hormonen op sociaal gedrag. Hij vertelt daarover op de komende Publieksdag van de Hersenstichting. Van Honk is universitair hoofddocent experimentele psychologie. Zijn onderzoek gaat onder meer over bewustzijn, emotionele stoornissen en agressie. Met name het hormoon testosteron staat daarin centraal. Een hormoon met een slechte reputatie, volgens Van Honk. ‘Vaak wordt gedacht dat veel testosteron leidt tot agressief en asociaal gedrag. Maar zo eenvoudig ligt dat niet. Het effect is afhankelijk van de sociale situatie.’ Omstandigheden Volgens Van Honk verhoogt testosteron het streven naar status en leiderschap. Tegelijk vermindert het angst en emphatisch gedrag. Mensen nemen meer risico en herkennen minder goed complexe emoties. Maar dat hoeft niet te leiden tot antisociaal gedrag. Onder bepaalde omstandigheden kan iemand juist prosociaal worden. Met name mensen in sociaal beschermende functies, zoals brandweermannen, politieagenten of soldaten. Het is onwaarschijnlijk dat het hormoon zelf antisociale of prosociale eigenschappen heeft. Juist de omstandigheden spelen een grote rol.’Dat is ook te zien bij een ander hormoon: oxytocine, ook wel bekend als de ‘love-drug’. Maar die love kan ook anders uitpakken, vertelt Van Honk. ‘Oxytocine kan leiden tot ethnocentrisme, oftewel liefde voor je eigen groep. Als dat te ver gaat, kan racisme ontstaan. Dat wordt dus niet gestuurd door testosteron.’ Eenmalige toediening Het onderzoek naar de rol van testosteron gebeurt door het hormoon toe te dienen aan proefpersonen en de effecten te meten. Eind vorige eeuw begon Van Honk zo zijn onderzoek,
gebruikmakend van een methode ontwikkeld door de Utrechtse onderzoeker dr. Adriaan Tuiten: een eenmalige toediening van het hormoon met een paar uur later gedragsmetingen. ‘Dat was toen nog uniek. Niemand deed dat. We lieten mensen sociale taakjes uitvoeren en bestudeerden hoe zij dat deden. Je ziet mensen niet compleet veranderen, maar je ziet wel dat ze op een andere manier met elkaar samenwerken om bijvoorbeeld geld te investeren. De interactie met anderen wordt anders, het is mogelijk dat men de ander minder vertrouwt. Testosteron is geen socially pleasing hormoon. Maar het is ook niet antisociaal. Overigens is het effect tijdelijk. Het verdwijnt weer als het hormoon is uitgewerkt.’ Net als bij de muis Ons sociale gedrag wordt dus voor een groot deel bepaald door hormonen. En, zo is tevens uit het onderzoek gebleken, dat gebeurt veelal onbewust. Van Honk: ‘Mensen willen graag dat we verschillen van dieren, dat de effecten van hormonen minder sterk zijn en dat we ons bewust zijn van die effecten. Maar dat is niet waar. Die processen verlopen compleet onbewust. Dat zien we in ons onderzoek door meting van onbewuste taken. Feitelijk gaat het om dezelfde basale mechanismen als bij de muis.’ Vrije wil? Maar hoe zit het dan met de vrije wil? We kunnen toch zelf ons gedrag aansturen? Ook dat ligt veel genuanceerder, volgens Van Honk. ‘Beslissingen, bijvoorbeeld over relaties of over verandering van werk, gaan vaak vóór de gedachte uit. Pas achteraf hebben we een rationele verklaring, waardoor Hersen Magazine | augustus 2011 | 5
we denken dat we de beslissing bewust hebben genomen. Na een jaar kan de verklaring heel anders zijn. Kennelijk passen we die nog aan in de loop van de tijd.’
Testosteron verhoogt het streven naar status en leiderschap. Tegelijk vermindert het angst en emphatisch gedrag. Inzicht Van Honk realiseert zich dat veel mensen uit de hoek van de psychologie het niet met hem eens zullen zijn. ‘Want zij bestuderen juist het menselijk gedrag en hoe we beslissingen nemen. Maar beslissingen nemen gebeurt nauwelijks bewust. Vroeger beweerden psychologen dat alleen mensen emoties hadden, en zelfs alleen volwassen mensen. We maakten onszelf uniek.’ De resultaten van het onderzoek hebben nog niet geleid tot nieuwe behandelingen, maar zijn wel van belang voor het inzicht in sociaal emotionele stoornissen. Van Honk ziet al wel een toekomstige toepassing: ‘Je zou patiënten na toediening van testosteron kunnen blootstellen aan sociale situaties. Op die manier kunnen zij er aan wennen. Ik geloof in zo’n methode. Die lijkt me beter dan een leven lang met angstonderdrukkende medicijnen.’ <<
Nieuw Kaartje Vermoeidheid Aglaia Zedlitz is de auteur van de Zorgwijzer Vermoeidheid van de Hersenstichting. Van deze zorgwijzer is nu een hele korte samenvatting gemaakt, in de vorm van een handzaam kaartje. Naar schatting krijgt meer dan de helft van de hersenletselpatiënten met vermoeidheid te maken. Het Kaartje Vermoeidheid bevat een korte uitleg over vermoeidheid die voor kan komen bij niet-aangeboren hersenletsel, zoals een beroerte. Daarnaast bevat het enkele praktische tips om met deze vermoeidheid om te gaan. Vanaf eind september besteedt de Hersenstichting speciale aandacht aan vermoeidheid na een beroerte met een mediacampagne en het Kaartje Vermoeidheid. In 2010 én 2011 vraagt de Hersenstichting aandacht voor de Vermoeid na hersenletsel? langetermijngevolgen van Wat te doen? een beroerte. Vermoeidheid Omgaan met vermoeidheid na het oplopen van hersenletsel is één van deze langetermijngevolgen. <<
verschijnsel na niet-aangeboren herVermoeidheid is een veelvoorkomend dan de helft van de hersenletselpatiënsenletsel. Naar schatting krijgt meer van deze Zorgwijzer beschrijft naast ten ermee te maken. Het eerste deel ook mogelijke oorzaken en wisselwerverschillende soorten vermoeidheid, slaap. kingen met bijvoorbeeld emoties en bezigheden zoals werk en hobDe impact van vermoeidheid op dagelijkse maar ook voor zijn omgeving. Het by’s is groot. Niet alleen voor de patiënt, hier dieper op in. Hoe kan vermoeidheid tweede deel van de Zorgwijzer gaat worden gedaan? Enkele patiënten worden vastgesteld en wat kan er aan door hersenletsel. De tekst vertellen hoe zij omgaan met de vermoeidheid patiënten, om zo beter met vermoeidbevat veel praktische tips direct voor
Vermoeidheid Hersenstichting Nederland Zorgwijzer
Sociale wetenschappen, Universiteit Utrecht www.fss.uu.nl
nieuwe uitgave
Zorgwijzer Vermoeidheid Praktische gids voor mensen met vermoeidheid niet-aangeboren hersenletsel (NAH)
Hersenstichting Nederland
door
Aglaia Zedlitz
heid om te kunnen gaan.
en werkzaam bij de Radboud Drs. Aglaia Zedlitz is neuropsycholoog te Nijmegen. Daar werkt Universiteit Nijmegen en de Sint Maartenskliniek de behandeling van vermoeidheid na zij aan haar promotieonderzoek naar en verbonden aan de RINO-Rotterdam een CVA. Daarnaast is zij als docent over vermoeidheid na hersenletsel. geeft zij regelmatig workshops en lezingen
ISBN 978-94-90396-03-9
nieuwe uitgave
Hersenstichting Nederland | Telefoon 070-360 48 16 Postbus 191, 2501 CD Den Haag Fax 070-360 99 46 | Giro 860 www.hersenstichting.nl
Hersenstichting Nederland
Herdruk brochure Schenken en Nalaten Er zijn vele manieren om de Hersenstichting te begunstigen, bijvoorbeeld door een schenking, een nalatenschap of een Fonds op Naam of door met anderen een zogenaamde Giving Circle te vormen. Hersenstichting Nederland
Schenken en nalaten aan de Hersenstichting
De verschillende mogelijkheden worden in deze uitgebreide, vernieuwde brochure uitgelegd. De brochure Schenken en Nalaten is te bestellen tegen verzend- en administratiekosten via www.hersenstichting.nl of met de bestellijst achterop dit magazine. <<
6 | Hersen Magazine | augustus 2011
Wist u dat... vrouw meer …..een in rood geklede nnen, dan attractief blijkt voor ma kleurcode kiest? wanneer zij een andere gestart of dat ook voor Er werd een onderzoek on veroorzaakt bij veel mannen geldt. Testoster ur op de huid, vandaar diersoorten een rode kle opgepakt zou kunnen dat een dergelijk signaal de aanwezigheid van worden als indicatie voor een viriel mannetje. 99, 12-2-2011, New Scientist, 209, nr. 27 H. Thomson e.a.
foto: Elske Oosterbroek
interview
Meer dan ‘gewoon moe’ Tekst: Marjolein van Rest
Een diepe mentale of fysieke vermoeidheid, die niet of nauwelijks meer weg te slapen is of waarbij ‘even op de bank met een boekje’ niet meer volstaat. Waarbij iemand zelfs te moe kan zijn om in slaap te vallen. Dit ervaren veel mensen met hersenletsel. Aglaia Zedlitz, onderzoekster en neuropsycholoog bij de Radboud Universiteit in Nijmegen, schreef voor de Hersenstichting hierover de Zorgwijzer Vermoeidheid. Vermoeidheid na een beroerte is daarnaast ook het thema van de najaarscampagne van de Hersenstichting. ‘Meer dan de helft van de mensen met een beroerte of CVA heeft in meer of mindere mate last van vermoeidheid, het gaat dus om heel veel mensen,’ zegt Zedlitz. ‘Het is ontzettend vervelend, want je ziet het niet en de mensen om hen heen begrijpen vaak niet dat het veel meer is dan “gewoon moe” zijn.’ Dat vermoeidheid een – blijvend – gevolg kan zijn van hersenletsel, wordt pas sinds kort onderkend. Zedlitz: ‘Vroeger “hoorde het erbij”, nu zien we in dat het de kwaliteit van leven echt negatief kan beïnvloeden. Het kan zelfs het herstel vertragen. De eerste zes maanden nadat er hersenletsel is opgelopen, staat vermoeidheid nog niet voorop. Revalideren is dan het belangrijkst. Pas daarna merken mensen dat ze veel sneller moe worden en dat het langer duurt voor ze hier weer van herstellen.’ Veel energie Vermoeidheid kan ontstaan door het hersenletsel zelf. ‘Er is iets stuk gegaan in de hersenen,’ vervolgt Zedlitz. ‘De hersenen werken minder efficiënt, de samenwerking tussen verschillende gebieden in de hersenen gaat minder makkelijk. Je moet harder je best doen om hetzelfde resultaat te bereiken. Ging lopen bijvoorbeeld vroeger automatisch, nu moet je bij iedere stap nadenken. Dat kost heel veel energie.’ Eerder rust nemen Iemand met een CVA kan ook moe worden van de manier waarop met het hersenletsel wordt omgegaan. ‘Vaak willen mensen na een beroerte net zoveel blijven doen als daarvoor
en gaan daarbij steeds over hun grenzen heen. De één past zich sneller aan die beperkte belastbaarheid aan dan de ander. Het is ook niet makkelijk, als je opeens niet meer alles kunt doen wat je gewend was. We proberen mensen ook aan te leren eerder te ”scannen” op vermoeidheid. Niet pas rust nemen als je over je grenzen bent gegaan, maar eerder. En ook weten wat rustgevend voor je kan zijn. Als je gedachten blijven malen, moet je juist niet op bed gaan liggen.’
‘Niet pas rust nemen als je over je grenzen bent gegaan, maar eerder.' Rekening houden Aandacht voor vermoeidheid na een beroerte, of na een andere vorm van hersenletsel, is belangrijk, denkt Zedlitz. ‘Vaak horen mensen na een beroerte uit hun omgeving “Ik ben ook wel eens moe”, maar dat is niet te vergelijken. Als mensen weten welk effect vermoeidheid heeft op het leven van iemand met een beroerte, kunnen ze daar rekening mee houden. Het beste wat je kunt doen is in gesprek gaan. Vraag aan iemand met een CVA wat hij fijn vindt of wat hij nodig heeft. Geef iemand – bijvoorbeeld tijdens een verjaardagsfeestje – de gelegenheid om zich een paar minuten te kunnen terugtrekken.’ << www.moenahersenletsel.nl Hersen Magazine | augustus 2011 | 7
foto: Elske Oosterbroek
interview
‘Door sport mijn leven weer op de rit’
Tekst: Johan van Leipsig
Hersenletsel is voor alle betrokkenen vaak een zware beproeving, zo ook in de vorm van cerebrale parese (CP). Veel patiënten met CP ondervinden zware motorische hinder en kunnen vaak slecht met hun lichaam omgaan. John Swinkels bewijst dat het tegendeel ook mogelijk is.
8 | Hersen Magazine | augustus 2011
column John Swinkels is voetballer. Inderdaad, dat ís hij. En niet zomaar een voetballer, want hij speelt bij het nationale CP-voetbalteam. Dit team haalde niet alleen in Peking de Paralympische Spelen 2008, maar werd ook vijfde tijdens het recente WK 2011 in eigen land. Daarmee plaatsten ze zich voor de Paralympische Spelen 2012 volgend jaar in London. ‘En de vijfde plaats was nog best goed, want we hebben net zo veel wedstrijden verloren als de finalist,’ zegt Swinkels, die aan zijn linkerkant licht verlamd is en daardoor minder kracht bezit. Voor volgend jaar ziet hij als zwaarste tegenstanders vooral Rusland, Iran, Oekraïne en Brazilië.
‘Ik kom op plekken en op toernooien waar maar heel weinig mensen ooit komen. Bovendien kan ik doen wat ik het liefste doe, en dat is voetballen.’ Knop omzetten Ook voordat Swinkels op latere leeftijd door een ongeval cerebrale parese kreeg, was hij al voetballer. ‘Ik speelde in de jeugd bij PSV en Helmond Sport. Helaas heb ik het daar niet gered, maar na het ongeluk kreeg ik een telefoontje van de toenmalige bondscoach van het CP-team. Deze man en de begeleiding eromheen in revalidatiecentrum Blixembosch, hebben mij toen in een jaar tijd weer op de rails gezet. Ze hebben mij teruggegeven wat ik het liefste deed, en dat was voetballen. Gelukkig had ik mijn werkzame rechterbeen nog, alleen het linkerbeen sukkelde er een beetje achteraan,’ lacht Swinkels. ‘In het eerste jaar had ik veel moeite met het feit dat ik niet meer op mijn oude niveau kon spelen. Maar na het omzetten van de mentale knop, besefte ik dat ik er ook veel aan te danken heb. Ik kom op plekken en op toernooien waar maar heel weinig mensen ooit komen. Bovendien kan ik doen wat ik het liefste doe, en dat is voetballen. Zelfs bij mijn oude club ben ik nu weer in het reguliere team actief.’ Leven in het voetbal Wellicht kan de rasvoetballer Swinkels ook in de toekomst zijn ei kwijt op het veld. ‘Ik ben momenteel bezig met een functie als assistent-CP-jeugdvoetbaltrainer. Ik ga dat parttime doen, omdat we door het behalen van de A-status de rest van de week ook flink moeten trainen natuurlijk.’ Ook buiten het voetbal om heeft Swinkels zijn leven inmiddels weer op de rit. ‘Ik woon nu zelfstandig en dat bevalt me prima. Door het CP-voetbal heb ik ook in mijn andere leven meer ingangen gevonden dan ik ooit heb durven dromen.’ <<
Geen hersenschudding, toch schade Voetballers gebruiken hun hoofd om de bal te spelen. Als een extra voet boven op de romp. Een profvoetballer kopt de bal tijdens een voetbalseizoen gemiddeld zo’n 800 keer. Dat zijn 800 dreunen op het hoofd. Dat vinden we heel normaal. We trainen onze jongste voetballertjes al om het kunstje te beheersen. Je houdt er niets aan over. Of verbergen onze hersenen de schade die er wel is? We weten dat ze daar heel handig in zijn. Hersenen zijn meesters in het verbergen van hun eigen sores. En hersenen kennen geen pijn. Bij een al te grote schok gaat daarboven hoogstens het licht even uit. Dat noemen we dan een hersenschudding. Een elftal uit de eredivisie loopt er gemiddeld twee op per seizoen. Dat je met een hersenschudding moet uitkijken weten we allemaal. Maar hersenonderzoekers vermoeden nu dat ook een licht trauma, zonder de symptomen van een hersenschudding, kwaad kan. Zeker bij herhaling. Alleen merk je dat pas na jaren, als die schade op schade zich gaat wreken. Zo kan chronische traumatische encephalopathie ontstaan: een hersenziekte die het geheugen en verstand aantast, die emotionele schommelingen geeft en soms gepaard gaat met zelfmoordneigingen. De ziekte leidt tot persoonsverandering en uiteindelijk vaak tot dementie. Een akelige ziekte dus die tot nu toe werd vastgesteld in de hersenen van een hele reeks american footballers en boksers en ook bij een man met dwerggroei die geregeld meewerkte aan dwergwerpwedstrijden, in sommige landen een bizar volksvermaak. Een klap tegen het hoofd ‘waar je verder geen last van hebt’ hoeft dus niet onschuldig te zijn. Nader onderzoek zal ons leren hoe de schade precies ontstaat, hoe die na elke volgende klap optelt en welke afwijkingen zich daardoor nog meer kunnen ontwikkelen. Vooralsnog een goede reden om het hoofd te ontzien. Dat van volwassenen en zeker dat van kinderen. Ook op het voetbalveld. <<
Mark Mieras is wetenschapsjournalist en gespecialiseerd in hersenonderzoek. Hij is auteur van twee boeken over de hersenen: Ben ik dat? en Liefde.
Hersen Magazine | augustus 2011 | 9
nieuws
Help de Hersenstichting aan €50.000
De Hersenstichting is genomineerd door het 3M Fonds voor een Grote Gift van € 50.000. Het 3M Fonds, opgericht door 3M dat projecten op sociaal, educatief en milieugebied ondersteunt, is ook in Nederland actief om projecten financieel te helpen. Met deze gift kan de Hersenstichting een innovatief onderzoek naar depressie ondersteunen. Het onderzoek kost € 150.000 en met de gift van het 3M Fonds zou al eenderde gefinancierd zijn. Eén op de zes Nederlanders krijgt ooit in zijn leven een ernstige depressie. Maatschappelijk gezien is depressie één van de duurdere ziekten: jaarlijks kost de zorg voor depressie ruim € 750 miljoen. De winst die te behalen is door betere behandelingen is dan ook enorm.
Er zijn sterke aanwijzingen dat het stresshormoon cortisol een rol speelt bij depressie. Onduidelijk is welke rol precies. De hoeveelheid cortisol in bloed, speeksel of urine is niet betrouwbaar te meten. Dr. Liesbeth van Rossum van het Erasmus Medisch Centrum heeft een nieuwe methode ontdekt om cortisol te meten. Ze ontdekte dat in het hoofdhaar iemands daadwerkelijke cortisolspiegels betrouwbaar zijn terug te vinden, omdat ‘gegevens’ maandenlang in het hoofdhaar bewaard blijven. De gegevens gaat Van Rossum combineren met de genetische factoren van de betrokken 2320 depressieve patiënten. Daarvan is eerder aangetoond dat die de individuele stressgevoeligheid beïnvloeden. In het onderzoek wordt bekeken welke gevolgen de cortisolspiegel en genetische gevoeligheid hebben op het verloop van het ziektebeeld. Het onderzoek kan leiden tot een betere behandeling van depressie. Een patiënt met een hoog dan wel laag cortisolgehalte kan baat hebben bij
middelen die het stresshormoon kunnen reguleren. Uw stem helpt de Hersenstichting. Hoe? Ga naar www.3m.com, klik op ‘Nederland’, vervolgens op 3M Fonds onder overige informatie en ten slotte op Grote Gift, Genomineerden. Ook op www.hersenstichting.nl vindt u de link. Zegt het voort aan uw familie, vrienden, kennissen en op uw werk, via Facebook, Hyves of twitter. Stemmen kan nog tot 31 oktober 2011. Hartelijk dank! <<
nieuws
Wist u dat... …..het risico om multiple sclerose (MS) te krijgen in Ierland is in de breedverbonden met variatie wonen, tegraad waar de inwoners t me met erfelijke factoren en amine-Dvitamine-D-spiegels? Vit in Ierland, tekort is niet ongewoon jgen kan en de kans om MS te kri erd worden waarschijnlijk vermind D. met behulp van vitamine urosurgery Journal of Neurology, Ne art 2011, & Psychiatry, 82, nr. 3, ma R. Lonergan e.a.
ANBO MAX Goede Doelen Prijs De Hersenstichting is één van de acht genomineerden voor de ANBO MAX Goede Doelen Prijs, een gezamenlijk initiatief van ANBO en Omroep MAX. Een verkiezing voor het 'Goede Doel van het Jaar'. De prijs wordt in november 2011 uitgereikt. De winnaar krijgt alle aandacht in de televisie-uitzending Tijd voor MAX. Help de Hersenstichting aan de overwinning! Hoe vaker de Hersenstichting wordt genomineerd, hoe meer naamsbekendheid!
Stemt u ook? Ga naar > www.anbomaxgoededoelenprijs.nl, zoek ‘Hersenstichting’ en stem! Voor de Facebookers en Twitteraars onder u: via de ANBO MAX-site kunt u een oproepje plaatsen op uw Facebookpagina. Verder staat er ook een berichtje op onze Hersenstichtingpagina geplaatst. Wilt u dat ‘liken’ (leuk vinden) en ‘sharen’ (delen)? Ook op Twitter staat een berichtje van de Hersenstichting. Als u dat wilt retweeten: heel graag!
<< 10 | Hersen Magazine | augustus 2011
foto: Elske Oosterbroek
interview
‘De wens van de gever is altijd ons uitgangspunt’ Tekst: Sietske Arkenau
Een hersenaandoening heeft een enorme impact op iemands leven, maar ook op die van betrokkenen. En dat is vaak dé motivatie voor mensen om te investeren in hersenonderzoek. Henriëtte Hindriks, medewerkster van de Hersenstichting: ‘Een vrouw verloor haar partner aan hersentumoren. Om oplossingen te vinden, financiert ze nu wetenschappelijk onderzoek. Dat vind ik heel bijzonder, dat raakt me.’ ‘Ik werk ontzettend graag voor de Hersenstichting en doe het al weer zeven jaar,’ vertelt Hindriks. ‘Ik kom uit de gezondheidszorg en ben van oorsprong logopediste. Ik hielp onder andere mensen met spraakproblemen, veroorzaakt door hersenaandoeningen. Hun veerkracht heb ik altijd bewonderd. Ik heb ook gezien dat er nog veel moet gebeuren op het gebied van hersenonderzoek en daar draag ik graag aan bij.’
‘Voor heel veel aandoeningen is nog steeds geen oplossing, dus alle steun voor hersenonderzoek blijft hard nodig.’ Bestemmingsgift Sinds een klein jaar doet Hindriks dat als relatiebeheerder Bijzondere Giften en Nalatenschappen. Mensen die overwegen een groter bedrag te doneren aan de Hersenstichting of een specifiek wetenschappelijk onderzoek willen financieren, kunnen bij haar terecht. Ook benadert ze zelf mensen en instanties die mogelijk een substantieel bedrag willen schenken. ‘Ik ontmoet allerlei bijzondere mensen die om persoonlijke redenen hersenonderzoek willen steunen. Zoals de vrouw die haar man na dertien jaar ziekte verloor aan hersentumoren. Daardoor is ze heel betrokken bij het vinden van oplossingen en ondersteunt ze via een Bestemmingsgift wetenschappelijk onderzoek naar de bestrijding van hersentumoren.’
Onderzoek naar keuze Een bestemmingsgift is een manier om wetenschappelijk onderzoek te ondersteunen. Particuliere gevers kunnen via de Hersenstichting een onderzoek subsidiëren naar een door henzelf gekozen hersenaandoening. De minimale bijdrage is 35.000 euro. Met dit bedrag kan een gedeelte van een (lopend) onderzoek worden ondersteund. Ook is het mogelijk een Fellowship te subsidiëren. Voor een bedrag van 150.000 euro kan de gever een twee jaar durend onderzoek ondersteunen. Hindriks: ‘Omdat mensen meestal uit persoonlijke motivatie een onderzoek willen financieren, is de wens van de gever altijd ons uitgangspunt. Samen zoeken we naar een passend en kwalitatief hoogwaardig wetenschappelijk onderzoek.’ Verantwoording Wetenschappers moeten gedurende het onderzoek verantwoording afleggen aan de Hersenstichting en de giftgever. ‘We houden de voortgang dus nauwlettend in de gaten,’ aldus Hindriks. ‘Bovendien heeft de Hersenstichting als voorwaarde dat wetenschappers de resultaten van hun onderzoek zo breed mogelijk toepassen. We vinden het belangrijk dat zij kijken of hun uitkomsten ook misschien voor een andere hersenaandoening de oplossing kan zijn. We begrijpen natuurlijk dat niet iedereen zoveel geld tot zijn beschikking heeft. Daarom kun je ook samen met vrienden en familie een bestemmingsgift financieren door een Giving Circle op te zetten. Als groep zamel je dan geld in voor het afgesproken doel. Ik zie deze initiatieven steeds vaker en ze zijn meer dan welkom! Voor heel veel aandoeningen is nog steeds geen oplossing, dus alle steun voor hersenonderzoek blijft hard nodig.’ << Persoonlijk advies Wilt u een persoonlijk advies over bestemmingsgiften of andere schenkingsmogelijkheden? Neemt u dan contact op met Henriëtte Hindriks, relatiebeheerder Bijzondere Giften en Nalatenschappen:
[email protected] of bel 070-302 47 40. Hersen Magazine | augustus 2011 | 11
nieuws
Financieel overzicht 2010 In 2010 bedroegen de inkomsten van de Hersenstichting € 5,8 miljoen. Onze (toen nog) 51.500 donateurs zorgden voor het grootste deel van deze inkomsten. De inkomsten uit de collecte zijn afgelopen jaar meer dan verdubbeld ten opzichte van 2009. In 2010 was het namelijk de eerste keer dat we de collecte alleen organiseerden. Ook van de Lotto, Krasloterij en de Vriendenloterij kregen we in 2010 weer prachtige bijdrages.
Aan de doelstellingen onderzoek, voorlichting en participatie werd meer dan € 3,8 miljoen besteed. Zo werd er bijvoorbeeld een Fellowship toegekend voor onderzoek naar nieuwe medicijnen tegen de ziekte van Alzheimer. Ook werden de nieuwe voorlichtingsfolders Dementie en Hersenen en training uitgegeven. Op onze website www.hersenstichting.nl kunt u het financieel overzicht en het volledige hele jaarverslag inzien. <<
Uitgaven 2010
Inkomsten 2010
nieuws
Jury Hersenbokaal bekend De Hersenbokaal wordt dit jaar voor de vijfde keer uitgereikt. Dit is een prijs voor werkgevers die werknemers met een hersenaandoening in staat stellen om te blijven werken. Ook dit jaar waren er weer veel aanmeldingen en elk verhaal daarin is uniek. Op 24 november zal er een jury- en een publieksprijs worden uitgereikt. Inmiddels is de jury bekend die de vijf genomineerden zal vaststellen.
Valid Express en Valid Group; Rob Stolk, Vice President Human Resources Unilever Benelux en Ad van Tilburg, directeur Human Ability Management Leads On Demand. <<
De juryvoorzitter is Katja Mur, voorzitter, directeur Macro-economische vraagstukken en Arbeidsmarktbeleid, ministerie van VWS. De overige juryleden zijn: Bas Albers, managing partner/bedrijfsarts Healthy People Healthy Company; Iris van Bennekom, directeur Zorg en Gezondheid bij De Friesland Zorgverzekeraar; Otto Bielars, bestuursvoorzitter van de Parkinson Patiëntenvereniging; Paulien Frima, neuroloog bij het Behandelcentrum NietAangeboren Hersenletsel/Neurppsychiatrie in Rottterdam (Parnassia BAVO Groep); Nicolette Mak, oprichtster van 12 | Hersen Magazine | augustus 2011
De winnares van de Publieksprijs van 2010, Jokelyn Tienstra, heeft op 4 juni jl. het prijzengeld (5000,- euro) toegekend aan de zustervereniging G-Handbal van het Nederlands Handbal Verbond. G-Handbal is bedoeld voor mensen met een verstandelijke/lichamelijke handicap die niet kunnen meekomen met hun leeftijdgenoten binnen het reguliere handbalteam.
onderzoek Dankzij uw steun kan de Hersenstichting steeds meer goed werk verrichten. Hieronder een kleine greep uit de vele wetenschappelijke onderzoeksprojecten die door de Hersenstichting zijn gesubsidieerd. Diabetes en wittestofschade in de hersenen Ouderen met diabetes mellitus type 2 hebben een verhoogd risico op het krijgen van dementie. Op dit moment is het nog onduidelijk hoe dat precies komt. Een mogelijke oorzaak is schade aan de witte stof van de hersenen, het deel van de hersenen waarin de verbindingsbundels lopen. Door schade aan die bundels kunnen hersengebieden minder goed samenwerken. In dit onderzoek wordt onderzocht of subtiele, microstructurele schade aan de witte stof samenhangt met de vroege cognitieve problemen die we zien bij mensen met diabetes type 2. Deze kennis kan helpen om het ontstaan van hersenschade bij mensen met diabetes beter te begrijpen en gerichte behandeling te ontwikkelen. Onderzoek naar beste behandeling door hulpverleners traumahelikopter De vier traumahelikopters die Nederland rijk is, kunnen sinds april ook 's nachts worden ingezet. Ondanks dergelijke verbeteringen blijft ernstig traumatisch hersenletsel een belangrijke oorzaak voor blijvende invaliditeit én voor sterfte onder de Nederlandse bevolking jonger dan 45 jaar. Per jaar worden 500-700 patiënten in het ziekenhuis opgenomen met ernstig traumatisch hersenletsel. Meestal als gevolg van een verkeersongeval of door een val van grote hoogte. Ongeveer tweederde van hen wordt na het ongeval ter plaatse door het mobiel medisch team van een traumahelikopter behandeld, de rest door ambulancepersoneel. Hoe efficiënter de behandeling direct na het ongeval verloopt, hoe beter de prognose voor herstel. Een Fellowonderzoeker verbonden aan het VU Medisch Centrum gaat onderzoeken hoe en met welke methoden de acute zorg kan worden verbeterd voor patiënten met ernstig
hersenletsel die kort na het ongeval door het mobiel medisch team van de traumahelikopter worden behandeld. De onderzoeker gaat daarom een nieuw registratiesysteem opzetten voor álle patiënten met ernstig hersenletsel die behandeld worden door personeel van de traumahelikopter of ambulance. Met de gegevens uit deze studie wil de onderzoeker aanbevelingen doen voor de meest effectieve behandelmethoden en zo de herstelkansen van nieuwe slachtoffers van een ongeval verbeteren. wat ongemakkelijk gesproken. Net Over seksualiteit wordt in het algemeen de seksualiteit verandert als gevolg als over hersenaandoeningen. Wanneer taboe wel dubbel zo groot. Toch hebben van een hersenaandoening, lijkt het komen ze erachter dat een veel mensen hiermee te maken; gaandeweg kop heeft gezet, en daarmee ook de hersenaandoening hun wereld op z’n seksualiteit. Niets is meer vanzelfsprekend. de rol van de hersenen bij seksualiteit In deze Zorgwijzer wordt uitgelegd wat daarop kan hebben, welke problemen is, welke invloed een hersenaandoening kunt doen! er kunnen ontstaan en: wat je eraan
Meer informatie over dit onderzoeksproject? www.brain-protect.nl
ISBN 90-80297356 NUR 860 Hersenstichting Nederland | Telefoon 070-360 48 16 Postbus 191, 2501 CD Den Haag Fax 070-360 99 46 | Giro 860 www.hersenstichting.nl
Moleculaire mechanismen van traumatische herinneringen Hersenstichting Nederland
Activering van de hypothalamus-hypofyse bijnier-as zorgt voor een toename in afgifte van corticosteroid-hormonen. Deze hormonen spelen een essentiële rol bij de aanpassing aan stressvolle situaties. Een belangrijk voorbeeld van zo’n adaptieve respons is het goed onthouden van situaties die afkeer opwekken. Een belangrijke vraag is hoe deze hormonen leer- en geheugenprocessen kunnen bevorderen. Om dit te onderzoeken bestudeerden onderzoekers aan de UVA in Amsterdam de effecten van corticosteroïden op AMPA receptoren. Daarvan is bekend dat ze een essentiële rol spelen bij synaptische communicatie, synaptische plasticiteit en leer- en geheugenprocessen. De onderzoekers hebben vastgesteld hoe stresshormonen de functie van de AMPA receptoren - een belangrijke regulerende factor in de verbinding tussen onze zenuwcellen - beïnvloeden. Daarnaast kregen de onderzoekers aanwijzingen dat het blokkeren van stresshormonen de expressie van angstige herinneringen vermindert. Een mogelijk aangrijpingspunt voor
een nieuwe therapie voor Post Traumatische Stress Disorder.
<<
nieuwe uitgave
Zorgwijzer Hersenaandoeningen en Seksualiteit Over seksualiteit wordt in het algemeen wat ongemakkelijk gesproken. Net als over hersenaandoeningen. Wanneer seksualiteit verandert als gevolg van een hersenaandoening, lijkt het taboe wel dubbel zo groot. Toch hebben veel mensen hiermee te maken; gaandeweg komen ze erachter dat een hersenaandoening hun wereld compleet verandert. En daarmee ook hun seksualiteit. Niets is meer vanzelfsprekend. Hersenstichting
Zorgwijzer Hersenaandoeningen en seksualiteit Nederland
Monique Weiland | René Prop
De Zorgwijzer Hersenaandoeningen en seksualiteit is nu herdrukt. De tekst is ongewijzigd, maar het binnenwerk is verrijkt met prachtige foto’s. In deze Zorgwijzer wordt uitgelegd wat de rol van de hersenen bij seksualiteit is, welke invloed een hersenaandoening daarop kan hebben, welke problemen er kunnen ontstaan en: wat u eraan kunt doen! << De Zorgwijzer Hersenaandoeningen en seksualiteit is te bestellen voor € 5,00 exclusief verzend- en administratiekosten via www.hersenstichting.nl of met de bestellijst achterop dit magazine.
Hersen Magazine | augustus 2011 | 13
interessant
Prof. Dr. René Kahn
‘De appel en de boom’
Goed nieuws voor ouders! Met kennis over de maakbaarheid van het brein en zes breinprincipes kunt u uw kinderen motiveren tot leren en ze beter begeleiden bij hun huiswerk. Een kleurrijk boek, boordevol tips en praktijkvoorbeelden van ouders om uw kind meer lol in leren te laten krijgen. Met een uitneembaar boekje voor kinderen (10 – 14 jaar) vol tips: Help, ik word slimmer! Gerjanne Dirksen, Hulda Möller, Breinlink voor ouders – Je kind helpen leren. Scriptum
Waarom ben je wie je bent? Is dat aanleg of opvoeding, nature of nurture? Zijn intelligentie en gevoelsleven aangeleerd of aangeboren? Is misdaad een gevolg van 'verkeerde' genen of van een slechte opvoeding? Ontstaat verslaving vanwege foute voorbeelden of is het een gevolg van een genetische variatie? In dit boek laat psychiater René Kahn aan de hand van de nieuwste inzichten overtuigend zien dat het hele nature- nurture debat inmiddels achterhaald is. Ons gedrag, ons denken en voelen worden net als lichamelijke ziektes en eigenschappen bepaald door een wisselwerking tussen aanleg en omgeving. Prof. Dr. René Kahn, De appel en de boom Uitgeverij Balans, 2011. ISBN: 9789460032950, 255 pagina's, € 18,95.
Gerjanne Dirksen, Hulda Möller
Breinlink voor ouders – Je kind helpen leren
ISBN 978 90 5594 820 8, Prijs € 19,95,
Wieke van Dun
Onze pappa kreeg een ongeluk in zijn hoofd
Voor mensen met hersenvliesontsteking (meningitis), hersenontsteking (encefalitis) of bloedvergiftiging (sepsis) bestaat de Nederlandse Meningitis Stichting. Op deze nieuwe website is informatie te vinden over deze aandoeningen. Naast informatie over symptomen en gevolgen zijn er ervaringsverhalen te vinden en wordt er een blog bijgehouden over het laatste nieuws en actuele evenementen.
www.brainwiki.nl
Voor jongeren met psychische problemen
Jaspers vader kreeg op jonge leeftijd plotseling een beroerte. Na een periode van ziekenhuisopnames en revalideren werd duidelijk: de nieuwe pap was anders. Nu wordt pas een beetje duidelijk hoe het nieuwe gezinsleven met de nieuwe pap er uit gaat zien. Jaspers moeder schreef met Jasper het verhaal van de afgelopen twee jaar op, Jasper maakte de tekeningen erbij. Geen één situatie is hetzelfde, hersenletsel is bij iedereen anders, maar dit voorlichtingsboekje kan een handreiking zijn naar andere gezinnen in een soortgelijke situatie. Wieke van Dun, Onze pappa kreeg een ongeluk in zijn hoofd, Over de gevolgen van een herseninfarct. Nino, Uitgeverij SWP, Amsterdam. ISBN: 978 90 8560 590 4, Prijs: € 9,90.
14 | Hersen Magazine | augustus 2011
www.meningitis-stichting.nl
Brainwiki is een interactieve website voor jongeren met psychische problemen én hun omgeving. De site is gelanceerd door het Landelijk Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie. De site geeft informatie over psychische problemen, maar besteedt door ervaringsverhalen en filmpjes ook veel aandacht aan het leven zelf. Kinderen zijn immers veel meer dan alleen de stoornis die ze hebben.
nieuws
nieuws
Publieksdag 2011 ‘Sociale Hersenen'
Hersenstichting
Op donderdag 13 oktober vindt de jaarlijkse Publieksdag over de hersenen plaats. Twaalf onderzoekers zullen in het Beatrixtheater in de Jaarbeurs in Utrecht vertellen over hun onderzoek op het gebied van de ontwikkeling van sociale hersenen. Vanaf 9.00 uur bent u welkom voor een kopje koffie of alvast een kort bezoekje aan de informatiemarkt. De lezingen starten om 10.00 uur. Via thema’s als Sociale hersenen in ontwikkeling, Verstoorde ontwikkeling van sociaal gedrag en Volwassen sociaal gedrag leert u deze dag in de breedste zin van het woord meer over de werking van Sociale Hersenen. In dit magazine vindt u al een voorproefje van wat u die dag kunt verwachten in het interview met dr. Jack van Honk. Het volledige programma met tijden en titels van lezingen vindt u in de folder die bij dit Magazine is bijgesloten. De lezingen zijn afgestemd op een geïnteresseerd publiek; medische voorkennis is niet nodig. Iedereen is welkom om deze dag bij te wonen. Tussen de lezingen door kan een bezoek gebracht worden aan de informatiemarkt met tientallen patiëntenverenigingen en andere organisaties die actief zijn op hersengebied. U kunt er terecht voor folders, brochures en achtergrondinformatie, maar ook voor lotgenotencontact. << Hersenstichting Nederland
r.
Publieksdag 2011 Sociale Hersenen
of
pen.
kaart
gangs-
worden oege-
Meldt u zich bijtijds aan? Want: vol is vol. Fotografie omslag: © Nationale Beeldbank
teloos helaas ng en
De Hersenstichting gaat haar website vernieuwen. De structuur en de navigatie van de huidige site zijn aan vernieuwing toe. Mensen met hersenletsel klagen bijvoorbeeld over de slechte navigatie en gebrek aan overzicht – ze kunnen vaak niet vinden wat ze zoeken. Ook willen we de bezoekers graag meer gelegenheid bieden om te reageren of een mening te geven. Daarom gaan we dit najaar bouwen aan een nieuwe site. Heeft u ideeën of suggesties voor verbetering van onze site? Die zijn van harte welkom. U kunt ze sturen naar Aagtje Smid,
[email protected] o.v.v. ‘nieuwe website’.
Het inschrijfgeld voor de Publieksdag bedraagt € 30,inclusief lunch of € 15,exclusief lunch. Inschrijven en betalen is mogelijk via www.hersenstichting.nl of door het invullen en verzenden van de inschrijfkaart in de bijgesloten folder.
gsber.
0 RC 55
Vernieuwing website
Wist u dat... twee hersenhelften ….schaakgrootmeesters waarin zij uitblinken? gebruiken voor het spel het bij het spel met één Terwijl mindere goden fMRIn doen. Dit bleek uit een helft van hun brein moete n oplosspelers schaakprobleme onderzoek waarbij expert parallel en zij een schaakprobleem ten. Op die manier kond benaderen. e.a. 95, 15-01-2011, M.Bilalic New Scientist, 209, nr. 27
Jaarbeurs Utrecht Donderdag 13 oktober 2011
Hersen Magazine | augustus 2011 | 15
Bijzondere breintjes De acties voor de Hersenstichting blinken steeds meer uit in veelzijdigheid, zoals u kunt lezen in deze Bijzondere Breintjes. Daarnaast blijven er als vaste waarde de bijdragen naar aanleiding van een uitvaart, een huwelijk of een verjaardag. Alle gulle gevers: heel hartelijk dank voor uw steun.
• Mevrouw Muller uit Velp organiseerde voor haar 70e verjaardag een high tea. In plaats van cadeaus vroeg ze haar gasten om een bijdrage voor de Hersenstichting in de collectebus. Dat bracht maar liefst € 450 op! • De familie van mevrouw Pors - van der Lecq vroeg naar aanleiding van haar overlijden te doneren aan de Hersenstichting. In totaal mocht de Hersenstichting € 1.680 in ontvangst nemen van diverse gevers. • Mevrouw Barnhoorn - de Vos uit Noordwijk heeft een grote hobby; het maken en verkopen van kaarten voor het goede doel. Zij verkoopt haar kaarten aan de balie van het verzorgingshuis waar ze in een aanleunwoning woont. Voor de Hersenstichting verkocht zij voor € 300 aan kaarten. • In 2010 liep Kay de Lange met partner Debby de Samenloop voor Hoop in Alphen. Ze liepen geld bij elkaar voor de Hersenstichting omdat bij Kay een hersentumor was geconstateerd. Begin 2011 overleed Kay. Debby vond de moed om dit jaar weer mee te doen en had in no time een team van 39 lopers bij elkaar! Alle lopers lieten zich sponsoren ten bate van de Hersenstichting en gezamenlijk haalde de groep een geweldig bedrag voor de Hersenstichting op van € 1.769,87.
Oude mobiele telefoon? Elke euro is welkom! Verandering teweegbrengen kán met uw oude mobieltje. Dat is de gedachte van www.verkoopjetelefoon.nl, een site waarop u uw telefoon kunt verkopen én een deel van het geld dat u voor uw telefoon krijgt, kunt schenken aan de Hersenstichting. Mooi meegenomen is dat u ook het milieu een handje helpt, want elke telefoon wordt gerecycled. Ook de niet-werkende exemplaren! Hoe? Op www.verkoopjetelefoon.nl/hersenstichting doorloopt u heel eenvoudig vijf stappen. Of u gaat naar de homepage van www.hersenstichting.nl en brengt daar uw stem uit. U geeft aan hoeveel procent van de waarde van uw oude mobieltje u aan de Hersenstichting wilt doneren. Dit is minimaal 10%, maar u mag natuurlijk ook meer schenken! U kunt ook anoniem doneren door uw telefoon(s) gratis naar onderstaand adres te sturen: VKJT/ReCell/Hersenstichting Antwoordnummer 10101 2600 VB Delft
het verhaal achter de gift
• De Rotary Club Leudal onderstreepte haar betrokkenheid bij het werk van de Hersenstichting door geld in te zamelen. Dit naar aanleiding van het overlijden van een van de leden als gevolg van een hersentumor. Een medewerker van de Hersenstichting mocht een mooie cheque met daarop het bedrag van € 2000 in ontvangst nemen.
Niek van Zon, 49 jaar, is technisch medewerker bij de TU in Delft, waar hij veertig uur per week aan proefopstellingen werkt en aan testmachines sleutelt. In 2007 kreeg hij een hersenbloeding waarna hij werd opgenomen op de ic-afde16 | Hersen Magazine | augustus 2011
nieuws
Meer kwaliteit van leven ling van het Medisch Centrum Haaglanden in Den Haag. Toen hij, eenmaal aangesterkt, weer thuis was, is hij op eigen initiatief gaan sporten in het medisch trainingscentrum in Delft. ‘Ik heb daarna gerevalideerd in het Sophia Revalidatie Centrum in Delft,’ vertelt Niek. ‘Omdat ik problemen had met cognitieve functies, zoals dagplanning, spreekvaardigheid, concentratie en ook psychische klachten had, kreeg ik er handvaten om bijvoorbeeld mijn dagelijkse leven gemakkelijker te maken. Ik kan nu beter dan eerst mijn dag indelen en er structuur in aanbrengen.’
Hersenstichting Nederland is dit jaar gestart met de Kwaliteitsprijs, een jaarlijkse prijs voor een project dat de verbetering van kwaliteit van leven centraal stelt. Met name voor mensen getroffen door een hersenaandoening. De prijs, een subsidie van € 35.000 geeft de mogelijkheid een goed idee verder uit te werken. Het project moet binnen twee jaar af te ronden zijn. Inmiddels is de aanmeldingsprocedure voor 2011 gesloten. Twee deelnemers mogen hun projecten voor een jury presenteren: Revalidatiecentrum De Hoogstraat en Woonzorgcentrum IJsselheem. Revalidatiecentrum De Hoogstraat wil een 'oefen-app' – applicatie of software voor de mobiele telefoon – ontwikkelen voor smartphone en tablets. De app stimuleert mensen om na een beroerte te bewegen en zorgt daarbij voor oefenprogramma’s op maat. Woonzorgcentrum IJsselheem wil de effectiviteit van het afasiekoor verder onderzoeken. Het eindproduct is een richtlijn, waarin wordt voorgeschreven hoe een afasiekoor kan worden opgezet en hoe deze vorm van groepstherapie kan worden gegeven.
Sporten heeft Niek altijd leuk gevonden, maar met hardlopen begon hij pas nadat hij helemaal gerevalideerd had. ‘Ik was zo blij dat ze mij in het ziekenhuis en op de revalidatieafdeling hebben kunnen helpen. Daarom besloot ik iets goeds terug te doen.’ Zo ontstond het idee om hard te lopen voor het goede doel. € 100 per kilometer Niek overtuigde zeven collega’s mee te doen aan de Golden Ten Loop in Delft. De club kon op die manier aandacht vragen voor de bedrijfshulpverleningsorganisatie en voor het Health Coach programma van de TU. Maar het hardloopgezelschap wilde op deze manier ook geld inzamelen voor de Hersenstichting. Op 2 juni 2011 liepen er meer dan drieduizend hardlopers en wandelaars mee op drie verschillende parcoursen van 5 en 10 kilometer en een kinderparcours, alle uitgezet in het centrum van Delft. Niek liep samen met zijn collega’s de 10 kilometer en werd gesponsord door heel veel vrienden, familie en collega’s. Hij haalde maar liefst € 1025 op. Een dikke € 100 per kilometer; dat mag een bijzondere prestatie worden genoemd. <<
De jury bestaat uit: • Ramon Ahmad, patiëntenvereniging Cerebraal en ervaringsdeskundige; • Frederike van Markus, revalidatiearts van Sophia Revalidatie; • Paula Udondek, ambassadeur van Hersenstichting Nederland en • Marjan Zander, Nederlandse Vereniging van Hoofdpijnpatiënten. De uitreiking van de Kwaliteitsprijs zal plaatsvinden tijdens de Publieksdag van de Hersenstichting op donderdag 13 oktober in het Beatrixtheater te Utrecht.
<<
Wist u dat... vorming van zenuwcel……beweging de nieuw t kan bevorderen? Dit gaa len in de hippocampus ing van het kortetermijngepaard met een verbeter ek blijkt jk geheugen. Uit onderzo geheugen en het ruimteli mechanisme uceerde neurogenese een dat door beweging geïnd rkt. de na een beroerte bepe kan zijn dat hersenscha e.a. an 17, maart 2011 F. Zh g Neuroscience, 209, 177, nr.
Hersen Magazine | augustus 2011 | 17
Agenda Een bijgewerkte (congres)agenda vindt u ook op www.hersenstichting.nl > Actueel. Dementie
Autisme
Dinsdag 20 september
Vrijdag 7 en zaterdag 8 oktober
Het congres Gedragsproblemen bij ouderen gaat in op achtergronden van probleemgedrag bij dementerende ouderen, de aanpak ervan en geeft nieuwe inzichten in onderzoek en praktijk. Plaats: Aristo, Amsterdam Organisatie: Leids Congres Bureau Informatie: www.leidscongresbureau.nl
Jaarlijks Autismecongres van de NVA met tweemaal hetzelfde programma. Een veelomvattend congres met onderwerpen als werk, vrouwen en autisme in beeld. De nieuwste ontwikkelingen op het gebied van autisme worden besproken. Plaats: Beatrixtheater, Utrecht Organisatie: Nederlandse Vereniging voor Autisme (NVA) Informatie: www.autisme.nl
Hersenletsel Zaterdag 24 september
Het 5e NAH Dreamday Festival speciaal voor iedereen die met niet-aangeboren hersenletsel (NAH) te maken heeft gekregen. Deze dag is er o.a. de werkconferentie NAH... en méédoen!, de NAH Zorgmarkt, waarbij de Hersenstichting ook aanwezig is. Plaats: Hof van Wageningen, Wageningen. Organisatie: NAH Stichting en SHON (Stichting HersenletselOrganisaties Nederland) Informatie: www.nah-stichting.nl.
Dyslexie Donderdag 29 september
Symposium Dyslexie, de stand van zaken. De driehoek kind/ouder, school en behandelaar. De stand van zaken wat betreft de recente opvattingen in wetenschappelijk onderzoek, praktijkuitvoering en dagelijkse hulp aan kinderen met dyslexie. Plaats: Beatrixtheater, Utrecht Organisatie: Oudervereniging Balans Informatie: www.balansdigitaal.nl
Publieksdag Donderdag 13 oktober
Het thema van de Publieksdag 2011 is Sociale Hersenen. Enkele onderwerpen die aan bod komen: ‘Sociale hersenen in ontwikkeling’, ‘Verstoorde ontwikkeling van sociaal gedrag’ en ‘Volwassen sociaal gedrag’. Tijdens deze Publieksdag wordt de eerste Kwaliteitsprijs van de Hersenstichting uitgereikt. Plaats: Beatrixtheater, Utrecht Organisatie: Hersenstichting Nederland Informatie en aanmelden: www.hersenstichting.nl
Tubereuze Sclerose Vrijdag 28 oktober
Tijdens dit symposium wordt een overzicht gegeven van de recente ontwikkelingen op het gebied van de diagnostiek en behandeling van Tubereuze Sclerose Complex (TSC). Plaats: UMC Utrecht Organisatie: Stichting Tubereuze Sclerosis. Nederland (STSN). Informatie: www.STSN.nl
Afasie Vrijdag 4 november
Voor de Afasieconferentie 2011 is een interessant programma samengesteld dat wetenschap en praktijk dichter bij elkaar brengt. Gedurende de dag staan communicatie en interactie rond de 18 | Hersen Magazine | augustus 2011
afasiepatiënt centraal. Plaats: Reehorst, Ede Organisatie: Stichting Afasie Nederland, Nederlandse Vereniging voor Afasietherapeuten en de Vereniging Klinische Linguïstiek. Informatie: www.afasie.nl/ conferentie2011
CVA Vrijdag 11 november
Symposium van het Kennisnetwerk CVA met als thema Vorderingen in de CVA-zorg. In het symposium worden nieuwe inzichten gepresenteerd, gericht op zowel de inhoud als de organisatie van zorg. Plaats: Triavium, Nijmegen Organisatie: Kennisnetwerk CVA Nederland Informatie: www.kennisnetwerkcva.nl
Hersenletsel Maandag 14 november
Het jaarlijks terugkerende HersenletselCongres richt zich op professionals die in hun werk te maken hebben met de behandeling of ondersteuning van mensen met niet aangeboren hersenletsel. Plaats: Reehorst, Ede Organisatie: Hersenstichting Nederland en Axon Leertrajecten. Informatie: www.hersenletselcongres.nl
Hersenbokaal Donderdag 24 november
De uitreiking van de vijfde Hersenbokaal vindt plaats tijdens een feestelijke bijeenkomst in het gebouw van SNS-Reaal in Utrecht. De presentatie is in handen van Hersenstichting-ambassadeur Rob Trip. Plaats: Utrecht Organisatie: Hersenstichting Informatie: www.hersenstichting.nl <<
Breng de letters in de aangegeven cijfervakjes
vóór zaterdag 8 oktober 2011. Vijf prijswinnaars
over naar de balken onderaan en u heeft de
ontvangen het boek Breinlink voor ouders, uit-
oplossing. Stuur deze naar de Hersenstichting
gegeven en beschikbaar gesteld door Uitgeverij
Nederland (Postbus 191, 2501 CD Den Haag)
Scriptum.
Horizontaal: 1. Kunstproduct 4. Taal 9. Kledingstuk 13. Slang 17. Rivier in Nederland 19. Bloeiwijze 20. Op de wijze van 22. Vroeger 24. Onzes in ziens 25. Wanhopig 29. Ploegen 32. Muziekmaker 36. Reeds 37. Muzieknoot 38. Hoofdbedekking 40. Ooievaar 41. Plant 42. Bevel 43. En omstreken 44. Eetgerei 46. Numero 48. Akelig 50. Inval 52. Tegenover 53. Meertje 54. Torenomgang 57. Rivier in Nederland 59. Kleur 60. Aardappelgerecht 1
2
3
4
17 25
18
26
27
36 45 54
46
47
55
39
101
58
32
87
94
95 104
114 121
127
121
66
69
30
122
117
105
96
53
81 89
107
124
42
33
69
82
98 108
117
83
90
97
106
123
128
43
68
99 109
110
118
100 111
119
125
126
129
56
42
61
80
116
128
94
35
73
88
115
120
79
16
34
60
78
15
24
67
77
14
52
66
103
113
33
51
59
86
102
13
41 50
75. Vlekkenwater 76. Spie 77. Lijn 78. Getal 79. Ogenblik 81. Houding 83. Tinne 85. Gekheid 86. Vallen 88. Aanhanger 90. Rivier n Frankrijk 92. Nageslacht 94. Dwarsligger 95. Schouwburgplaats 97. Zuidvrucht 100. Sprookjesfiguur 102. Landbouwgerei 103. Onmeetbaar getal 105. Riem 106. Korenschoof 108. Bijvoorbeeld 110. Verwonding 113. Woonboot 114. Muzieknoot 115. Eerste vrouw 116. Golfterm 118. IJzer 119. Vruchtennat 122. En volgende 125. Thans
23
31
40
76
93
12
72
85
92
11
22
30
57 65
10
21
48
75
33
9
18. Compagnon 21. Heilwens 23. Dozijn 26. Bier 27. Rivier in Rusland 28. Voorzetsel 30. Harnas 31. Dopheide 33. Bolgewas 34. Russische jongensnaam 35. Ontkenning 39. Mak 41. Commando aan een paard 45. Schitteren 47. Gewicht 49. Liefkozing 51. Doctorandus 52. Begerig 53. Samenhang 55. Boekensoort 56. Walm 58. Trap 59. Vertrouwd 60. Log 61. Oefenstuk 63. Bijbelse priester 65. Hoge berg 67. Soort onderwijs 69. Lidwoord 74. Glans
71
84
5
8 20
48
64
74
112
Verticaal: 1. Bedenken 2. Plechtige belofte 3. Bereide dierenhuid 5. Christelijk feest 6. Dwarsmast 7. Papegaai 8. Soort stof 9. Bericht 10. Kloosterlinge 11. Overdreven 12. Bijwoord 14. Donkere kamer 15. Projectieplaatje 16. Verkeersplein
7
29
56
63
6
109. Stoomschip 111. Legerrang 112. Drama 115. Sierlijk 117. Verdediging 120. Rijksgrens 121. Bulgaarse munt 123. Europeaan 124. Een zekere 126. En andere 127. Treffen 128. Urn 129. Adellijke jonkvrouw 130. Eetgerei
19
38
70
91
5
28
37
44
62
62. Romeins keizer 64. Bevel 66. Heupjicht 67. Duiker 68. Opstapje 70. Verlichtingsartikel 71. Boomsoort 72. Insect 73. Buisje van zacht metaal 74. Kleur 75 Hoogste punt 76. Honderdste deel 80. Familielid 82. Erkentelijkheid 84. Geweldig 86. Vaarwater 87. Familielid 89. Bloem 91. Elektrisch geladen deel 93. Vogelproduct 94. Angstig 96. Glibberig 98. Romeinse Rijk 99. Judograad 101.Muzieknoot 102. Oude Lengtemaat 103. Geneesmiddel 104. Lofrede 107. Drinkbakje
130
79
77
124
18
41
52
Hersen Magazine | augustus 2011 | 19
De volgende personen stuurden voor de Hersenkraker uit jrg. 9, nr. 2 de juiste oplossing ‘acromegalie’ op. De winnaars zijn: Y. Smitt, Emmen; M.B. Spijker-Assink, Oegstgeest; G. Quix, Reuver; P.J. de Vuijst, Alphen a/d Rijn; A.M. van Empel-Gipen, Tricht.
Hersenkraker
Bestellijst
In de etalage
Hersenstichting Nederland Zorgwijzer Vermoeidheid
Vermoeidheid is een veelvoorkomend verschijnsel na niet-aangeboren hersenletsel. Naar schatting krijgt meer dan de helft van de hersenletselpatiënten ermee te maken. Het eerste deel van deze Zorgwijzer beschrijft naast verschillende soorten vermoeidheid, ook mogelijke oorzaken en wisselwerkingen met bijvoorbeeld emoties en slaap. De impact van vermoeidheid op dagelijkse bezigheden zoals werk en hobby’s is groot. Niet alleen voor de patiënt, maar ook voor zijn omgeving. Het tweede deel van de Zorgwijzer gaat hier dieper op in. Hoe kan vermoeidheid worden vastgesteld en wat kan er aan worden gedaan? Enkele patiënten vertellen hoe zij omgaan met de vermoeidheid door hersenletsel. De tekst bevat veel praktische tips direct voor patiënten, om zo beter met vermoeidheid om te kunnen gaan.
Zorgwijzer Vermoeidheid
Hersenstichting
Hersenstichting
Nederland
Praktische gids voor mensen met vermoeidheid door niet-aangeboren hersenletsel (NAH)
Zorgwijzer Hersenaandoeningen en seksualiteit Nederland
Over seksualiteit wordt in het algemeen wat ongemakkelijk gesproken. Net als over hersenaandoeningen. Wanneer de seksualiteit verandert als gevolg van een hersenaandoening, lijkt het taboe wel dubbel zo groot. Toch hebben veel mensen hiermee te maken; gaandeweg komen ze erachter dat een hersenaandoening hun wereld op z’n kop heeft gezet, en daarmee ook de seksualiteit. Niets is meer vanzelfsprekend. In deze Zorgwijzer wordt uitgelegd wat de rol van de hersenen bij seksualiteit is, welke invloed een hersenaandoening daarop kan hebben, welke problemen er kunnen ontstaan en: wat je eraan kunt doen!
Monique Weiland | René Prop
Aglaia Zedlitz ISBN 90-80297356 NUR 860
Drs. Aglaia Zedlitz is neuropsycholoog en werkzaam bij de Radboud Universiteit Nijmegen en de Sint Maartenskliniek te Nijmegen. Daar werkt zij aan haar promotieonderzoek naar de behandeling van vermoeidheid na een CVA. Daarnaast is zij als docent verbonden aan de RINO-Rotterdam en geeft zij regelmatig workshops en lezingen over vermoeidheid na hersenletsel.
Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag | Telefoon 070-360 48 16 Fax 070-360 99 46 | Giro 860 www.hersenstichting.nl
Vermoeid na hersenletsel? Wat te doen? Omgaan met vermoeidheid na het oplopen van hersenletsel
ISBN 978-94-90396-03-9
gratis
€ 5,00
€ 5,00
€ 2,50
stuks
stuks
stuks
Hersenstichting Nederland Postbus 191, 2501 CD Den Haag | Telefoon 070-360 48 16 Fax 070-360 99 46 | Giro 860 www.hersenstichting.nl
stuks
Hersenstichting Nederland
Hersenstichting Nederland
Folders
Aantal
Zorgwijzers
Angststoornissen
stuks
Vermoeidheid
€ 5,00
stuks
ADHD en Gilles de la Tourette
stuks
Geheugen
€ 5,00
stuks
Beroerte
stuks
Karakterveranderingen
€ 5,00
stuks
Coma en vegetatieve toestand
stuks
Seksualiteit
€ 5,00
stuks
Dementie
stuks
Partners
€ 5,00
stuks
Dyslexie
stuks
Hersenen en bewegen
stuks
Brochures
Hersenen en kinderen in de groei
stuks
Puberhersenen in ontwikkeling
€ 2,00
stuks
Hersenen en slaap
stuks
Beroerte
€ 2,00
stuks
Hersenen en training
stuks
Hersenbeschadiging rond de geboorte
€ 2,00
stuks
Hersenen en voeding
stuks
Aan het werk met hersenletsel
€ 2,00
stuks
Hersenontsteking/encefalitis
stuks
Zet je hersenen aan het werk! (v.a. 10 jaar)
€ 2,00
Hersenscantechnieken
stuks
Schenken en nalaten
stuks stuks
Hersenschudding en hersenkneuzing
stuks
Dyslexie: Letters op de snelweg
stuks
Hersenstichting Nederland
stuks
Neglect en hemianopsie
€ 2,00
stuks
Hersentumor
stuks
Samenvattingen Lezingen Publieksdag 2010
€ 2,00
stuks
Hersenvliesontsteking
stuks
(2011 is vanaf 13 oktober verkrijgbaar)
Korsakov
stuks
Leven na een beroerte
stuks
DVD's
TIA
stuks
DVD Hersenletsel en dan...
€ 23,50
stuks
DVD van de film Het Ravijn (beroerte)
€ 14,50
stuks
Boeken
Aantal
Aantal
Aantal
Aantal
€ 15,00
stuks
Overige uitgaven
Doe niet zo druk! (prentenboek ADHD; v.a. 6 jaar) € 2,50
stuks
Kaartje Vermoeidheid
stuks
Het Brein van A tot Z (woordenboek)
€ 6,00
stuks
Kaartje Karakterveranderingen
stuks
Geheugenkaartje (Vergeetachtig? Wat te doen?) € 7,50
stuks
Breinbrekend onderzoek in 12 portretten
Mag ik ook ff? (Hoe is het om een broer of zus met NAH te hebben?)
Uitgaven worden met een acceptgiro toegestuurd; genoemde prijzen zijn exclusief porto- en administratiekosten. De bestellijst kunt u sturen naar:
Aantal
stuks
Hersen Magazine; kwartaalblad Hersenstichting
stuks
Poster van de hersenen (gevouwen)
€ 2,00
stuks
Poster van de hersenen (koker)
€ 6,50
stuks
Kaartenset
€ 5,00
stuks
Pincodekaartje
stuks
Kaartje Eerste Hulp Bij Hersenschudding
stuks
stuks
Poster Eerste Hulp Bij Hersenschudding
Hersenstichting Nederland, Postbus 191, 2501 CD Den Haag Verder zijn de uitgaven via www.hersenstichting.nl te bestellen.
Naam/Instellingsnaam (t.a.v.)
(Afdeling)
Adres Postcode
Woonplaats
E-mailadres
Telefoonnummer
20 | Hersen Magazine | augustus 2011
(m/v)
