HEEMKUNDEKRING DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT
.
I
! I
1993
nr3
HEEMKUNDE KRING "DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT" BeSTUUR: voorzitter: A de Visser secretaris. Chr BUiks penningmeester: J.L.A.vd.Gevel bestuursleden: J.A.A.M Oomen C.J.Huyben C.H.ter Kuile S.Burggraaf
Oosterhcut
tel 26711
Roerdompstraat 46 Oosterhout
tel 53132
Achterstraat 2
tel 55230
Lange Voren 13
Den Hout
v.Borsselestraat 19 Oosterhout Zandheuvel 42 Oosterhout Brg.v.Beugenstr 14 Oosterhout Mezenlaan 24 Oosterhout
tel tel tel tel
53242 54207
32J775 22682
REDACTIE:
LEDEN-ADMINISTRATIE:
Chr. Buiks S. Burggraaf J.A.A.M.Oomen
J.L.A. van de Gevel
CONTRIBUTIE:
Contributie heemkundekring Oosterhout met abonnement op het Mededelingenblad Contributie heemkundekring Oosterhout met abonnement op Brabants Heem en met abonnement op het Mededelingenblad Donateurs
f 27,50 p.j.
f 45,--
p.j.
f25,--
p.j
te storten op de volgende rekeningen, beide ten name van de heemkundekring "De heerlijkheid Oosterhout": AB.N. Oosterhout rek.nr. 52.12.89'.181 Postbank giro nr. 133.69.92. Beèindiging van het lidmaatschap schriftelijk vóór 1 januari aan de penningmeester van de heemkundekring.
I.
2015
Mededelingenblad van de heemkunde kring "DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT'
17c jaargang. nummer 3
1993
pag.: Inhoud van dit nummer
.2015
Mededelingen en agenda
2016
Ir. Chr. Buiks: De Heuvel in Oosterhout
2017
J.A.A.M.Oomen: De Heuvel te Oosterhout
2031
J.J.G. Stalpers: Schepenzegels uit Oosterhout
2037
Ir. Chr. Buiks: De Vlaamse schuur ten dode opgeschreven
2043
Nietsuit deze uitgave van de heemkundekring mag worden vermenigvuldigd of openbaar gemaakt,op welke \ovijzeook, zonder de schriftelijketoestemmingv"n de i'uteur.
2.016
MEDEDELINGEN AGENDA MEDEDELINGEN
.
T ento onste Hing in Kijkhuis op H euve 1 13-27aug. 1993 Onderwerp: De pottenbakkers van Oosterhout m.m.v. mevr. G. van der Meulen en dhr. P. Smcele
T ento ons te Hing in het Kijkhuis
vanaf 3 september 1993 Onderwerp: Oosterhout monumentaal in verband met de landelijke monumentendag 11 september Een expositie van het werk van de etser-tekenaar P. Stals met daarnaast aandacht voor verschillende aspecten die samenhangen met de historische betekenis van de Heuvel: rechtspraak, tram, monumenten.
Lezingavond in het Kijkhuis donderdag 9 september om 20 uur gericht op de open monumentendag (zaterdag 11 september) zie de publikaties t.z.t. in de pers en op de ka~eIkrant.
l
~017
DE HEUVEL
IN OOSTERHOUT Ir. Chr. Buiks
Iedere Oosterhouter kent uiteraard wel het grote,met lindebomen beplante plein in het centrum van Oosterhout. Waarom ontstonden er in Oosterhout eigenlijk twee pleinen:Markt en Heuvel? Komen er in andere plaatsen ook Heuvels voor? Wat gebeurde er allemaal op de Heuvel? Deze en nog meer vragen zullen in het onderstaande behandeld worden. Het woord heuvel duidt een hoogte aan.
In veldnamen komt heuvel in twee onderscheiden betekenissen voor:hoogte en dorpsplein. Als naam voor hoogte komt heuvel speciaal voor als benaming voor grenspunten. Het woord heuvel is verwant met heup(bochtig uitsteeksel). Hoe oud is de Oosterhoutse Heuvel? Dat is onmogelijk precies te zeggen. We kennen wel diverse oude vermeldingen: 1390:aènden Hovel 1422:aenden Hoevel 1442:opten Hovel. Ongetwijfeld is de Heuvel veel ouder dan 1390,maar van welke eeuw hij precies dateert is onmogelijk te zeggen. Het woord Heuvel in Oosterhout kennen we ook in de naam Zandheuvel. Dat de dorpen aangelegd worden rond zandige hoogten behoeft uitera&rd geen verbazing te wekken. Op een dergelijke hoogte kon men markt houden zonder last van al te veel modder etc. In het midden van een dorpsplein bevond zich meestal een waterplas,waar de schapen
:(
of koeien
gedrenkt
DhO
konden
worden.
Ook
stond er op het dorpsplein vaak een grote 1indeboom
,
waaronder vergaderd kon
worden en waar de rechtspraak kon geschieden. We komen daar nog op terug. Oosterhout is lang niet de enige plaats waar een centraal plein met de naam Heuvel voorkomt. Zo kennen we Heuvels in Ulvenhout(vroeger althans), Alphen(ook vroeger),Den Hout(een zeer groot plein) ,Gilze,Tilburg en bv.ook in het gehucht Vrachelen(ongeveer waar nu de Weststadweg het Markkanaal kruist). In Princenhage bestond een gehucht met de naam Heuvel,niet ver van de kern van dit dorp. De vorm van die pleinen is meestal driehoekig. Dat heeft niets van doen met een Frankische
oorsprong, zoals men
nog wel eens in populaire verhalen leest,maar alles met praktisch gebruik van wegen.Op een punt waar drie wegen bi j elkaar kwamen ontstond als meest natuurlijke vorm een driehoekig plein.
Ook de Oosterhoutse Heuvel lijkt een driehoekigevorm gehad te hebben. Naar het westen zou het plein dan vroeger nog wat puntiger hebben toegelopen. Daar kwam de grote heerbaan vanuit Breda het dorp binnen. Aan de oostkant waren drie wegen:een liep er naar de heivelden in
het
zuiden(de Slotlaan),een
liep er
rechtdoor richting Keiweg(de Braak) en een ging naar het noorden (de Gasthuisstraat) en dan verder naar Geertruidenberg/Utrecht.
Het
probleem waarom er twee grote
pleinen in Oosterhout voorkomen is niet zo makkelijk op te lossen. Vanoudsher hadden ze waarschijnlijk verschillende
:i.. D2cJ
funkties:op de Markt was de gewone weekmarkt en op de Heuvel waren de jaarmarkten, de grote bijeenkomsten
van
kooplieden uit de verre omtrek.Die jaarmarkten vonden oorspronkelijk 4 maal per jaar plaats, later drie maal. De data van de jaarmarkten waren als volgt:donderdag voor Palmzondag, de dag na St.Jan(24 juni),de eerste zondag na half-oogst(15 aug.,de huidige Kermis) en maandag voor 1 nov.Op de jaarmarkten
werd handel gedreven in vee, gereedschap, paardentuig,honing,hoeden, kleren etc.. Op de jaarmarkt probeerden zakkenrollers en gauwdieven altijd hun slag te slaan.
Op de jaarmarkt
van
27 okt.
1692
probeerde een jongen het geld van Adriaen Hordekens weg te nemen. Hordekens had het echter tijdig in de gaten en de jongen werd in het Vrijheidshuisopgesloten(R382,f26). In 1662 verklaren schout en schepenen dat er op de jaarmarkten nooit belasting is geheven over de verhandeldepaarden(R380,f14). Op de jaarmarkt van 26 oktober (die ook
wel de Allerheiligenjaarmarkt werd genoemd)van het jaar 1711,werd een zekere Adam Vermeulen afgetuigd door Jan Janssen van de Ven. Vermeulen stond
met een hoedenkraam op de jaarmarkt. (R383) In 1609 werd bepaald dat er op de jaarmarkt op de Heuvel geen potten, aardewerk of wagens meer mochten staan:die moesten voortaan maar naar de Markt.
;(,Oll
Op de Heuvel stond eeuwenlang een enorme lindeboom waaronder de vierschaar zich bevond.Deze lindeboom werd in 1758 gemeten en bleek 8 Rijnlandse voeten doorsnede te hebben,ofwel 2,5 meter,hetgeen overeenkomt met een omtrek
van
ongeveer
8 m. De leeftijd
van lindebomen kan men redelijk schatten aan de dikte.De oudste linde van Nederland in Sambeek heeft ook
ongeveer 8 m.omvang.Deze linde wordt getaxeerd op een leeftijd van circa 800 j . Dat zou dan ook de leeftijd van de
Oosterhoutselinde in 1758 kunnen zijn geweest.Dan zou deze boom dus uit ongeveer het jaar 1000 dateren. Hij moet na 1758 omgehakt zijn. Waarschi jnlijk reeds kort daarna, want in 1760 nam het dorpsbestuur een resolutie aan om de Lindeboom te 'amoveren' .In 1758 werd hij als volgt omschreven:Hij is boven plat en in het rond geschoren, welckers sware tacken rusten op sestien
gebinten in het rond.Den grond die desen boom bedekt is over het kruys ruym sestig Rhynlandse voeten(ruim 18 meter).Den stam heeft hier boven hoog uitgestoken met een seer hoge en groote kroon, dog omdat die bovengemelde sonne-
scherm door ouderdom van boven wat bedorven was,hebben wy hem ter aarde geslagen gesien door den swaren stormwind van den 1. september 1717,welke boven het dek gelijk afgesaagd heden nog seer fraay bovenbeschreven gedaanten vertoond.Deze boom is seer oud en over de honderd en vyftig jaar al gebruykt by de regeering (dorpsbestuur) om bekentmakingen aan te placken,gelyk men my hier verseekert
heeft' .
Ook op deze l'ude prent \Oan rond 1700 IS de Heuvel !~emakkehjk It' IH~rkennt.'n als het rel:hthl)ek.ig,e plein met in het IIIldden de leg,t.'miarische grote Iindt'bCll)11I
.i D:U onder deze
In 1639 werd er boom een ondersteuning aangebracht om de takken voor afbreken te behoeden. De vierschaar bestond uit een paar stenen banken,waarop schout en schepenen plaats konden nemen. Die vierschaar stond ongeveer op de plaats waar nu het oude gemeentehuis(met de trapjes) zich bevindt. In de zomer van 1619 haalde Cornelis Buysen, die een nieuwe gevel aan zijn schuur op de Heuvel wilde zetten,stenen van de vierschaar weg. In die tijd ,zo tussen 1617 en 1621 werd het vrijheidshuis van Oosterhout gebouwd(voor een belangrijk deel van afbraak van het kasteel van Strijen).De vierschaar zal toen zelden of nooit meer gebruikt zijn. De schepenen zaten liever in een herberg bij een glas bier of wijn. In 1781 bestond de vierschaar nog wel, want in dat jaart gaf het dorpsbestuur toestemming aan de weduwe van Jan Andries Crulom een washuis je vrijwel tegen de vierschaar aan te bouwen. Op de Heuvel werden ook de executies aan misdadigers voltrokken. Na de vol trekking van het vonnis werd het lijk dan weggevoerd naar een galg buiten het dorp,om daar een tijd lang als afschrikwekkend voorbeeld te dienen. Voor mindere vergri jpen werd een veroordeelde aan de kaak gesteld. Die kaak werd in 1744 te samen met de 'omloop' onder de grote lindeboom, alsmede de slagbomen en de deur van de vierschaar geverfd. Enkele spectaculaire veroordelingen die op de Heuvel werden voltrokken:
~ó:2~
1638 :Jan
Embrechts,
die PeterFlorissen
met een mes had doodgestoken onthoofd.
,
wordt
1642:Aert Geeritse van Arkelens die als
collecteur van een maandgeld(soort belasting) zijn boeken had vervalst ,wordt op 7 aug.de rechterhand afgekapt.
1679:Guilliam poittier had ingebroken bij Jacob Ockers,waar hij kleren, tin,
een hakmes en een kandelaar had buitgemaakt. Hij werd veroordeeld om aan de kaak te worden gebonden en gegeseld. Zijn vonnis werd echter verzacht en hij werd nu slechts tot onder de galg geleid(vanuit het vrijheidshuis)en moest daar een half uur blijven staan:vervolgenswerd hij voor het leven verbannen uit Oosterhout.
1685: Guilliam Mosselmans,alias Sonder Vrees,werd wegens diefstal en inbraak en andere delikten met 'den coorde' gestraft. Bij zijn terechtstelling op 15 mei zouden wel omtrent de 30.000
mensen aanwezig geweest zijn (konden die wel op de Heuvel?).Tegelijk met hem werden een zekere Cornelis Peters van der Kamme alias van Heusden,Jan Claes Dyrcx de Veth en Anthony van Esch alias Anthony van Brussel opgehangen aan een nieuwe driekantige galg. 1699:
Terechtstelling van
Anthony
Anthonissen Paduas,geboren te Erp. Hij had onder andere inbraken gepleegd in Dongen,Oosteind , Vrachelen,Teteringen en op de Vijf Eiken. Onder Ginneken had
I
\
\ REKONSTRUKTIE
HEUVEL:;:
'Mt~Ï>Q]
\
\
\
;J.,):l6
hij een vrouw die van de markt terug kwam, vermoord. Op een verheven schavot
werd zijn gezicht zwart gemaakt een (
typisch straf voor brandstichters),zijn rechterhand afgehakt en zijn armen en benen vervolgens op 8 plaatsen geradbraakt,
waarna hij gewurgd werd.
1716:Maria Jacobs werd wegens inbraken gegeseld en gebrandmerkt. Regina Elias Joris werd wegens inbraken en andere delikten gewurgd.
1721:Jan Hommans werd veroordeeld om eerst de rechterhand afgehakt te
worden, daarna levend geradbraaktte worden en worden.
vervolgens onthoofd te .
Zijn vrouw Anne Marie Vermeulen moest ti jdens de executie vastgebonden aan een paal van de galg toekijken,daarna moest ze gegeseld worden en gebrandmerkt.vervolgens moest ze 30 j.in het tuchthuis,maar daar werd ze na 8 j.al
ontslagen omdat ze niet meer in staat ,
was om te werken. 1775:Willem van Beek van den Horst had graan en vlas gestolen. Hij werd in het vri jheisdhuis in de gevangenis opgesloten. Dit trok hij zich zo aan ,dat hij zich verhing. Zijn lijk werd op een horde gesleept naar de galg en daar 'ten afschrick en exempel van anderen te blyven en door de lucht en het gevogelte verteert te worden'. Zelfmoord werd vroeger als een zwaar misdrijf gezien. (zie voor deze veroordelingen uitgebreid:Misdaad en straf in Oud-Oosterhout,Mededelingenblad 15, nr.(1991),p.1682).
.:2.D.27
Om een weerbestendig onderkomen te krijgen werd de vierschaar,zoals boven reeds aangestipt, op een gegeven moment in het begin van de 17e eeuw vervangen door het vrijheidshuis. Daar werd toen ook een gevangenis ingericht(die was
eerst in het kasteel van strijen) ,
terwijl er in de kelder een martelkamer was ingericht,waar bv.in 1721 bij de ondervraging van Jan Hommans de duimschroeven werden aangedraaid.In 1764 werd hier twee maal bij Michiel Lubbers met de tortuur aangevangen,maar
wegens lichamelijk zwakte van het slachtoffer werd er vroegtijdig mee opgehouden.
Bi j de ondervraging
van Jan
Francis alias den Brootcul in 1719 besloten de schepenen om hem het in gereedheid brangen van de pijnbank te laten aanschouwen. Bekende hij dan nog niet ,dan moest de scherprechter hem op
de pijnbank leggen. Gaf hij dan nog geen krimp,dan pas mocht de tortuur werkelijk beginnen.(zie:Misdaad en straf in Oud-Oosterhout, Mededelingenblad,
1991, nr.4, p. 1692)
Op het vrijheidshuis kwamen schout en schepen nu enkele malen per week bijeen en had de secretaris zijn werkruimte.
Van te voren hadden de schepenverga deringen plaats in herbergen,maar dat liep vaak uit op braspartijen en bracht
te hoge kosten voor de gemeente met zich mee.
!2.02Q
De markt lijkt meer het kerkelijk centrum te zijn geweest.Het feit dat de vierschaar op de Heuvel en niet op de Markt werd opgericht lijkt er wel op te
wijzen dat het dorpsbestuur en de heren van Oosterhout een voorkeur voelden voor dit plein. De markt kan de
plaats geweest zijn waar het oudere cijnsgerecht van de abdis van Thorn bijeen kwam.Van dit gerecht/waarvan de bevoegdheid zich alleen uitstrekte over de lagere rechtsmacht,dus om boeten uit te delen etc.,bevond het centrum zich in Gilze,waar de Oude Hof van de Abdis van Thorn als cijnsgericht reeds in de Karolingische tijd bestaan moet hebben. De schepenen die de rechtbank uitmaakten werden uit diverse dorpen gerecruteerd: 2 uit Oosterhout,3 uit uit Gilze, 1 uit Ginneken,een uit princenhaqe (of uit Rijsbergen,als er in princenhage geen bekwame te vinden
was) De schepenen kwamen 2 maal per .
jaar bijeen:/s maandags na Beloken Pasen en op St.Denysdag. Of Oosterhoutse boeren als ze een stuk grond verkochten of met hypotheek bezwaarden helemaal naar Gilze moesten of dat de Oosterhoutse schepenen met hulp van een griffier zelfstandig deze zaken konden afhandelen is niet helemaal duideli jk. Waarschi jnli jk het
laatste wel.(Th.van Goor,Beschryving der Stad en Lande van Breda,p.361). Dat er twee dorpspleinen in een nederzetting bestaan is niet uniek:in Breda bv.waren er zelfs nog wel meer:de Plaetse voor de Burcht (=het Kasteelplein), de Havermarkt en de Grote Markt (en verder nog verbrede straten als de Veemarkt en de Houtmarkt).
:(
D.;0
Op de Heuvel bevonden zich nog enkele pompen:wanneer die er gekomen zijn is niet bekend. Oorspronkelijk zal er wel,zoals overal,een centrale kuil geweest zijn(zoals bv.nog te zien op de Houtse Heuvel). In 1729 lag er nog geen bestrating op de Heuvel:er werd namelijk in dat jaar besloten de Heuvel te 'planeren' ,dat is effenen,en er hooizaad over te strooien. De Heuvel was dus vanouds een met gras begroeid plein(voorzover dat gras door het vele betreden niet verdwenen was). Over de bebouwing rondom de Heuvel is niet zoveel bekend uit archiefmateriaal.Aan de ene zijde van .het plein stond vanouds een herberg,die al in 1458 vermeld wordt(Cerutti,II,nr.623). Is het de later wel vermelde herberg'de
Swaen'(=Flora?) of de naast het vrijheidshuis staande herberg de Pelikaan? In tegenstelling tot een stad als Breda,was het in Oosterhout niet gebruikelijk om huizen met een naam aan te duiden(hoewel ze die wel bezaten). Dat bemoeilijkt het zoekwerk ernstig.
:l.b,]1
De Heuvel te Oosterhout )
)
1 )
De langgerekte vorm van de heuvel is vermoedelijk afkomstig uit de Frankische tijd. Het is het centrum geweest van bestuurlijke activiteiten. Aanvankelijk werd onder de grote dorpslinde, die vroeger voor het Vrijheidshuis stond, de vierschaar gespannen. Dat wil zeggen daar kwamen de bestuurders van Oosterhout in vergadering bijeen, om alle bestuurlijke zaken afte handelen. Na de bouw van het Vrijheidshuis in het begin van de 17e eeuw, werden deze vergaderingen in het gebouw gehouden. Vanaf het bordes werden de plakkaten voorgelezen; aan de pui werden de aankondigingen opgehangen. Later werd dit gebouw het gemeentehuis en ook was daar het kantongerecht in gehuisvest In onze eeuw was er ook de belastingdienst te gast. Thans is het gebouw in gebruik bij de Woningbouwstichting. De statige gebouwen met de fraaie lindebomen ervoor, gaven een apart cachet aan dit unieke plein, zodat in de loop der jaren een aantal bankinstellingen hun oog op dit plein lieten
vallen. Een van deze banken is de Algemene Bank Nederland, die thans zetelt in het oude burgemeestershuis. Dat het hier goed wonen eh werken was bleek uit de verschillende uitbreidingen, welke deze bank tot stand bracht In vroegere tijd werd op de Heuvel ook de toen bekende varkensmarkt gehouden, waarvan een van de afbeeldingen getuigt Tot in de jaren dertig was er ook de halte van de Zuiderstoomtram maatschappij. De feestelijke opening van de tramlijn Breda-Oosterhout had plaats op 26 september 1880. Toen was er ook een tentoonstelling om dit feest luister bij te zenen. Tijdens de mobilisatie van 1914-1918was het hoofdkwartier van het veldleger te Oosterhout gevestigd. De parades voor de generale staf ",verdenop de Heuvel afgenomen.
Oosterhout, november 1983. J. Oomen.
.J.O.s~
..
De oudst bekende prent van de Heuvel: uit 1617. Het grote gebouw is het vroegere Vrijheidshuis. In het Vrijheidshuis bevonden zich twee weegschalen. waarop de spreuk stond: IIDie oprecht handelt in sijn werken. God zal hem sterken. Wie imandt bedriecht met vals gewicht oft practijke. God die niemand en (ont-)siet. die It alle kan duer kijken. Links van het Vrijheidshuis de herberg IDe Pelikaanl.
:l D 3J
Het oude Vrijheidshuis werd in 1839 verbouwd en kreeg toen zijn huidige vorm. Het klokje dat boven in het torentje hing. werd driemaal geluid om het volk op te roepen op rechtsdagen b.v. bij de aanbesteding van vrijheidswerken. het verantwoorden van de rekeningen en het aflezen van plakkaten. Rechts van het latere stadhuis staat de vroegere brandweerkazerne.
Stadhuis. Oosterhout
~~;t;[:~-
~:~,,'F-
. -0
). D.) 'r
i.0-
~..
.--,-;,~:;';< I.. -,- ~ --:--'':".;,;:.~ 4::~''''.i~':':'::''''
~;-.i~",,_~:h
Deze kaart stamt uit de Eerste Wereldoorlog. De Nederlandse militairen houden de wacht voor het hoofdkwartier van het veldleger. dat toen in Oosterhout was gevestigd. Links het oude gemeentehuis met recht daarnaast de brandweerkazerne. Het grote huis werd toen bewoond door dokter Sluijters. Op de achtergrond het woonhuis van de familie Van Weel en rechts tussen de bomen de bakkerij van Huyben.
~()J,
Oe Heuvel in 1915. Links het woonhuis van Fick..rechts daarvan het huis van architect Jan Oomen. Het grotere huis werd bewoond door gemeentesecretaris Barel en ernaast staat het woonhuis van burgemeester Oevan der Schueren.
~ {).3b
OOSTERHOUT Heuvel met Pa1crskerk
Een gezicht in de Gasthuisstraat vanaf de Heuvel in 1910. Links het woonhuis van dokter Van Liebergen. nu makelaar Biemans. In het midden de Paterskerk of Heilig Hart kerk. Het grote huis daarvoor is de oude pastorie. Het huis met de boompjes ervoor werd bewoond door Van Riel. Het huis met zonnescherm is thans 'Flora'. In het pand geheel rechts is thans makelaar De Koning gevestigd.
t031
SCHEPENZEGELS UIT OOSTERHOUT met notities bij de namen Daarop attent gemaakt door Hans Weterings uit Hilvarenbeek werd in het oud-administratief archief van Oosterhout aangetroffen een vijftal van schepenzegels voorziene akten. Het betreft akten van 6-4-1587, 9-4-1587, 15-4-1588,24-9-1590 en 12-1-1591 [1]. Over die akten en zegels volgen hier wat aantekeningen. Al deze akten gaan over het zelfde probleem. In de jaren 1580 tot 1590 speelt tussen de heerlijkheden Oosterhout en Dongen een conflict over de heffing van belasting. Oosterhout beschuldigt Dongen ervan, dat zij geen belasting betalen en betaald hebben over eigendommen die Dongense inwoners in Oosterhout bezitten, terwijl dit andersom wel het geval is. Deze zaak wil men aanspannen voor het Leenhof van Brabant in Den Haag. De daarvoor benodigde stukken behoeven ter bekrachtiging 'het gemeenen segel' van Oosterhout. Doch, Hovermidtswij gheenen gemeenen sagel en hebbenH,wordt een aantal schepenen verzocht hun zegel aan het stuk te hechten. De aanwezigheid van deze schepenzegels, op zich een zeer zeldzaam feit, althans in het Oosterhoutse archief, maakt deze stukken interessant. Onder alle vijf de akten staat het zegel van Peter Comelis Joosten, in die jaren president-schepen van Oosterhout. Zijn wisselende medezegelaars zijn de schepenen Jan Sebrechts Wijns, Gijsbrecht Peeter Janssen, Pauwels Jan Zmolenaers, Jacob Peeters Blauw, Adriaen Jacobs van Berghen en Jan Comelis Bertholen. Enkele zegels zijn losgeraakt en verloren gegaan. De akten zijn tevens voorzien van de handtekening van de schout van Oosterhout: de eerste drie zijn getekend door van Bergen, de laatste twee door J(an Aerts) van Ryen. Niet zozeer omdat de zegels vrij klein zijn, maar vooral omdat zij naar de gewoonte van die tijd zijn uitgevoerd op papieren ruit (d.w.z. het zegel is niet direkt in de lak gedrukt, maar op een ruitvormig stuk papier, dat op de weke lak is gelegd), zijn de beelden minder scherp dan men zou wensen. In tekening zijn de zegels hierbij weergegeven. De diameter van het zegel van Smolenaers is 3 cm, de andere zijn ongeveer 2% cm. Alle zegels hebben centraal een wapen en daar
:ZOJ9 omheen de naam. Bij drie zegels is het wapen gevat in voluten. Op vier zegels heeft het wapen de klassieke vorm, de andere drie zijn renaissancistisch. Geen der zegels heeft een grafische kleuraanduiding; dat gebruik kwam pas na 1600 in zwang. Het zegel van Peter Comelis Joosten heeft een wapen met drie zespuntige sterren in 2-1 formatie. Midden van het zegel staat een punt. In de rand staat de tekst PEETER CORNELIS JOESTEN SOE. Deze was, volgens getuigenis van zijn zoon Comelis, 40 jaar lang, te weten van 1553 tot zijn dood in 1593, in dienst van de vrijheid Oosterhout geweest, in het begin in de functie van stadhouder (plaatsvervanger) van de schout, later als president-schepen [2}. Van de zoon Comelis Peter Comelis Joosten, die burgemeester en schepen van Oosterhout is geweest, is geen zegel bekend. Over Peter Comelis Joosten, over zijn broer en zuster en met name ook over zijn zoon Comelis en dochter Maeyken is een en ander opgenomen in de genealogie Stadhouders uit Oosterhout. Zowel de zoon, Comelis, als de dochter, Maeyken, van Peter Comelis Joosten hebben de familienaam Stadhouders aangenomen. De lijn van Cornelis is in Breda al zeer vroeg uitgestorven. Maeyken gaf de naam aan de kinderen van haar man, Comelis Geerit Anthonis Wieric(, Jan Sebrechts Wijns, ook genoemd Jan Sebrecht Jan Wijnen, legt op 20-6-1617, dan 80 jaar oud, een getuigenis af [3] over het gedrag van de drossaard van Breda. Daarbij verklaart hij, dat hij zelf de vrijheid Oosterhout 14 jaar heeft gediend als bede- en lastzetter, 2 jaar als borgemeester, 16 jaar als schepen en ook 4 jaar als Heilige Geestmeester. Hij heeft jonker Johan Massereel gekend als dros-saard, castelijn en schout (deze bekleedde die functie in de periode omtrent 1572-1577), Peter van den Bergen als drossaard en schout, Pedro de Feman als drossaard en Johan van Ryen als castelijn en schout. Zijn zeer eenvoudig zegel vertoont in het wapen een tak met drie in de lengte generfde bladeren. Jan Sebrechts was schepen tot rond 1603, toen Jan Comelis Cox hem opvolgde. Het beeld in het wapen van Gijsbrecht Peter Janssen Embrechts, reeds schepen in de periode 1572-1577, is onduidelijk: het zou een ploeg kunnen voorstellen, maar een os aan het spit kan ook.
~041 Het wapen van Pauwels Jan Smolenaers, die schepen was vanaf 1584, geeft onder twee gekruiste (moJenaars-?) werktuigen aan de ene zijde drie wassenaars, zoals de gemeente Oosterhout die ook voert, en aan de andere kant een ster of bloem. Ook hier staat in het midden een (centreer-?) punt. Jacob Peeters Blauw voert een opgehouden weegschaal in zijn wapen, mogelijk verwijzend naar zijn schepenfunctie. Jacob wordt in 1600 naast oud-schepen ook H. Geestmeester genoemd. In 1600 is hij "omtrent LVI jaer out' [4], dus dan geboren in 1544; in 1607 wordt hij 65 jaar oud genoemd en dan is hij dus geboren in 1542 [5]. In het wapen van Adriaen Jacobs van Bergen staan in 2-1 formatie drie klimmende leeuwen. Adriaen is geboren omtrent 1566 en wordt nog genoemd in 1635 [6]. Adriaen is zowel substituut-secretaris van Oosterhout geweest als schepen en bedezetter onder jonker Joachim Tack. In 1606 verklaart hij dat hij in 1590 zeer wel de onbekwaamheid inzag van Joachim Tack, die toen het schoutambt als stadhouder bediende. Tack bleek niet in staat voldoende geld bijeen te brengen om Oosterhout te vrijwaren van legergeweld. Jan van Ryen (geboren rond 1553) daartoe verzocht het ambt te willen overnemen, weigerde aanvankelijk, doch na een bezoek van van Berghen, samen met de pastoor van Oosterhout, Daniël van Daim, Jan Sebrecht Jan Wijnen en Pauwels Jan Smolenaers aan "Mevrouwe van Orangien te Delft'. die de goederen van de Prins administreerde, heeft Jan van Ryen toen alsnog het ambt aanvaard. Jan van Ryen bereikte o.m. dat, terwijl tot 1590 katholieke kerkdiensten in Oosterhout alleen heimelijk konden plaatsvinden, met zijn komst in 1593 dat in het openbaar kon geschieden. Hij zou tegen de pastoor hebben gezegd: " Doet Uwen dienst ende gaet U ganck, aJ/e tgene U daervan compt, sal U tzelve doirdragen "[5] Het is de vraag of Adriaen Jacob Stadhouders, getrouwd met Lisken Laurens Anthonis van den Bersselaer, identiek is met Adriaen Jacobs van Berghen [7] Over het beeld in het wapen van Jan Camelis Bertholen kan men slechts gissen. Het zouden drie bloemen kunnen zijn, boven elk waarvan een vogel.
~OI.t2. [ 1] [2] [3] [ 4] [5] [6] [7]
OM Oosterhout no 112: verzameling akten ORAOosterhout no 239 dd 20-6-1617 ORAOosterhout no 239 dd 20-6-1617 ORAOosterhout no 376 ORAOosterhout no 238 dd 20-9-1606 ORAOosterhout no 354 fol78 dd 15-12-1635 ORA idem no 28 dd 12-9-1622; no 296 fo163; no 353 fol2
J.J.G. Stalpers Argonautenlaan 7 5631 LJ Eindhoven
~
iJ
DE VLAAMSE
4"J
SCHUUR TEN DODE OPGESCHREVEN Cbr .Buiks
In het westen van de provincie Noord-Brabant staan bij de boerderijen nog hier en daar grote vrijstaande schuren. Deze worden aangeduid als Vlaamse schuren. Of dat Vlaams wel zeker wijst op een herkomst uit Vlaanderen is niet helemaal duidelijk. Wel zeker is dat dit type schuur al vanaf zeg de 17e eeuw in de Baronie van Breda gebouwd werd. Zo bv. de zeer grote schuur bij de Hoeve van Gageldonk bij Prinsenbeek, tegenwoordig midden in de nieuwbouwwijk Haagse Beemden aldaar, die uit het jaar 1627 dateert. Waarschijnlijk bestond hetzelfde type echter al veel eerder in de Baronie. Waarom treffen we die schuren in het oosten van Brabant niet aan? Dat zal vastzitten op de grootte en vruchtbaarheid van het bouwland in vroeger ti jd. om de oogst helemaal te kunnen bergen had men in het westen, waar de bodem vruchtbaarder en de oogsten dus wat groter waren ,meer schuurruimte nodig dan in het oosten. In het oosten vormden de schuren één geheel met stal en huis. Iedereen kan gelukkig onze Vlaamse schuren nog komen bekijken,bv.in een dorp als Teteringen,waar er nog diverse te vinden zijn. uit de verte valt zo'n schuur al op door het grote rieten dak,dat vrij laag tot bijna op de grond reikt. De wanden zijn meestal van geteerde 'platen'. Aan beide korte zijden zitten deuren, waardoor paard en wagen in en uit de schuur konden rijden. Inwendig zien we in de schuur 3 afdelingen of beuken, net als in de meeste kerken. Eén beuk dient dus als dorsvloer en om door de schuur te kunnen rijden. Indrukwekkend zijn in deze schuren de forse eiken staanders die altijd op poeren rusten. sommige schuren zijn ook meer dan 10 m.hoog en 30 m.lang.
~
..~~.,
_
~r:. .:°0::. ~7 :\1.. . ..""..... ,:", ........
I: 8.:
~"'t"""~"'."""'~-"~.
1
-.-
~
~laI:
T :
+.
~
J
", ..: "v.
!!!~~::::::~:;~?~~
"'., "','
Vlaamse schuur
.
'. "
. la
.. ;':,: :~~~
...:':j
_t}~~1;i.:.:.~..:.):":...~;.~;~=: dttl
fot..1 . ·
'
w.k,
-I-
UW': ::".~,.~~ '
..~... ,
Vlaamse-schuurgroep, oude vorm uit de westelijke Langstraat
, . '_i "" " .. .. .. .. ".. "' " .~. .-8--8--8 · sl..1 . --8-
ffj:I .
I:.:.
~j:E:P I
_1-~.:":~::ï'~hUi~_ .
.
Wft.::.:
.;;':' : :.~
n
:tO$ ":.'.:.:::~ 00:'.:;.1
" "
:1. Uit:duizendjaarbouwenin Ne.
.."::~:~ If~\;'\':. ~~..~~...!='~ ___:J-
dul
derland,dl.11(1957).R.C. Hekker: Deontwikkelingvande boerderijvormenin Nederland
.:~-
Vlaamse-schuurgroep, zijlangtdeeltypein west-Brabant
:J...ÛJ.fS De construktie wordt gevormd door gebinten, aan elkaar verbonden staanders en balken, die het greraamte van de schuur vormen. Heel lang geleden
werden de onderdelen van een gebint met touwen of boombast aan elkaar gebonden: later echter met pen-en gat-verbindingen. Het hout van het gebint is vri jwel steeds eiken en dat is goed te merken als men een spijker in een staander wil slaan. Die gaat vrijwel gegarandeerd krom. Na eeuwenlang drogen is het eikenhout keihard geworden. Ook brand had meestal weinig vat op de dikke staanders. Schuren werden nogal eens verplaatst. Het oude riet werd verwijderd en de gebinten afgebroken. Als ze goed genummerd waren konden ze op een andere plaats weer in elkaar gezet worden. Het zou interessant zijn om eens na te gaan hoe oud sommige staanders wel zi jn. Soms kan de ouderdom geschat worden,doordat er jaartallen ingekerfd zi jn. Een nauwkeurigere methode kri jgt men door de jaarringen in het hout te bestuderen.
Doordat jaarringen elk jaar verschillend van dikte zijn krijgen we kenmerkende patronen van opeenvolgende jaarringen. Er is nu al een standaard opgesteld, waarmee we stukken hout van vele eeuwen oud,zelfs van voor Chr. kunnen
dateren. Schuren zijn voorzover bekend nog nooit met deze methode onderzocht. Maar het zou wel eens verbazend hoge leef ti jden kunnen opleveren. In de staanders zijn behalve jaartallen ook meestal initialen (voorletters) ingekrast. Dit gebeurde vaak door knechten als ze even rust hielden bij het dorsen of ander werk. Soms treffen we versieringen aan,bv.molens, cirkels
en dergeli jke. De moei te waard
om eens
te inventariseren! Het aantal Vlaamse schuren daalt in schrikbarend tempo. Soms brandt er een af, vaker moet de schuur wijken voor nieuwbouw en ook komt het voor dat een boer de schuur als sta-in-de-weg afbreekt.
:
Gemeentebesturen hebben over het algemeen ook zeer weinig belangstelling voor het behoud van de schuren. Zo kon het gebeuren dat alleen in een gemeente als Oosterhout de laatste 15 jaar al wel 20 Vlaamse schuren zijn verdwenen.
Als we zo nog 20 jaar doorgaan zullen we alleen in het openluchtmuseum nog een Vlaamse schuur kunnen bewonderen. uit J. A. Hendrikx1969"BoerderijtypenSubnotaDeelstudie Natuuren Landschap .~
Streekplan Noord-Brabant
'.
. . .
. .
. . .
. Teteringen,Vlaamseschuur, Hoeveneind65
m,.
1:..,1
TI
,\
11
Wij.maken ookvoorUallemogelijkemodellen
:~; IJ.
TRAPPEN.DEUREN.KOZIJNE
\'
.DOEHETZELF'
Vraagvrijblijvendprijsopgave
M.VAN DERAVOIRD Keiweg127
HOUT-, BOARD-ENTRIPLEXHANDEL Telefoon(01620)54133 4902PC Oosterhout
111md8cUNIII-ljzIrwanI-
Iud
JkllrtlkII... .. .. sleid8lurv1C8~
A.I.EBIVEI voor1001....... KIoo8t8r8n8I2
II slultw.rk
. 008t8Ih0ut.Tel.53837
