MEDEDELINGENBLAD
,
\<1"\ de
HEEMKUNDEKRING
.,DE HEERLIJKHEID OOSTERHOUT"
1 1
Sec:r.: 818r1ngatraat38
ref. 01820-__ Bank:
N~ 3
]):~1'2.
Ned. Credl8tb8n1r
N.V.
Heuvel 1... Oo8Cemout Nt, 23.35 84.878 'anlcglro:
1085888
1 S ~ ~ 198 o.
DE BEELDmSTORM
158
(1566).
In 1566 werden de Nederlanden ringen
en vernielingen
stond
opgeschrikt
door een reeks
van kerkon en kloosters.
in het zuiden van Vlaanderen,
naar het noorden,
De beeldenstorm.
g~~eurtcnis
De~;e
Deze beweging ont-
en spoedde
vuur langs de Sohelde
plunde-
Bioh als e.n lopend
waar het langzaam
trol'
~6 de v,)rh;::nldini:;
uitdoofde:
van
d.
tijdgenoten, dat ze spraken van h~t Wonderjaar of het jaar d~r Verschrikkingea. Hoe is men tot deze verwoesting veel versohillende
oorzaken
worden
geest van de tijd is hieraan schrijvers zoeken
andere
en marxistische
elkaar.
Wie van hen heeft
hiervan
Het i8 merkwaardig
opgegeven.
niet vreemd.
argumenten
Liberale
noten
gekomen?
van
De invloed
De 19. eeuw.e
geschied-
dan deze uit de 20e eeuw.
opvattingen
staan
diametraal
zioh wel eens afgevraagd
vertrouwd
oorspronkelijke bronnen dat verschillende
tegenover
wat de t~~e-
is met de materie
heeft doorzocht,
oorzaken
kunnen
komt
en jarenlang
voeen religieuse
overtuigingen
en soms politieke
elkaar en gingen
hardhandig
aangewezen
worden.
De beelden-
uitgesproken
sympathie
a
soms
door, soms sociaal-ekonomische
inzichten.
In 1566 vonden
OTer tot aktie.
op en voelde
de
tot de vaststelling,
storm is niet overal aan dezelfde motieven toe te schrijven
denen
de
daohten?
Wie enigszins
redenen
hoe-
zich gesteund
Een kleine door het
alle ontevre-
menigte
trad
en on-
stilzwijgen
van vooraanstaande figuren uit hun stad of
vrtneid. Het is immers een feit, dat die steden en vrljheiden geen beeldenstorm treden.
behendig
gebruik
en kloosters
ook de aanhanger~ ideeën
gekend
waar de overheid
Waar de machthebbers
stormers kerken
hebben
gemaakt
te Terwoesten.
waren,
Tan de onzekere
en een bedeplaats
is opge-
hebben
de beeld-
toestand
Van deze toestand
van de Nieuwe Leer om binnen
te verkondigen
Voorbeelden
besluiteloos
vastberaden
_
profiteerden
de vallen
hun
te verwerven.
zijn er b~ de vleet a Antwerpen,
Brussel,
Lier,
Turn-
hout, Breda, 's-Hertogenbosch, Zevenbergen enz. Na enkele maanden greep koning Fi11ps Ir eindelijkin en hoe ! Hij zond
sijn trouwe
gen aan
de Beeldenstorm
soldaat Alva naar de Nederlanden om de eohuldite straften.
Overal werd door de naad van
Beroerten,
bijgenaamd
om informatie gevraagd over de voorbije gebeurtenissen
gebeurd, wie had meegewerkt,
wie was verdacht,
ens.
Bloedraad, a vat was er
I I
L-
159 Intormati.s over Oosterhout en Zundert Eenmaal
de.. verslagen
getretten.
binDen,
De schuldigen
werden
ot vermeende
~
bewaard
er onverbiddelljk sanktiea schuldigen
werden
yaard om zioh voor de Raad te komen verantwoorden. oproepen
niet kwam opdagn,
zijn goederen breDgat
10.000 meer
aangeslagen
hierY8D
h~~tt ~e konin~
personen vazoen
yerarming
werd yoor eeuwig
ten voordele
werden
vluchtelingen
uitvaardigde
iDgea1agea.
van de IJzeren
I
eer
aag
Het betekende
Is het d&ar08,
tot tweeaaa1
'1 net'f8.8 eahter
vaar
e8l1 dat
toe een
t6 laat. Vele
in Engeland,
Duitsland
z\1 konden ontsnappen
ot
de
aan de greep
Hertog.
De beeldenstorm aderlating
koning
zich :evcstigd
Noordelijke Nederlanden,
gelegd
De op-
deor een b8Dyonnia getrf)tfen, ni!\8.r veel
en haatdragende
hadden
en sas
van de ~chatkist.
op elk gebied voor de Nederlanden.
algeme8l1pardon
gedag-
Wie na drie
yerbannen
~een vindeirea
de weg der ba11ingaohap
deze 80 genee8de
gebleyen.
betekende
yoor
de Zuidel~e
op elk gebied in tegenstelling
vincies.
Deze profiteerden
nelingen
om hun Gouden
van de werklust
Nederlanden
een
met de Noordelijke Proen
de
ijver
van de.. ban-
Eeuw te beleven.
E. van AUTmBOER.
In Ae Oo~terhoutse gezegdes
Bibliotheek
uit Oosterhout
deze folder verbeteringen
voor U gereed.
eens door te lezen hierop
Onze secretaris
li~t een folder
en eventuele
en
~nze leden aan
aanvullingen
door te ~even aan de Oosterhoutse
OOSTSRHOwr nr OUD':~p~mTBRI'~:J11?T.ë:N.
en Bibliotheek.
van een nieuw boekje
\-lij vrap;en onze leden de
die zij in bezit heb1>en, aan hem even te lenen.
~~r H'ordt dan een cOPY' van gemaakt per kerende
post weer terug.
Oosterhout.
Ofcrdag
Waterlostraat
Wij raden
is bezig met de samenstelling
prentbriefkaarten,
over Woorden
en de originelen
Zijn adres is Starin~straat
is hij berekbaar
7 in Oosterhout.
ontvangt
U
36 in
op het ~treekarchivariaat.
Harteljjk dank voor Uw medewerking.
Ook kaarten uit Dorst-oosteind-Den Hout en Saters zijn welkom.
. DE EMIGRATIE ALGEMENE BESCHOUWINGEN In dc geschiedenis van de Lage Landcn kenncn wij enkele golven van uitwijking: uitwijking naar Engeland en naar Duits!.md al in dl' vroege middeleeuwen, dan tijdens (1('Bour~ondiërs ; in de tweed<.-helft van de zcsticndeeeuw de uittocht naar verschil. lend~ landen! Wij kennen uitwijking in de XVIII" èn in de
XIX' C!l tcn slotte in de XX. ('euw. Belangrijk is - stellig voor de genealoog - de uit\\'ijkinRdie in de zestiendeecuw vele duizcnden Nederlanders huiten hun vaderland drijft... en (!ie vooral Vlaanderen. in de ruimste zin, en noordelijk Hencgouwen heeft ~ctroffen (1). « Les
prL'Curseursde la rdorme~. zonls de historicus Altmeyer
de voortrekkers
van dc
hervorming h~ft genoemd, kenden al voor
-
1500 de onrust. M;Ié1rwanneer eens Luther zijn belijdenis en zijn kritick - vcrkondigt, volgen de strenge edikten elkaar öp -
-
:11van oktober 1520 af die l'en voorbode zijn \'an de bloedige vcrvol~inlt dil' ~telli~ door de ordonnantic van oktober 1529
(herhaalo oktoher 1531) wordt ingezet. Na de exekutie van de Augll~tijnermonniken in 1523 zijn de eerste vluchtelingcn te wrmelden (Proost, van Zutfen, Buxschou, Claus van den Bos~-he). De edikten worden stren~er zodra de Wederdoperij aan betekenis toenecmt (plakkaten van 1535, 1H6, 1540, 1544, enz.) en door het edikt van 1546 wordt in feite de inquisitie ingesteld. Maar
:\nno 15.~6 is het calvinisme reeds gesignaleerd: al in 1542 heb. hen de botsingen in het Henegouwse
lano plaats gehad. En waar
zich nu oe vervol,:!in~vooral richt te,zen de calvinisten en de wederdopers, zullen dcze' in de ure van het gevaar de vlm-ht nemen en zich vcstigen in En:~dano (aan dc kust en fUnd Londen) of in Duitsland: voora,)aan de BeneJcoi-Rijn en in Oost( riesland (\'('c7,1..'1 en Emden). In J5-tRheeft onder de leidinl~van Jan van Utenhovc een uiuocht naar Engehnd plaats, waar ~'eldr~verschillcnol' vllJchtclingl'ngemeenten worden opgericht, terwijl in \'('ezel W:lal. sc vluchtclingt'n el~n ~.:mccntekl'rn zullen stichten! Ook in Aken en in Kl'ulen hehben zich vluchtelinp,engroepen ~evormd: Metz ('n Str:1:\tsburg ontvangen Vlaamse en \'Vaalse vluchtclin,:cn.
De politieke geheurtenissen in Engeland
-
het aantreden
van dl' katholieke vorstin Maria Tudor (1553) - verjagen een
vinden een onderkomen Jn Emden (1554), weldra in Wezel, Frankfurt, van waaruitin 1562 de stichting van de emigrantenstad FrankenthaI~cbcurt.Tevens worden dan in de Palts enkele stich. tingen van vrel'mdclin~engemecnten gesignaleerd (o.m. Schönau, , lciddhcrg ).
I
Na de dood van Marie Tudor (1558) keerden l'chter "cic vluchtelingen na.lr hun Engelse gemt:enten terug. De Nedcrland(>rs blijven (2). De emigratie bereikt haar .hoogtepunt wcl rond 1568. I n~evol~e de maatregelen en de vervolging door Alva en de Raad v:\n Beroerten doorgevoerd, nemen al in 1567 duizenden de vlucht. hoofdzakelijk naar Duitsland, doch ook naar En~c1and, Frankrijk en Zwitserland (o.m. de rijke Antwerpse koopman Marcus Pere1.). Ten slottc begint de laatste fase van de immigratie na 1579 : ze heeft een dubbel karakter. Vooreerst verschuift een deel van de bevolking uit de door Alexander Farnese heroverde steden en gewesten in noordelijke richting: Brugge, Antwcrpen - en.ook tijdelijk - Maastricht, ontvangen vele vluchtelingen, die dan later over de «grote rivieren» in Holland en Z<.-elandeen onderkomen vinden. Het is verkeerd hier over «emigratie» te spreken: immers Holland, Zeeland, Ulrecht zijn gewesten van de Nederlanden. De vluchtelingen die te Middelbul1g, te Delft, te Leiden, te Gouda en Amsterdam wonen, vertoeven nog altijd in «hun» vaderland. Tegelijkertijd heeft een vlucht naar het buitenland plaats: naar Engeland, en in veel sterkere mate naar Duitsland; uit Brabant, uit Vlaanderen, uit Henegouwen trekken weer duizenden naar het Oosten (de weg loopt over Antwerpen, Keulen, Frankfort of over Middelburg, Amsterdam, Emden...). Het hoogtepunt wordt hereikt in de periode 1583/1590. Bremen, Hamburg, Keulen, de Nederlandse vestigingen in de Palts (Frankenthal, Otterbellg. Heidelberg, FrankEort ) zijn nu het doel van de uittocht. De gedachte aan een terugkeer kan aanvankelijk de vestiginR nog hebben beinvloed. Maar na 1598 verbleekt de hoop op et'n terugkeer na.lr het vaderland. Een deel van de vluchtelingen zal zich d:m uiteindelijk in het Noorden, de Republiek, vestigen. Intussen moeten we nog wijzen op een bt'stendige beweging van de emigrante:n : de binnenlandse emigratie. De vluchtelingen van Emden trekken n:tar H:mau, die van Stade vinden wij terug in Hamburg, en in Bremen treffen we bekenden aan uit \'Vezel en Keulen... Deze hestendige beweging maakt het voor de genealogell niet gemakkelijk het spoor van bepaalde families terug te \'ind~n. Deze .immigratie houdt vaak verband met familiak \.t:rhoudin~l'n of met ekonomische faktoren. Het blijft nog altijJ een strijdkwestie : geschiedde de emigm. tie tcrwilJe van een betere materiële toestand. terwille van he: brood, als gevolg van sociaal-ekonomische slrukt\Jutverandcring ? Of verlieten de protestanten het land om cJdl'rs nijhcid van ~l.'h)f te ~enieten : dus terwilJe van de religie! Vooreerst Wl'Z'.'hil'r hetoond : cr is ook emigratie terwille van de rebellie; wij nu::men i" dit verb:md prins WiJJem van Oranje, de graaf vanlJoo~str:\I<.'lI. edelcn van het Verbond. De uittocht van 1547/1550 valt indcr-
6
rtaadsl1m~nmet een periode van sociale spanningen in verbend met de textielindustrie. De sociale spanningen hebben de verspreiding van het calvinisme (niet van het lutheranisme) wel in de hand gewerkt : juist in de gewesten, waar de sociale nood het hoogst is, vindt het calvinisme meer aanhangers: en nog wel aanhangers die tot eJaremistische «uitspattingen. bereid zijn. De periode van de felle godsdienstige spenningen (U64-1'66) valt ook weer s:tmen met ekonomilch moeilijke jaren: de Duitse historicus Küttner heeft «1'66. het bon"'" genoemcl.En de honger werkte ook weer revolutionaire reakties in de hand. Toch zouden wij willen beweren, dat de religieua-revolutionairepsyche van 1"0 anders ligt dan deze V8ft1'66, waarin zich ook sterke poJitieke spanningen samenbeUen('). Stellig hebben de sociale miutanden, cic umoede, de onte-
vredenheidover de ordening~ menselijk zo onrechtvurdia WIS,
de ontvankelijkheid voor een nieuwe heilsleer bevorderd: wurbij wij evenwel nadrukkelijk onderlijnen, dat het calvinisme niet alleen de arbeidersstand, doch ook de burgerij, de lOCiaJeelite en de adel heeft besmet. De religÏCUlemystiek staat vaak dicht bij de mystiek van de lOCÏ8Ierebellie. Nea ~_ ~h te buiten aan
religieusverzet,dat de gt'Cnsvan het lUi.er ~
OYCfSChrecd,
mur dAt dan toch weer in bijbel.. uibPl'8kaa een VOI1D van he. vestigÎnRvond. En hier dus Î8 eeD vlak W88f aeIiaie en lOCiale drang eÜcaarbenaderen. Evenwel moet worclea hckfcmtoond, dat emi~ratie geen verbetering van lOciaIevoorwurden in perspektief theoretisch Ilthans wel v~rina VlD het stelde, maar religieuzestatuut kon wurborgen : cr ÎI door honderden cmiaranten bittere armoe geleden. Emiaratic werd meestal, uit Ihpt voor de gevolgen, een noodzaak. Niets wlarborgde de emigrant dat h~t nieuwe vaderland hem mltedële welstand kon bieden... (4).
-
-
-
Maar een ding staat vast: waar de vluchtelingen de wevers, de ververs, de \Valen, Vlamingen of Hollende" - zich in groep als vluchtelingen aanmelden, l~gen ze een confe~sie, een protestantse beHjdenisvoor, die ze blijkbaar vaak hebben klaar~maakt of a))eszinskunnen uitstippelen. Of zij !luiten zich aan bij een bestaande geheime religieuze gemeente... of stichten deze gemeente. I n lutherse st~den blijft een dubbelzinnigheid over de belijdenis bestaaIJ... (o.m. over doop en H. Avondmaal) maar moet door omstandigheden deze dubbelzinnigheid tot k13arhei~worden gehracht (Frankfort of Hamburg!) dan zijn ze tot een nieuwe uittocht bereid. De gehechtheid aan de reltgie blijkt sterker dan hun hang naar sociale rust ! Vaak zijn in de ballingschapde pionien van 1555 nog de vcrdl~diRersvan de geheime gemeente in 1590. Wanneer de massa,'Iucht van J567 begint en honderden op een plaats, blijven ver-
wijlen, b.v. in Keulen, Jan is ~t inderdaad ~ilijk dc7.c vlucheen telingen teru~ op te'vangcn, indien vooraf gecn vaste kern «geheime gemeentcto) - bestond. Dit verklaart o.i. het (eit, dat niet alle vluchtelingen bij ccn gemeente zijn aangesloten. ""ic o'Jcrigens gevlucht was uit hoofde van het dreigende gevaar en vaak niet eens als ingezetene wa ...meld, was ook niet bereid dadelijk nicuwc risiko', te nemen. Want het lidmaatschap van een verboden gemeente blijft ontelenzeggelijk een gevaar! Ovcrigens het niet-lid-zijn van een «gemeente. sluit niet uit, dat men toch calvinist en dus tegenstander i. van de oude religie. Bekende protestanten zijn daarom niet altijd kerks: WiUem van Oranje wordt eent in 1~73 lid va~ een «gemeente.. Dirk Volkerts Coorn. hert, alhoewel tégenst.nckr van de «oude. kerk, vindt voor hem niet de passende gemeente. Naast lutheranisme en calvinisme zijn er nog de \'enchillende gestalten beiden met vele nuances van de weJertioperij, die de mensen tot de vlucht vonral uit angst - hehben l1angezet. Wij willen hier herinneren aan het feit. dat het vluchten voor de vijand door .die van de nieuwe rcli~ic. nok ~emotivcerd werd. Teölogen verwijzen naar het lot dat de vroegste Christenen was beschoren en dat ook de apostelen ten ded werd: de vlucht, de ballingsch.1P' En men kent de uitlatinR van de vuri~e predikant Van Haemstede dat «iedere vngel meer dan een nest had, en dat Jezus over:ll kon won;:n... !,.. De !iynode van 1565 hcrinn~rt er uitdrukkelijk aan, dat men aan een vel"\'ol~de Je vlucht niet mocht verhinderen.
-
-
-
Ook in 1567 is vooral Je angst de oorzaak \'an de vlucht gewcest. Het misdrijf wa&vaak dubbel: opstand tegen de Kerk, opstand tegcn de vorst, oproer, ongehoorzaamheid, het niet nakomen van de feodale verplichtingen, enz... Al dlldelijk na de kapi. tulatie van Antwerpen april 1567 trekken ze met duizenden - soms in gezelschap van de predikanten - weg.De feItering zelf merkt het gevaar: ze verwittigt dat de angst ongemotiveerd is, dat de vorst mct goedheid zal optreden.., Ze wil de emigratie voork,omen, de vlucht verhinderen. Na de aanhouding van de graven Egmont en Hoorn wordt de koers voor iedereen klaar : .vervolging en geweld luiden het beleid van AI\'. in !
-
-
Nog in 1567 wordt het uit ~'Cn schrijven vlln de regentes duidelijk hoe de angst een vluchtpsychose heeft veroorzaakt.. De brieven van Oranje's vertrouwden bevestigen de grote onrust!
-
-
stellig voor de «geuzen» voor de aanvoerders De angst en de leden van de geuzenvendels. W apendr~t is - nu en VrQeger - het zwaarste deUkt: de wapendrager kan. men overigens weer op het slagveld ontmoeten ! Voor de vluchtelingen die na 1'79 ..!...als ~evolg dan van de veroverin~cn van Alexander Farnese - de weg naar het huitenIl1nd verkiezen, is ook de religie doorslaggevend gewC'est l'n niet
"
7.o7.eer de
Angstvoor het vervalvan de handel.Wie toch kon in
1'8' betrouwen hebben in een zege van de Staten-Generaal, die reed. gehcd hct Zuiden h.dden moeten prijsgeven... ? Wa. het niet te verwachten dat Famese nog meer ~teden zou heroveren... ? Maar dit was aJleszinsduidelijk: wilde men de eigcn religie vrij uitodencn kunnen, dan moest men het land verlaten. Vrijheid van rcliRieblecf in het Zui"denuitHcsloten.Men hoopte wcliswaar op ccn vrede... ma:n al spoedig wint menig emigrant de overtui~ing.dat ccn wapenstilstand of ccn vrede geen vrijheid van religie in uitzicht 7.alstellen ! En daarom blijft hij in het buitenland. Dat spocdi-R- na 1590 - ook katholieke Zuid-nederlander5 zich in het buitenland"(o.m. Keulen) zuJlen vestigen is normaal en ligt in de geest van de vroegere handc1sn1Cthoden. Normaal ook dat calvinistischeof lutherse emianntcn hun katholieke agenten in Spanje of Italië ~bben behouden en acducht handel drijval met de vijand. Wij vcrgeten bovendien niet dat voor de Zuidelijke Nederlanden Hamburg, Bremen, Stede, Emden belangrijke handelscentra en importhavcns zijn, o.m. in verband I8et de handel in het ~Oosters loct., het koren van de. IWtilChc land.en; de kaas en boter uit de: Groningae landen I de. wea naar bet Zuiden worden verhanddd.
Naar onzemeningblijft de reliaie-' al mede de anpt voor de vervolging - Je beslissendef.ktor in de ontwikkdinavan de emÏlrltic. Er worden dus door de emianneeo in haD nieuwe woonpl88t1«gemeenten» gesticht: lelden met tOdatina van de vonten of vin de stedelijke overheid. Alleen in de Paltl hadden de vluchtelingen de steun van de keurvorst oEvan de paJtsaruf. De gemeenten (of calvinistische ~mcenlChappen) zijn dus meestal «geheime» gemeenten: de archieven ervan zijn niet altijd tot ons ge1comen.Van enkele «geheime» 8emccnten beschikken wij over de lijst van de lidmaten, over her doopreltister, e.a. Deze lijsten zijn voor de genealogen zeer bruikbaar. Maar zij zijn voor :lJlescen bron die getui.gtvan levenskracht. Er is in de centra van
dcvluchtelingen cen positief demografisch ritme vast te stellen maar cr moei ot>k worden gerekend met een zeer hoo~ sterftecijfer, huger Jan normaal. Het levensklimaat u'as inderdaad nict ~unstig \'oor hen die aanvankelijk in kelders hun woonplaats moesten zockl'n. Bij ('en pestepidemie te Bremen (1598) mc1dt een vluchteling Jat er rehaicf vcel meer emtgrantC'h
-
ceu:x de nostre
nation - stelven. Er mo~t overigens door dl: armenhulp flink worden bijgeJragen om de armen te helpen. «Zo ster\'cn hier velen» schrijft ecn Antwerps koopman uit Fmnkfort rund t ')~)nUVl'r'zijn landgenoten. In fmnkcnrhal wor-
/67
den (1'64) honderden wcuerukt door de pest. die er vreselijk hUMouch. evenals in Schöneu. Niet 8Dden is de toestand te Eroden. ...r duizenden vlucbteliagea ftfblij Hier worden in 1'7" al de predikanten van de gelll8CG8e door de pal weaerukt. En rond 1'98' sterven er ook iedere d88 .50tot 7' inwoners aan de pat. die vooral in de ftMIwevoIbbuur1m woedt (zo ook te Bremen). In Frankfort ltijp het I8IItMvlucbteÜqen rond 1'9<1 1Ud5 '000 ovet'tot 2800 ; maar dan beeft men lCdert U"
-
-
lijdenavanemiarantmte .er. elw (').
Zoals gezegd.de doopboekeftseven.poIÏtÎeVecijfen. Wij denken hierbij aan het doopbOekvan de Heidelberpe oEvan de Keulse gemeente. En zeer leerrijk zijn ook de cijfen die de ruateloze vorser Von der Velden
-
zelf ftU88t
van een em~grantenfa'
milie - ons schenk~in verb8Ddmet de demogr.Eiscbeontwikkeling van FrankenthaI. Maar zoals gezegdkan de genealogiedeze demografischeontwikkeling niet altijd volgen. want ze heeft vaak plaats nog voor de «gemeente. werd opgericht en voltrekt zich ook buiten de gemeenten. Zelfs in lutherse steden, waar calvinisti5Chevluchtelin. gen een onderkomen hebben gevonden en hun de sakramenten door de lutherse geestelijkheid moeten worden toegediend - de doop dus door de luth('rse predikant moet geschieden
-,
worden
de kinderen in het geheim buiten de stad door calvinistische pre. dikanten gedoopt. De z,,'angere vrouwen in de buurt van Hamburg trekken naar Stade of Bremen en wachten aldaar de geboorte van het kind af. In Keulen brengen ondef.edoken emigranten hun kind buiten de stad. o.m. naaf de cpatoor v.n Auchcmlt. Eerst later, wanneer de geheime gemeente is opaericbt en de doop ook e1dersgebeun. wordt zulk. in de doopft'lli18enunaetekend. In bet doopboek van Keulen vinden wij (Al U79) de naam V8D vader Rubens een paar malen amoemd. Ook voor de ov~rlijdena zuDen de aaanJoIen vJÜ voor moeilijke problemen worden ..teld. NOBin 1'98 wordt menis vluchteling in Hamburg in .Ile stilte bqnven - Over de begraaf. plaats geen aanduidingen.En ook voor Keulen is bet vaak moeilijk enige aanwijzing te vinden. evenals voor FrmJcfo"~..
-
men vindt ze Wat de naamlijsten van de lidmaten betreft vóór 1600 uitzo.,derlijk in de bes10tenen aebeime gemeenten moet men cr ook rekening mede houden. dat Nedcrl.ncbe emigranten in ..Duitse» gemeentca worden opgenomen: .Idus te Keulen. te Kleve, te Xantcn eh in menige plaats in de Palts. Is de gémccnte openbaar - Frank~tha1. Altona. Stade dan zijn er meeïtal de lijsten nog bewaard. C
-
-
Vanzclfsprekend: de emigrant moet ziçh een bestaans~lijkheid opbouwen: een moeilijk probleem o.m. voor een edelman,
...... I
...
- ...
...-
r ...... !
",
.~ ..,.",.,..,.... ...,..- f ~-. 1..
. --....
.......... ".~_#f CID,,.;.,.. e" ,. es.."... SAMLAND /!M,S"'']
.
"!;; :
.......
4. IJ
....
J
~
.~
../.1~ I
\ \ ... -..J
.
"; , 4
" . f' ..
.
,
,
I
I
.
""
KI:UWN, -
.
B~I!.'lIIJlpl(l#/s WEYERT At.
G'tlIS/~e" "f11l'fho",as Du R,i.f. ..
. voor een bezitter van een taveerne, c.a. vrije beroepen. En steHig moeilijk wam\eer men in een katholieke oE lutherse Itad is beland, woar de inschakeli~gin een ambacht ~ moet gun met bepaalde religieuzebelijdenis of formaliteiten.
.
Wie zich vóór 1~60 ergens kon veilig stellen en geen calvinistische allures aannam (in een lutherse sted, o.m. Neurenbers of Frankfort) bad locde kansen op bet materiële vlak sukses te kennen! Maar na 1~67 bracht cL:emÎlf8J1took de fum van opstandigheid, van onrust ja, VIA ebeeldenatormcrij» mede, en deu was minder welkom. Het parool luidde «hier niet zoels in Brabant» en dit bemoeilijkte uiceraad het wrblijf in de steden en het voorzien in het levensonderhoud. Te lui zijn de emigranten niet geweest : overal juicht de overheid de weziaheid VlDrustige emigranten toe - dit gold natuurlijk vooral de ondernemers, de financierseq kooplieden. Mur ook de FWone handwerker
is welkQm op voorwaarde dat hij de lokale jeugd het eVlaamse» bedrijf zal unJeml ! Moeilijk was het wel de wever oE verver
voor arbeiders en ondernemen zich un te p88ICDbij de sterk ICvCltigdeambechtsorde en de DOl middeleeuwse ambechtelijke traditie, die in de Duitse Iteden heerste. VMk klinkt het verwijt dat die emiarantcn te veel nieuwiahcdcn inv~n en zich eunzunftgemäss» (on-ambachtelijk) acdnaen. . Gunstiger verliep dit proces in de steden waar een calvinistische oEcalviniltischdemnde ovetbeiclhet bestuur waarnam, aldus Emden, Wezel, oEin de steden door de emigranten sesticbt of sterk beïnvloed: Frankentbal, H8ft8U,de .mecntcn in de Palts, Stade. Moeilijk verloopt het pnx."CIte KeuIca, te Hambuq, te Frankfort. Maar de emi8f8Dten- kooplieden en ondernemen bereikten uiteindelijk een doorbrak, die MtUurlijk ook de arbeiders ten goede kwam. Nederlandse textielondemcmers ,ebruikcn vooral de arbeiders uit de Nederlanden. Merkwaardil blijkt in Keulen de oprichting van nicuwe amb8chtCD,waarin de vluchtelingen een zeer voorname plaats innemen. De Nederlandse solidariteit ('0 de ekonomische noodzaak (o.m. in geval van konkurrentie !) kwamen de arbeiders t~Dgoede ; zo ook de ontwikkcli~ van een nieuwe handelsmarkt, van een nieuwe h.ndelskoen (verzwakking van de Hanze f).
-
De Nederlandse koopman beschikte als emigrant over een geweldige hulp in de kracht van zijn Europese betrekkingen, die vast als traditie gelden. De hándelswq Napels-Hen1burgover Kculen en Frankfort behoudt zeer lang een Nederlandse inslag, evenals de \VCRvan Duinkerken tot Riga en Re..al ! En in de ballingschap bleven de betrekkingen met de agenten in Napels, Genua, Sevilla,of Lissabon bestaan, evenals deze met de fakrofS in Lyon! Het verzet van de Duitse koopman betuigt zich: hoe markant imm<:rsde klacht van de Neurenbergse koopman. dar menop de
,ft:; Frankfortsemarkt bijna uitsluitend de taal van de Welschen (Welschen - de Nederlandse ballingen) boort. Hoe tekenend ook dat de gebruiken voor de wiaelkoen en de betalingsverrichtingen
door de emi,8rantenW()rdenbep,..Jd; dat de ,tadlraad 'van Ure-
0
men een oorlogsschip ter bnchikkina Itelt van ~ paar Neder. Ilnd~ kooplieden; dat de Raad van Hambura de cllvinistische vrcemdcIingen uiteindelijk (160'> tcrwiUe il, omdat de kooplieden zulke belangrijkefunktie hebben : de organisatie van de over. 7.eesehandel. Tekenend ook deze gewoonte: tijdenl de Frankfortsc Messe zijn meestal de ouduJinaen VlD de vluchtc:linRenftemeenten in FrankEortte vinden... WI8foaedan hun vele kollega's, mcdelidmaten uit de andere Iteden, 8IDt~fen. De noodlijdende balling weet dat hij de verantwOOl'dclijkeouderling van de ge. meente (oE van de diakonie) op dehlndelsbcun kan aantreffen. Me5se en jaarmarkten zijn overigens de plutten waar ook in de troebelste jaren vriend en vijand elkaar kunnen ontmoeten. Het was nict zonder nuchter overleg dat de inrichtera van de Emdensc Synode (1 '571) de datum ervan lieten samenvaUenmet die van de jaarmarkt. Zo kon de Frankcnthaalsa:predikant Heydanus (uit Mechelen) glunderend en met een knipoogje zijn broeden in de Palts schrijven, dat «lieden uit VlaandemI, Brabant enz... op de jaarmarkt waren verschet'en !». Er is in de Duitse historiografie een stroming te bemerken. die de invloed van -deNederJandseemigranten op de ontWikkclin~ van de Duitse handè1en de Duitse industrie beslissend heeft genoemd. De kO()pmanheeft de mogelijkheden en de routine van de handel naar overlee ,- l~ Spanjeen Portugal- aangewe. zen. De rol van de .Nederland8ekoopman werd nos onlangs wat Hambur~ betreft in het achiuerendwerk VjOde historicus KelJenbcnzaangetoond; maar ook in Dentzia, in Stade, in Bremen en in FrankEortzijn ze aktief peest: d.t Neurenberg voor de Ncderhandsekooplieden biezondcre bepalingen uitstippelde zal wel als een rem bedoeld geweest zijn tegen hun overheersende invloed (6). Jn Emden zijn de:Nederlanders zeer aktief in de karenhandel, in de lakenhandelen dit is ook het geval voor de emi. granten in Bremc(1.Wanneer we lezen dat in 1'589 de eerste En. gelse vloot in Stade binnenloopt, dan betekent zulks door de «Nederlandse aanwczigheid»> een perspektief op nieUweontwikkeling voor de kwijnende banzehavenStade... c:cnrijke:tijd, waaraan de Stadense dichter gaarne herinnert... (7).
-
-
Nict anders is de ontwikkeling in Midden. en Zuid-Duitsland. in Keulen waar dc Nederlandse emigranten de specerijenhandel voeden, de nieuwe h:mdelsspil Keulen-Italië.
[email protected]~rijkvoor c.I{' 7,ijdehandcl,schragen, wat door de Nederlandse ballingen ook in Frankfort en Neurenberg gebeurt. En de ballin~emzijn het die door Je aanwczighcid van hun verwllOten'in de noordelijke steden, de lijn K(.'lIlcn/NapeJstot in het Noorden doortrekken.
-
Daarnaast is dan de taak van de ondernemen de weverdie mcc~iters,de verf meesters, tcvens financien en handelaren men niet van d.eze d~r arbeiders kan losmaken. De ontwikkdin~ v:m de textidindustri,: in het Rijnland, in Frankfort, in de Palts!ltcden, rond Lcipzi~ kan' niet 101 wordm saien van de Nederland!le a:m\Vezi~hdd. Voor Wezel zouden wij willen wijzen or d~ !ltij~inR van dl" exportbelastinRcn, dank de Ned~rlandse aAn\\'ezigheid. op Mt Ncderland!ICaandeel in het be7.it \'an raamho\'cn en verfketels..
-
.
En dit Reldt o.m. ook voor Frankfort, en van7.elfsprek~ voor de vele vestigingen in het Paltsland. De betekenis van die Ncclerlandse invloed schuilt niet alleen in het feit, dat soms de emiRranten die weverij hebben geïmporteerd, maar vooral dat ze deze uit de toestand van een kwijnende huisindustrie: tot een bijna kapitalistische industrie hebben ontwikkeld. Tevens h~bben de emigranten een nieuwe werkmethode en ccn nieuwe W'erkorganisatie, mede nieuwe lakensoorten aan de orde gesteld. lakens()()nen die ook voor de kleine man bestemd waren, wat de produktie verhoogde; in de organisatie brachten de emigranten de verbinding van produktie en verkoop, mede van "aankoop der grondstoften, aUes in éne hand. De Nederlandse weverie vertoonde van oudsher een kapitalistische trek, waardoor de zin van de oude ambachtelijke orde verloren ging. J [et optreden van de emigranten op dit vl.k riep het protest op van de lokale wevcrs. Er komt o.m. ook ccn nieuwe techniek voor her verven van laken en Jijde: in Frankfon worden van de J 10 ve"fketds, ruim 97 door de emiarancea uitgebaat ! SteJIig, niet al de vernieuwingen blijken cen sukses : traditie ~n vooral de mode en de vraag staan IOMI in de weg ; maar door hun invloed bij de landsoverhcid - o.m.inde Palts- zalmen o.m. de "wel van het privilegie; vlln het verlenen van een monopool niet schuwen. Een feit is dat voor de ontwikkeli~ van de lokale industrie de invloed' van de Nederlanders bnlissend is geweest: een ty. pisch voorbeeld is wel het ontstaan van Je draperie in Gera ! De landsvorsten die strccfden naar industrialisering (in stee van het ovcrwegend agrarische karakter van de bevolkingscentrl ) van hun vorstendom hebhen graa~ de vestiginR van Nederlandse emigranten in Je hand gewerkt (in dit vcrband is vooral de ijver van Jan van Nassau, de.-Oude, te vermelden). Nederlandse initiatieven of vestigingen groeien uit" tot de;: ~tjchting of de «promotie» van plaatsen als"Altona. Mannheim, Mülheim aIR, KrefelJ, r:rankenthal, Schi)nau, Otterber~, Lamhert, Ncu-lIanau... Ml:n tnag de invloed van d~ Nooerland!le v~. ...
wordt
vervolgd
