Geobas Aardrijkskunde voor de basisschool

Geobas Aardrijkskunde voor de basisschool

Jaargroep 7

J.B.M. Blokhuis A. Jansen H.J.A. Pronk

Wolters-Noordhoff

Illustratieve tekeningen: Hans Westhoff Technische tekeningen: Hans Tiekstra BV Omslagfoto: Dirk Buwalda/Exter et Emergo, Amsterdam Grafische vormgeving: DBD design/Ruurd de Boer

Bronvermelding foto's: ' FPG/The Picture Box, Amsterdam: pag.

4

Benelux Press, Voorburg: pag. 5 linksboven, 24 rechts, 26 boven, 97 Alain Choisnet/The Image Bank, Amsterdam: pag. 5 rechtsonder Sunshine, Almere-Stad: pag. 6 links, 7 links, 19 rechts, 30, 31 onder, 37,41,53, B1 boven, 87 boven, 92, 96, 98 boven, 103 rechts, 104, 105

boven,114,118 Stena Line Holland BV Hoek van Holland: pag. Le Shuttle, Amsterdam: pag. I links

7 rechts

Ruurd de Boer, Groningen: pag. 9, 34,42 boven (Eiffeltoren) Aerophoto Eelde, EeÌde: pag, 11 ìinks NS Design, Utrecht: pag. 11 rechts, 62 John StoeÌ, Haren (Gn.): pag. 14 links Westermann Schulbuchverlag GmbH, Braunschweig: pag. 15 Zweeds-Finse Houtinformatie: pag. 16 onder, 17 boven Koninkliik Instituut voor de Tropen, Amsterdam: pag. 19 links, 66 Warren Faidley/ZEFA, Amsterdam: pag. 20 Kotoh/ZEFA, Amsterdam: pag. 22 boven Foelke Vos, Groningen: pag. 24 links, 51 rechts Geoscriptbv: pag. 26 onder, 38, 39 rechts,40, 81 ondet, 84, 85 rechts, 86, B7 onder, SB boven, 100 links, 101 rechts, 103 links, 116 links Afrika Museum, Berg en DaÌ: pag. 27 Senepart/Sipa Press/Sunshine, Älmere-Stad: pag. 2B Paul Versele/Photo News/Rob Brijker Press, Amsterdam: pag. 29

links

@

Wolters-Noordhoff bv, Groningen/Houten

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

ISBN 90 0't- 43403 7 Eerste druk, zesde oplage 2002 SISO 476.3

!

Bandphoto/ANP Foto, Den Haag: pag. 29 rechts Peter Noordanusi paï.32,47, 48 rechts, 49 links, 107 techts Dirk Visbach/Benelux Press, Voorburg: pag. 33 Sopexa Nederland: pag. 39 links Sindbad: pag. 42 boven (Notre Dame en Arc de Triomphe) Annette van Kelckhoven, Groningen: pag. 42 onder,43 links Arie Landman: pag. 43 rechts T. Orban/Sygma/ABC Press, Amsterdam: pag. 45 links Shell Foto: pag. 45 rechts Woodmansterne Limited, Watford: pag. 48 boven Honee/ABC Press, Amsterdam: pag. 49 rechts Brits Toeristenbureau: pag. 50 Gesamtverband des deutschen Steinkohlenbergbaus, Essen: pag. 52 BMW Nederland bv: pag. ss Adenis/Sipa Press/Sunshine, Almere-Stad: pag. 57 Piet den Blanken/Hollandse Hoogte, Amsterdam: pag. 5B links Pesto/ZEFA, Amsterdam: Pag. 60 rechts Oostenrijks Verkeersbureau, Amsterdam: pag. 61 links Stichting Himalaya Expedities: pag. 65 VEWIN, Rijswijk: pag. 74 rechts Centraal Bureau van de Tuinbouwveilingen in Nederland: pag. 82 Taner/ZEFA, Amsterdam: pag. B3 Michael Hendrikse/B & U International Picture Service, Amsterdam: pag. 88 onder Kim Hart/Black Star/Transworld Features HolÌand, Haarlem: pag. 9B onder PH. Svenski/Sipa Press/Sunshine, AÌmere-Stad: pag. 100 rechts Tomalty/Masterfile I ZEF A, Amsterdam: pag. 1,o2 Greenpeace Nederland, Amsterdam: pag. 1o5 onder Svenja-Foto/ZEFA, Amsterdam: pag. 106 Jeannette Tas/B & U International Picture Service, Amsterdam; pag. 108 Ìinks

K. Beylevelt: pag. 108 rechts Loek Polders/B & U International Picture Service, Amsterdam: pag. 110

VVV Limburg: pag.111 Europees Monetair Instituut, 1997: pag. 115 links Damm/ZEFA, Amsterdam: pag. 115 rechts RoeI Dijkstra/Sunshine, Almere-Stad: pag. 116 rechts Ministerie VROM, Riiswijk: pag. 117 rechts

De overige foto's werden veNaardigd door de auteurs.

lnhoud Thema

blz

Gebied

Toepassingsthema

4

Europa

Nieuwe spoorlijnen in Nederland

1 Wegen in Europa 2 Fjorden en bossen 3 Weer en klimaat

12

Noord-Europa

Bosbouw in Indonesië

20

Wereld

Leven

4

2B

België

Talen en dialecten

36

Frankrijk

Den Haag, regeüngsstad

44

Britse eilanden

Thee uit Zuid-Azië

52

Duitsland

Europese Gemeenten en Euregio's

Taal en grenzen

in de tropen

5 Platteland en stad 6 De Britse Eilanden 7 Mijnbouw en industrie B Hoog in de bergen 9 De Rijn en het drinkwater

59

De Alpen

Het dak van de wereld

67

Europa

Duinwater voor Den Haag

L0 Aan de Middellandse Zee

75

Zuidwest-Eurcpa

Tuinbouw in Limburg

11 Turkse migranten 12 Drijvende continenten 13 Het grootste land ter wereld 14 Langs de Donau 15 De Europese Unie

B3

Zuidoost-Europa

Turken in Nedeiland

90

Wereld

Geisers op

99

Rusland

Een ijzige wereld

106

Oost-Europa

'Bergen'

113

Europa

Internati o nal e s ame nwe rkin g

Nederland

- topografie Europa - topografie De wereld - topografie Europa - natuurkundig

1.23

Register

1.24

1.20 1.21.

1,22

- kern

(þ

- keuze

!)

- verdieping - verwerking van kernstof

in werkboek

llsland

in Nederland

1

Lekker op vokontie noor de zon, de zee en het strond

zomer gaan meer dan honderd miljoen eanen op vakantie. De meeste mensen naar zonnige, warme landen in het zuivan Europa, zoals Frankrijk, Spanje en (afb. 1). Ook gaan veel toeristen op tie om bergen, bossen en een mooie ur te zien. Zij gaan bijvoorbeeld naar Zwitserland en Oostenrijk. wegen, vliegvelden en veerboten in Europa in die tijd overvol. Op veel plaatsen ontlange files (afb. 2). Er zijn in Europa heel wegen, zoals autosnelwegen, spoorweIuchtwegen en waterwegen. We noemen wegen samen he! Europese wegennet,

In welk land is de foto op afb. L gemaakt? Kies uit: Noorwegen - Duitsland Engeland - Frankrijk. Welke woorden horen bii het wegennet?

4

Wegen in Europa

Kies uit: strand - vliegveld - veerboot kanaal - berg - autosnelweg - spoorweg , station - stad. Naar welk vakantieland ga jij het liefst? ' Met welk vervoermiddel reis je dan? !) Welk soort vakantie vind jij het leukst? Kies uit: zonvakantie - natuutvakantie fietsvakarìtie. C) In ùelke zomermaanden gaan de meeste mensen op vakantie? En in welke maanden gaan mensen naar de wintersport? Waar is in augustus de kans op een file in Frankrijk het grootst? Kies uit: a Tussen Lyon en Avignon. b Tussen Parijs en Nantes.' c .Tussen Lyon en Clermont Ferrand. Gebruik de kaart van Frankrijk uit je atlas Welke wegennetten zie je? Kies uit: Iuchtwegen - spoorwegennet - autowegennet waterwegennet

(!)

Welke E-weg loopt er bij jou in de buurt? Waarom gaan de meeste mensen met de auto op vakantie? Met welke vervoermiddelen reizen vakantiegangers naar de volgende bestemmingen?

a Naar Spanje, b Naar Turkije.

c

Naar Duitsland.

d Naar Indonesië,

Het aanleggen van autosnelwegen is heel duur. Daarom moet je in een aantal landen geld betalen als je over een autosnelweg wilt. Dat heet tol betalen. Zo'n autosnelweg is een tolweg. Op afb. 4 zie je een plek waar je tolgeld moet betalen. .

ofb.

2

Vakontiegongers in een longe file

De meeste mensen gaan op vakantie met hun auto. Vaak nemen ze eera caravan, vouwwagen of tent mee. Over brede autos'nelwegen rijden ze naar hun vakantieplaats. Als er geen files

zijn, gaat het lekker snel. AIle belangrijke autosnelwegen in Europa zijn namelijk met elkaar verbonden. Je kunt deze Europa-wegen gemakkelijk herkennen aan het bord op afb. a. Zo kun je over de E-30 van Amsterdam naar Moskou rijden. En over de E-19 rijd je in dik twee dagen van Rotterdam naar Madrid.

Be rlU

n

Moskou A1

!/

(þ

Kijk ook naar afb, 4. Wat is een tolweg? Waar moet je in Nederland tol betalen? Nederlanders moeten in Frankrijk tol betalen, Franse toeristen hoeven in Nederland op de autosnelwegen geen tol te betalen.. Wat vind je daarvan? Wat betekent het woord 'péage' op afb, +? Maak opdracht 1 in je werkboek.

ofb.

4

f?l

5oo 2ooo E30

ofb. 3

Kijk naar afb. 3. Wat betekent de letter

(þ

E

op het bord? Waarin slaap jij meestal als je op vakantie bent? Kies uit: tent - huis - ¿/aravan vouwwagen - camper - bungalow - appar-

tement - hotel - boerderij,

Op Franse outosnelwegen moet je tol betolen Wegen in

Europa

5

lnternationaal transport Ook buiten de vakanties is het druk op de Europese wegen. Veel mensen moeten elke dag voor hun werk op reis. Tienduizenden vrachtwagenchauffeurs brengen elke week producten vanuit Nederland naar alle landen van Europa. Er zijn vrachtauto's die containers met computers of televisies vanuit Rotterdam naar Duitsland vervoeren. Koelwagens brengen groente en bloemen uit West-Nederland naar Italië. At dit vrachtverkeer naar het buitenland noemen we internationaal transport, En de goederen die ze vervoeren, heten exportproducten,

f,)

Waarom hebben sommige vrachtwagenchauffeurs een hekel aan vaka¡.tiegangers? Gebruik je atlas. Hoe lang doet een vracht-

wagenchauffeur over een vrachtrit van Eindhoven naar Barcelona? En van Utrecht naar München? Kies uit: B uur - 12 uur - 24 uur.

Veel auto's en vrachtwagens moeten dwars door de Alpen naar Italiê, De bergen zijn hier meer dan 3000 meter hoog. Op de laagste plekken tussen de bergen zijn bergwegen aangelegd. Zo'n doorgang hoog in de bergen heet een bergpas. Dat is het hoogste punt van een bergweg, Een weg naar een bergpas toe heeft

veel haarspeldbochten. Voor chauffeurs van zware vrachtwagens zijn deze wegen moeilijk om te rijden (afb. 6). In de winter worden veel bergpassen gesloten.

ofb. 5

Kijk naar afb. s, Noem vier producten die deze vrachtwagens vervoeren. Wat hoort bij internationaal transport? a Een container met gloeilampen van

Eindhoven naar Zwitserland. b Een koelwagen met sinaasappels van Spanje naar Nederland. c Een tankwagen met benzine van Rotterdam naar Maastricht, d Een veewagen met koeien van Friesland naar ltalië, e Een vrachtwagen met auto's van Hamburg naar Berlijn. Welke producte,Ír zijn Nederlandse exportQþ producten? Kies uit: sinaasappels - varkens - Volkswagens - bloemen - televisies schoolboeken - wijn - bier.

6

Wegen in Europa

ofb.

6

Een steile bergweg met hoarspeldbochten

Schrijf de goede zinnen ovet. a Een bergpas is een weg over het laagste punt tussen de bergen. b De Brennerpas verbindt Oostenrijk met Zwitserland, c De St. Gotthardpas ligt in Zwitserland. In welk land is de foto van afb. 6 gemaakt? Kies uit: Engeland - Zwitserland - België Denemarken. €Ð D" Mont Blanc is de hoogste berg in de Alpen. Hoe hoog is die berg?

Kijk goed naar afb. 6. Wat zijn haarspeld-

Gebruik je atlas. Schrijf nog drie bergtunnels in de Alpen op. Wat is het verschil tussen tunnels in de Alpen en tunnels in Nederland? ¡4¿¿¡ opdracht 2 in je werkboek.

bochten?

Waarom ziln in de winter veel bergpassen gesloten voor het verkeer? Gebruik je atlas. Schrijf drie namen van bergpassen in de Alpen op. Zet erachter in welk land ze liggen.

É

.

T[rnnelbouwers BERGEN

tmissen'elkaar (

- Bij de aanleg va

bel Westnoorse Ufredal is het heb berekeningen nauwkeurige meter I niet halverwege de 2300

van Gevolg is dat over een lengte langs elkaar heen geboord' moet worden geboord' meter de $nnel opnieuw 1200

afb.

ofb,

7

De

Mont Blonc-tunnel oon de Fronse kont

Op veel plaatsen in de Alpen zijn dwars door de bergen tunnels aangelegd, De hoogste berg in de Alpen is de Mont Blanc, 'de witte berg'. De Fransen en de Italianen hebben dwars door deze berg een tunnel geboord van 1L kilometer lang (afb. 7). Het verkeer hoeft nu niet meer over de bochtige wegen door de bergen. In de winter heeft het verkeer bijna geen last van de sneeuw. Het aanleggen van tunnels is heel kostbaar. Voor de meeste tunnels moet je daarom tol betalen.

Kijk naar afTl. z . Hoe lang is deze tunnel? Waarom moet je bij veel bergtunnels tol betalen? Voor welke route is de Mont Blanc-tunnel belangrijk? Kies uit: a Van Lyon naar Bern. b Van Lyon naar Turijn. c Van Lyon naar Monaco. Lees het krantenartikel op afb. A. Wat is er fout gegaan bij het aanleggen van deze tunnel?

I

Vanuit Vlissingen en Hoek van Holland vertrekken dagelijks veerboten naar Engeland. In een grote veerboot kunnen honderden auto's en vrachtwagens (afb. 9), En meer dan duizend passagiers. Zo'n veerboot lijkt wel een varend hotel van tien verdiepingen met grote parkeergarages. Een overtocht met een grote veerboot van Nederland naar Engeland duurt ongeveer acht uur. Onderweg kun je op de veerboot van alles doen: eten, slapen, zonnen, sporten, winkelen of een film kijken. Vanuit Hoek van HoIIand kun je ook met de HSS Stena Line de Noordzee oversteken. Deze veerboot is net een enorme speedboot. Met deze boot duurt de overtocht ruim drie uur.

ofb.

9

De Steno HSS vaart 75 kílometer per uur

Wegen in

Europa

7

Vanaf welke havens in Nederland kun je met een veerboot naar Engeland varen? Met welke veerboot zou jij het liefst naar Engeland gaan: de gewone veerboot of de HSS Stena Line? Waarom lijkt een grote veerboot een beetje

op een varend hotel? Ben jij wel eens op een veerboot geweest? Waar ging je toen naar toe? Gebruik je atlas. Vanuit welke plaatsen in Nederland varen veerboten? Kies uit: Den Helder - Zwolle - Vlissingen - Harlingen - Nijmegen Noem drie verschillen tussen de veerboot van Den Helder naar Texel en de veerboot van Hoek van Holland naar Engeland.

Kijk ook naar afb. 10 en 11. Ligt er een autosnelweg of een sPoorweg in de Kanaaltunnel? Wat vervoert de trein van afb' 10? Kies uit: o Personen, tr Auto's, c Personen en auto's. Hoe lang is er gewerkt aan de bouw van de Kanaaltunnel? Met wie ben je het eens? o 'Ik ga door de Kanaaltunnel naar EngeIand. Die veerboten zijn tÞ gevaarlijk.' b 'Ik ga met de veerboot naar Engeland. Ik vind zo'n lange tunnel too meter onder de zee veel te eng,' c lHeen ga ik door de tunnel en terug met . de veerboot. Ik vind allebei leuk.' Waarom is de Kanaaltunnel een treintunnel en geen autotunnel?

De Kanaaltunnel

ofb,

t0

Zo reís ie per shuttle-trein door de Konoaltunnel

Bij de plaatsen Dover en Calais is de zee tussen Engeland en Frankrijk nog geen 40 kilometer breed. Napoieon wilde 200 jaar geleden aI een tunnel onder Het Kanaal bouwen, In 1986 begon men van twee kanten met de bouw van de tunnel. In 1994 was de

Kanaaltunnel klaar. Engeland heeft eindelijk een vaste verbinding met Europa: Door de 50 kilometer lange tunnel rijdt elk kwartier ee.n trein. Zo'n trein kan tweehondetd auto's en tweeduizend þassagiers vervoeren. De reis duurt maar een half uur.

I

Wegen in Europa

ofb. 1 1 De Konooltunnel ligt diep onder de zeebodem

I

afb. 12 Met de TGV reis je supersnel von Amsterdom noor Paríis

De TGV van Parijs naar Londen rijdt elke dag een aantal keren door de Kanaaltunnel, De TGV is een hogesnelheidstrein die gemakkeIijk 30O.kitometer per uur rijdt. Een reis van Parijs naar Londen duurt met de TGV nog geen twee uur. Vroeger duurde zo'n reis wel tien uur. In de toekomst worden alle grote ste-

den in Europa door hogesnelheids-treinen met elkaar verbonden Een dagje uit naar Parijs is dan heel eenvoudig. Je vertrekt 's morgens om acht uur uit Amsterdam. Rond elf uur sta je bij de Eifeltoren, Na de middag kun je nog gezellig winkelen op de Champs Elysées. Om zeven uur ben je weer in Amsterdam,

Kijk ook naar afb. 12.Wat is een TGV? Hoe lang duurt een reis met de TGV van

(Ð

@

(þ

Parijs naar Londen? De letters TGV zijn de afkorting van Train à Grande Vitesse. Wat betekenen deze Franse woorden? En hoe heet zo'n trein in Nederland? Waarom duurde een reis met de trein van Londen naar Parijs vroeger zo lang? De afstand Amsterdam-Parijs is ongeveer SOO kilometer. Hoe lang reis je erover met de TGV? En met een auto? Waarom wordt er geen treintunnel tussen Den Helder en Texel gebouwd? Maak opdracht 3 in je werkboek.

Wegen in

Eurcipa 9

Nieuwe spoorlijn en in Nederland Wereldhavens in de Randstad de Randstad liggen twee wereldhavens: de

In luchthaven Schiphol en de zeehaven Rotterdam. Elk jaar reizen miljoenen passagiers met het vliegtuig via Schiphol. Er landen ook veel vrachtvliegtuigen op deze luchthaven. Veel mensen die in de buurt van Schiphol wonen, hebben last van het lawaai. Daarom wil men een nieuw vliegveld bouwen, In de Noordzee of in het Markermeer. Rotterdam heeft de grootste zeehaven ter wereld, Mammoettankers en containerschepen varen er af en aan. De haven moet nog een flink stuk groter worden. Op het land is geen ruimte meer. Daarom zijn er havens in de Noordzee gebouwd: de Maasvlakte. En er komen steeds nieuwe havens bij.

Kijk naar afb. ta. In welke drie provincies ligt de Randstad?

(þ

Welke wereldhavens heeft de Randstad? Gebruik afb. te. Welke vier grote steden liggen in de Randstad? Wat vervoeren zeeschepen naar Rotterdam? Kies uit: bloemen - hout - olie - vlees diamanten - granen - boeken - auto's -

fruit, @) Wat vervoeren vrachtvliegtuigen vanaf Schiphol? Kies uit: bloemen - aardappelen - post steenkool - medicijnen - computers. Met wie ben je het eens? o Schiphol mag niet uitbreiden. b Schiphol mag uitbreiden op de plek waar het nu ligt. c Schiphol moet verhuizen naar een nieuw vliegveld. d Schiphol moet uitbreiden in de Noordzee. II

Rondstod

Groene Hort Bebouwino " Spoorli¡n Nieuwe spoorlìin 5nelweg Provi ncìeorens Rr

:}

st

Ede

AI 5

5Pr

lken

ofb. l3Verkeerswegen in de Rondstad Hollond

10

Wegen in Europa

I

ksg

rens

De hogesnelheidslijnen: vervoer van mensen

De Betuwelijn: vervoer van goederen

In de haven van Rotterdam worden elke dag meer dan tienduizend containers uitgeladen. De meeste containers worden per vrachtauto, goederentrein of binnenschip naar andere Europese landen doorgevoerd. Vooral Duitsland is een belangrijk achterland van de Rotterdamse haven. Veel containers worden per vrachtauto vervoerd. Maar de autosnelwegen nail Duitsland zijn overvol. En een vrachtauto kan maar één container tegelijk vervoeren. Br moeten veel meer containers per trein worden vervoerd. Daarom wordt er van Rotterdam naar Duitsland een speciale goederenspoorlijn aangelegd: de Betuwelijn. ofb. 14

in Frankrijk en Duitsland rijden hogesnelheidstreinen (TGV). Nederland krijgt twee hogesnelheidslijnen (HSL). De HSL-Zuid loopt van Amsterdam via Rotterdam naar Brussel. Van daaruit kun je razendsnel doorreizen naar Londen ofParijs. De HST-Oost (hogesnelheidstrein) gaat van Amsterdam via Arnhem naar Keulen. Tussen Rotterdam en Amsterdam loopt de HSL-Zuid dwars door het Groene Hart. Om de natuur te sparen, wordt er een lange spoortunnel

Kijk naar afb. tS. Hoeveel containers pas-

T\rssen veel steden

sen er op een goederentrein? Kies uit: 10 - 100 - 1000. Naar welk land worden de meeste containers doorgevoerd? Langs welke stad loopt de Betuwelijn? Kies uit: Utrecht - Arnhem - Den Bosch. Waarom moeten er veel meer containers per spoor worden vervoerd? @) Maak opdracht 4 in je werkboek.

geboord. Wat betekenen de letters HSL? Naar welk land loopt de HSL-Zuid? En de

HST-bost? Kijk ook naar afb. L4. Op welke manieren kun je naar Schiphol reizen? Waarom wordt er onder het Groene Hart een dure spoortunnel geboord? Welke zin is goed? a Door de HSL wordt de drukte op Schiphol minder. b Door de HSL ontstaan er meer files. c Door de HSL komt er meer luchtvervuiIing. ofb.

l5 Een contoinertrein op weg noor Duitslqnd Wegen in

Europa

11

---*r

I

-t:'-'t'

De Sognefjord is bijno 200 kílometer lang en wel 1300 meter diep

Eiland en schiereiland Noorwegen, Zw eden, Finland Ilsland liggen in het noorden van Europa landen worden samen ook wel vië genoemd. Finland hoort eigenlijk bij Scandinavië. De Finse taal is heel dan het Zweeds of Deens, Maar het kli, het landschap en de cultuur van passen goed bij de andere landen, wordt Finland vaak bij Scandinavië . Alle vijf landen hebben maar weiinwoners, Ze zi)n samen dertig keer zo als Nederland, maar er wonen nog geen miljoen mensen.

Noorwegen en Zweden vormen samen een schiereiland. Dat is een stuk land met bijna aan alle kanten water. Een schiereiland grenst aan één kant aan het vasteland. Het is bijna een eiland. Wat is een schiereiland? Kies uit: a Een stuk land met aan alle kanten water b Een stuk land dat aan één kant vast zit aan het vasteland.

c

Een langgerekt eiland. Gebruik je atlas. Noem drie wateren die

rondom het Scandinavisch schieréiland Iiggen.

Welke vijf landen noemen we wel Scandinavië? Hoe heten de hoofdsteden van de Scandinavische landen? Hoeveel inwoners hebben de vijf landen samen? En hoeveel heeft Nederland? Gebruik je atlas. Welke plaatsnamen zijn Fins? Kies uit: Turku - Malmö - Trondheim - OuIu - Uppsala - Kuopio - Ärhus Rovaniemi - Lahti,

12

Fjorden en bossen

Q) Gebruik je atlas. Welke gebieden zijn schiereilanden? Kies uit:Jutland - Ierland - Italië - Texel - Noord-Holland - Ilsland. Ten zuiden van Frankrijk ligt het Iberisch Schiereiland. Welke twee landen liggen er op?

Op afb. 1 zíe je een foto van het Sognefjord. Een fjord is een lange en diepe inham in de

't

kust. Rondom een fjord liggen bergen. Het Sognefjord is bijna 200 kilometer lang. En op sommige plaatsen wel t300 meter diep, In een fjord is ook eb en vloed, Net als in een zeearm, Midden in Noorwegen kun je dus zeevissen vangen. Bijvoorbeeld haring en kabeljauw Langs de fjorden liggen veel kleine vissersplaatsen. Grote vakantieschepen kunnen er ver landinwaarts varen. Kijk maar op aft:.2.

Heei lang geleden was het in Europa erg koud, Net als nu in de poolgebieden. Scandinaviij lag toen onder een dikke laag sneeuw en ijs. Daarom noemen we zo'n tijd ook wel een IJstijd. Dat dikke pak ijs schoof heel langzaam in de richting van Nederland. Het leek wel een enorme bulldozer, Het ijs sleurde stukken steen en grote rotsblokken mee. IJs en stenen maakten diepe geulen in de aarde, Toen het weer warmer werd in Europa, smolt het ijs. De geulen liepen vol met water. Dat zijn nu de fjorden in Noorwegen, De duizenden meren in Zweden en Finland zijn net zo ontstaan, En van die Scandinavische rotsblokken bouwden de mensen in Noord-Nederland de hunebedden.

ofb.

2 Het woter in een fjord ís zout

Gebruik je atlas, In welk Scandinavisch Iand ligt het Sognefjord? Wat is een fjord? Kies uit: a Een berg langs de Noorse kust. b Een diepe inham van de zee in de Noorse kust. (fiZoekin de atlas nog drie andere fjorden in Noorwegen. Welke zinnen horen bij de zeearm de Westerschelde, en welke bij het Sognefjord (afb. r en2)? a Het is hier heel diep. b Aan dit water liggen drukke zeehavens. c De oevers zijn steil en rotsachtig. d Aan dit water liggen kleine vissersha-

f

s

+

oÐ

o

v

Þ
x

De u¡lbre¡ding von het lond¡is in de lJstiid

VENS.

e Er zi)n ondiepe slikken

aS

en diepere

-

ofb.

3

Holf Nederlond ís bedekt met iis

stroomgeulen. Er zijn zware zeedijken om het land te beschermen. Fjorden en

bossen

13

Noordpoolcirkel Dwars door Scandinavië loopt de noordpoolcirkel. In de atlas staat deze als een stippellijn getekend. In het echt is die lijn niet te zien. Op verschillende plaatsen op deze lijn staan wel monumenten. Op 21, juni gaat de zon op deze lijn helemaal niet onder. Midden in de nacht kun je nog in de zon zitten. We noemen dat de middernachtzon. De foto's van afb. 7 zijn op 21, jtni gemaakt op de noordpoolcirkel. ofb.

4

Zwertkeien uit ScondinovÍë

Hoe zijn fjorden ontstaan? Kies uit: a Ze zijn uitgespoeld door rivieren. b Ze.zijn uitgesieten door het ijs. c Ze zijn uitgegraven voor de scheepvaart, Kijk naar afb. e, Welke provincies waren in de lJstijd bedekt met ijs? Kies uit: Noord-Brabant - Gelderland Zeeland - Drenthe. Hoe zijn de stenen van afb. 4 in Nederland gekomen? Was de plek waar jij woont in de ijstijd ook bedekt met ijs? In welke wateren is het water zout? Kies uit: Vänermeer - Oslofjord Botnische GoIf - Finse meren. Hoe komt het dat veel stenen - zoals die van een hunebed - aan een kant plat zijn? fEl ¡4uu¡ opdracht 1 in je werkboek.

afb.

5

1i4,

ln het midden von Noorwegen lÍggen grote ijsvelden Fjorden en bossen

ofb.

6

Een monument op de

noordpoolcirkel

Door welke drie Scandinavische landen loopt de noordpoolcirkel? Welke stad ligt precies op de noordpoolcirkel? Schrijf de goede zinnen over 2L juni op de noordpoolcirkel over. o Het wordt hier 's nachts niet donker. b Om 12 uur 's nachts staat de zon nog net boven de horizon. c De mensen gaan niet naar bed, want het wordt toch niet donker. Wat lijkt jou prettig aan de middernachtzon? En wat vervelend? Kijk naar afb. 6, Wat stellen de cirkols van dit monument voor?

Op de noordpoolcirkel gaat de zon alléén op 21 juni niet onder. Hoe verder je naar het noorden gaat, hoe langer het aantal dagen met

middernachtzon wordt, Op de noordpool gaat de zon zelfs een half jaar niet onder. Maar het andore half jaar komt de zon er helemaal niet op. We noemen dat de poolnacht. Zo'n nacht duurt 182 dagen! Hleronder zie je een tabel met de lengte van de middernachtzon en de poolnacht op drie verschillende plaatsen in Scandinaviij. plaats

midddrnachtzon

21juni 7 juni - 10 juli Klruna Hammerfest 16 mei - 27 jt;Ji Noordpool 2'L ma - 2L sep. Rovaniemi

poolnacht 2L dec. 13 dec. - 1jan. 21- nov. - 22 jan. 2L sep. - 2L ma

Hoe lang duurt de poolnacht op de noordPoof?

Hoe lang gaat de zon niet onder in Hammerfest? En hoeveel dagen blijft het daar donker? Welke zinnen over Hammerfest zijn waar? o In de zomer kun je er 's nachts buiten sþelen in de zon. In b de winter branden de lampen over-

afb,

c

\ dag altijd. De mensen houden er een winterslaap.

7

De middernachtzon: op 2'l

Welke van de drie plaatsen uit de tabel ligt het dichtst bij de noordpool? Schrijf je antwoord eerst op. Kijk daarna in de atlas of je antwoord klopt. Kies de goede zinnen: a Door de middernachtzon zíjn de zomers heerlijk warm. b Door de middernachtzon zijn de zomers koel. c Door de poolnacht zijn de winters heel koud. d Door de poolnacht zijn de winters zacht. €E) Maak opdracht 2 in je werkboek.

In Noord-Europa groeien veel naaldbomen, zoals dennen en sparren, Het duurt daar ongeveer honderd jaar voordat een naaldboom volwassen is. EIk jaar worden er miljoenen bomen gekapt. Vroeger werden de bomen met bijlen omgehakt. Tegenwoordig gebruikt de bosbouwer een grote machine. Deze zaagt de boom om, ritst de takken eraf en deelt de stam in handige stukken. Een vrachtauto brengt de stammen naar een papierfabriek of een houtfabriek. Op de kaie plekken worden meteen weer jonge boompjes aangeplant.

juni goot de zon niet onder Fjorden en bossen

ofb.

8

(þ

Welke twee zinnen horen bij bosbouw? a Het kappen van bomen. b Het zagen van planken in een houtfabriek. c Het planten van jonge boompjes. d Het kweken van fruitbomen. Wat kan de machine op afb. B allemaal doen? Welk bosbouwwerk doen de mannen op

Het duurt honderd joar voordot zo'n jong boompje volwassen ís

afb, B? Kies uit: kunstmest strooien - jonge boompjes planten - boompjes uitdunnen onkruid wieden - gif spuiten. (þ Wat doet de machine op afb, O? Waarom raken de naaldbomen in Scandinavië nooit op? In Ztid-Zweden groeit een naaldboom sneller dan in Noord-Zweden. Hoe komt dat? Kies de goede zinnen. a In Ztid-Zweden duurt het groeiseizoen Ianger. tr De grond inZtid-Zweden is hebl vruchtbaar. c In Ztid-Zweden zijn de winters niet zo koud.

Houtindustrie Meer dan de helft van al het hout wordt gebruikt om papier van te maken."Alieen het beste hout wordt in houtfabrieken verzaagd tot timmerhout. Daar worden grote zaagmachines voor gebruikt, Deze machines worden met een computer bediend. Nadat'de planken

ofb. 9

16

Fjorden en bossen

Bedenk nog vijf andere producten die van hout worden gemaakt.

in grote droogkamers zijn gedroogd, worden ze verpakt. Het meeste hout wordt verkocht aan andere landen in Europa. Ook aan Nederland. Grote vrachtschepen brengen de pakken hout naar bijvoorbeeld de haven van

Amsterdam, in de Zaanstreek wordt het hout in allerlei fabrieken verwerkt tot honderden verschillende producten. Bijvoorbeeld kozijnen, deuren, meubels, parket en potloden.

Drijfijs en ijsvrije havens Langs de Noorse kust stroomt de Warme Golfstroom. Deze zeestroom brengt warm zeewater uit de zeeén bij Mexico naar de kust

van Noorwegen. Zelfs in heel koude winters wordt het zeewater er niet kouder dan +5 graden. Daarom hebben de Nooràe havens geen Iast van ijs. De Warme Golfstroom komt niet in de Botnische GoIf, tussen Zweden en Finland, De bovenste laag van het zottle zeewater koelt hier in de winter erg af. Het zeewater bevriest er bij -2 graden. Schepen hebben veel last van het drijfijs. Grote ijsbrekers zorgen ervoor dat de vaarroutes naar belangrijke Zweedse en Finse havens open blijven. Wanneer bevriest zeewater? a Bij +5 graden. b AIs het kouder is dan -2 graden. Wat is de Warme Golfstroom? a De zeestroom in de Botnische GoIf. b De zeestroom van Mexico naar

øfu, l@ In de houtfabrÍek worden computers gebruÍkt

Noorwegen. De zeestroom van Afrika naar Noorwegen. Waarom hebben de Noorse havens in de winter geen last van drijfijs, en die van Finland wel? Gebruik je atlas. Door welke wateren vaart een vrachtschip met hout van Sundsvall naar Amsterdam? Die vracht planken uit Sundsvall moet in januari worden afgeleverd in Nederland. Moet er dan een ijsbreker meevaren? Gebruik de kaart 'Zeestromen' in je atlas. Zoek de volgende havensteden op: Amsterdam - New York - $antiago - Rio de Janeiro - Tokyo.- Kaapstad. Stroomt er een warme of een koude golfstroom langs de kust? Maak opdracht 3 in je werkboek.

c

øûb" I

I

DeEc meubels zíin gemookt von Scondinovisch

hout

Naor welk soort fabriek gaan de meeste boomstammen? Kies uit: houtfabriek papierfub¡iek - meuþelfabriek. Zet de volgende woorden in de goede volgorcle: planken verpakken - boomstammen onu{ngen - planken zagen - planken 'drogen - boomstammen vervoeren. Waarvoor dient de computer van afb. 10? Kijk goed naar afb. 11. Ñoem vier producten die v¿in hout zijn gemaakt.

(Ð

Fjorden en bossen

Bosbouw in lndonesië In Indonesië is het altijd warm. Bn in sommige gebieden regent het veel. In juli en augustus valt er in ]akarta meer regen dan in Nederland in een heel jaar. Omdat het er nooit vriest, blijven de bomen het hele jaar groen. Op afb. 12 zie je een tekening van een bos in Indonesit!. We noemen zo'n bos een oerwoud of een tropisch bos. Er groeien wel honderd soorten bomen door elkaar. Het lijkt net of een tropisch bos uit verdiepingen bestaat. Bovenin vind je de kruinen van de bomen, met daartussen de bladeren van klimplanten. In het midden hangen varens en lianen. Op de grond groeien allerlei planten en bloemen.

Kijk naar afb. tz. Groeien er in Indonesië ook naaldbomen, net als in Scandinavië? Zet de volgende woorden en zinnen in het goede rijtje: loofbossen - naaldbossen - weinig soorten bomen - honderd soorten bomen - hele jaar warm en vochtig - koude winters en warme zomers - aangeplant bos - natuurbos. bos in Scandinavië

bos

in Indonesië

Waarom blijven de loofbomen in een tropisch bos altijd groen? Ben tropisch bos heeft drie verdiepingen: boven, midden en onder. Kijk goed naar afb. tz. Bij welke verdiepingen horen de volgende woorden: boomkruinen - varens - bamboe - klimplanten - vogels - tijgers lianen. Gebruik de kaart'Oorspronkelijke plantengroei' in je atlas. In welke drie werelddelen vind je veel tropische bossen?

fB

Fjorden en bossen

ofb.

l2 Een tropisch regenbos ìn lndonesië

Tropisch hout Indonesii,i was vroeger bijna helemaal bedekt met tropische bossen. Maar de mensen zijn er niet zuinig mee. Elke minuut verdwijnt er een stuk oerwoud zo groot als een voetbalveld. Een deel van de bomen wordt gekapt om het hout (afb. 13). Dit hout wordt verkocht aan Japan, de Verenigde Staten en Europa. Het tropisch hout wordt er gebruikt voor allerlei pro-

ducten. Bijvoorbeeld kozijnen, deuren, vloeren, bruggen en kaden. Op deze manier verdienen veel bosbouwers in Indonesië hun geld. Tegelijkertijd vernielen ze de tropische bossen. Veel dieren en planten worden door het kappen van bossen met uitsterven bedreigd. Meestal wordt het bos niet meer aangeplant. Het land wordt kaal achtergelaten of gebruikt voor akkers en weiden. We noemen dit ontbossing.

Wat is ontbossing? Kijk ook naar de afbeeldingen. Hoeveel bos verdwijnt er in één uur tijd? En in één dag? Met welke zinnen ben jij het eens? Zeg ook waarom. a Ze moeten het kappen van tropische bomen verbieden. b Er mogen alleen tropische bomen worden gekapt, als de bosbouwers daarna meteen jonge bomen aanplanten. c Laat iede¡een maar naaldhout gebruiken. Dan worden er vanzelf geen tropische bossen meer gekapt. d We moeten zuiniger met hout zijn. Dan hoeven er nergens veel bomen te worden gekapt. CFI Maak opdracht 4 in je werkboek.

Waa¡om wordt veel tropisch hout gekapt?

Kies uit: o Om akkers aan te leggen. b Om het als brandhout te gebruiken. c Om het als timmerhout te verkopen.

ofb.

l3

Elke

mînuut verdwijnt er zo'n stuk oerwoud

ofb. 14 Ontbossing Fjorden en

bossen

19

ofb.

1

@

'Avondrood heeft zonneschijn aan boord,'

Het weer in Nederland is heel veranderlijk. Daarom wordt er veel over gepraat. Hoe warm is het? Valt er neerslag? Hoe hard waait het? Is er bewolking of schijnt de zon? Als je deze vier vragen hebt beantwoord, weet je wat voor weer het vandaag is.

Kijk naar buiten. Welk weer is het vandaag?

Welk weer zie je op afb. t? lþ Voor wie is het weer belangrijk? Kies uit: boer - dokter - stratenmaker - leraar - ijsverkoper - badmeester - volleyballer - voetballer. l@ fies drie van de volgende woorden. Zoek op wat ze betekenen: regenboog IJsheiligen - weersatelliet - almanak hondsdagen, 'Morgenrood brengt water in de sloot.'

20

Weer en klimaat

Wat betekenen deze weerspreuken? Zoek in een spreekwoordenboek drie andere weerspreuken op,

Het weerbericht Het KNMI (Koninklijk Nederlands. Meteorologisch Instituut) in De Bilt krijgt de hele dag gegevens over het weer op verschillende plaatsen in Nederland en Europa. Van al die gegevens maakt het KNMI een weerbericht. Elk uur hoor je zo'n weerbericht op de radio. Op de televisie k,un je zo'n weerbericht ook zien.

Schrijf de goede zin over: a Het KNMI maakt een weerbericht van het weer in De Bilt. b Het KNMI maakt een weerbericht van het weer in heel Nederland.

Neem het schema over. Schrijf daarna deze woorden op de goede plaats in het schema: sneeuwen - koel - zonnig - windstil. Hoeveelheid zon Neerslag Temperatuur Wind

flil

Schrijf daarna ook de volgende woorden op de goede plaats: half bewolkt - 26 graden - dauw - noordenwind - motregen storm - vriezen - zwaar bewolkt, lyuut kun je de weersverwachting voor morgen Iezen? En waar kun je die horen? En waar zien? Knip het weerbericht voor vandaag uit de krant, Heeft het KNMI een goede weersverwachting gemaakt?

Het klimaat Het ene jaar hebben we met Kerstmis sneeuw. Het andere jaar regent het die dag. Welk weer is normaal met Kerst? le kunt dat ontdekken door dertig jaar lang het weer te bekijken op 25 december, ]e ziet dan dat er maar vier keer sneeuw lag op die dag. En de temperatuut was gemiddeld 5 graden. Het KNMI houdt sinds 1854 bij hoe het weer is op elk uur van de dag. Daarom weten we nu wat het 'normale' of gemiddelde weer is. We noemen'dat het klimaat, Wij weten nu dat het klimaat van Nederland weinig warme en droge zomers heeft. En jij maakt in je leven misschien maar. tien keer een koude winter mee.

Welke twee zinnen horen bij 'klimaat'? û Hhlf beþolkt, harde noordenwind, .'b De winters zijn in Lapland meestal erg koud. (\.

,ì

,

c Een temperatuur van L4 graden

is normaal voor oktober. d Zonnige perioden, hier en daar een bui. fEl VYsl¡. zin is goed? a Vroeger waren de zomers warmer en de winters kouder. b De meeste zomers in Nederland ztjn koel en regenachtig. c Op 1. januari ligt er meestal sneeuw in Nederland. Was de vorige winter koud? En was de afgelopen zomer warm? (þ Maak opdracht 1 in je werkboek.

Als je in de zomer je hand in het water van het zwembad steekt, voelt dat koud aan. Maar de tegeis waar je met je blote voeten op loopt, zijn in de zon heel warm, Bij koud weer is het net andersom: de tegels zijn koud en het water voelt warm aan. Zo is het eigenlijk ook met het land en de zee. In de zomer is het Iand warmer dan de zee, In de winter is het Iand kouder dan de zee. In West-Europa waait meestal een westenwind. Door deze zeewind zijn de zomers er meestal koel. En de winters niet erg koud. Daarom zeggerr we dat landen als Nederland en Engeland een zeeklimaat hebben.

(Ð

Welke landen hebben een zeeklimaat? Kies uit: België - Zwitserland - Engeland Frankrijk - Rusland - Ierland. Welke windrichting komt in West-Europa het meest voor? Kijk naar afb. 3. Welke zin is goed? a In de zomer is het in Enschede warmer dan in Amsterdam. b In de winter is het in Amsterdam kouder dan in Enschede, Kijk naar afb. e. In het oosten van Duitsland is het in de winter kouder dan in het westen. Hoe komt dat?

Weer en

klimaat

21

.a¡

Landklimaat en taiga Er zijn ook landen die niet dicht bij zee liggen. Bijvoorbeeld Rusland, Tsjechië en Hongarije, Die landen hebben een landklimaat. In de zomer kan het erg warm worden, omdat de koele zeewind er niet komt. Maar in de winter is het juist heel koud, omdat de zachte zeewind ontbreekt. In Moskou kan het wel 40 graden vriezen. In gebieden met een Iandklimaat groeien vooral naaldbomen. Die naaldbossen heten in het Russisch ook wel de taiga.

ofb.

2

Kijk naar afb. z. Welke bomen groeien in de taiga? Kies uit: beuk - den - spar - eik, Welke landen hebben een landklimaat? Kies uit: Polen - België - Hongarije Rusland - Tsjechië - Finland - Ierland. De toigo Ín Finlond

afb. 3

A¿

Weer en klimaat

h

gebieden met een landklimaat zijn de muren van de huizen vaak heel dik en de ramen heel klein. Waarom is dat? €Ð Kijk naar afb. 3. Hoe groot is het temperatuurverschil tussen Amsterdam en Berlijn in de zomer? En in de winter? Pelsdieren als wolven en hermelijnen hebben een zomervacht en een wintervacht. Waarom is dat in een landklimaat belangrijk?

€Ð

20

10

o

o

5

o

ô o

JF

MJJAS

ND

I 1-

NeerslaO ¡n centimeters

TemÞeratuur in graden celsius

10

afb.5 Poolklimoot

Poolklimaat en toendra

In de buurt van de noordpool komt de zon in de winter helemaal niet op. Het is er dag en nacht donker. Het wordt daar verschrikkelijk koud, Er zijn temperaturen gemeten van -60 graden. 's Zomers blijft de zon dag en nacht schijnen. Dan kan het wel +30 graden worden. Maar de zomer duurt zo kort, dat alleen het bovenlaagje van de grond ontdooit, De ondergrond blijft eeuwig bevroren. Je kunt daar dan ook geen waterleiding in de grond leggen. En het begraven van doden is ook niet mogelijk. Bomen kunnen er niet groeien, want die kunnen niet wortelen. Er groeien alleen maar rnossen en struikjes . Deze koude en kale gebieden heten de toendra.

Kijk naar afb. +. Welke woorden horen bij toendra?

Kies uit: mos - bomen - rendieren - aardappelen - struiken. Waarom groeien er op de toendra geen bomen? €Ð Kijk naar de rode lijn op afb. 5. Hoeveel maanden per jaar kan er sneeuw liggen in een gebied met een poolklimaat? @) Waarom zie je op de toendra geen begraafplaatsen? In welke maand is de foto van afb, 4 gemaakt? In januari, juli of november? Gebruik je atlas, In welke landen komt het poolklimaat voor? Kies uit: Ierland- Groenland - Polen Canada - Schotland. (þ Maak opdracht 2 in je werkboek.

/Illiddellandse-Zeeklimaat en bomen

ofb.

4

In de landen rond de Middellandse Zee zijn de zomers zonnig, warm en droog. Het regent er soms maandenlang niet, Midden op de dag is het te warm om naar school te gaan of te werken. De mensen houden dan een siêsta. Dat is een middagslaapje. De winkels zijn tussen twaalf en vier uur 's middags gesloten. In de winter regent het vaak in Zuid-Europa. En soms valt er zelfs sneeuw. In dit Middellandse-Zeeklimaat groeien veel bomen en struiken met lange wortels. De toendro

Weer en

klimaat

23

----\

In het noorden van Afrika ligt de grootste woestijn van de wereld, {e Sahara. Daar is het soms 60 graden in de schaduw, Toch komen er stortregens voor, Dan verandert een droge rivierbedding in een kolkende watermassa, Een kale zandvlakte kan door een regenbui in een paar dagen tijd veranderen in een kleurige bloemenzee. Maar na een tijdje is alles weer verdord.

ofb.6

Hiermee kunnen ze in de droge zomers het grondwater bereiken dat diep in de grond zit. Aan deze bomen groeien vruchten zoals sinaasappels, druiven, olijven en perziken. Gebruik de kaart op blz. 121, Schrijf de namen op van zes landen met een Middellands e-Zeeklimaat. Welke vrucht zie je op afb. 0? Waarom houden de Spanjaarden's middags een siësta?

Waarom gaan kinderen in Spanje of Turkije in de zomer laat naar bed?

Op veel campings in Zuid-Europa moet je je tent op de kale grond neerzetten, Er is geen gras. Hoe komt dat? Hoe zullen sportvelden en weilanden in Nederland eruit zien als het maandenlang warm en droog is? Wat doet men om dat te voorkomen?

Woestijnklimaat en woestijn Stel je voor dat je thuis wekenlang geen water geeft aan de kamerplanten, Bijna aIIe planten zouden verdrogen, behalve de cactussen. Er zijn gebieden op aarde, waar het maar één maand per jaar regent. Alleen cactussen kunnen daar nog groeien. Maar er bestaan ook woestijnen die zo droog zijn, dat er helemaal niets meer kan groeien, Weer en klimaat

ofb. 7

Schrijf de twee goede zinnen over: c In een woestijn regent het nooit. b In veel woestijnen groeien cactuËsen. c Door een woestijn lopen rivieren die meestal droog staan. d De Sahara ligt in het zuiden van Afrika. Heb jij thuis ook wqestijnplanten zoals op aft. z? Waarom kunnen cactussen wel overleven in woestijngebieden? Schrijf de namen van deze woestijnen onder elkaar. Zet erachter in welk werelddeel ze liggen: Sahara - Gobi -,\tacama Grote Victoriawoestijn.

a

Zoekin het woordenboek de betekenis op van deze woorden: oase - wadi - karavaan - nomaden - fata morgana. Kijk goed in je atlas. In Egypte wonen 50 miljoen mensen in de woestijn, Waarom kunnen ze daar toch leven?

D

o

Tropisch klimaat De evenaat is een

o o e

.t0

10

I a,-,

JFMAMJJASOND

lijn die de aarde in twee

helften verdeelt: het noorden en het zuiden. Kijk maar naar het kaartje op afb. 9. In de buurt van de evenaar is het klimaat tropisch. Daar is geen herfst, winter, lente en zomer. Er valt heel veel regen, En het wordt overdag altijd wel 3o graden.

ofb.

8 Tropisch

NeerslaO in centimeters

Temperatuur in graden celsius

klimoat

a In de tropen is het in december even warm als in juli. b In de tropen is er ook een droge tijd,

c Zuid-Europa heeft een tropisch klimaat.

(þ

Kijk naar afb. g. In welke werelddelen vind je een tropisch klimaat? Gebruik afb, B en 9. Welke drie zinnen zijn goed?

@

d De evenaar loopt door,\frika. Welke cijfer van het kaartje (afb. 9) hoort bij afb, 1o? En bij afb. z? En bij afb. o? Kijk naar afb. a. In welke twee maanden valt de meeste neerslag? En in welke twee maanden de minste? Maak opdracht 3 in je werkboek. Tropisch klimaât

t:"

?-a Woeslijnklimaal

T:

[¡iddellândse Zeeklimaat

I Zeeklimaat

I

Landklimaat

ta

a

t ofb.9 Klimoten von noordpool

tot zuídpool

Weer en

klimaat

25

Leven in de tropen Het weer in de tropen Een tropisch weerbericht: 'In de ochtend

onbewolkt. Later toenemende bewolking, gevolgd door een bui. Temperaturen van 24 graden in de nacht tot 32 graden in de middug.' In de tropen wordt het elke dag wel 30 graden. In de middag valt er vaak een hevige regenbui. Het hele jaar door wordt het 's morgens om zes uur licht en 's avonds om zes uur weer donker. De mensen praten er niet over het weer. Ze weten dat het weer bijna altijd hetzelfde is. Schrijf de twee goede zinnen over: a In de tropen regent het bijna elke dag. b In de tropen kent men geen lente, zomer, herfst en winter. c In de tropen is het 's nachts net zo warm als overdag.

Kijk naar afb tO. Groeien er in de tropen naaldbomen of loofbomen? Gll Hoe laat wordt het in Nederland in de winter donker? Bn in de zomer? En hoe is dat in de tropen? (þ Gebruik het kaartje van afb. I en je atlas. Welke landen hebben een tropisch klimaat? Kies uit: Indonesië - China - Kongo Egypte - Brazilië - Canada. Waarom blijven de tropische bossen altijd groen?

ofb.

l0

Tropisch oerwoud

ofb.

ll

Producten uÍt de tropen

Boeren in de tropen

In Nederland zaaien en poten de boeren hun gewassen in het voorjaar. In de tropen kunnen de boeren het hele jaar door gewassen verbouwen. Soms kunnen ze wel drie keer per jaar een rijstoogst binnenhalen. Rijst is één van de belangrijkste voedselgewassen in tropische landen. In tropisch Azië eten de mensen drie keer per dag rijst.

26

Weer en klimaat

in de tropen telen producten die veel war'mte nodig hebben. Bijvoorbeeld koffie, katoen, aardnoten, bananen, cacao, kokosnoten en rubber. Veel van die producten worden uitgevoerd naar landen in Europa. Daar staan de fabrieken die chocola maken van cacaobonen. En pindakaas van aardnoten. De boeren

In welke maanden zaaien en poten de boeren in Nederland? En in de tropen? Welke producten komen uit de tropen? Kies uit: cacao - appels - kokosnoten - koffie - rubber - rijst - katoen - druiven. GEI Hoe lang duurt het groeiseizoen in Nederland? En hoe lang in de tropen? €Ð Kijk naar afb. 11,. Welke producten worden van tropische gewassen gemaakt? Tropisch bomen hebben geen jaarringen. Europese bomen wel. Hoe kan dat?

(þ

Zouden de kinderen van de Pygmeeën de televisie missen? Of de aardrijkskundeles? Kifk goed naar afb. 13. Welke wapens heeft deze jager?

Var welke bouv¡materialen zijn de huizen van afb. 12 gemaakt? Pygmeeën zijn arm. Zij hebben geen scholen, ziekenhuizen en auto's. Daarom moeten wij hen helpen, zodat ze het beter krijgen. Ben je het daarmee eens? Gßl Maak opdracht a in je werkboek.

Pygmeeên, een volk in de tropen

In de oerwouden van Kongo wonen Pygmeetln. Deze mensen worden niet langer dan 1 meter en 50 centimeter. De mannen jagen op antilopen en andere kleine dieren. Af en toe wordt er ook een olifant gevangen en geslacht, De vrouwen en de meisjes zoeken overdag naar eetbare bessen, knollen, noten en paddestoelen. Na een tijdje is er in de buurt geen eten meer te vinden. Het hele dorp '"'srhuist dan naar een andere plck iu het oerr¡rc¡ud. De kinderen van de Pygmecijn'"Ectcn veel meer vañ de natuur dan jij. Ze kennen honderden plantensoorten en ze kunnen de geluiden van tientallen dieren onderscheiden. Ze leren manden vlechten, met pijl en boog schieten, koken, boomklimmen en nog meer.

ofb.

l2 Pygmeeëndorp in hetoerwoud

von Kongo

Waar leven de Pygmeeën van?

Kies uit: akkerbouw - verzamelen - tuinbouw - veeteelt - jagen - bosbouw. Kijk ook naar afb. '12 en 13. Welk werk doen de mannen en wat doen de vrouwen? Is het werk eerlijk verdeeld?

ofb. l3

.

Weer en

klimaat

27

ofb. 1 ln België spreken ze geen Belgisch, maar Nederlands, Frans of Duíts

In Nederland praat je Nederlands, in Duitsland Duits en in Frankrijk Frans. Maar in België praten ze geerr Belgisch, want die taal bestaat niet. In het noorden en westen van België praten ze Nederlands, in het zuiden Frans en langs de grens met Duitsland Duits. Midden door het land loopt een bijzondere grens: de taalgrens. Deze grens verdeelt België in twee grote gebieden: Vlaanderen in het noorden en westen, en Wallonië in het zuiden en oosten. De stad Brussel ligt als een eiland in Vlaanderen. De hoofdstad van Belgiei is tweetalig, Alle namen van plaatsen en straten worden er in het Nederlands én in het Frans aangegeven.

€

Kijk naar afb. t. Hoe heet de stad Brussel in het F'rans? Gebruik je atlas. Noem drie steden in Vlaanderen. En drie in Walloniri. De taalgrens loopt van Kortrijk naar Luik Welke taal spreken de inwoners van de volgende plaatsen: Luik - Gent - Eupen Brussel - Namen - Brugge?

28

Taal en grenzen

@

'

Is de grens tussen Nederland en België ook een taalgrens? En de grens tussen België en Frankrijk? Zegvan de volgende mensen of het Vlamingen of Walen zijn: Wilfried van Damme uit Brugge, Marie Aubert uit Namur, Erik van Beveren uit Antwerpen, Patrick Walcourt uit Charleroi, Jacqueline Esneux uit Liège en Carla Diest uit Gent. Veel plaatsen in Belgirj hebben twee namen. Zoek de Nederlandse naam bij de volgende plaatsen: Gandt - Liège - Namur Mons,

rl-,.it.i;l

ti

l

België en Nederland zijn een tijdlang samen één land geweest. Maar in 1830 werd België zelfstandig. Vanaf die tijd was het Frans de belangrijkste taal in België. Kinderen uit Antwerpen moesten op school Frans spreken. De mensen in Vlaanderen waren het daar niet mee eens. Zij vonden dat hun eigen taal, het Nederlands, net zo belangrijk was als het Frans, Meer dan 150 jaar hebben de Vlamingen en Walen ruzie gemaakt over de taal.

In 1989 kwam er een oplossing voor de problemen. Het Nederlandse, het Franse en het Duitse taalgebied kregen ieder een eigen regering. En er kwam ook nog een regering voor het hele land, Dat is de nationale regering.

ofb.

In Brussel wonen bijna één miljoen mensen, De mensen praten er Nederlands en Frans. Maar op straat hoor je ook regelmatig Duits, Engels, Deens, Italiaans of Spaans. Brussel is niet alleen de hoofdstad van Belgiti, maar de stad wil ook de hoofdstad van Europa zijn. In de stad staan honderden kantoren waar mensen werken uit veel Europese landen (afb. 3), Als mensen van regeringen uit verschillende Ianden samen moeten vergaderen, doen ze dat vaak in Brussel. Ze vinden dat de stad mooi centraal ligt in West-Europa, Brussel is goed te bereiken per auto, trein en vliegtuig, De stad is een knooppunt van verkeerswegen. Langs die wegen staan veel gebouwen om te vergaderen en om er tentoonstellingen te houden.

2 ln de Voerstreek Ís nog steeds ruzie over de toal

Welke twee talen hoor je het meest in Brussel? Gebruik je atlas, Hoeveel spoorlijnen komen er in Brussel bij elkaar? En hoeveel autosnelwegen? Gebruik je atlas. Vind jij dat Brussel centraal ligt in West-Europa? Kijk naar afb. g. Waarvoor wordt dit gebouw gebruikt? Kies uit: o Voor beurzen en tentoonstellingen. b Voor vergaderingen. c AIs hotel. Waarom is Brussel een 'internationale'

Waarom maakten de Vlamingen en de Walen ruzie met elkaar? Hoe heeft men deze ruzie opgelost? Kies

uit: o Wallonië werd veroverd door Vlaanderen.

b Ieder taalgebied

kreeg een eigen rege-

ring.

c Walloniij sloot zich aan bij Frankrijk en Vlaanderen bij Nederland, Welke talen worden er in Nederland gesproken? Met welke zin ben jij het eens? Kies uit: a Frans is beiangrijker dan Nederlands. b Nederlands is belangrijker dan Frans. c Elke taal is even belangrijk. Kijk naar afb. z. Welke taal wordt hier gebruikt? Welke regering beslist over het Belgische

stad?

(þ Maak opdracht 1 in je werkboek,

Ieger?

Kies uit: Vlaamse regering - Waalse regering - nationale regering. afb.

3 Een gebouw von de Europese Unie Taal en

grenzen

D

Vlaanderen: van vlas tot linnen Het landschap in Vlaanderen is vlak en lijkt veel op het landschap in Zeeland. Er wonen veel akkerbouwers, In Vlaanderen komt een bijzondere vorm van akkerbouw voor: de verbouw van vlas (afb, +). Van de taaie vlasstengels kan garen worden gemaakt. Na de oogst krijgt het vlas verschillende bewerkingen. Bijvoorbeeld: weken, kneuzen (kapot slaan) en spinnen. Daarna worden er linnen stoffen van geweven. Het bewerken van vlas en het weven van linnen wordt gedaan door vakmensen. De stoffen worden verkocht in markthallen in Kortrijk, Ieper en Gent (afb. 5). Van linnen worden nu vooral luxe producten gemaakt, zoals dure kleding. Of kostbaar tafelIinnen met mooie figuren erin geweven.

Welk akkerbouwgewas zie je op afb. +? Noem nog drie andere gewassen die bij akkerbouw horen. Welke producten worden van vlas gemaakt?

Waarvoor dient het gebouw op afb. s?

ofb.

5

De morkthol in Kortrijk

Er wordt veel vlas verbouwd in het gebied langs de rivier de Leie. Zoek de Leie bp. Bij welke stad mondt dit riviertje uit in de Schelde?

Repelen - roten - braken - zwingelen hekelen - spinnen. Dat zijn een aantal bewerkingen van vlas. Zoek op wat deze woorden betekenen. Van welk akkerbouwgewas kun je ook stoffen maken? Kies uit: graan - katoen - suikerriet - wol. De zeehaven Antwerpen

ofb. ga,

4

Vlosverbouw longs de Leìe Taal en grenzen

Antwerpen is in grootte de tweede zeehaven van Europa, na Rotterdam. Langs de rivier de Schelde liggen enorme dokhavens. Dit zijn havens die met een schutsluis zijn afgesloten. Kijk maar naar afb. 6. Het water in de Schelde staat bij eb wel 4 meter lager dan bij vloed. In de dokhavens hebben de schepen gee¡r last van het verschil tussen eb en vloed. Grote zeeschepen varen alleen bij vloed naar Antwerpen, Voor de allergrootste schepen is de Schelde te ondiep, Die varen naar de haven van Rotterdam. Antwerpen is vooral een haven voor stukgoederen. Steeds meer stukgoederen worden in containers vervoerd. Met binnenschepen worden ze verder. vervoerd.

tl

ofb.

6

De dokhovens von Antwerpen liggen longs de Schelde

Kijk goed naar afb. 6. Is het hoog of laag water in de Schelde? Hoeveel schepen liggen in de schutsluis? En hoeveel in de dokhaven? Waarom heeft men in Antwerpen dokhavens aangelegd? Qþ Wat wordt er het meest vervoerd naar de haven van Antwerpen: stukgoederen of massagoederen?

deze goederen in het goede rijtje: aardolie - auto's - televisies - steenkool ijzererts - kisten met thee - dozen met appels.

@ Schrijf

stukgoederen

De dalen van de Maas en de Sambre vormen een van de oudste mijnbouwgebieden van Europa, Diep in de grond zitten dikke lagen steenkool. In de negentiende eeuw werden

hier tientallen steenkoolmijnen aangelegd. Ook kwam er veel ijzer- en staalindustrie. Want deze fabrieken hebben veel steenkool nodig om ijzer te kunnen smelten. Na 1960 raakten de dikkere steenkoollagen op. Men moest steeds dieper de grond in voor de steenkool. Het werd veel te duur om deze steenkool te delven. De ene na de andere

massagoederen

Met welk soort schip worden stukgoederen steeds meer vervoerd? Kies uit: mammoettanker - containerschip - kangoeroeschip. Gebruik je atlas, Een binnenschip vaart van Antwerpen naar Dordrecht. Door welke wateren vaart dit schip? €l) Maak opdracht 2 in je werkboek.

ofb.

7 lzer- en stoolíndustrie in Walloníë Taal en

grenzen

31

steenkoolmijn werd gesloten. Ook veel staalfabrieken gingen dicht. België ging steenkool en ijzererts invoeren. Daarom werden er nieuwe fabrieken gebouwd dicht bij zee. Bij de zeehaven van Gent staat nu de grootste ijzer- en staalfabriek van België. Welke grondstof werd in Wallonië diep uit de grond gehaald? Kies uit: ijzererts - aardolie - steenkool aardgas - grind. Gebruik de kaart van België. Welke grote industrie-stad ligt aan de Maas? En aan de Sambre?

(þ

In Nederland en België werden na 1960 alle steenkoolmijnen gesloten. Hoe kwam dat? Kies de goede zinnen: o Aardolie en aardgas waren veel goedkoper dan steenkool. b Buitenlandse steenkool was veel goedkoper. Men hoefde het daar niet diep uit de grond te halen. c Alle steenkool was opgeraakt. Waarom stonden ijzer- en staalfabrieken vaak in de buurt van steenkoolmijnen? Waarom werden er in Gent ijzer- en staalfabrieken gebouwd?

De Ardennen liggen in het zuidoosten van België. In de Ardennen vind je vlakke gebieden, maar ook diepe dalen met snelstromende rivieren, Op de hellingen groeien dichte naald- en loofbossen (afb. B). In dit gebied wonen maar weinig mensen, De Ardennen is een dun bevolkt gebied. Er zijn geen grote steden, en maar weinig fabrieken. Toch is het in de Ardennen's zomers heel druk. Er komen

veel toeristen om te genieten van het mooie landschap, de oude stadjes en de kastelen. Ook in de winter kan het druk zijn in de Ardennen. Je kunt er op een groot aantal plaatsen aan wintersport doen.

32

l-aal en grenzen

ofb.8

De Ardennen

Wat betekent dun bevolkt? Kies uit: a Er wonen veel mensen. b Er wonen weinig mensen. Welke plaatsen liggen in de Ardennen?

Kies uit: Arlon - Dinant - Namur Bastogne - Han sur Lesse - Luik. Wat zie je op afb. 8 van het landschap in de Ardennen? Kies uit: a Besneeuwde bergen en een kronkelende rivier. b Steile hellingen met bossen en een

rivierdal.

c Akkers en heidevelden langs

een kanaal. Waarom trekken de Ardennen in de zomer veel toerist"í? nn waarom in de winter? Gebruik je atlas, Hoe hoog zijn de bergen in de Ardennen? Kies uit: hoger dan 500 meter - hoger dan 1000 meter - hoger dan 2500 meter. Kijk ook naar afb, 8. Welke sporten kun je goed in de Ardennen doen?

De bergen in de Ardennen bestaan uit kalksteen. Dat lost op door regenwater, Je kunt het vergelijken met een suikerklontje dat oplost in de thee, maar dan veel langzamer, Hierdoor worden de grotten steeds groter. Op afb. I zie je de grotten van Han, In de tekening staan Ie' ters. Hierna kun je lezen waI ze betekenen:

A Het verdwijngat: hier verdwijnt het riviertje de Lesse onder de grond. B Stalactieten: dit zijn hangende druipstenen die veel op grote ijspegels lijken. C Stalagmieten: dit zijn staande druipstenen die veel op druipkaarsen lijken. D Ondergrondse rivier: de Lesse stroomt bijna 2 kilometer lang onder de grond door smalle spleten en donkere grotten.

E Bron: hier komt de rivier weer te voorschijn. Ze stroomt boven de grond verder.

.

Waarop lijken stalactieten? En stalagmieten? Kijk ook naar afb, to. In welk gesteente komen druipsteengrotten voor? Waarvan is een bordkrijtje gemaakt? Wat gebeurt er met zo'n krijtje als je het in water legt? Kijk goed naar de letter F in dæ tekening. Wat is hier gebeurd? Kies de goede zin: o De grot is gestut met een. stevige pilaar. b Een stalactiet en een stalagmiet zijn aan elkaar vastgegroeid en vormen nu een

afb.

l0

(þ

Waar in Nederland kun je grotten bekijken? Maak opdracht 3 in je werkboek,

ln de grotten von Hon

zt;jl.

,)

I

rr'-1

,¡

¿.,¡. ¡i

,$i.il'.

'¿lt¡

, *þ q,-j*$,.#w'ffi'j afb,

9

Een drulpsteengrot in de Ardennen met stolactíeten en stolagmíeten

Taal en

grenzen

33

Talen en dialecten De burgemeester van Heerenveen

In Nederland hebben we ook gebieden met een eigen taal. In Friesland krijgen de kinderen op school les in het Fries en in het Nederlands. De namen van de plaatsen staan meestal in beide talen op de borden (afb. f r). Veel Friezen voelen zich meer Fries dan Nederlander. Maar ze willen liever dat een Limburger of een Hollander wereldkampioen schaatsen wordt, dan een Noor of een Zweed. Ook Turkse en Marokkaanse kinderen krijgen op school vaak les in twee talen: Turks of Arabisch en Nederlands.

wil

een

brief schrijven aan alle inwoners. In welke taal moet hij die brief schrijven? o In het Fries: als je in Friesland woont, moet je Fries kunnen lezen. b In het Nederlands: iedereen in Nederland moet Nederlands kunnen lezen.

c In drie

talen: het Fries, het Nederlands

en het Turks.

Een Groninger kan een Limburger moeilijk

verstaan. Twentenaren vinden dat Âmsterdammers maar raar praten. Elke streek heeft zijn eigen taal. Door die streektaal spreekt iedereen het Nederlands anders uit. We zeggen dan dat iemand een accent heeft. In Oost-Nederland wordt dezelfde streektaal gesproken als in een deel van Duitsland. Deze streektaal heet Nedersaksisch. Nederlanders en Duitsers in de grensstreek kunnen gemakkelijk met elkaar praten in het Nedersaksisch.

t-

ofb.

1l

Twee nomen, één

Kijk naar afb.

tt.

ploots

Hoe heet Sneek in het

Fries?

Is een Hollander hetzelfde als een Nederlander? Hoeveel talen ieren kinderen uit groep 7 en B in Heerenveen? Waarom krijgen Turkse en Marokkaanse kinderen ook les in hun eigen taal? In Heerenveen wonen vooral Friezen. Maar ook Hollanders en Turken.

U

Taal en grenzen

Hoe heet de streektaal in het oosten van Nederland en het westen van Duitsland? Welke taal zullen veel Twentenaren spreken als ze boodschappen doen in Duitsland? Kies uit: Nederlands - Duits Nedersaksisch - Engels. Is Limburgs hetzelfde als Nederlands? En is Hollands hetzelfde als Nederlands? Heeft de streek waar jij woont ook een streektaal? Wanneer praat je in jouw streektaal en wanneer in het Nederlands? Wie spreekt volgens jou goed Nederlands? Kies uit: een Rotterdammer - een Fries een Limburger - een Amsterdammer - een Twentenaar.

De Suid-Afrikaans taal De taal verschilt in Nederland van streek tot streek. In Vlaanderen spreken ze ook een soort Nederlands: het Vlaams. Het Nederlands is zelfs verspreid naar andere werelddelen. Nederland heeft vroeger veel landen veroverd,

zoals Suriname, Indonesitj, Mauritius en Zuid-Afrika. Later werd Zuid-Afrika een Engelse kolonie. In Zuid-Afrika spreken ze nog steeds Engels en Afrikaans. Het Afrikaans Iijkt veel op het Nederlands. Met een beetje moeite kun je het Afrikaans begrijpen. Op afb. 12 zie je kinderen achter de computer, Via e-mail versturen ze verhaaltjes naar een school in Zuid-Afrika. Samen met die kinderen maken ze eerr schoolkrant in het Afrikaans en het Nederlands.

ofb.

l2

(þ

Noem twee landen waar een soort Nederlands wordt gesproken. Van welke taal komt het Afrikaans? Hoe komt het dat ze íllZujd-Afrika een soort Nederlands spreken? Vertaal de Afrikaanse tekst van afb, 12 in goed Nederlands. Zijn er bij jou op school ook zulke regels? In welke werelddeel ligt Suriname? En Indonesië? En Zuid-Âfrika? Heb jij wel eens een bericht verstuurd via e-mail? Aan wie? Maak opdracht 4 in je werkboek.

Vía e-moíl kun ie een schoolkront moken met kinderen ín een onder werelddeel

Taal en

grenzen 35

afb. I

Frans eten

fean-Paul komt thuis van school. 'Wat heb jij vandaag gegeten?' vraagt zi)n ztsle Chantal. 'Berst een slaatje van groene boontjes, Daarna vis in botersaus met rijst, Daarna een stukje e geitenkaas. En als toetje kon je kiezen :tussen gebak en ijs,' antwoordt Jean-Paul. Hij is niet uit eten geweest, maar hij heeft op school gegeten, Zoals iedere dag, Net zoals de meeste kinderen in Parijs en in veel andere steden. De ouders van lean-Paul en Chantal werken beiden in de stad. Zij eten 's middags in een ,restaurant. 's Avonds eten ze thuis. Wéér een

warme maaltijd. En altijd met vers stokbrood.

36

Platteland en stad

Kijk ook naar afb. 1. Wat hoort altijd bij een Franse maaltijd?

er bijna

Jean-Paul heeft eerst een voorgerecht gegeten, en toen een hoofdgerecht. Wat eet jij wel eens als voorgerecht? En als hoofdgerecht? (@ Zet de volgende Franse woorden onder elkaar. ZeI dal: het Nederlandse woord er achter: France - diner - frites - jus d'orange - marmelade - sauce - cadeau.

!)

Welk gebouw van afb. 1 ken je? Kijk naar aft. Z. ZeI de volgende woorden onder elkaar. Zet daarna het Franse woord er achter: bed - kop - mosterd - oesters varken - witlof.

Van welke graansoort wordt stokbrood r2r¿ d¿ aral,¡n d¿ lnt¡ nlnd,c vøn tyr,øwarþ¿nhl

¿w

¡alad¿ à ln wørard¿

wr

ay" wld¿ t'¡nr¿rd¿aøt

Huîtretgraruzít ¡w Ltt'd¿ oltiow sa*e n^ ol^anygnt ;¿jrati.wardz øf¿ry vl aw te{e vaw wi¡l¡f 64¡ alnawyljraø^t

ofb.2

Akkerbouw in Noord-Frankrijk Stokbrood is heel belangrijk voor de Fransen. Het meel voor dat brood wordt gemaakt van tarwe. De meeste tarwe wordt verbouwd in Noord-Frankrijk. Daar vind je akkerbouw. Er zijn heel grote, golvende graanvelden. Het Iandschap is er heuvelachtig, zoals in Limburg, De bedrijven zíjn groot. Vaak wel tien keer zo groot als een akkerbouwbedrijf in Nederland. Op zo'n groot bedrijf werken maar weinig mensen, Machines doen het werk. Het weer is er in de zomer droger en warmer dan in Nederland.

gemaakt?

Welke akkerbouwbedrijven zijn het grootst, die in Noord-Frankrijk of die in Nederland? Waarom werken er maar weinig mensen in de akkerbouw van Noord-Franhijk? Kijk naar afb. g. Welke maand is het daar? Kies uit: februari - mei - juli - oktober. Je vindt hier dezelfde grondsoort als in Zuid-Limburg. Welke grondsoort is dat? Gebruik je atlas, Het graangebied van Noord-Frankrijk loopt in een cirkel om Parijs. Tot Normandië, Lotharingen en Bourgogne. Is dit gebied groter, kleiner of ongeveer even groot als België? In Frankrijk wordt graan bijna een.maand vroeger geoogst dan bij ons. Hoe kan dat? Gebruik je atlas. Welke drie streken van Frankrijk horen bij het graangebied? Kies uit: Artois - Bourgogne - Brie Champagne - Elzas - NormandiÈi. Waarom bakken Franse bakkers twee keer per dag brood? Een dorp in Midden-Frankrijk Vroeger waren er in de landbouw veel arbeiders nodig. Maar nu doen machines hun werk. Daarom trokken de mensen weg uit de dorpen. In de steden konden ze meestal wel werk vinden. Sarrazac is zo'n dorp. Het ligt dicht bij de rivier de Dordogne. Honderd jaar geleden woonden er meer dan 100 mensen. Nu wonen er nog 27, }Jel enige winkeltje van het dorp is gesloten en de school ook. De pastoor komt maar één keer in de zes weken. De andere zondagen gaan enkele mensen naar de kerk in andere dorpen. Veel huizen zijn vervallen, want er woont aI lang niemand meer. Maar het hotel-restaurant is er nog. Het zit zelfs de hele zomer vol gasten. En sommige

ofb. 3

huizen worden opgeknapt. Dat worden vakantiewoningen. In de zomer wonen er nu weer meer dan 100 mensen in het dorp. Platteland en stad

,

g

::.:::l

..:

t:!::

ofb.4

Sorrozoc

Waarom trokken er veel mensen weg uit de dorpen? Waar gingen ze naar toe? Kijk naar afb. +. Waar zou dat zwembad bij horen? Kies uit: bij een boerderij - bij de

(Ð

pastorie - bij het hotel. Wat zoeken toeristen in zo'n klein dorp? Maak opdracht f. in je werkboek.

@ wijnstok

is een klimplant waaraan druiEen ven groeien (afb. 5). In een wijngaard staan vaak duizenden wijnstokken, In het voorjaar bloeien ze.In de zomer komen er druiventrossen aan. De druiven hebben veel zon nodig. Daardoor komt er suiker in de druiven. Heerlijk zoet! In september en oktober worden de druiven geoogst, Na het oogsten worden ze direct uitgeperst. Het druivensap komt in grote stalen tanks. Daar begint het vanzelf te gisten: het borrelt en schuimt. Door het gisten wordt de suiker uit de druiven veranderd in alcohol. Dan is het druivensap veranderd in wijn. :gE

Platteland en stad

Noem twee dingen die je van uitgeperste druiven kunt maken. Zet de voigende woorden in de goede volgorde: gisten - wijn - bloeien - uitpersen - druivensap - trossen, Waarom mogen kinderen wel druivensap, maar geen wijn drinken? Kijk in je atlas. Ten zuiden van de lijn Nantes-Straatsburg vind je de meeste wijngaarden. We noemen die lijn de wijngrens, Waarom zou er ten noorden van die grens bijna geen wijnbouw zijn? a De mensen drinken daar niet veel wijn. b Daar wordt tarwe verbouwd; er is geen ruimte voor wijnbouw. c Daar is het niet warm en zonnig genoeg, In Nederland worden wel druiven tegen een muur verbouwd. Is dat de muur aan de noordkant of aan de zuidkant van het huis?

Tafelwijn en tafeldruiven Meer dan de heift van de Franse wijn komt uit het gebied langs de Middellandse Zee. Hier is het Middellandse-Zeeklimaat. Dat is: veel zon in de zomer en niet koud in de winter. Er zijn hier veel grote bedrijven, waar ze vooral tafelwijn maken. Dat is goedkope wijn, die elke dag bij het eten gedronken wordt.

ofb.5

In de Bourgogne

Welke drie wijngebieden van Frankrijk zijn wereldberoemd? Welke omstandigheden zijn belangrijk voor de wijnbouw? Kies uit: veel zon weinig wind - een helling op het zuiden goede grond. Waar in Frankrijk groeit veel wijn in vlakke gebieden? In het nqorden of in het zuiden?

Er komt veel meer wijn uit Bordeaux dan uit Bourgogne en Champagne samen. Toch is het Bordeauxgebied niet groter. Hoe kan

ofb. 6

De wijngaarden worden met machines bewerkt: ploegen, onkruid wieden, snoeien, bespuiten. Zelfs het plukken van de druiven gebeurt hier meestal met een machine. In Zuid-Frankrijk worden ook tafeldruiven verbouwd. Dat zijn heel andere druiven. Deze trossen grote, sappige druiven zijn om zo op te eten. Er wordt geen wijn van gemaakt.

Welk klimaat is heel geschikt voor de wijnbouw? Gebruik je atlas en lees zes van de etiketten op afb. 0. Schrijf de namen van die rivieren of gebieden onder elkaar. Zet erachter in welk deel van Frankrijk ze liggen, Kies uit: noord, oost, west of zuid. Zie je op afb. 5 wijndruiven of tafeldruiven? Kijk naar afb. f . Waarom zijn de paden hier tamelijk breed? Beroemde wijnen Bourgogne, Champagne en Bordeaux zijn de drie beroemdste wijnstreken van Frankrijk. In deze streken vind je de beste grond voor de wijnstok. Maar Champagne en Bourgogne liggen tamelijk ver in het noorden. Daar schijnt de zon minder vaak. Er is dan ook lang niet zoveel wijnbouw als in het zuiden,

Wijngaarden liggen hier alleen op hellingen die bijna de hele dag in de zon liggen,

dat?

ofb.

7

Oogsttíjd in Bourgogne

uit Normandië en Bretagne Bijna overal in Frankrijk komt veeteelt voor. Kaas

In Normandië en Bretagne het meest. Daar vind je overal groene weilanden en heel veel melkkoeien. Het lijkt daar net Friesland. Maar het is veel groter en ook heuvelachtiger (zie afb. B). De melk is voor een groot deel bestemd voor de mensen in Parijs. In deze wereldstad wonen tien miljoen mensen. Die hebben samen wel vijf miljoen liter melk per dag nodig! En kaas natuurlijk. Franse kaas is heel bekend. Iedere streek maakt zijn eigen kaassoorten. Niet alleen van koeienmelk, maar ook van schapenmelk of geitenmelk. Heb jij wel eens Camembert of Brie gegeten? Platteland en

stad

39

I

b Roquefort is een beroemde

schapenkaas Hoe heet het gebergte waar deze kaas van daan komt? Kijk naar afb. g. Noem twee verschillen tussen dit landschap en Friesland. €B Maak opdracht 2 in je werkboek.

Frankrijk vakantieland

ofb.

8

ln Normondië

Waar gaat een groot deel van de melk uit Normandië en Bretagne naar toe? Waarvan wordt in Frankrijk kaas gemaakt?

Kies uit: geitenmelk - koeienmelk paardenmelk - schapenmelk. €Ð Gebruik je atlas met het register. o Bij welke stad ligt de streek waar Brie vandaan komt?

ofb.9

40

Kanovoorders op de Dordogne Platteland en stad

Voor Nederlanders is Frankrijk het belangrijkste vakantieland. De kusten en Parijs worden het meest bezocht. Maar ook langs de rivieren de Ardèche en de Dordogne kom je op de campings veel Nederlanders tegen. Ze komen vooral voor het mooie klimaat. Ook mooie natuurreservaten in de heuvels en bergen trekken veel vakantiegangers. De toeristen doen er van alles, maar vooral fietsen, zwemmen, kanoein en zonnen. In het hoogseizoen is het op veel plaatsen heel erg druk. De meeste Fransen in deze gebieden zijn blij met die vakantiedrukte. Want door al die toeristen is er voor hen veel werk.

In welke twee steden of gebieden komen de meeste toeristen? Noem drie beroepen waarvoor veel werk is door het toerisme. Kies uit: burgemeester hoteleigenaar - kanoverhuurder - leraar metselaar - ober. In welke twee maanden is het hoogseizoen?

Op de eilanden voor de westkust van Frankrijk komen veel badgasten. Noem twee van die eilanden. Zoek de Ardèche en de Dordogne op in je atlas.

o In welk gebergte beginnen ze? b In welke grote rivieren monden

ze uit?

Aan de /lltiddellandse Zee

Toen werden er in de steden langs de kust, zoals Nice, Cannes en Monte Carlo, grote en dure hotels gebouwd, Later kwamen er ook gasten uit andere landen. Veel filmsterren gingen er wonen. Er werden villa's, appartemen-

ten en bungalows gebouwd. En er werden jachthavens aangelegd. Nu is bijna de hele kust van de Middellandse Zee één groot toeristengebied. Hoe noemen we het klimaat aan de kusten van de Middellandse Zee? Wat zul je veel aan de Côte d'Azur zierr? Kies uit:boerderijen - caravans - fabrieken - hotels - snelle motorboten - zeiljachten tenten - wolkenkrabbers - weilanden - villa's.

In welke landen liggen de volgende toeristenplaatsen? ,\ntalya - Benidorm - Faro - Sète - Sousse - Torremolinos - Venetië, Van welk mini-staatje is Monte Carlo de hoofdstad? Kijk naar afb, rO. Waaraan zie je dat dit de kust van de Middellandse Zee is? Noem twee dingen. Waar is het zeewater het warmst, bij Bordeaux of bij Nice?

@

afb. l0

Ruim honderd jaar geleden ontdekten rijke Engelsen het Middellandse-Zeeklimaat. Het vroor er bijna nooit, en er groeiden palmen, Ze noemden dit gebied de Côte d'Azur: de, azuurblauwe kust. Ze wilden hier liever wonen dan in het koude en mistige Engeland. Vooral in de winter en in het voorjaar.

Parijs trekt de meeste toeristen. Geen wonder, Q want Parijs is de mooiste, de belangrijkste en de grootste stad van Frankrijk. De stad heeft tien keer zoveel inwoners als Amsterdam! Parijs heeft brede straten (boulevards) met winkels, hotels en restaurants. Je kunt er prachtige gebouwen bekijken. En tientallen museums en tentoonstellingen. Parijs is ook de grootste industriestad van Frankrijk. En de hoofdstad. In een hoofdstad vind je de regering. Frankrijk wordt geregeerd door een president en een aantal ministers. Elke minister heeft een apart gebouw, een ministerie. Op zo'n ministerie werken duizenden ambtenaren. Die helpen de minister. Platteland en

stad

41

Aan welke gebouwen zie je dat Parijs de hoofdstad van Frankrijk is? Hoe heten mensen die voor de ministers werken? Kijk naar afb. tt, Welke foto hoort bij de Arc de Triomphe (= boog van de overwinning?) Welke bij de Eiffeltoren? Welke bij de kerk van Notre Dame (= onze vrouwe)? Welke bij het paleis van Versailles? In Parijs staan veel autofabrieken. Welke merken van Franse auto's ken je? Zoek op waarom de Eiffeltoren zo heet. Nederland heeft geen president. Wie is in Nederland het staatshoofd? G?l Maak opdracht 3 in je werkboek.

ofb. 1l

Den Haag, reter¡ngsstad

@

De regering

va¡ Frankrijk zit in de hoofdstad

Parijs. In Amsterdam, de hoofdstad van Nederland, vind je geen-regering. Onze regering zit in Den Haag. Nederland is geen republiek, zoals Frankrijk. Nederland is een koninkrijk, net als België. In Den Haag (en in Zoetermeer) staan de ministeries. Op afb. tZ zíe je zo'n ministerie. In dit gebouw werken meer dan duizend mensen.

Hier worden afspraken gemaakt met het buitenland. Wat is de hoofdstad van Nederland? En de regeringsstad? In welke twee plaatsen staan Nederlandse ministeries? a Sommige mensen vinden dat een hoofdstad eigenlijk midden in het land moet liggen. Ben je het daarmee eens? b Welke stad zou dan onze hoofdstad moeten zijn? Zoek op wat een residentie is. Zoek op in een krant welke ministeries daar genoemd worden. Schrijf er vier op.

Den Haag, een internationale stad

ofb.

A

l2

Wist je dat er in Den Haag eigenlijk kleine stukjes buitenland liggen? Dat zijn de ambassades. Je kunt ze meestal herkennen aal de vlag die er wappert. Den Haag is daarom een internationale stad. In de ambassades wonen buitenlanders die door de regering van hun land naar Nederland zijn gestuurd. Een Het mínisterie von Buitenlondse Zoken

Platteland en stad

ambassadeur helpt zijn landgenoten in Nederland als zij problemen hebben. Ben ambassadeur wil ook zorgen voor vriendschap en samenwerking tussen zijn eigen land en Nederland. Ook Nederland heeft ambassades in de hoofdsteden van de meeste landen. Er zijn bijna 200 landen in de wereld.

het noorden liggen de duinen en andere plaatsen. Alleen in het oosten is nog ruimte, Maar de regering wil niet dat 'Het Groene Hart' van de Randstad volgebouwd wordt. Alleen het dorp Zoetermeer mocht groeien. Daar kwam het ministerie van Onderwijs, Veel Hagenaars gingen in Zoetermeer wonen. Er werden duizenden woningen gebouwd voor ambtenaren en andere mensen. 's Morgens en 's avonds schieten er nu snelle treinen heen en weer tussen Den Haag en Zoetermeer. Die heten 'sprinters', omdat ze zo snel kunnen wegrijden.

Den Haag kan niet groeien aan de noord-

ofb.

l3

(þ

zijde. Welke zinnen zijn goed? a Omdat het jammer zou zijn om huizen te bouwen in de duinen. b Omdat de regering dat verboden heeft. c Omdat we de bloembollenvelden niet kunnen missen. d Omdat daar aI andere steden liggen. Waarom breidt Den Haag niet naar het zuiden uit? Hoe groot is de afstand tussen Den Haag en Zoetermeer? Kies uit: 3, 9, 15 of 30 kilometer. Er zijn plannen om een hele stadswijk in zee le bouwen. Wat vind je daarvan? Maak opdracht 4 in je werkboek.

ofb.

l4 De'sprìnter' bij het ministerie

De Fronse ombossode

Er staan buitenlandse gebouwen in Den Haag, Hoe heten die stukjes buitenland? Zoek op wat een diplomaat is. Welke zinnen zijn goed? o Een ambassadeur in Den Haag is een Nederlander. b Een ambassadeur bevordert de samenwerking tussen twee landen. c Een ambassadeur helpt zijn landgenoten in het land waar hij werkt, d Een ambassadeur wordt door zijn regering naar een ander land gestuurd.

Den Haag is vol Den Haag groeit steeds verder. De stad wil daarom nieuwe kantoren en nieuwe woningen bouwen. Maar waar? In het westen ligt de

Noordzee. In het zuiden ligt het Westland. In

von Onderwìjs

Platteland en

stad

43

De Britse Eilanden

:..

L.1

--'t

.l.l

F

ofb.

I

Het Verenigd Konínkríjk: víer gebieden, één lond

Verenigd Koni Het Verenigd Koninkrijk van Groot-Brittannitj en Noord-Ierland. Dat is de echte naam van het land dat wij meestal Engeland noemen. Het Verenigd Koninkrijk bestaat uit vier landen: Engeland, Schotland, Wales en NoordIerland. Vroeger hoorde heel Ierland bij het Verenigd Koninkrijk, Maar in 1921werd het grootste deel van Ierland zelfstandig. We gebruiken ook wel eens de naam GrootBrittanniei. Daarmee bedoelen we het eiland met Engeland, Schotland en Wales. De inwoners worden ook wel Britten genoemd,

Welke zinnen zijn goed? a Schotland is een deel van Engeland. ü, Wales is een deel van het Verenigd

Koninkrijk,

c Groot-Brittannitj

!)

bestaat

uit Engeland,

Schotland en Wales. Welke zin is goed? a In Glasgow wonen Britten. tr In Liverpool wonen Schotten c In Londen wonen Ieren. Gebruik je atlas, Welk deel van het Verenigd Koninkrijk is het grootst? Welk het kleinst? En in welk deel liggen de hoogste bergen?

Gebruik je atlas. Zet de volgende hoofdsteden bij het goede gebied: Londen - Cardiff - Belfast - Londen Dublin - Edinburgh. Wales: Schotland: Engeland: Noord-Ierland: Verenigd Koninkrijk Ierland: i

44

De Britse Eilanden

naar afb. 1, Welke vlag is van Engeland? En welke van het Verenigd Koninkrijk? Nederland heeft maar een nationaal elftal Welke nationale elftallen heeft het Verenigd Koninkrijk? VeeI Schotten worden kwaad als wij hen 'Engelsen' noemen. Waarom? Worden Friezen ook kwaad als wij hen Hollanders noemen?

G)Kijk

()

Eiland of vasteland

(þ

De zeeein tussen Groot-Brittanniê en het Europese vasteland zijn nergens dieper dan 200 meter. Dat is niet diep als je het vergelijkt met de Atlantische Oceaan. Die is op veel plaatsen meer dan 5000 meter diep. Zeeën die niet dieper zijn dan 200 meter horen bij een

Welke zin over Groot-Brittanniei is waar? o Groot-Brittannië hoort niet bij het continent Europa, omdat er zeeijn tussen liggen.

b Groot-Brittanniej hoort wel bij het continent Europa, omclat we ztrlke ondiepe zeeenbij het land rekenen, c Groot-Brittannië hoort sinds 1994 bij het continent Europa, omdat de Kanaaltunnel toen geopend werd. Hoe diep is de Noordzee bij de Doggersbank? Hoe diep Ìigt de Kanaaltunnel minstens onder de zeespieget? Kijk goed naar de betekenis van de kleuren in de atlas.

,

continent. Doordoor horen Groot-Brittanniti en Ierland bij het werelddeel of continent Europa. In 1994 werd de Kanaaltunnel tussen Frankrijk en Groot-Brittanniii geopend, GrootBrittannië en Europa zijn sinds dat jaar door een spoorlijn onder Het Kanaal met elkaar verbonden,

In de Noordzee zíl veel vis. En in de zeebodem zitten aardolie en aardgas, Maar van wie is de zee tussen Groot-Brittannië en Europa? EIk land dat aan een zee ligt,,.mag een smalle strook zee tot zijn gebied rekenen, Dat zijn de 'territoriale' wateren. De rest van de Noordzee is eigenlijk van iedereen. Om te voorkomen dat men ruzie zou maken, hebben de Noordzeelanden de hele zee verdeeld. Kijk maar r¡áar het kaartje op afb, +,

3

,i ofb.2

De opening von de Konooltunnel

ín 1994

Kijk ook naar afb. 2. In welk jaar werd

de

Kanaaltunnel geopend? Tussen welke twee landen ligt deze tunnel? Gebruik je atlas. Welke wateren liggen tussen Groot-Brittanniij en Europa? Bij welke Engelse plaats begint de G) Kanaaltunnel? En bij welke Franse plaats?

ofb,

3

Een Bríts booreilond in de Noordzee

De Britse

Eilanden

45

Õ O

Aordolieveld

Stotfiord ,

Aordgosveld Grens

No*ich

:\

op hel

!

@Peterborough

conlinentool plot

@Corby

6Thetfoid

I

.\'

bridge

Noovegen No

r.-..6Hoverhill

aa

Õ

,ji

'

I

1.!

r..g.r3

@ Letchwodh

Forlies

4

ê

@ Stevenoge

Gorden City

Aylesbury

Eko[isk

Verenigd Koninkriik

Luton@

- r.{98}

I

í

Aordofieproduktie

lslo¡rJ

t êMoidslone

Ned. 1.5%

Den. 1,5%. a

NooM.

\

19)5"Á

Comberley

pL¡¿ù

Bos ngstoke

r-L

(.

¡L

GB 77,5%

êEdenbrid".

- '-

Aordgosproduklie

Den 3% Ne& I?eA

Guildfordê

.

Noorw.3l%

oT

-ìr

. - Nederlond

o ofb.

4 De Noordzee is verdeeld in zeven

stukken

Kijk naar afb. 3. Wat haalt dit booreiland uit de bodem van de Noordzee? Kijk op afb. 4. Welke landen zijn de baas over een stuk van de Noordzee? Is de Noordzee eerlijk verdeeld? o Nee, want het Verenigd Koninkrijk heeft het grootste deel. b Ja, want de zee is verdeeld naar de lengte van de kust. Waarom moest de Noordzee verdeeld worden tussen deze landen? fEì ¡4uu¡ opdracht 1 in je werkboek.

Londen: stad en uoorsteden Londen is veruit de grootste stad van het Verenigd Koninkrijk. In deze stad wonen 7 miljoen mensen. Londen is zo groot, dat de provincie Utrecht er gemakkelijk in past. Aan de rand liggen de voorsteden, zoals Greenwich, Wimbledon en Wembley. Vroeger waren dit aparte steden en dorpen. Londen werd echter steeds groter. Hierdoor groeiden

46

Regio

Porlsmouth

De Britse Eilanden

afb.

5

stedeliik gebied

Belongriike steden Værsteden Forensensleden

Groot-Londen met voorsteden en forensensteden

deze plaatsen vast aan Londen. Ze horen nu

bij het stedelijk gebied van Londen, Hoe groot is Londen ongeveet? Kies uit: o Amsterdam en Rotterdam samen. tr De provincie Utrecht. c De provincie Gelderland. Qþ Gebruik afb, 5. Welke plaats is een voorstad van Londen? Kies uit: Oxford -

Hempstead - Tottenham - Hatfield. Welke plaats hoort bij het stedelijk gebied van Amsterdam? Kies uit: Hoofddorp Amstelveen - Haarlem - Purmerend.

Groot-Londen Rondom het stedelijk gebied van Londen ligt een groene gordel (afb. 5). Hier mogen geen nieuwe huizen of bedrijven worden gebouwd. Buiten de groene gordel liggen steden zoals Luton en Crawley. Veel mensen die hier wonen, werken overdag in het centrum van Londen. EIke dag reizen ze vanuit hun woon-

Uitgaanscentrum

plaats met de auto of de trein naar hun werk. Zulke mensen heten forensen. Ze wonen in forensensteden. De meeste forensen gaan met het openbaar vervoer. Want er lopen geen 4utosnelwegen nail het centrum van Londen. De stad Londen met alle forensensteden samen, noemen we Groot-Londen. In dit gebied wonen meer dan 13 miljoen mensen.

In het centrum van Londen staan wereldberoemde gebouwen. Bijvoorbeeld de Tower Bridge, de Big Ben en Buckingham Palace. EIk jaar gaan miljoenen toeristen uit alle delen van de wereld 4aar Londen. Zíjbezoeken de vele paleizen, kathedralen en museums. Of ze gaan naar een toneelstuk of een mooi concert. Londen is een wereldcenttum van kunst, muziek, film en mode. Net als Parijs en New

Kijk goed naar afb. 5. Zíjn de volgende steden voorsteden of forensensteden? Greenwich - Luton - Basildon Wimbledon - Wembley - Reading. Gebruik afb. S. Wie zijn forensen? o Mr. Jones uit Harlow werkt in een winkel in het centrum van Londen, b Mrs. Pearce uit Wembley werkt als poli.- tie-agent in het centrum van Londen. c Mrs, Smith uit Crawley werkt op een kantoor in Londen, Waarmee kun je Groot-Londen het best vergelijken als je naar het aantal inwoners kijkt? Kies uit: Amsterdam - Randstad Holland - Nederland. En waarmee als je let op de oppervlakte? Kies uit: Amsterdam - Randstad Holland Nederland.

York.

'

In het uitgaanscentrum wonen maar weinig mensen. Veel winkels, restaulants, theaters en bioscopen willen graag een plek in het centrum. Daarom kost de grond er veel geld. Voor het bouwen van een huis of een woonflat is die grond veel te duur.

Kijk naar afb, 0. WeIk bekend gebouw zie rivier staat deze brug? Welke gebouwen staan vooral in het centrum? Kies uit: scholen - winkels - restaurants - woonhuizen - theaters - woonflats je? In welke

bioscopen - paleizen. Waarom gaan er zoveel toeristen naar Londen? Midden in het centrum wordt een oude villa gesloopt. Wat komt er volgens jou voor in de plaats? a Een moderne bungalow. / b Een torenflat met woningen. c Een gebouw met winkels, bioscopen en een restaurant.

Zakencentrum Naast het uitgaanscentrum ligt het zakencentrum van Londen. Hier staan veel kantoorflats. Je vindt daar de hoofdkantoren van grote

internationale bedrijven. Bijvoorbeeld van Rolls Royce, BP en Unilever. Overdag werken er in dit deel van het centrum meer dan een miljoen mensen. De binnenstad van Londen is door de enorme drukte bijna niet te bereiken ofb. 6 De Britse Eilanden

*,'

ofb,

7

Kantoorflots ín het zokencentrum von Londen

met de auto, De meeste mensen reizen daarclm met de trein. Dat kan boven de grond, maar ook onder de grond. De Londense metro, met tientallen lijnen, heet de 'Underground'.

Op welke tijden zullen de metro's en treinen overvol zijn? Cl?l Maak opdracht 2 in je werkboek,

Kijk naar afb, B, Wat is een dubbeldekker? Welke kleur hebben ze? En welke kleur hebben de taxi's? Welk vervoermiddel wordt in het centrum van Londen het minst gebruikt? Kies uit: bus - taxi - metro - trein - personenauto. Kijk naar afb. s. Waarom rijden er zo veel dubbeldekkers in Londen? Zet de volgende woorden in het goede rijtje: warenhuis - bankgebouw - bioscoop kantoorflat - theater - hoofdkantoor - restaurant - kantoor - winkel. Uitgaanscentrum

48

De Britse Eilanden

Zakencentrum

ofb.

8 Dubbeldekkers en toxÍ's horen

bij Londen

Wereldhaven Eeuwenlang was Londen de grootste havenstad ter wereld. Langs de rivier de Theems werden steeds weer nieuwe havens gegraven: de Docklands. EIke haven werd afgesloten met een sluis. Zo hadden de schepen in deze dokhavens geen last van het verschil tussen

eb en vloed, Maar de schepen werden steeds groter. De havens van Londen waren niet diep genoeg. De grote zeeschepen gingen voortaan naar Rotterdam. Er kwamen steeds minder schepen naar Londen.

Wat is het verschil tussen een gewone haven en een dokhaven? Waardoor werd de haven van Londen minder belangrijk? a De haven is te ondiep voor grote zeeschepen zoals mammoettankers. b Rotterdam ligt centraler in Europa. c De havens van Londen spoelden dicht met klei en slib. ÉEì ¡ou- nog een grote havenstad met dokhaVENS.

Gebruik je atlas. Welke haven heeft het grootste achterland? Kies uit: Londen Rotterdam - Le Havre - Hamburg.

@

Overal in de Londense haven kwamen pakhuizen en fabrieken leeg te staan. De arbeiders verhuisden naar andere wijken. In de dokhavens werd het stil en leeg. De afgelopen dertig jaar zíjn de Docklands verbouwd tot een moderne stadswijk, Er kwamen nieuwe winkels, kantoren en huizen.

ofb, 10 Dit wìnkelcentrum wos vroeger een fobriek

Maar er zijn ook veel oude gebouwen gerestaureerd, Op afb. I zie je oude pakhuizen met daarin moderne appartementen. Door de stadsvernieuwing zijn de Docklands een belangrijk deel van het centrum van Londen geworden.

Kijk naar afb. g. Wat waren deze gebouwen vroeger? En wat zijn het nu? Hoe noem je het opknappen van oude

,

ofb,

9

Dít oude pakhuís werd gerestoureerd

stadswijken? Kies uit: stadsuitbreiding - stadsvernieuwing - restauratie - monumentenzorg. Welke zinnen horen bij de Docklands? a Ik woon in een gerestaureerd pakhuis. b Het winkelcentrum was vroeger een fabriek, c Alle oude gebouwen zijn gesloopt, d ,\an de havenkade liggen mammoettankers. e In de oude haven kan ik windsurfen. Kijk naar afb. I en 10. Pakhuis wordt flat met appartementen, fabriek wordt winkelcentrum. Bedenk nog drie voorbeelden van gebouwen die een andere bestemming hebben gekregen. De Britse

Eilanden 49

Britse koloniën Lange tijd waren de Britten de baas over de i,r¡ereldzeeën. Zij stichtten koloniën in NoordAmerika, Afrika, Ztid-Azië en Australië. Vanuit die gebieden werden schepen vol goederen naar Londen gebracht. Zoals tabak, katoen, specerijen, koffie en thee. De Londense kooplieden konden zo'n enorme scheepslading meestal niet in één keer verkopen. Ze bewaarden de goederen in hun pakhuizen in de Docklands. Na 1950 werden de

Britse koloniën zelfstandige landen, Vanaf die

tijd kwamen er steeds minder stukgoederen naar de Londense haven.

(þ

Wat haalden de Britten uit hun koloniën? Noem vier goederen. Waarom werden die goederen in Londen eerst opgeslagen in pakhuizen? Welke taal wordt er gesproken in de Verenigde Staten, Nigeria, India, en Australië? Hoe komt dat? Op school krijg je in groep 7 en B Engelse les. Waarom krijg je geen Duits, Frans of

ofb. 11 Britten doen sommige díngen onders

Waarom hebben de Britten moeite met

autorijden in Nederland of Frankrijk? GÐ Zoek op hoe lang een inch is. En hoe lang is een Engelse mijl? Zoek op wat de volgende Britse woorden betekenen: breakfast - pub - darts - sandwich - scones - fish and chips - muffins.

Spaans?

Hoe worden veel stukgoederen tegenwoordig vervoerd en opgeslagen? Zoek in je atlas vijf landen in Afrika en Azië die vóór 1950 Britse koloniën waren.

@

(þ

Welke zinnen zijn waar, denk je? a In Australië en Nieuw-Zeeland rijdt men links van de weg. b De boeren in Engeland verbouwen thee. c Een rok en een doedelzak horen bij de Schotse traditie. Maak opdracht 3 in je werkbòek.

De Britten zijn in een groot aantal dingen anders dan andere Europeanen, Ze rijden Iinks van de weg, Ze meten de lengte in inches of yards, Snelheid geven ze aaî in mij-

Ien per uur. Temperatuur meten ze in graden Fahrenheit (F), De Britse rechters dragen witte pruiken, Sommige Schotse mannen dragen op feestdagen een rok. Een echte Britse lekkernij is thee met sandwiches en cake. De Britten willen hun tradities graag bewaren.

Kijk naar afb. tt. In Londen was het gisteren 60 graden. Hoe warm is dat hier?

50

De Britse Eilanden

.Ã, afb. 12 Teo-tìme: thee met sandwiches en coke

Thee uit Zuid-Azië Theeplantages

Theeproducten

Meer dan vierduizend jaar geleden dronken de Chinezen al thee. Driehonderd jaar geleden ontdekten ook de Britten dat thee lekker is. De Londense kooplieden gingen thee kopen in Azië. Maar er was niet genoeg thee. Daarom werden er in de Britse koloniën theeplantages aangelegd. Dit zijn grote akkers met theestruiken (afb. 13). Vooral in India, Sri Lanka en Bangladesh werden theeplantages aangeiegd. Theestruiken groeien het best in gebieden waar veel regen valt en waar het altijd warm is.

Thee wordt gemaakt van de blaadjes van de theestruik. Voordat jij een kopje thee kunt drinken, is er al een heleboel gebeurd. Elke week worden de jonge theebladeren geplukt. De bladeren worden bewerkt in een fabriek die bij de plantage staat. Eerst worden de bladeren in kleine stukjes gesneden. Dan worden ze in een vochtige hal opgeslagen. En daarna gedroogd, Tenslotte wordt de thee verpakt in waterdichte kisten. De theekisten worden in containers vervoerd naar theefabrieken in Londen, Rotterdam en Antwerpen. In deze theefabrieken wordt de thee gemengd met andere theesoorten. De thee wordt daarna verpakt in pakjes of in doosjes met theezakjes. Via groothandelaren gaat de thee naar de winkels,

Kijk naar afb. t+. Wat gebeurt er in deze fabriekshal met de theebladeren? Kies uit: drogen - mengen - snijden. Waar zal de fabriekshal van afb. t+ staan? In Azië of Europa? Gìl ZeI de volgende woorden over thee in de goede volgorde: snijden - plukken - verofb.

l3

schepen - drogen - mengen. Een bekende theesoort is Engelse melange. Waar wordt deze thee gemengd: in een

De theebloderen worden elke week geplukt

Kijk goed naar afb. 13. Wat doen de mensen op deze foto? In welk werelddeel liggen India, Sri Lanka

(þ

fabriek in India of in Amsterdam? Noem twee theefabrieken in Nederland, Maak opdracht 4 in je werkboek.

en Bangladesh? Waarom kwamen er veel theeplantages in die landen? Drink jij wel eens thee? Welke soorten vind je lekker? Gebruik je atlas. Welk klimaat hebben gebieden waar thee wordt verbouwd? Kies uit: landklimaat - woestijnklimaat tropisch klimaat - zeeklimaat.

I ofb.

14

De Britse

Eilanden

51

1

aft).'1. zie je een mijnwerker. Hij werkt dan 1000 meter onder de.grond in een Mijnwerker is een zwaar beroep, mijnwerker werkt acht uur per dag in hitte, en lawaai diep onder de grond. De foto is toen de machines niet werkten. zott je niet veel zien door aI het kolen-

dieper je in de mijn afdaalt, hoe warmer wordt. We noemen dit aardwarmte. Elke meter dieper, wordt het 3 graden warmer t voortdurend koude lucht in de mijn Anders kun je er helemaal niet wer-

Mijnbouw en industrie

Gebruik je atlas. De mijn op afb. 1. Iigt in het Ruhrgebied, dicht bij Essen. Noem nog drie andere grote steden in het Ruhrgebied. Gebruik je atlas. Naar welke rivier is het Ruhrgebied genoemd? En in welke grote rivier-mondt deze rivier uit? G) Kijk naar afb. 1. Waar zie je steenkolen? @ AIs het buiten 10 graden is, hoe warm is het dan op 1000 meter diepte in de mijn? Waarom moet de bovenzijde van alle gangen gesteund worden? Kies uit: om koude lucht tegen te houden óm instorten te voorkomen. Hoe diep zit de mijnwerker onder de grond? Hoe is hij daar gekomen?

Steenkool: grondstof en brandstof Met steenkool kun je heel wat doen, Kijk maar naar afb, 2.F,en elektriciteitscentrale krijgt een deel van de steenkool uit een kolenmijn. De centrale gebruikt kolen voor het opwekken van elektriciteit. Van een ander deel van de kolen maakt men cokes (spreek uit: kooks). Cokes is nodig om ijzer en staal te maken, Bij het maken van cokes ontstaan twee bijproducten: gas en teer. Die bijproducten kunnen ze goed gebruiken, Met het gas worden huizen verwarmd. En de teer gaat naar een chemische fabriek. Daar maakt men er asfalt, benzine, plastic, verf en nog andere producten van,

licht van de straatlantaarns komt uit de grond,' Leg dat

Je zott kunnen zeggerr:'Het

eens uit.

Hoogovens: van ijzereÉs

tot ijzer

IJzererts is de grondstofvoor heel veel producten. Van spijkers en scharen tot auto's en koelkasten. Hoe? Dat zie je op afb, +.

Kijk naar afb. Z.In welk bedrijf wordt steenkool als brandstof gebruikt? En welk bedrijf gebruikt steenkool als grondstof? G) Kijk ook naar afh.2. Welke producten maakt de chemische fabriek van teer? (D Kijk naar afb. 2. Zet in de goede volgorde: auto - cokes - steenkool - ijzer. ofb.

3 Vloeiboor

Íjzer stroomt uit de hoogoven

stroom

verf wosmiddelen

I

benzine steenkool

ofb.

2

teer

Zo wordt steenkool gebruíkt Mijnbouw en

industrie B

A B

C D E

(þ (þ

IJzererts is een delfstof, IJzererts ziet eruit als roestige stenen. In een hoogoven wordt een laag ijzererts gelegd. Daarop komen een laag cokes en een laag kalksteen, Dan weer ijzererts, cokes en kalksteen. Tot de oven vol is. Onder in de oven wordt gloeiendhete Iucht geblazen. De cokes gaat branden en

het ijzererts smelt, Zie afb.3. Een deel van het ijzer wordt naar de staalfabriek gebracht. Daar wordt van ijzer staal gemaakt, Staal is veel harder dan ijzer. In de walserij wordt het staal platgewalst. De stalen platen kunnen gebruikt worden voor kleine en grote producten. Voor auto's bijvoorbeeld. Welke drie grondstoffen zijn er nodig om ijzer te maken? Zetin de goede volgorde, van grondstoftot product: auto - staal - stalen platen - ijzererts . ijzer. Welke spijker sla je gemakkelijk krom, een ijzercn of een stalen spijker? Waarvan worden scherpe messen

De Volkswagen (VW) Vì¡V-

De Luxc

,)

'/

¡

ofb.5

In Duitsland rijden miljoenen auto's. Een groot deel daarvan is in Duitsland gemaakt, In tientallen autofabrieken, Een van de grootste is Volkswagen. VW heeft veertig jaar lang hetzelfde model gemaakt: de Kever. Dat is heel

gemaakt?

Hoe komt een scheermesje zo plat?

(Ð Maak opdracht 1 in je werkboek.

A

.-

.-¡-.rt.I-----

I

-:ì ù ofb.

Y

4

Von ijzererts tot outo

Mijnbouw en industrie

a¡

bijzonder. Volkswagen maakte vooral auto's voor gewone mensen, voor het volk. Mensen met veel geld kochten liever een Mercedes, een BMW of een Audi, De eerste fabriek van VW is gebouwd in Wolfsburg. Dat ligt midden in Duitsland. Zo konden de auto-onderdelen van alle kanten worden aangevoerd: banden, bumpers, lampen, Iak, accu's, motoren, stoelen en ruiten. En daarvoor lag Wolfsburg heel gunstig: aan een kanaal, een spoorlijn en een autoweg, Gebruik je atlas. Welke grote stad ligt ten westen van Wolfsburg? En welke grote stad ligt verder naar het oosten? Waarvoor is het heel gunstig dat Wolfsburg goede verkeerswegen heeft? o Voor de mensen die er wonen en werken. b Voor het aanvoelen van auto-onderdelen. c Voor het afuoeren van nieuwe auto's. Welk automerk is vooral voor rijke mensen? En welk merk was voor mensen die niet zoveel geld verdienden? Qþ Welke Duitse automerken ken je? Welke bijnaam had de auto van afb. s? In Nederland is een autofabriek gebouwd om vroegere mijnwerkers aan werk te helpen. In welke provincie?

afb.

Een

robot Ín de Boyerísche Motoren Werke

Kijk naar afb. 0. Waarvan is BMW een

@Ð

BMW is ook een bekend Duits automerk. BMW's worden in Beieren (Bayern in het Duits) gemaakt. De eerste BMW-fabriek stond in München. Maar in die stad was het moeiIijk om voldoende arbeiders te krijgen. Er waren daar al zo veel fabrieken. Toen bouwde BMW nieuwe fabrieken in kleinere steden, zoals Regensburg en Landshut. Uit alle dorpen in de omgeving komen de mensen dageIijks naar de fabrieken, En ze komen bijna allemaal .., per auto.

6

{þ

afkorting? In welk deei van Duitsland ligt Beieren? Schrijf de Duitse namen over. Zet de Nederlandse namen erachter. Bayern Berlin - Rhein - Köln - Aachen - Arnheim Nimwegen. Waarom zie je op afb. 0 geen mensen? Er werken nu minder mensen bij BMW dan vroeger. Toch maken ze meer auto's. Hoe kan dat? Maak opdracht 2 in je werkboek.

-

Oost en West weer één Tot 1945 was er één Duitsland. Maar in 1945 ontstonden er twee Duitslanden: WestDuitsland en Oost-Duitsiand. Dwars door Duitsland liep een grens: het IJzeren Gordijn. West-Duitsland had toen geen hoofdstad meer Daarom werd Bonn tot nieuwe hoofdstad gekozen.

Mijnbouw en

industrie

55

De Oost-Duitsers mochten niet naar WestDuitsland of andere West-Europese landen reizen, Ook niet als hun broer, zus, vader of moeder daar woonde! Ze waren gevangenen in hun eigen land, In 1990 werden Oost- en

West-Duitsland weer één land. Hoe lang waren er twee Duitslanden? Welke stad is lange tijd de hoofdstad van West-Duitsland geweest? ÉÐ Hoe werd de grens genoemd die Duitsland in tweetin verdeelde? (þ Wie heeft ervoor gezorgd dat die grens er kwam? Wie kan bepalen dat mensen hun land niet mogen verlaten? Kies uit: a De politie. tr De regering, c De burgemeester. Gebruik je atlas. Ook Vietnam en Korea heeft men in tweeiin gedeeld. Is dat nu nog zo?

Berlijn 1945 - 1990

rEsllc

. rtilttIollnct0I¡0l,riltrí

lt

tili

0ttt a

rDrRtÀli0

0rÀil0ÍttúnG

¡0

lt.

t

a(lt

iltfÀtT a

tttc

flESStr

\u

rilllilil6Éi

(lì5tr

PFAI¡

lSJt(Htt SA

Sluígod

TRÂTf

!tTrnt

a tÀ[Êi-

tf

t0¡r1tÍ¡É¡ç

MüÌfhon

005Til1 Rlll(

zwttltRt

ofb.

7

DuÍtsland

in

Kijk naar afb. Z. Lag Berlijn tussen 1945 en 1990 in Oost- of in West-Duitsland? Welke zinnen zijn goed? a Berlijn was in twee delen verdeeld, b De mensen mochten niet meer op famiIiebezoek in het andere deel van Berlijn. c Je kon nog wel over de Berlijnse Muur klimmen. Duitsland is verdeeld in 'Länder'. Elk 'Land' heeft zijn eigen hoofdstad. Wat is de hoofdstad van Nordrhein-Westfalen? En van Bayern? En van Niedersachsen? En

hoofdsteden von de Lönder

a

--

Berlijn was een bijzondere stad. De hele stad lag in Oost-Duitsland. Maar het grootste deel van Berlijn hoorde bij West-Duitsland. In 1961 liet de regering van Oost-Duitsland plotseling een muur bouwen om West-Berlijn. Met prikkeldraad en wachttorens. Vanaf die tijd kon er niemand meer uit Oost-Duitsland in West-Berlijn komen. En andersom. Ook bijna alle wegen van West-Duitsland naar West-Berlijn werden afgesloten.

1989

156 Mijnbouw en industrie

van Sachsen-Anhalt? Berlijn heeft 3,5 miljoen inwoners. Welke twee Duitse steden hebben ook meer dan 1 miljoen inwoners? Noem drie grote steden die vroeger in Oost-Duitsland gelegen hebben. Waartegen werd'De Muur' gebouwd tussen Oost- en West-Berlijn? a Tegen de West-Duitsers, die OostDuitsland wilden binnenvallen. b Tegen de Oost-Duitsers die hun land wilden ontvluchten.

@

Na 1990 was er maar één Duitsland, Maar er waren twee hoofdsteden: Bonn en Berlijn. De regering besloot alle ministeries van Bonn naar Berlijn te verhuizen, In het nieuwe centrum zijn ministeries en andere belangrijke gebouwen neergezet.

-Fr-''-+

ofb.

8 Berlíjn wordt

vern¡euwd

De meeste mensen in Berlijn reizen met het openbail vervoer. Daarvan zijn er heel wat soorten: taxi's, bussen en trams. Maar ook

ondergrondse en bovengrondse treinen. De ondergrondse heet in Parijs en Amsterdam de metro. In Berlijn heet hij de U-Bahn. Al meer dan 100 jaren reizen de Berlijners met de UBahn. De S-Bahn (stadstrein) is al net zo beroemd. De S-Bahn loopt op 4 meter hoogte boven die stad, op palen. Zoheeflhet andere verkeer er geen last van.

(þ Hoe heet de metro van Berlijn? úR 1y.1¡" twee bijzondere soorten van openbaar vervoer heeft Berlijn? Welke belangrijke gebouwen horen bij het centrum van een grote stad? Kies uit: schouwburg - supermarkten - museum banken - fabrieken - stadhuis - basisscho-

len-opera-warenhuis. Je kunt zeggerr dat het openbaar vervoer in Berlijn over drie verdiepingen loopt. a Welk openbaar vervoer vind je op de bovenste verdieping?

b Welk openbaar vervoer vind je op de

In welk deel van Duitsland ligt de hoofdstad? In het noorden, zuiden, oosten of westen?

Kijk ook naar afb,

B. Welke nieuwe gebouna 1990 in het centrum van werden wen Berlijn gebouwd?

(þ

onderste verdieping? c Welke openbare vervoermiddelen vind je op de middelste verdieping? Maak opdracht 3 in je werkboek.

Europese Gemeenten en Open grenzen? Tussen twee landen ligt altijd een grens. Soms zie je die grens duidelijk. Dan zijn er slagbomen en prikkeldraad. In Duitsland en Vietnam liep zelfs een zwaar bewaakte grens dwars door het land. In Korea is dat nu nog zo. Maar soms rijd je van het ene land naar het andere en zie je de grens niet eens. Een grens is lastig. Daarom hebben veel

Europese landen hun grenzen voor elkaar opengezet. Auto's kunnen bij de grens zomaar

doorrijden. Nederlanders kunnen wonen of werken in Duitsland of België, en andersom. Er zijn veel mensen in de wereld die in hun eigen land heel weinig verdienen. Of ze worden in hun eigen land met de dood bedreigd. Of ze moeten vluchten voor een oorlog. Mijnbouw en industrie 17

.J

Welke taal spreken veel mensen in Twente en in het aangrenzende Duitsland? Wat betekent'Euregio'? In welk land spreekt men ook Nederlands? Waarmee ben jij het eens? a Kinderen in Twente moeten meer weten van Münsterland dan van Zeeland. b Kinderen in Zeeland moeten meer weten van Overijssel dan van Vlaanderen. ofb.

9

Possencontrole Ín Duitslond

Europese Gemeenten Welke grenzen kun je vaak niet zien? Kies uit: landsgrens - grens van een stad - provinciegrens - grens tussen land en water. Wie kan Nederland niet zo gemakkelijk binnenkomen, iemand uit België of iemand uit Marokko? Zoek in je atlas twee eila¡rden waar een grens dwars over het eiland loopt. Welke mensen moeten we in Nederland toelaten, vind je? Kies uit: o Mensen die uit hun land moeten vluchten. b Mensen die geen werk kunnen vinden. c Alle mensen die dat graag willen. d Niemand, want Nederland is al vol.

In Twente en de Achterhoek werken de mensen samen met de mensen in het Duitse Münsterland. Er zijn daar veel mensen die bijna dezelfde taal spreken: het Nedersaksisch, Ze hebben samen een 'Euregio', een Europees gebied, opgericht. Daarin doen ze van alles samen. Ze werken samen om de natuur schoon te houden. En ze doen veel voor de recreatie. Er is ook een Euregio tussen drie landen: Duitsland, Nederland en België. Daaraan doen de mensen uit de omgeving va¡r Maastricht, Aken en Luik mee. De kinderen leren op school veel over de streek aan de andere kant van de grens.

58

Mijnbouw en industrie

Veel gemeenten in Europa werken samen met gemeenten uit andere landen. Op Afb. 1.O zíe je een bord waaraan je zo'n gemeente kunt herkennen. Vaak vinden er uitwisselingen tussen zulke gemeenten plaats, De ene school gaat bij de andere op bezoek. Of ze maken samen muziek. Zo leren de mensen elkaar

beter kennen.

(þ

Werkt jouw gemeente ook samen met een gemeente in een ander land? Welke? Kijk naar afb. tO. Waarom staan er twee plaatsnamen op dit bord? Jouw school kan ook brieven schrijven naar een school in het buitenland. Naar welk land wil jij schrijven? Waarom? Kijk naar afb. tO. De ene gemeente ligt in Bretagne en de andere in Ierland. Wat is de grens tussen Bretagne en lerland? Maak opdracht 4 in je werkboek,

ofb.

l0

Gemeentebord von Choteoulin

Hoog in de bergen

'{ ..1

\i

/

-r-

I. 1:

^-

ofb. 1 Begroeiingszones in de Alpen

De hoogste 'berg' in Nederland ís 32L meter hoog, In de Alpen zijn de bergen wel tien keer zo hoog. Bergen die meer dan 1500 meter hoog zijn, noemen we hooggebergte. De hoogste bergtop in de Alpen is de Mont Blanc. Er ligt altijd sneeuw op deze bergtop. Op de kaart van Europa op bladzij 123 kun je aan de donkergele kleur zien of er in een land hoge bergen zijn of niet.

(þ

Gebruik de kaart op bladzij l23.Inwelkq drie landen komt hooggebergte voor? Kiés uit: Belgiö - Zwitserland - Spanje - Ierland - Oostenrijk. Gebruik je atlas, Hoe hoog is de Mont Blanc? En de Matterhorn? Hoe heet de hoogste heuveltop van Nederland? En van Gelderland?

!)

Gebruik je atlas, Welke zijn hooggebergtes? Kies uit: Alpen - Ardennen - Pyreneetin Eifel - Oeral - Schotse Hooglanden Kaukasus. Hoe heet de hoogste bergtop van Oostenrijk? En van Duitsland? En van Turkije? 'Mont Blanc' is Frans en het betekent 'Witte Berg'. Waarom is die naam goed gekozen?

Begroeiingsgordels

AIs het regent in een dal, kan het hoog in de bergen sneeuwen, AIs het 9 graden is in het dal, vriest het 2000 meter hoger. Iedere 100 meter die je omhoog gaat, is het een halve graad kouder. Door die verschillen in temperatuur verandert de plantengroei op de berghellingen ook. In de Alpen ligt op ongeveer Hoog in de

bergen

59

2000 meter de boomgrens. Daarboven kunnen geen bomen meer groeien. Dat komt omdat

het daar te koud is. Er groeit alleen gras. Daar zijn de bergweiden. En als je hoger dan 2600 meter komt, ligt er zelfs in de zomer nog sneeuw. Dat is de sneeuwgrens.

Kijk naar afb, t. Zelhet goede cijfer achter deze woorden: bergweiden - dal - rotsen -

eeuwige sneeuw - naaldbomen - loofbo-

G)

(þ

men. Hoe hoog ligt in de Alpen de sneeuwgrens? En de boomgrens? Bij welke begroeiingsgordel hoort afb,

hele zomer in hutten op de bergweiden. Zij molken de koeien en maakten kaas van de melk. Tegenwoordig gaan de boeren zelf met een auto of tractor omhoog om de iroeien te melken. En de melk gaat door een pijpleiding naar een kaasfabriek in het dal. Veel jonge bergboeren verkopen hun koeien. Ze worden liever skileraar. Of ze beginnen een pension of restaurant. 'Aan het toerisme is meer te verdienen,' vinden ze.

2?

En afb. g? Welke begroeiingsgordel gebruiken de skiers op afl:'.4? Welke boomsoort groeit het hoogst in de bergen, de eik of de spar? In de bergen in de tropen groeien nog bomen op 3000 meter hoogte. Ligt de boomgrens daar hoger of lager dan in de Alpen? Hoe komt dat?

afb.3

Zijn de bergboeren akkèrbouwers, veehouders of tuinders?

ofb.

2

Oostenrijkse huizen

De bergboeren houden vooral koeien. Hun boerderijen staan in de dalen. In het voorjaar gaan die koeien naar de bergweiden. Vroeger pasten herders op de koeien. Ze woonden de

60

Hoog in de bergen

Welke twee zinnen zijn goed? o De boeren hooien in het dal b De boerderijen staan op de bergweiden. c De koeien grazen in de zomer op de bergweiden. fFl l,yuutrroor worden de bergweiden in de winter gebruikt? Waarom woonden de herders in de winter niet in de berghutten? Waarvoor worden de berghutten van de herders nu gebruikt, denk je? fTl Maak opdracht 1 in je werkboek.

a

Wintersport bedreigt de Alpen Veel Oostenrijkers, Zwitsers en Fransen verdienen geld aan de wintersp ort. Ze hebben een camping, een pension of een restaurant. Asfaltwegen leiden naar de enorme parkeerplaatsen hoog in de bergen. Daar liggen de skipistes waarover de skirirs kunnen afdalen. Ze kunnen met een skilift weer omhoog. Skileraren zorgeî ervoor dat je binnen een week al behoorlijk kunt skitjn.

(þ

Waar liggen de skipistes, op de bergweiden of in het dal? Gaan de skiêrs van afb. 4 omhoog of omlaag?

Schrijf onder elkaar: Inzell - Chamonix

-

Davos - Kitzbühel - Grenoble - Garmisch Partenkirchen - Innsbruck - Grana da. Zet erachter in welk land deze wintersport-

ÍÐ

plaatsen liggen, Welke sporten horen bij de Olympische Winterspelen? Kies uit: ijshockey - rodelen - langlaufen - zaalvoetbal - schansspringen - bobsleeën - bergbeklimmen. In de winter zie je op de campings in de Alpen geen tenten. Wat dan wel? Waarom zijn de stoeltjes in de linkerrij van afb. 4Ieeg?

ofb. 5

Niet iedereen is blij met al die wintersporters. De wegen zijn propvol met auto's. Er wordt bos gekapt om nog meer skipistes te maken, Het gras op de hellingen wordt platgetrapt, vooral als er weinig sneeuw ligt, Het gras gaat dan kapot. In het voorjaar en de zomer kan de kale grond gemakkelijk wegspoelen, Die modder komt terecht in de beken en rivieren. Die raken steeds meer verstopt, zodat ze overstromen,

Schrijf deze zinnen in de goede volgorde: a Hierdoor overstromen de rivieren. b De skiërs trappen het gras onder de dunne sneeuwlaag kapot, c In de zomer kan de losse grond van de >Ë-

ofb.

4 Omlaag

skiën ís goedkoper don omhoog líften

d

berg afspoelen. Deze modder komt terecht ren.

in de rivie-

Wanneer overstromen rivieren in de bergen? In de zomer of in de winter? Kijk naar afb. 5. Zit er modder in deze rivier? Hoog in de

bergen

I

61

ofb.6

Passen en lawines Een reis door de bergen ging vroeger over

smalle, kronkelende paden. Je kon uitglijden en in een diepe afgrond vallen. En als je de pech had in een sneeuwstorm terecht te komen, was je verloren. Daarom heeft Sint Bernhard in de Middeleeuwen een klooster laten bouwen op het hoogste punt van de bergweg, de bergpas. De reizigers konden daar uitrusten en overnachten. Soms stortte er met donderend geraas een enorme massa sneeuw Iangs de helling naar beneden: een lawine. De paters van het klooster gingen dan op zoek naar mensen. Grote honden hielpen daarbij. Gebruik je atlas. Welke bergpas ligt tussen Innsbruck en Bolzano? Wat is een lawine? Gebruik je atlas. Welke zin is goed? o De Kleine St. Bernhardpas ligt op de grens van Italië en Zwitserland, b De Grote St, Bernhardpas ligt op de grens van Italië en Zwitserland. Op welke bergpas bouwde St. Gotthard een klooster? Welke bergpassen ken je van de Tour de France? Gebruik je atlas! (In het Frans heet een bergpas een 'col'.) Welk hondenras gebruikten de paters? Wanneer is de kans op een lawine het grootst, in december of in april?

Bergpassen zijn in de winter meestal dichtgesneeuwd. Daarom heeft men dwars door de bergen tunnels gebouwd. AIs je per trein van Zürich naar Milaan reist, ga je 76 keer door een tunnel. En je gaat over ongeveer honderd

bruggen, Ook voor het wegverkeer zijn er tunnels gebouwd. Elke dag rijden er tienduizenden auto's en vrachtwagens dwars door de Alpen. VeeI mensen zijn daar niet zo blij mee. Dat verkeer veroorzaakt veel stank en lawaai.

,

E)

A,

Hoog in de bergen

(þ

Waarom wordt een bergpas in de winter meestal afgesloten? Met welke maatregel ben je het eens? a In de nacht mogen er geen vrachtwagens door Oostenrijk rijden. b Nederlanders moeten tol betalen als ze over de Oostenrijkse wegen rijden. c Iedereen moet gratis van de Oostenrijkse wegen gebruik kunnen maken. Gebruik je atlas. Schrijf de namen op van vier tunnels in de Alpen. Hoe hoog rijdt de trein van afb. 0 boven het dal, denk je? Gebruik je atlas. Waarom kan de Brennerpas in de winter wel open blijven en de St. Gotthardpas niet? Maak opdracht 2 in je werkboek.

Hoog in de bergen vriest het altijd. De sneeuw die daar valt, dooit ook in de zomer niet. Er valt steeds nieuwe sneeuw op de oude sneeuwlagen. De bovenste lagen drukken de onderste lagen in elkaar. Die sneeuw wordt ijs. Heel langzaam schuift het ijs omlaag. Er ontstaan ijstongen of ijsrivieren. Die noemen we gletsjers. De grootste gletsjer in de Alpen is 22 kilometer Jang en op sommige plekken 800 meter dik. Hij schuift elke dag zo'n 2O centimeter omlaag. In de zomer ontdooit 'het puntje' van de gletsjertong. Dit smeltwater is het begin van de Rhône.

uit sneeuw of ijs? Zet deze woorden in goede volgorde (afb. 7): rivier - sneeuwval - gletsjertong - eeuwige sneeuw - gletsjerpoort, Gebruik je atlas. In welk land ligt de gletsjer die de Rhône smeltwater levert? In welk land liggen de gletsjers van de

Door weer en wind komen er scheuren in de rotsen. Er breken stukken af. Dat heet verweren, Gletsjers werken als een bulldozer. Ze slepen grote keien mee naar beneden, naar de rivieren. Het snelstromende water sleurt de stenen verder omlaag. Door het botsen en schuren worden ze steeds kleiner en ronder. We noemen het dan grind. AIs het grind nog kleiner wordt, gaat het zand heten. En zelfs zandkorreltjes kunnen nog kleiner worden. De kleinste korreltjes heten klei. Zo brengt de Rijn heel wat klei naar Nederland: rivierklei. Gek hè, de Rijn brengt de Alpen beetje bij beetje naar Nederland...

Bestaat een gletsjer

Rijn? In welke maand komt er veel smeltwater in de Rijn: in mei, oktober of februari?

Zet in de goede volgorde: zand - berg rotsblokken - klei - grind. Weike grondsoort wordt door de Rijn in Nederland gemaakt? Om je heen zie je heel wat dingen die verweren, wegrotten, wegroesten of wegslijten. Noem er vijf. Wat betekent: 'De Rijn brengt de Alpen naar Nederland'?

,/ '*". "\ , -\-¿ -/^\

gletsiertong gletsje

ofb. 7

Hoog in de

bergen

63

@ Schlijf

Op verschillende plaatsen in de AÌpen heeft men dwars dool de rivierdalen een h.oge muur gebouwd. Die muur of stuwdam houdt het water van de rivier tegen. Achter de stuwdam is een groot stuwmeer ontstaan. Het water van zo'n stLrwmeer valt door buizen omlaag in de rivier, Het vallende water drijft een turbine aan, Net een heel grote fietsdynamo. De turbine bij een stuwdam levert genoeg stroom om een grote stad te verlichten. We noemen deze enelgie rn¡itte steenkool. Het vallende water' zorgt net aÌs steenkool rroor warmte en licht.

@

deze woorden over en zet de goede letter uit de tekening (afb. B) ervoor: stuwmeer'- stuwdam - vallend water'turbine - elektliciteit - rivier. Zel deze woorden in de goede volgorde: sneeuw - stuwdam - gletsjer - rivier'- stuwmeer - smeltwater. ScÌrrijf de goede zin over: o Witte steenkool is hetzelfde als witte kalksteen, dat kan branden. b Witte steenkool is Ìretzelfde aÌs 'elektriciteit gemaakt door waterkracht'. Waarom is el in Zwitserland veel meer ''"t¡itte steenkool' dan in Nedelland? Maak opdracht 3 in je werkboek.

--'i

B

F

l'

ofb.

g

8

Witte steenkool Hoog in de bergen

f

'/

'.

Het dak van de wereld

. l', ''I,, afb.

9

Bergbeklimmers in de Hímoloyo

llllount Everest Op de grens van Nepal en China ligt de hoogste bergketen van de wereld, de Himalaya. De hoogste bergtop van dit gebergte is de Mount Everest. De Nieuw-Zeelander Hillary kwam in 1953 als eerste op de top. Maar dat had hij nooit gekund als zijn Nepalese gids Tensing hem niet hadden geholpen.

In welk gebergte ligt de Mount Everest? Kijk in je atlas. Hoe hoog is de Mount Everest? Kies uit: 7723, 8611of BB4B m. Waarom noemen we de Himalaya het dak van de wereld? @) Wie heeft volgens jou als eerste de top van de Mount Everest bereikt? o Hillary, want hij was de baas bij deze bergbeklimming. Hij betaalde het loon van de gids Tensing, b Tensing, want hij kende de berg heel goed, Zonder Tensing had Hillary de top nooit bereikt.

Kijk naar afb, 9. Welke spullen nemen de bergbeklimmers mee op hun rug? Waarom komen er nog steeds mensen uit Europa of Amerika om de Mount Everest te beklimmen? In de Himalaya heb je niets aan een auto. Zelfs een mountain-bike is er zinloos, De mensen reizen op de rìrg van een jak. Dit langharig rund kan heel goed klimmen. Het dier kan alleen leven boven de 3000 meter. De jak geeft ook melk. Daarvan wordt boter gemaakt. Als de mensen thee drinken, doen ze er een klontje jak-boter bij. En lampjes branden ook goed op die boter. De jak heeft lange haren. Daarvan worden tenten en jassen gemaakt. Zelfs de mest van de jak is nuttig. ,\ls je die droogt, kun je de mestkoeken gebruiken als brandstof.

Hoog in de

bergen

65

t

Welke eigenschappen horen bij de kindermonniken? Kies uit: hebberig - geduldig kletskous - opschepper - flink - slappeling - zwijgzaam. Hoort afb. tz bii een katholiek of bij een boeddhistisch klooster? Gebruik het woordenboek. Wat is mediteren?

Kijk naar afb. tt. Waarom dragen de monniken allemaal hetzelfde kleed? Zoek op wie Boeddha was. Waar woonde hij? Leefde hij eerder of later dan Christus?

(þ Maak opdracht ofb.

l0 Deze beesten kunnen goed tegen de kou Schrijf vijf dingen op waarvoor de jak wÒrdt gebruikt. Kijk goed naar afb. 10. Is de jak een rund, een schaap of een paard? Welke dieren horen bij veeteelt? Kies uit: koe - schaap - poes - iak - giraffe - varken -

hond-wolf-kip.

Waarom heeft de jak lange haren?

Kindermonniken Op verschillende plaatsen in de Alpen staan katholieke kloosters. Dat zijn grote gebouwen waar paters of nonnen wonen. Zij proberen te leven zoals Christus heeft uitgelegd. In de Himalaya staan veel boeddhistische kloosters. De meeste jongens wonen een tijdje in zo'n klooster. Ze leren er te leven zoals

otb.ll

Boeddha.

Het hoofd van een monnik wordt kaalgeschoren, en ze dragen allemaal dezelfde kleren. Zo is iedereen gelijk. Je mag helemaal niets bezitten. Iedereen is even arm. 's Nachts slapen de jongens op harde bedden. Elke dag staan de jonge monniken om vijf uur op. Overdag krijgerl ze les. Ook leren ze urenlang in kleermakerszit te mediteren, Al die tijd zeggen ze niets. Spreken is zilver, maar zwijgen is goud.

6

Hoog in de bergen

ofb.

l2

4 in je werkboek.

'fp"

a

itl'

De Rijn en het drinkwater ofb.

I

De waterval von Schoffhousen

Wonderlijk water Water is misschien wel de wonderlijkste stof op aarde, Water is er niet alleen om te drinken of om je te wassen, Je kunt er ook op varen en in zwemmen, In de winter kun je er soms zelfs op lopen. En je kunt ook naar water kijken, zoals op afb. t. In elk geloof is water belangrijk. Christenen worden gedoopt met water. Moslims wassen zich voordat ze de moskee binnengaan. Hindoes baden in het water van de Ganges, hun heilige rivier. En doodzieke mensen genezen soms op wonderlijke wijze in water, Wat is een waterval (afb. f )?

@

()

Gebruik je atlas. In welk land ligt de waterval van afb. 1? En in welke rivier? Veel katholieken gaan nail Lourdes in Zuid-Frankrijk. Ze geloven dat daar 'geneeskrachtig water' is. Wat wordt daarmee bedoeld? Water kan ook heel gevaarlijk zijn. Noem daarvan twee voorbeelden. Hoe kan het dat er bij de waterval van afb, t steeds water omlaag blijft vallen? Raakt het water nooit op? In Duitsland zijn veel kuuroorden, zoals Bad Ems, Bad Bentheim en Bad Kreuznach, Wat doen de mensen in deze plaatsen? De Rijn en het

drinkwater

67

Waterbalans

Zoet en zout water 95

t0

90 85

80

t5 Grole meren

20

2s%

75%

Poolkoppen

70

30

JJ

ô5

40

ó0 55

ofb.

2

Het lijkt alsof we in Nederland water genoeg hebben. Overal zie je immers kanalen, sloten en rivieren. En er valt vaak regen, Toch is er in de zomer in Nederland soms te weinig water. Kijk maar naar de balans (afb.3), Het is maar goed dat er dan water vanuit het buitenlanrl naar Nederland stroomt.

50%

45

Het zoete woter op aorde

Er is in de wereld volop water. Van dat water zít97o/o in de zeerin en oceanen. Dat water is zout, en dus niet zomaar te gebruiken als drinkwater. De overige 3% is zoet water. Maar ook dit water is voor het grootste deel niet bruikbaar als drinkwater voor planten, dieren en mensen. Kijk maar naar afb, 2.

Kijk naar afb. z. Hoeveel procent van het zoete water zit in de poolkappen? En hoeveel zit er in de grond en in de rivieren? Welke zin is goed? a In zoet water zit suiker, in zout water zit zout. zoet water zit heel weinig zout,

b In

(Ð

fh

in

zout water veel meer, Q) Hoeveel procent van het water zit in zeetin en oceanen? flil Waarom is het water van de poolkappen moeilijk als drinkwater te gebruiken? Kies het beste antwoord: a Omdat dit water bevroren is. b Omdat dit water te ver weg ligt van de bewoonde wereld. Wat kun je doen om het water van de zeeën toch te gebruiken als drinkwater?

;//*

afb.

68

De Rijn en het drinkwater

Welke twee zinnen zijn goed? Kijk ook in je werkboek op blz. 8. a In de zomer verdampt er veel meer water dan in de winter, b In de winter valt er meer regen dan in de zomer. c In de zomer gebruiken bomen, gras en andere planten veel meer water dan in de winter. Gebruik je atlas. Noem drie rivieren die regenwater uit Duitsland naar Nederland brengen. Uit welke landen stroomt er water naar Nederland? Kies uit: België - Denemarken Duitsland - Spanje - Zwitserland Frankrijk - Polen. Kijk naar afb. s. Wat bedoelen we met de waterbalans? Maak opdracht 1 in je werkboek.

3

De woterbolans

u

L

-

Vervuiling van grondwater

uit de grond. Maar het wordt steeds moeilijker om schoon grondwater te vinden. Op veel plaatsen in Europa zijn vaten met gif in de grond gestopt, AIs die gaan lekken, wordt het grondwater vergiftigd. Men heeft uitgerekend dat één liter gif één miljoen liter water ondrinkbaar kan maken! We halen ook drinkwater

Op welke manieren wordt het grondwater

in afb.

afb.

4

(þ Dit meer ís door mensen gemookt

Spaarbekkens

In Zwitserland en Oostenrijk zijn hoog in de bergen meren gemaakt. Daar worden regenwater en smeltwater opgespaard. Zo'n meer noemen we daarom een spaarbekken, Als het in de zomer droog is, Ievert zo'n spaarbekken genoeg drinkwater, Ook bij grote steden in Duitsland en Nederland zijn spaarbekkens gemaakt. In het Sauerland bouwde men dwars door het dal van de rivier de Möhne een stuwdam, Hierachter ontstond de Möhnesee. Die levert schoon water aan het Ruhrgebied. Voor Rotterdam zijn er spaarbekkens aangelegd in de Biesbos. Hier wordt water uit de Maas

6 vervuild?

Waarom mag je medicijnen, olie of gif niet in de tuin onder de grond spitten? Waarom mag er geen tankstation worden gebouwd in het gebied waar het bord van afb, 5 staat?

Wat vind jij? Wie moet het schoonmaken van vervuilde grond betalen? a De eigenaar van de grond. tr De gemeente. c Degene die het gif in de grond heeft gestopt.

bewaard.

@

Wat is een spaarbekken (afb. +)? Uit welk spaarbekken haalt Rotterdam het drinkwater? Gebruik je atlas, Ligt de Möhnesee ten westen of ten oosten van de stuwdam? Gebruik je atlas. Hoeveel stuwdammen tel je in de Inn in Duitsland? Waarom haalt het Ruhrgebied water uit de Möhnesee en niet uit de Rijn? Gebruik je atlas. Vroeger was het water van de Biesbos zout, nu is het zoet. Hoe kan dat?

GROND|''IATER.

BTSCHERMINGSGIBIED afb. 5

De Rijn en het

drinkwater

69

ofb. 6

De Rijn: oppervlaktewater Water in rivieren, meren en kanalen noemen we ook wel oppervlaktewater. In West-Europa is de Rijn één van de belangrijkste oppervlaktewateren. Het Rijnwater is echter niet rein. Er wonen 40 miljoen mensen langs deze rivier. Die trekken met elkaar elke dag L50 miljoen keer de wc door. En denk eens aan het badwater en het afwaswater. AI dit rioolwater kwam vroeger terecht in de Rijn, en stroomde naar

Veel gevaarlijker nog zijn de vervuilingen door de industrie. Die laat soms giftige afvalstoffen in de Rijn stromen. En de zoutmijnen in de Elzas lozen afualzouten in de

Rijn. Wat is oppervlaktewater? Kies uit: a Water in meten, rivieren, beken, kanalen en sloten, b Water dat in de grond zit, Gebruik je atlas. Welke zijrivier komt bij Koblenz in de Rijn? 'Rijnwater is geen rein water', Wat wil dat

Nederland.

zeggen?

(þ

afb. 7

70

De Rijn en het drinkwater

Schrijf de namen van drie oppervlaktewateren in Duitsland op, De Rijn is bij Koblenz (afb. 7) al behoorlijk vuil. Uit welke steden of gebieden komt dat vuil? Kies uit: de Elzas - Keulen Frankfurt - Mannheim - Basel - Essen Stuttgart. De Rijn is bij Arnhem vuiler dan bij Koblenz, Hoe kan dat? Kijk naar afb. z. Vaart het linkerschip stroomopwaarts of stroomafwaarts? Maak opdracht 2 in je werkboek.

Rioolwater-zuivering

c Drinkwater-zuivering maakt schoon

De Rijn is niet meer zo vervuild als vroeger. Dat komt doordat de steden langs de Rijn een deel van het vuil uit het rioolwater halen, Dat

water nóg schoner. le komt na een lange vakantie weer thuis, Waarom moet je dan eerst de kraan even laten lopen, voordat je er water uit drinkt? Waarvoor dient het bord van afb, A? Waarom wordt er in Zuid-Europa veel drinkwater in flessen verkocht?

gebeurt in zuiveringsinstallaties voor rioolwater. Hier wordt het afualwater een stuk schoner. Maar heiemaal zuiver wordt het niet. VeeI stoffen die oplossen in water zi)n er moeilijk weer uit te halen. Daarom kun je dit water

niet drinken. Wat vind jij? Wie moet het zuiveren van rioolwater betalen? Kies uit: de fabrieken de gemeente - de gezinnen. Welke stoffen uit dit rijtje lossen op in

water? Kies uit: zout - takken - waspoeder - medicijnen - blikjes - puin. Op welke manieren vervuil jij het water? Waar staat de zuiveringsinstallatie voor rioolwater van jouw woonplaats? Betalen jouw ouders eraan mee om het afvalwater weer te zuiveren?

Drinkwater-zuivering Voor drinkwater gebruikt men schoon grondwater of schoon oppervlaktewater. Maar zelfs het schone water uit de spaarbekkens moet nog schoner worden gemaakt, Dat gebeurt in een zuiveringsinstallatie voor drinkwater. Daar wordt bijvoorbeeld ijzer uit het water gehaald, Als dat niet zou gebeuren, krijg je roestvlekken in de witte was. Het leidingwater is schoon genoeg om te drinken, Toch zitten er nog wel wat bacteriijn in. AIs je een glas water een paar dagen laat staan, groeit het aantal bacteriën snel, vooral als het warm weer is, Dan kun je het niet meer drinken,

Schrijf de goede zinnen over: o Rioolwater-zuivering is hetzelfde als drinkwater-zuivering. b Rioolwater-zuivering maakt vuil water wat schoner.

ofb.

I

Kringloop van het drinkwater Water maakt een kringloop door, Kijk maar naar het schema op bladzijde 72 en73.

Zel ín de goede volgorde: watertoren drinkwater-zuivering - reinwaterkelder waterwingebied - hoofdkraan - kraan waterleiding. Zet in de goede volgorde: wc - rivier rioolwater-zuivering - beek - riolering -

-

zee.

Waarom wordt het schoongemaakte drinkwater onder de grond bewaard in een rein-

(þ

waterkelder? Een watertoren zorgt ervoor dat het water uit de kraan spuit. Leg dat uit. Maak opdracht 3 in je werkboek,

De Rijn en het

drinkwater

71

1

Zeven tiende van de wereld bestaat uit oceanen en zeeën. Hierin ziI g7o/o van al het water op aarde.

2

Door verdamping ontstaan er boven zee wol.ken. Door de wind drijven ze naar land.

3

Door afkoeling kan de waterdamp in de wolken gaan condenseren. Er valt dan neerslag.

4

Voor een deel trekt de neerslag in de grond. We noemen dit water dan grondwater.

5

Drinkwater haalt men uit de grond of uit oppervlaktewater.

6

Eerst moet dit water schoon worden , gemaakt. Dit gebeurt in een drinkwater-zuiveringsinstallatie.

7

Het schone water wordt bewaard in reinwaterkelders. Daar blijft het koel,

72

De Rijn en het drinkwater

I

4

.',=ææEæ"'

Voor een deel komt de neerslag terecht in beken, meren en rivieren. We noemen dit oppervlaktewater.

L4 Beken brengen het rioolwater en het hemelwater naar rivieren. Rivieren brengen het water terug naar de zee. rlvler

13 Meestal wordt het vuile rioolwater eerst wat schoner gemaakt in een rioolwaterzuiveringsinstallatie.

13

'1.2

Dal vuile water gaat via buizen naar de riolering. De rioolbuizen komen samen in steeds grotere buizen.

water dat we gebruiken maken we vuil, Van wc, bad, douche, afwas, wasmachine.

11- Het meeste

rÞ

10 Via de hoofdkraan komt de waterleiding een huis binnen, Daar zit ook de watermeter.

9

Via hoofdleidingen vertakt het waterleidingnet zich naar bijna alle huizen, fabrieken en scholen.De waterleiding ligt Z5 centimeter onder de grond, zodat het water niet kan bevriezen.

8

Pompen en watertorens zorgen voor druk op het water in de leidingen,

tt

De Rijn en het

drinkwater

73

Duinwater voor Den Haag Duinwaterleiding 1.874 kreeg Den Haag waterleiding. De mensen worden nu niet meer ziek van vervuild drinkwater. Het water voor de Haagse water-

In

leiding werd uit de duinen gehaald, Maar Den Haag had steeds meer drinkwater nodig, zodat de duinen werden leeggezogen, Daarom wordt hei duinwater nu aangevuld met rivierwater. Vanuit de Maas wordt rivierwater door dikke buizen in de duinen gepompt, Daar ontstaan meertjes, Het water zakt langzaam weg in de duinen. Zo kan Den Haag steeds water uit de duinen blijven pompen. ofb.9 Drinkwoter in 1870

(þ

Zetin de goede volgorde: pijpleiding duinmeer - Maas - drinkwater - zuivering grondwater, Waarom mag je in het duinmeer van afb. to niet zwemmen? Waarom gebruikt Den Haag water van de Maas en niet van de Rijn? a De Maas heeft het meeste water. b De Maas heeft het schoonste water. c De Maas is dichterbij dan de Rijn. Maak opdracht 4 in je werkboek,

ofb.

l0

Putten en pompen Rond t8s0 was er in Den Haag nog geen waterleiding. Sommige mensen hadden een put in de tuin. Anderen haalden het water uit een pomp, op de hoek van de straat. 'Twee emmertjes water halen, twee emmertjes pompen,' zong men toen. Snap jij waarom ze daar een juk bij gebruikten? Is het water van afb. 9 grondwater ot

$)

oppervlakte-water? Hoe kwam het dat de mensen vroeger soms ziek werden van drinkwater? Vroeger zeiden ouders vaak tegen hun kinderen: 'Loop naar de pomp,' Wat bedoelden ze daarmee? En wat betekent het nu? Een juk (afb,g) beschermt je rug. Leg dat

uit. Een dokter ontdekte eens dat veel mensen

in

de buurt van een bepaalde stadspomp ziek werden, In de buurt van een andere pomp waren erg weinig mensen ziek. Begrijp jij hoe dat kan?

74

De Rijn en het drinkwater

Rivìerwoter wordt duinwater

-

ofb. 1 Dorp in Zuid-Sponje ,¡\! t" I

I

¡ci

,,il

sf:l:1;

Stel je voor dat het in Nederland van mei tot september bijna niet zou regenenl En dat het

dan elke dag wel 30 graden zou worden! AIle bloemen zouden verdrogen. De sportvelden zouden veranderen in kale vlaktes. Het gras in de weilanden zou helemaal geel worden. Een groot deel van Zuid-Europa heeft zo'n klimaat. Kijk maar naar afb, t. Het is maar goed dat er in de wintermaanden wel regen valt, Echt koud wordt het aan de kust niet. De schiereilanden en de eilanden van ZuidEuropa worden omgeven door de warme Middellandse Zee. Welke steden liggen op een schiereiland? Kies uit: Rome - Dublin - Madrid Belgrado.

@

!)

Kijk ook naar afb. L en 3, Welke zinnen horen bij het Middellandse-Zeeklimaat? a In de winter valt de meeste regen. b In de winter valt er vaak sneeuw, c De zomers zijn droog en warm, d Het regent in de zomer nooit. e Er zijn veel groene weilanden. Schrijf de namen van deze eilanden over. Schrijf erachter bij welk land ze horen. Corsica - Mallorca - Sardinië - Ibiza Sicilië - Azoren - Canarische Eilanden Madeira. Schrijf de namen van deze bergen over. Zet erachter in welk landen ze liggen. Apennijnen - Sierra Nevada - Pyreneeën Hoge Atlas, Welk landschap vind jij het mooist, dat van afb. 1 of van aft¡. tZ? Waarom? Aan de Middellandse

Zee

75

S

ofb.2

Het regent in de zomer zo weinig in ZuidEuropa, dat rivieren droog komen te staan. Kijk maar naar afb. 5. 's Winters veranderen diezelfde rivierbeddingen soms in kolkende waterstromen. Maar dat water stroomt weg naar de zee. Daarom bouwde men overal muren dwars door de rivieren: stuwdammen. In de winter blijft het water achter zo'n dam staan. Er ontstaat daardoor een meer achter de stuwdam: een stuwmeer.

Sneeuw op de Sierro Nevodo

30

ammen

0

Kijk naar afb. +. Welk nummer heeft

de

stuwdam? En het stuwmeer? 20

'10

0

10

!

Neerslag in mm

5

-

Temperatuur in graden Celcius

JFMAMJJASOND

afb.3

ofb. 4

76

Aan de Middellandse Zee

Zel deze woorden in de goede volgorde: stuwmeer - zee - bron van een rivier stuwdam - riviermonding. Wanneer is de foto van afb. 5 gemaakt, in januari of in juli?

Kijk naar afb. +. Welk nummer heeft het irrigatiekanaal? En de irrigatiesloten? En de pijpleiding? Wanneer is irrigatie nodig, in de winter of in de zomer? Kijk naar afb. +. Bij welk nummer wordt

(þ @

grondwater omhoog gehaald? Waarom heeft het muildier op afb. 6 een zak over het hoofd? In Nederiand zie je in droge zomers ook wel eens irrigatie. Hoe doen de mensen dat in hun tuinen? En hoe doen de boeren dat?

afb.

5 Rivierbeddíng

@

Welke zin is goed? a Het stuwmeer loopt vol in de zomer. b Het water van het stuwmeer wordt gebruikt in de zomer. çs¡tri¡ je atlas, Hoeveel stuwdammen tel je in de Taag? De Douro in Portugal stroomt van oost naar west. Ligt een stuwmeer in de Douro aan de westkant of aan de oostkant van een stuwdam? Gebruik je atlas, Waarom ligt er op de Sierra Nevada (afb. 2) sneeuw?

fliì

ols porkeerploots

Het water van een stuwmeer wordt gebruikt om akkers en tuinen te bevloeien. Dat heet irrigatie, Het water Ioopt door kanalen, sloten en pijpleidingen naar de akkers. Zonder irrigatie zouden de gewassen in de zomer verdrogen. Waar geen rivieren zijn, haalt men water diep uit de grond. Vroeger gebruikten de boeren daarvoor een muildier, dat urenlang rond een put liep. Daardoor bracht het dier een rad in beweging. Hiermee werd het grondwater omhoog gebracht. Tegenwoordig gebruiken de boeren motorpompen om het grondwater omhoog te krijgen.

Kijk naar afb. +. Waarom zie je bij het cijfer 4 geen irrigatie? Zoek op wat een muildier is (afb. 6). Is een muilezel hetzelfde als een muildier? flîl Maak opdracht 1 in je werkboek.

ofb.

6

Een

muildíer brengt grondwater omhoog

Bij Valencia ligt het belangrijkste tuinbouwgebied van Spanje. Het landschap is daar zomer en winter groen. Dat komt doordat de boeren er al eeuwenlang aan irrigatie doen, Op het bevloeide land groeien citrusboompjes. Hieraan groeien sinaasappelen, citroenen of mandarijnen. Al die citrusvruchten hebben een dikke schil, zodat ze niet zo gauw uitAan de Middellandse

Zee 7l

drogen. De citrusboompjes groeien in de wintermaanden gewoon door. Er komen wel drie keer per jaar nieuwe vruchten aan.

Bij welke Spaanse stad groeien de vruchten van aft. z? Welke vruchten horen bij citrus? Kies uit: mandarijnen - tomaten - sinaasappelen - perziken - citroenen - pruimen.

Als boeren op berghellingen de grond omploegen, kan er een ramp gebeuren. AIs het hard regent, spoelt de grond omlaag. Je houdt dan alleen een kale berghelling over. Maar de boeren hebben daar iets op gevonden, Ze bouwen muurtjes op de hellingen. Stenen liggen er immers genoeg. Achter die muurtjes blijft de grond liggen. De berghelling wordt zo net een grote trap, Kijk maar naar afb. 4 en 8. De trede van zo'n bergtrap noemen we een terras. Tegenwoordig bouwt men deze terrassen niet meer met losse stenen. Dat is te veel werk. Welk nummer hebben terrassen op afb. +? Welke drie voordelen hebben terrassen? a Ze zorgen ervoor dat het regenwater niet zo snel wegloopt. b Ze zorgen ervoor dat de grond niet wegspoelt. c Ze zorgen ervoor dat er bomen kunnen groeien. d Ze maken het gebruik van een tractor mogelijk, Er zijn ook terrascampings. Hoe ziet zo'n camping eruit? Hoeveel terrassen tel je op afb. a? Terrassen maken berghellingen vlak. Leg dat uit, Kijk naar afb. g. Waarvan maakt men de muren voor de terrassen tegenwoordig?

ofb. 7 Appelties von oronje

Spanje is het belangrijkste citrusland van Europa. In welke vier landen groeien ook citrusvruchten? Kies uit: Italië - Duitsland - Turkije Ierland - Israël - Zwitserland - Marokko. In Frankrijk heet een sinaasappel 'orange'. In Spanje 'naranja', Wat betekenen deze twee woorden? De tuinbouwers bij Valencia hebben warmte genoeg, maar te weinig regen. De tuinbouwers in het Westland hebben regen genoeg, maar te weinig warmte. Hoe lossen de tuinders bij Valencia het probleem op? En die van het Westland? Welke zin is goed? En waarom? a Citrus hoort bij tuinbouw. b Citrus hoort bij akkerbouw.

78

Aan de Middellandse Zee

ofb.

8 NÍeuwe terrossen bij Valencío

i! i,i<1i,:.11',1.1t

;i,..ttlri.t,

1.|!

:,t1...1

:''ry:ffi

(þ

.-¡

Schrijf zes vruchten op van bomen en struiken uit Zuid-Europa. Uit welk land komt portwijn? Bij welke stad wordt portwijn gemaakt? Uit welk land komt sherry? Kijk naar afb, 9 en gebruik je atlas, Waar is deze foto gemaakt? Kies uit: bij Albacete - bij Jerez - bij Porto. 'i .l

Olijven worden gegeten bij allerlei gerechten, vo orbeeld bij pizza's. De ze tafelolij ven worden geplukt, Maar de meeste olijven worden van de bomen afgeslagen en in de fabriek uitgeperst. De olijfolie wordt gebruikt om in te bakken en te braden. In fabrieken maken ze er ook zeep en andere producten van, B ij

ofb.

9 Wijnbouw in Lo Mancha

Bomen en struiken hebben lange wortels. Daarmee kunnen ze het water diep uit de grond halen. Daarom zien we in Zuid-Europa veel bomen en struiken. Daaraan groeien olij-

ven, amandelen, perziken, abrikozen, vijgen en dadels. Er is ook veel wijnbouw. Portwijn komt uit het dal van de Douro, Sherry wordt gemaakt bij Jerez.

lÌiì

Waarvoor gebruikt men tafelolijven? En fabrieksolijven? Welk gewas groeit er onder de olijfbomen van afb. 1o? Waarom worden tafelolijven geplukt? Maak opdracht 2 in je werkboek,

ofb, 10 Olíjfboomgoard ín Portugol Aan de Middellandse

Zee

79

Campingsteden Eeuwenlang woonden er vissers aan de kusten van Spanje, Portugal en Italiij, Ze gebruikten ossen om de visnetten op het strand te trekken. Maar het beeld op de stranden is veranderd. De mensen in West-Europa gingen steeds meer verdienen, En ze kregen meer vakantie. Daardoor hadden ze geld en tijd om verre reizen te maken. EIk jaar komen er wel 30 miljoen West-Europeanen naar de Spaanse kusten. Ze komen met auto's, bussen en vliegtuigen.

(þ (þ

Waarom kwamen er steeds meer toeristen naar Zuid-Europa? Uit welke landen komen de meeste toeristen van afu. tZ. Kies uit: Spanje - Duitsland - Italiê Nederland - België. Gebruik je atlas. Bij welke grote stad ligt de Costa Brava? En de Costa del Sol? Wat hebben de ossen van afb. 11 met vis te maken? Hoe reizen de meeste campinggasten naar de Costa Brava? Kies uit: auto - vliegtuig. En de hotelgasten? Gebruik je atlas. Hoe reizen de meeste Nederlandse toeristen naar Tunesië?

Kies uit: auto - vliegtuig,

De meeste campings aan de Spaanse kusten

zijn heel groot, Op sommige campings kamperen wel 25 duizend gasten, Een echte campingstad dus. Je vindt er tennisbanen, restaurants en een discotheek. En een grote supermarkt die tot 's avond laat open is. Je kunt er dag en nacht naar de dokter, want die is altijd aanwezig. Er is zelfs campingpolitie.

In een campingstad werken veel mensen. Noem drie beroepen die je daar vindt. úEì Waar zou jij het liefst kamperen, op een kleine of een grote camping? Waarom? (Ð D" mensen willen het liefst op een camping met bomen staan, Waarom? Waarom is er op een camping aan zee meestal ook een zwembad? Er zijn ook toeristen die in de winter naar Spanje gaan. Waar logeren ze vooral, aan de Costa Brava of aan de Costa del SoI?

Langs de kusten van Spanje staan overal appartementen, hotels, restaurants en winkels. VeeI Spanjaarden zijn helemaal niet blij

met die betonkusten. De Middellandse Zee wordt steeds vuiler. Dat komt door het afvalwater van de toeristen. Soms drijven er dikke lagen zeewier en algen op het water. Zeewier groeit snel als er wasmiddelen in het water zitten. Ook de grote steden in Italië en Spanje lozen veel vuil water op de zee.

Waarom noemen we de kust van aft¡. tZ een betonkust? Wie wonen er in de flats van af]o. tZ, Spanjaarden of buitenlandse toeristen? (B)Kijk naar afb. 12. Sommige mensen vinden dat de kusten van de Middellandse Zee verknoeid zijn. Vind jij dat ook? ofb. 1 1

80

Ossen op een

strand ín Portugol

Aan de Middellandse Zee

ofb. 12 Aon de Costo Brovo

(þ

Welke twee grote steden in Noord-Italiii vervuilen de Adriatisc};re ZeeT En door welke rivier stroomt dat vuile water? Maak opdracht 3 in je werkboek.

Tuinbouw in Limburg In Zuid-Europa is veel tuinbouw. Bijvoorbeeld citrusteelt, wijnbouw en olijfteelt. Nederland heeft ook veel tuinbouw. Sierteelt in de Bollenstreek en bij Aalsmee¡ fruitteelt in de Betuwe en groenteteelt in het Westland. In Noord-Limburg worden veel asperges verbouwd. Dat zijnstengels die in lange rijen onder de grond groeien. In mei en juni is de aspergeoogst. Dan kun je overal verse asperges kopen. Vind jij die ook lekker? Bij welk soort tuinbouw horen asperges? Kies uit: sierteelt - fruitteelt - groenteteelt. Waar in Nederland worden veel asperges verbouwd? Waar zitten de asperges op afb. 13? En waar zie je asperges op afb. ts?

ofb.

l3 Een osperge-okker ln Noord-Llmburg Worden asperges onder glas of in de volle grond verbouwd? Aan de Middellandse Zee

'ffi 'fi;.'.:

In welke tijd van het jaar kun je verse asperges kopen?

In oktober ofjanuari kun je ook asperges kopen. Hoe zijn ze dan verpakt?

In Noord-Limburg worden ook veel champignons gekweekt, De tuinders telen deze paddestoelen in donkere schuren. Champignons groeien heel goed in paardenmest. Maneges uit heel Nederland verkopen paardenmest aan de Limburgse champignontelers. Champignons die je vers bij de groenteboer kunt kopen, zijn met de hand geplukt. Net zoals appels en tafelolijven, Maar champignons die in glas of blik gaan, worden met een machine gemaaid.

De tuinders verkopen hun champignons en asperges op de veiling. Daar komen kopers uit heel West-Europa. De meeste champignons en asperges zijn bestemd voor de uitvoer. Die

gaan dus naar het buitenland. Er werken keurmeesters op de veilingen. Die controleren de producten, zodat er alleen maar eersteklas champignons en asperges naar het buitenland gaan,

Waar groeien champignons? Kies uit: a in zonnige kassen

b in donkere schuren

c op akkers Wat verkopen maneges aan champignontelers?

(þ Welke paddestoelen zijn eetbaar?

Kies uit: vliegenzwam - cantharel - elfenbankje - gele knolzwam - champignon. Waarom moeten verse champignons met de hand worden geplukt? Zijn de champignons van afb. ts machinaal of met de hand geoogst?

afb. 14

æ.

Een

champignonbed levert elke week een oogst

Aan de Middellandse Zee

ofb. 15

Waar,verkopen de Limburgse tuinders hun champignons en asperges? Kies uit: o op de veiling b op de markt c in de supermarkt Waar gaan de meeste groenten uit NoordLimburg naar toe? Kies uit: o naar de steden in het Ruhrgebied b naar de steden in Limburg. Welke verse groenten zie je op afb. f s? (þ Wat doet de keurmeester op de veiling? @ Welk woord betekent hetzelfde als uitvoer? Kies uit: export - import. Waarom zou het slecht zijn voor de Nederlandse uitvoer als er kistjes slechte asperges naar Duitsland gaan? (þ Maak opdracht a in je werkboek.

ofb, 1 De Hogío Sophia, eerst een kerk, toen een moskee, nu een museum

Istanbul is de grootste stad van Turkije. De stad ligt aan weerszijden van de nauwe zeestraat tussen Europa en Azië. lstanbul kan zo alle schepen tegenhouden die van de Middellandse Zee naar de Zwarte Zee varen. En andersom. Daarom is er vaak oorlog gevoerd om de stad. Tweeduizend jaar geleden heette de stad Byzantium. Keizer Constantijn veranderde de naam in Constantinopel. Toen de Turken in 1453 de stad veroverd hadden, gaven ze haar de naam Istanbul. In 1600 was het de mooiste en belangrijkste stad van Europa.

Istanbul ligt in twee werelddelen. Welke twee?

Gebruik je atlas. Hoe heet de zeestraat waataan Istanbul Iigt? Sþ Gebruik je atlas. Hoe heet het Aziatische stadsdeel van Istanbul? (þ Waaraan kun je zien dat de Hagia Sophia een moskee is geweest? Waarom is er vaak oorlog gevoerd om Istanbul? Hoe heet het water dat je in de verte op afh. t ziet?

Turkse

migranten

83

De Grote Bazaar

(þ

Waarmee kun je een bazaar het best vergelijken? Kies uit: een supermarkt - een winkelcentrum - een markt. Waarom zie je op afb. 2 en 3 geen vrouwen? Zoek op wat bazaar kan betekenen.

Wonen in een geçekondu Osman Makal woont nu vijf jaar in Istanbul. Vroeger woonde hij in een dorp in Oost-

Turkije. Hij woont nu met zijn familie in een huis dat zij zelf hebben gebouwd. De grond waarop het huis staat, is niet van hen. Op deze plek was nog niets gebouwd, omdat het een steile berghelling was. Samen met andere mensen uit hun vroegere dorp hebben ze toen stiekem huizen gebouwd van losse stenen en planken. Toen ze niet verjaagd werden, zijn de huizen opnieuw gebouwd. Eerst klein, en later gröter. De mensen noemen zo'n wijk waar Osman woont een'geçekondu' (zeg: getsjekondoe). Dat betekent: in één nacht gebouwd.

ofb.2

Een schoenmoker

ofb.3

Hier kun je alle soorten kruÍden kopen

aon hetwerk

De grote Bazaar was vroeger een markt. Nu is

het een hele stadswijk. Er zijn honderden winkeltjes, werkplaatsen en nauwe, overdekte straten. Je kunt daar zien hoe kleren, schoenen, sieraden en nog veel meer dingen worden gemaakt. Je kunt er bijna alles kopen. Of Iaten maken. Er werken meer dan twintig duizend mannen in de bazaar, Want handel is in Turkije mannenwerk. Bijna iedere dag komen er wel een miljoen mensen in de bazaar om iets te kopen. 's Nachts gaan de poorten dicht. Dan zijn er alleen nog bewakers in de bazaar.

Kijk naar

afTs.

z.Is dit

een

werkplaats? En op afb. s?

'w

Turkse migranten

winkel of een

Afb.

4 Deze geçekondu

wordt ofgebroken

Wat is een geçekondu? Kies uit: o Een villawijk. b Een buitenwijk met flats. c Een wijk met huizen die door de bewoners zelf zijn gebouwd.

(Ð

(þ

Op welke plaatsen zul je een geçekondu kunnen vinden? Kies er twee: in een woonwijk - op een steile helling - Iangs een rivier - Iangs een spoorlijn. Waarom wonen mensen uit hetzelfde dorp vaak in dezelfde geçekondu? Maak opdracht 1 in je werkboek.

(þ !I!l

Hoe noemen de moslims God? Gebruik je atlas. In welk land ligt Mekka, de heiligste stad van de moslims? Hoe worden moslims opgeroepen voor het gebed? En christenen om naar de kerk te gaan?

Wat is de gebedsdag van de moslims? En van de christenen? En van de joden?

Naar de moskee

Naar school en werken 's Morgens gaat Osman naar school. Hij heeft 's middags vrij, want dan zitten er andere kin-

deren

in zijn klas.

zijn broers en zijn neven om hun huis verder af te bouwen. Van de gemeente zullen ze water en elektriciteit krijgen, Osman is blij dat de riolering al is aangelegd, 's Middags helpen Osman,

ofb.

5

Blinde monnen op de bínnenploots von een moskee

Vijf keer per dag roept een Iuidspreker alle moslims op voor het gebed. Die luidspreker staat op een minaret. Dat is een toren bij de moskee, Op vrijdagmiddag gaat Osman vaak met zijn vader naar de grote moskee. Zij zijn moslims, zoals de meeste Turken. Eerst komen ze op de binnenplaats. Daar zitten altijd wel enkele blinde mannen. Vader geeft ze vaak wat geld. Dat is een plicht voor mosIims. In de moskee bidden ze tot God. De moslims noemen hem Allah. De imam geeft het teken voor het gebed, Dan knielen alle mannen met hun gezicht naar Mekka, de heilige stad. Waarom zitten er blinde mannen bij de moskee? Kies twee antwoorden: a Daar ontmoeten ze andere mensen. b Daar krijgen ze geld. c Daar is het lekker warm.

afb.

6

afb.

7 Osmon heeft oordrijkskunde

Osmons klos ín de Atotürkschool

Turkse

migranten

85

Wat doet Osman iedere middag? Waarom gaat hij dan niet naar school? Kijk naar afb. 6 en 7. Waarom dragen aIIe kinderen dezelfde kleren? Noem twee verschillen tussen Osmans klas en jouw klas. Op afb. 6 zie je een portret en twee jaartalIen. Die horen bij Atatürk, Zoek eens op wie dat was,

fþ

Hoeveel volwassenen leven er in het huis van Osman? Wie is het hoofd van een grootfamilie? Veel oudere Turkse vrouwen kunnen niet Iezen of schrijven. De meeste jonge vrouwen en meisjes kunnen dat wel. Hoe zou dat komen? Waarom gaat Havva vaak niet naar school? Noem twee redenen. Waarom stuurt Osmans oom uit Nederland geld naar Turkije? Zott jíj in een grootfamilie willen wonen? Waarom wel/niet? Maak opdracht 2 ín je werkboek.

Osmans geboortedorp

ofb.

8 Howo, het nÍchtje von Osmon

De grootfamilie Osmans grootouders wonen ook bij Osman in huis, En ook een oom met zijn vrouw en kinderen. In Turkije en andere niet-Westerse landen leven de mensen in een grootfamilie. Niet alleen vader en moeder zorgen daar voor de kinderen, maar ook opa en oma en ooms en tantes. Het geld dat je verdient, is niet alleen voor jezelf. Het is voor de hele familie. Een andere oom van Osman woont in Nederland. Hij stuurt elke maand geld. Osmans nichtje Hawa gaat's zomers niet naar school. Dan verkoopt zij sjaaltjes aan toeristen. Grootvader vindt werken voor meisjes beter dan naar school gaan. En opa is de baas in huis.

,# ,.::i

Turkse migranten

In de vakantie gaat Osman naar Mursal Dat is het dorp waar hij vroeger heeft gewoond. Het is een lange reis, want Mursal ligt in de bergen. In het oosten van Turkije. De laatste tien kilometer reist hij met de ossenwagen. Dat duurt bijna drie uur, Mursal ligt in een dal waar een klein riviertje stroomt. Daar liggen de tuinen en de akkers, want daar is water. Op de heuvels en in de bergen wil niet veel groeien. Daar is het te droog, In de zomer is het in Mursal heel heet. Maar in de winter ligt er maandenlang sneeuw. En het kan er wel 30 graden vriezen. Dan hoor je soms de wolven huilen.

fþ

Gebruik je atlas. Welke beroemde rivier ontspringt in Oost-Turkije? Aan welke drie landen grenst Turkije in het zuidoosten? Hoe heet het gebergte in het zuiden van Turkije? Heeft Mursal een zeeklimaat of een landklimaat? Kijk naar afb, 9. Waarom hebben de huizen zulke kleine ramen? Kies uit: a Om dieven geen kans te geven, b Dat is goedkoper dan grote ramen, c Vanwege het klimaat.

afb.9

Een

dorp Ín het oosten von TurkÍje

Waarvoor zullen de heuvels op afb. g gebruikt worden? Kies uit: tuinbouw akkerbouw -schapenteelt.

Mannenwerk

Er zijn tientallen mannen weggetrokken uit het dorp. Sommigen hebben hun gezin meegenomen. Ze wonen nu in Ankara of Istanbul of zelfs helemaal in Europa. In het dorp staan veel huizen leeg.

In de zomervakantie werkt Osman vaak met de mannen op het Iand. Ze verbouwen tarwe, gerst en veevoer. Osman moet het onkruid wieden en de stenen op hopen leggen, Soms gaat hij met de herder van het dorp de bergen in, om de schapen te hoeden. Dan komt hij 's avonds terug met de melk. De vrouwen maken daar yoghurt en kaas van.

Wat is mannenwerk in Mursal? Kies uit: akkerbouw - fruitteelt - veeteelt - kaas maken. Waarom staan er in Oost-Turkije zoveel huizen leeg? De jongens en meisjes in Mursal moeten vaak hard werken. Wat vind jij daarvan? Waarom leggen de kinderen stenen uit de akkers op een hoop?

Vrouwenwerk De vrouwen en meisjes in Mursal hebben ook veel werk. Ze halen water uit de rivier. En ze sprokkelen hout voor de kachel. Ze melken de

ofb, 10

geiten en maken yoghurt en kaas. Ze malen graan en bakken brood. Ook verzorgen ze de groentetuin en de abrikozet:- en appelbomen. Een verloten

woning

Turkse

migranten

g7

tr4fitnw

ofb.

i

afb. 12

11

In de winter zijn ze druk met spinnen, weven en het maken van kleren. De meisjes werken uren achtereen aan het knopen van een tapijt. Met één tapijt zijn ze wel'twee jaar bezig. De tapijten worden verkocht aan een handelaar uit de stad. Die verkoopt ze aarr tapijtwinkels in de grote steden. En aan toeristen in de badplaatsen.

(D

Welk vrouwenwerk zie je op afb. tr? En op afT:. tz? Waarvoor is er in de hete zomel brandhout nodig? Gebruik je atlas. Noem twee badplaatsen aan de zuidkust van Turkije. Waarom worden er in de zomer geen kleren en tapijten gemaakt? Maak opdracht 3 in je werkboek.

Turken in Nederland Gastarbeiders

ofb.

88

li

furkse orbeìders doen vook zwoor werk

Turkse migranten

T\rssen 1960 en 1975 was er in West-Buropa werk voor iedereen. Er waren zelfs te weinig

arbeiders. Daarom wilden veel fabrieken graag arbeiders uit andere landen hebben. Ze woegen aan werkloze jonge mannen uit ltalië, Spanje, Turkije en Marokko of ze in WestBuropa wilden komen werken. Tienduizenden Turkse mannen kwamen naar Nederland. Ze wilden er best een paar jaar werken om veel geld te verdienen. Ze deden werk dat anderen niet graag wilden doen. Meestal was dat zwair of vuil werk. Ze werden gastarbeiders genoemd. Iedereen dacht dat ze later terug zouden gaan nail hun eigen land. Dat dachten ze zelf ook.

In Europa kwamen gastarbeiders uit verschillende landen. Noem vier van die lan-

Welke twee talen spreken de meeste Turken in Nederland? Waarom zijn er hier moskeet;n gebouwd? VeeI Turken willen alleen vlees uit een moslimslagerij eten. Waarom? Kies het goede antwoord: o Omdat het vlees daar goedkoper is. tr Omdat ze daar varkensvlees verkopen, c Omdat ze daar bij het slachten rekening houden met het moslimgeloof. Waarom willen maar weinig Turkse kinderen in Turkije gaan wonen?

den. Welk werk deden de gastarbeiders? Waarom zijn er nu geen gastarbeiders meer?

Waarom kwamen de vrouwen en kinderen van de gastarbeiders niet direct mee? Dit hoofdstuk heet 'Turkse migranten'. Wat zijn migranten? le kunt het in je woordenboek opzoeken. Turkse Nederlanders

Osman in Nederland De zus van Osman is getrouwd met een Turkse jongen uit Nederland. Osman denkt nog met plezier terug aan de prachtige bruiloft in Istanbul. En nu is Osman samen met zijn vader voor het eerst naar zijn zus in,tlmelo gereisd, Dat was een lange reis: drie dagen in de auto. Osman vond het maar vreemd in Nederland, Nergens kinderen in een schooluniform!

l

ofb.

l4

Een Turkse slogerij in Nederlond

Sommige gastarbeiders zijn teruggegaan. Maar de meesten hebben hun gezin over laten komen. Nu wonen er in sommige Nederlandse steden veel Turken. Vaak hebben ze daar een eigen moskee gebouwd. Ook zijn er Turkse slagers, groentewinkels, koffiehuizen, restaurants en moslimscholen. Bijna alle Turkse kinderen zijn in Nederland geboren. Ze spreken heel goed Nederlands. Naast Turks eten lusten ze ook graag patat. De meeste kinderen gaan in de vakantie nog wel eens naar Tirrkije. Maar ze willen daar niet voor altijd blijven.

(þ

Noem vijf landen waar Osman op weg naar Nederland doorheen gereden is. Hoe ver is het ongeveer van Istanbul naar Almelo? Kies uit: 2500 km - 3500 km 4500 km. Bij welke grens kon Osman zo doorrijden? De Bulgaarse of de Nederlandse? Maak opdracht 4 in je werkboek.

ofb. 15 Zonder uníform Turkse

migranten

89

I

90

Drijvendecontinenten

@

Op afb. 1, zie je een vuurspuwende berg of vulkaan. In de tekening staan letters, Daar

horen de volgende zinnen bij: A Diep in de aarde zit een gloeiend hete pap van gesmolten gesteente. Dit heet magma. Het magma zoekt een uitweg naar boven. B Door een aantal openingen komt het magma naar boven. Deze openingen noemen we kraterpijpen. C De top van de vulkaan heet de krater. Hieruit komt gloeiende lava, rook en as, D Lava stroomt langs de hellingen van een vulkaan naar beneden, E Als lava afkoelt, wordt het weer een hard gesteente. Net als kaarsvet dat stolt. Het gesteente heet daarom stollingsgesteente. F Lava komt niet altijd uit een vulkaan, Het kan ook uit spleten uit de aardkorst stro-

Bij welke letters zie je lava? Kies uit:

AenB-BenC-CenD. Schrijf de goede zinnen over. a Magma is gesmolten gesteente in het binnenste van de aarde, år Magma en lava zijn hetzelfde. c Lava is vloeibaar gesteente dat uit een vulkaankrater naar buiten stroomt. (Q) Zel deze woorden in de goede volgorde: lava - krater - magma - stollingsgesteente kraterpijp. fl Waarom lijken een druipkaars en een vulkaan een beetje op elkaar? Bij welke letter op afb. 1 zou een nieuwe vulkaan kunnen ontstaan? Gebruik je atlas. In welke landen zijn vulkanen?

Kies uit: Nederland - IJsland - Turkije Italiê - Noorwegen - Frankrijk.

men, ofb,

I

De uitborstíng von een vulkoon

Drijvendecontinenten

91

@ In

het zuiden van Italitj ligt de Vesuvius. Al duizenden jaren komt er uit deze vulkaan rook, as en soms ook gloeiend gesteente. In het jaar 79 werd de Romeinse stad Pompeï bedolven onder een dikke laag as. Tweehonderd jaar geleden begonnen geleerden deze aslaag weg te schrapen, Ze vonden een complete stad, alsof de mensen even weg waren gegaan. Voor een huis vonden ze een bord met de tekst 'Te koop'. Bij een ander huis werd een bord opgegraven met 'Pas op voor de hond!' In de huizen zijn afdrukken gevonden van mensen die niet meer konden vluchten.

Zott jij in de buurt van een vulkaan willen wonen? En 4 meter onder de zeespiegel (-4 NAP)? Welke vulkaan is nog niet zo lang geleden tot uitbarsting gekomen? Dood, slapend of wakker De meeste vulkanen op aarde zijn helemaal tot rust gekomen. Dat zijn dode vulkanen. Vulkanen die nog wel 'werken', noemen we

actieve vulkanen, Je moet niet denken dat ze elke dag of elk jaar vuur spuwen. Vaak zijn ze tientallen jaren rustig. We zeggen dan dat de vulkaan slaapt. Plotseling kunnen ze uit hun slaap ontwaken en vuur, rook en as uitbraken. Veel vulkanen zijn zo hoog, dat de top is bedekt met eeuwige sneeuw en ijs. Er zijn ook vulkanen die op de oceaanbodem liggen. Als zo'n vulkaan uitbarst, kan er een nieuw eiland in de oceaan ontstaan.

(þ

fÏl

ofb,

(þ

2 Een ofdruk van de inwoners

van Pompeï

Zoek in je atlas de Vesuvius op. Welke grote stad ligt er niet zo ver vandaan? Kijk naar afb, 2. Waarom zijn deze mensen niet gevlucht? Gebruik je atlas. De Vesuvius is maar een kleine vulkaan. Op het eiland Sicilië ligt een veel grotere vulkaan. Hoe heet die vulkaan? En hoe hoog is deze? Drijvende continenten

(þ

Welke letter heeft de dode vulkaan op afb. r? Is de Vesuvius nu actief of slaapt hij? Zoek de volgende vulkanen op in je atlas: Aconcagua - Chimborazo - Kilimanjaro Mt Whitney - Fuji. Schrijf erachter in welk land ze liggen en hoe hoog ze zijn. Welke vulkaan is de hoogste? VeeI kraters van slapende vulkanen staan vol met water. Wat zal er met zo'n kratermeer gebeuren als een vulkaan plotseling uitbarst? De Kilimanjaro is een vulkaan in de tropen. Hoe kan daar sneeuw en ijs op de top liggen? Maak opdracht 1 in je werkboek,

De aardkorst Op afb, 3 zíe je een doorsnede van de aarde. Het binnenste van de aarde bestaat gedeelteIijk uit vloeibaar gesteente: magma, De buitenste rand van de aarde is eigenlijk een dunne korst van gestold gesteente. Daarom noemen

we dit de aardkorst. Deze bestaat uit grote stukken land. Dat zijn de continenten, zoals Europa en Amerika. De aardkorst van de continenten is ongeveer 50 kilometer dik. De rest van de aardkorst is bedekt met zeewater: de oceanen en de zeeiin. Onder de bodem van de Atlantische Oceaan en d.e Grote OJeaan is de aardkorst vaak niet dikker dan 5 kilometer.

ofb.

4 De contínenten

zÍjn longzaom uít elkoor gedreven

Continenten die drijven

ofb.

3

De oardkorst is maor een heel dunne schil

Hoe dik is de aardkorst van Europa? En onder de Atlantische Oceaan? Hoe heet het vloeibare gesteente in de aarde?

(l)

Gebruik je atlas. Hoe heten de drie oceanen op aarde? Welke oceaan ligt tussen Europa en Amerika? Welk woord past het best? De aardkorst is net zo dun als de schil van een: appel - sinaasappel - kokosnoot. Kijk goed naar afb. 3. SteI je eens voor dat je een gat dwars door de aardbol kon boren. Hoe diep moest dat gat dan zijn? Waarom is het onmogelijk om zo'n gat te boren?

Kijk eens goed naar de vorm van de werelddelen op afb. 4. Ze lijken op puzzelstukken. Met een beetje fantasie kun je ze in elkaar passen. Lang geleden zaten alle werelddelen aan elkaar vast. Ze vormden één groot continent: Pangea. In de loop van de tijd zijn ze Iangzaam uit elkaar gedreven. Ook nu nog drijven Europa en Noord-Amerika elk jaar een paar centimeter verder uit elkaar. Midden in de Atlantische Oceaan zit een grote barst in de aardkorst. Heel vroeger was er maar één continent? Hoe heette dat continent? Kijk naar afb. +. Welke werelddelen passen als puzzelstukken in elkaar? Tussen Londen en New York ligt op de bodem van de oceaan een telefoonkabel. Vroeger is die kabel enkele keren gebroken. Hoe kwam dat? Drijvendecontinenten

g

Drijvende schollen

Kijk naar afb, 5, Welke letter heeft magma?

Op afb. 5 kun je precies zien wat er allemaal met de aardkorst gebeurt. Lees de tekst en zoek de letters op in de tekening. A De aardkorst bestaat uit heel grote stukken. Die noemen we schollen. Op die schollen liggen continenten en oceanen. B Onder de aardkorst is het 4000 graden. Dat is nog veel heter dan in een roodgloeiend vuur. Het gesteente is er gesmolten. Het heet magma. C Het magma is steeds in beweging. Het stroomt heel langzaam. Op de magmastromen drijven de schollen. D Het magma duwt soms twee schollen uit elkaar. Dan barst de aardkorst. Door de barst kan het magma omhoog komen, afkoelen, stollen en een gebergte vormen. Dit kun je een beetje vergelijken met een wond waarop een korst komt. Zo ontstaat midden in de Atlantische Oceaan een gebergte. Hier vind je ook veel vulkaaneilanden.

En bij welke letter drijven de schollen uit elkaar? Hoe heten de grote stukken aardkorst? Waarop drijven de schollen? Kies uit: water - Iava - magma - lucht. Gebruik je atlas. Welk eiland in de ,ttlantische Oceaan is een vulkaaneiland?

afb.

5 De oordkorst bestoot

Drijvende continenten

Kies uit: Ierland - Groot-Brittanniê IJsland - Groenland, Waarom liggen er in de Atlantische Oceaan veel vulkaaneilanden?

Schollen botsen

Kijk goed naar de letters in de tekening. Soms botsen landschollen tegen elkaar. Ze duwen elkaar omhoog. Daar zijn hoge bergen ontstaan. Bijvoorbeeld de Pyreneeën

E

F

en de Himalaya. Soms botst een landschol tegen een oceaanschol. De oceaanschol duikt onder de landschol en smelt. Voor de kust ontstaat een diepe zee: dat is een trog.

uit schollen die op vloeiboor gesteente dríjven

G

b Omdat

De gesmolten oceaanbodem baant zich een weg omhoog door spleten in de aardkorst,

kunt dat vergelijken met een bal die je onder water loslaat. Zo ontstonden vulkanen als de Vesuvius in ltalië en de Chimborazo in het Andesgebergte. De schollen kunnen ook langs elkaar schuiven, Er ontstaan dan scheuren of breuken in de aardkorst, zoals de beroemde San Andreasbreuk in Amerika. De schollen schuren hier met een schokkende Je

H

beweging langs elkaar, waardoor er aardbevingen ontstaan. Vooral de omgeving van San Francisco is al vaak getroffen door aardbevingen,

Bij welke letter duikt een oceaanschol onder een iandschol? Kijk naar afb. t. Bij welke letter zie je een dode vulkaan? In de Alpen kun je versteende resten van zeedieren vinden, Hoe kan dat? a Omdat roofvogels voorraden vis in de bergen bewaren.

fþ

de bergen in de Alpen een 'omhoog gekreukelde' zeebodem zijn. Gebruik je atlas. Welke letters uit afb, 5 passen het best bij deze namen: Los Angeles - IJsland - Etna - Mount Everest Kies uit: D, E, G en H. Maak opdracht 2 ín je werkboek.

Een aardbeving in Zuid-ltalië

'Het gebeurde in de vroege ochtend. De meeste mensen lagen nog te slapen, Plotseling begon de grond te trillen. De huizen en gebouwen stortten als kaartenhuizen in elkaar, Waterleidingen en kabels braken als lucifersstokjes. Op verschillende plaatsen brak brand uit. Overal hoorde je huilen en schreeuwen, Veel mensen renden in paniek de straat op.' In drie minuten was Conza, een stadje in de buurt van Napels, veranderd in één grote

puinhoop. Al snel kwamen er reddingswerkers en hulpgoederen naar Conza. Een week na de ramp waren er 200 doden en 750 zwaargewonden geteld. Door de aardbeving werden acht van elke tien huizen totaal verwoest,

Drijvendecontinenten

95

t

t

ofb.

6

Aardbevingen met het cijfer 1, 2 of 3 voelen we niet eens, Een aardbeving met een 4, 5 of 6 is een matige aardbeving: ramen barsten en muren scheuren. Een zware aardbeving krijgt eer' 7 ,8 of 9. Bij een aardbeving met een kracht van 9 wordt alles verwoest: niets blijft overeind staan. Landen die dicht bij de rand van een schol liggen, worden regelmatig door aardbevingen getroffen. Daar heeft men extra stevige huizen en flats gebouwd. Die kunnen niet zo gemakkelijk instorten.

Het stadje Conzo no de romp

Door welke ramp zijn de huizen op afb. 6 vernield? Kies uit: overstroming - lawine - aardbeving - vulkaanuitbarsting - wervelstorm. Veel mensen renden de straat op. Waarom deden ze dal? Waarom gebruikt men honden op een plaats die getroffen is door een aardbeving? Waardoor breekt er bij een aardbeving vaak brand uit? Bedenk drie hulpgoederen die als eerste naar Conza werden gestuurd, Komen er in Nede¡land ook aardbevingen voor?

ofb,

96

Drijvendecontinenten

Een seismogroof meet de

krocht von oordbevingen

Kijk naar afb. Z. Wat meet een seismograaff Kies uit: o De windsnelheid, tr De kracht van een aardbeving.

c

De temperatuur.

'De aardbeving had een kracht van B op de schaal van Richter'. Is dit een lichte of een zware aardbeving? Welk cijfer hoort volgens jou bij de aardbe-

De schaal van Richter EIke dag is er wel ergens een lichte aardbeving. Met een aardbevingsmeter of seismograaf meet men die (afb. 7). De meeste seismografen werken met de schaal van Richter. Hij bedacht een puntenverdeling om de kracht van aardbevingen te meten. Richter gebruikte hiervoor de cijfers van 1 tot en met 9.

7

(þ

ving in Conza? Gebruik je atlas. In welke landen komen veel zware aardbevingen voor? Kies uit: Japan - Zweden - Iran - Verenigde Staten - Zuid-Afrika - Turkije, Welke grote aardbevingsrampen zijn er de afgelopen drie jaar geweest? Maak opdracht 3 in je werkboek.

Geisers op lJsland

@

IJsland ligt in de Atlantische Oceaan. Het westen en het oosten van het eiland drijven elk jaar een paar centimeter verder uit elkaar, Daardoor zijn er in het midden van IJsland veel actieve vulkanen. Op lJsland zijn ook veel slapende vulkanen. Deze liggen soms onder een laag ijs van wel zooo meter dik. AIs zo'n vulkaan wakker wordt, smelt het ijs razendsnel. Dan kan er op lJsland midden in de winter een enorme overstroming ontstaan. In de buurt van de vulkanen wordt het grondwater tot kokend heet water verwarmd. Op een aantal plaatsen spuit het hete water als een grote fontein uit de grond (afb. g). Deze heet-water-bronnen noemen we geisers. Het stripverhaal van afb. B laat zien hoe zo'n geiser werkt,

Kijk naar afb. 9, 10 en 11. Op welke afbeelding zie je een geiser? En op welke een actieve vulkaan? Kijk naar afb. A. Waardoor wordt het water in een geiser op l]sland verwarmd? Kies uit: aardgas - lava - steenkool magma - aardolie. Welke zinnen horen bij lJsland? a Het eiland wordt steeds kleiner. b Bij IJsIand drijven twee schollen uit elkaar.

ofb.

9

Een geíser

spuit kokend heet woter

c Bij IJsland

botsen twee schollen tegen

elkaar.

d Op het eiland vind je veel geisers. Gebruik je atlas. Zoek nog twee andere vulkaaneilanden die net als lJsland midden in de Atlantische Oceaan liggen. Heb jij thuis ook een geiser? Wat doet zo'n apparaat? Waarmee wordt het water van de geiser verwarmd?

#,.

ofb.

8

Een geiser

werkt net ols een fluitketel met woter

Drijvendecontinenten 97

t. l. .'t , 'l,,t

ofb.

l0 Op lslond zÍt het mogmo dicht onder het aordoppervlok

Verwarming

Waarmee worden de huizen in Reykjavik

Op IJsland gebruiken de mensen het hete water van de natuur-geisers voor de verwarming. Alle huizen van de hoofdstad Reykjavik worden verwarmd met water dat gratis in de aardkorst aan de kook wordt gebracht. Door dikke buizen laat men het hete water naar de stad stromen. Hoewel het op IJsland vaak heel lang koud is, worden er tomaten, paprika's en zelfs bananen verbouwd. Met het hete water verwarmt men ook kassen om groente en fruit te telen.

verwarmd? Kies uit: aardgas - heet water - aardolie elektriciteit. Waarom past het woord 'centrale verwarming' heel goed bij Reykjavik? Ifsland heeft een koud klimaat en toch groeien er bananen. Leg uit hoe dat kan. Zullen de inwoners van Reykjavik veel geld moeten betalen voor de verwarming?

@ in

Ook Nederland kunnen we warm water uit de aarde omhoog pompen. Als je een pijp in de grond boort, merk je dat de temperatuur elke 100 meter ongeveer 3 graden stijgt. Op 3000 meter diepte is het aI tOO graden. Hoe dieper je boort, hoe warmer de aardkorst wordt. We noemen dit de aardwarmte. Hoe heet de wa¡mte die

in de aardkorst

zil? Hoe warm zal het in een kolenmijn op 1000 meter diepte zijn?

ofb.

98

l1

De 'centrole verwormíng' von Reykjovik

Drijvendecontinenten

(l)

In het glastuinbouwgebied het Westland zit op 3000 meter diepte warm grondwater, Waarvoor zouden we dit goed kunnen gebruiken? Maak opdracht 4 in je werkboek,

ofb,

I

Het KremlÍn oon de rívíer de Moskwo, Dit is het centrum von de regeríng én von de kerk von Ruslond

(þ Rusland is 500 keer zo groot als Nederland. De spoorlijn van St, Petersburg over Moskou naar Wladiwostok is de langste van de wereld: 10 000 kilometer, Omdat ze dwars d.oor Siberië loopt, heet ze de Transsiberische spoorlijn. In zo'n groot land vind je verschillende klimaten. De koudste stad van Rusland is Werchojansk in Siberie (-60 graden in de winter), Als het daar nog hard vriest, lopen de mensen in Sotsji (in het zuiden) al in zomerkleren.

(þ ()

Hoe heet de langste spoorlijn ter wereld? In welke stad vind je afb, r? Hoeveel kerken zie je op afb. 1 naast het regeringsgebouw? a Hoe heet de koudste stad van Rusland? b Hoe heet het gebied waar die stad ligt?

welke zee ligt de badplaats Sotsji? Zott jij een treinreis van St. Petersburg naar Wladiwostok willen maken? 'A.an

Waarom?

Aan welke rivier dankt Moskou zijn naam? Ruslands buurlanden Er is geen land in de wereld dat zoveel buurIanden heeft als Rusland. Veel van die buurIanden hoorden tussen 1917 en 1991 samen met Rusland bij de Sovjet-Unie. Hoeveel buurlanden heeft Nederland? En Portugal? En Duitsland? Dit zijn enkele hoofdsteden van de landen die vroeger bij de Sovjet-Unie behoorden: Bakoe - Jerevan - Kiew - Minsk - Riga Tallinn - Tasjkent - Tbilisi - Vilnius. de namen over en zel de naam van het Iand erachter. Het grootste land ter

wereld

99

fliì

Aan hoeveel Europese landen grenst Rusland? Welke Russische zee is naar een Nederlandse ontdekkingsreiziger genoemd? Welke '-stan'landen kun je vinden tussen de Kaspische Zee en China?

Russen in Kazachstan

In het buurland Kazachstan wonen meer dan 2 zie je er twee, De mannen met de hoeden zilnKazachen en de man met het kapje op zijn hoofd komt uit Oezbekistan. Ze wonen allemaal in de republiek Kazachstan. De meesten hebben Russisch geleerd. Maar thuis spreken ze ieder hun eigen taal. De meesten hebben ook hun eigen godsdienst.

vijf miljoen Russen, Op afb,

Leven op de toendra Het noorden van Rusland grenst aan de Noordelijke lJszee. Dit gebied heeft een poolklimaat. De winter duurt er wel acht maanden. De zomer duurt zo kort, dat de grond nooit helemaal ontdooit. Er groeit geen boom. Alleen mossen en varens, Dit gebied heet de toendra. In de toendra wonen poolvolkeren, zoals de Joekagieren . Zij Ieven vooral van de visvangst en de rendierteelt. 's Zomers stikt het er van de muggen. Allemaal op zoek naar bloed,

Zitten er in jouw klas ook kinderen die thuis een andere taal spreken dan op school? Welke taal?

Kijk naar afb. z. Hoeveel Kazachen zie je? En uit welk land komt de Oezbeek? fEl ¡1o" komt het dat er in de buurlanden van

(þ

Rusland veel Russen wonen? In welke tijd moesten de kinderen in Kazachstan op school Russisch leren? Maak opdracht 1 in je werkboek.

ofb.

3

De toendro

Wat groeit er op de toendra? Noem twee soorten planten, Waarvan leven de mensen op de toendra? Noem twee dingen. €E D" Joekagieren leven aan de monding van de rivier de Lena, Welke twee grote rivieren stromen ook uit in de Noordelijke IJszee?

€Ð In welke plaats zullen de loekagieren hun rendierhuiden verkopen? fþ Noein drie andere Europese landen waar je toendra's kunt vinden. De toendra is heel dun bevoikt, Waarom zou dat zo zi)n? Waarom trekken de Joekagieren met hun dieren in de zomer weg uit de toendra?

ofb.2

100

Het grootste land ter wereld

Leven in de taiga Ten zuiden van de toendra ligt de taiga. In de taiga groeien alleen maar naaldbomen. Die kunnen goed tegen strenge vorst. In de winter kan het in de taiga wel 60 graden vriezen. Dan blijft het ook overdag donker (de poolnacht). Maar in de zomer is het soms wel 25 graden, Dan schijnt de zon zelfs 's nachts. Hoe verder je naar het zuiden gaat, hoe langer de zomer duurt. En hoe dikker de bomen kunnen worden, De mensen in Werchojansk leven bijna allemaal van de bosbouw, Net als veel mensen in

Scandinaviii,

Kijk naar afb. +, Waaraan zie je dat dit de taiga is? Kies uit: b Hier groeien loof- en naaldbomen. b Hier groeien voornamelijk mossen. c Hier groeien alleen naaldbomen, Ligt Werchojansk ten noorden of ten zuiclen van de poolcirkel? (ÍL a }{oe groot is het verschil tussen zomeren wintertemperatuur in Werchojansk? b Hoe noemen we dit klimaat? ($)Kijk in je atlas. Wat vind je het meest in Siberiij, taiga of toendra?

Er lopen bijna geen wegen en spoorlijnen door de taiga. a Waarom niet? b Hoe wordt het hout dan vervoerd? Kijk naar afb. +. Kunnen de mensen hier ook nog rendieren houden?

Het noorden van Rusland is te koud en het zuiden is te droog. Daarom is daar weinig landbouw mogelijk, In het westen en in het midden is het klimaat gunstiger. Vooral de Oekraïne en in Rusland het gebied langs de Wolga zijn heel vruchtbaar. De zomer is er meestal zo droog, dat bomen er niet kunnen groeien. Daardoor zie je er veel gras. Dat is de steppe (zie afb.s). Nu is er veel akkerland gemaakt in de steppe. Vooral tarwe en maïs willen er goed groeien. Dit gebied wordt de 'graanschuur'van Rusland en de Oekraïne genoemd.

+

-iù"* t,-'*-.

llr '-,

.1. a,

é-¡, : " | "

ofb.5

De steppe

Waarom groeien er geen bomen op de steppe? Is het daarvoor te droog, te warm of te koud?

ofb.

4

Welke zinnen zijn goed? Kies uit: a Op de steppe zie je geen akkerbouw. b Op de steppe groeit nu tarwe en maïs. c Op een steppe groeide vroeger voornaOp de toiga in Siberíë

melijk gras. Het grootste land ter

wereld

101

wordt de steppe op afb. s gebruikt? E) D" steppe heeft in andere landen vaak een andere naam. Bij welk land hoort prairie? Bij welk land poesta? Bij welk land pampa? De grondsoort in het steppegebied is löss. Waar vind je löss in Nederland? Vroeger werden er op de steppe grote kuddes paarden gehouden. Waarom zijn die kuddes nu bijna verdwenen? a Er is niet genoeg ruimte meer voor. b De boeren hebben geen paarden meer nodig. c Ze zorden alle tarwe en maïs opeten. Wat betekent: 'De steppe is de graanschuur'? €Ð Maak opdracht 2 in je werkboek. CEI Waarvoor

Van katoen

tot textiel

De meeste landbouwproducten zijn voedings-

middelen. Maar katoen is een grondstof voor de industrie. Voor de textielindustrie. Katoen is de zaadpluis van de katoenplant. De katoenplant staat het liefst 'met het hoofd in de zon en met de voeten in het water', In Kazachstan, ten oosten van de Kaspische Zee, wordt veel katoen verbouwd. Daar ligt een woestijngebied, Het water van de rivieren wordt gebruikt om de katoenvelden te bevloeien. Dat heet irrigatie. Van geweven katoen worden veel dingen gemaakt: Iakens en slopen, spijkerbroeken en overhemden, ondergoed en nog veel meer. Dat wordt allemaal textiel genoemd. Ook watten en 'papier'geld worden van katoen gemaakt,

Kijk naar afb. 6. Het Duitse woord voor katoen is 'Baumwolle' (boomwol). Vind je dat woord goed gekozen? Noem vier textielproducten die van de grondstof katoen gemaakt zijn.

7ú2

Het grootste land ter wereld

afb.6

@) Waarvan is een briefje van tien gulden

(þ

gemaakt?

Gebruik je atlas: Welk klimaat heeft het grootste deel van Kazachstan? Gebruik je atlas. Hoe kan het dat de rivieren Syr Darja en Amoe Darja door de woestijn stromen? Kies het goede antwoord: a Ze ontspringen in de bergen ver buiten de woestijn. b Het regent hier vaak, c Het water stroomt uit het Aralmeer in de rivieren. Wat is katoen? Kies er twee: o Een landbouwproduct. b Een industrieproduct. c De grondstof voor textiel.

Voor de katoenteelt wordt veel water uit de rivieren gehaald. Dat water stroomt dus niet meer naar het Aralmeer. Er verdampt zelfs

meer water dan er instroomt, Daardoor wordt het meer steeds zouter en kleiner. Een deel groter dan half Nederland - Iigt al droog, AIs het water van het meer verdampt, blijft er een Iaag zout achter. De wind verstuift dat zout over de dorpen en de katoenvelden. De mensen worden er ziek van. En de katoenplanten ook. Het rivierwater waarmee de katoenvelden bevloeid worden, verdampt. Dan blijft daar ook zout achter. Op afb. 7. zie je tussen de katoenplanten zoutkorsten op de grond,

ofb.

7

Let op de zoutkorsten

'verzilt'. Een deel van de katoenvelden kan niet meer worden gebruikt. De mensen verliezen niet alleen hun gezondheid, maar ook hun werk.

Energie en luchtverontreiniging Rusland heeft de grootste steenkool- en bruinkoolvelden van de wereld, Deze delfstoffen kunnen gebruikt worden om elektriciteit te maken. We noemen dat energie, De mensen in Rusland zijn nooit zuinig geweest met energie, er was immers genoeg. Maar bij het verbranden van steenkool en bruinkool krijg je veel luchtverontreiniging. In sommige industriesteden is het heel erg. Veel mensen worden er ziek van. Welke twee delfstoffen geven in Rusland veel luchtverontreiniging? Kies uit: bruinkool - ijzererts - klei - steenkool - zand, Welke brandstof zie je op afb, g? (þ Gebruik de kaart'De Aarde - Mijnbouw en industrie' in je atlas. Welke grondstof levert Rusland aan West-Europa? Waarom is het een nadeel dat brandstoffen erg goedkoop zijn? Kies uit: a Dan houden de mensen meer geld over, b Dan wordt de lucht meer verontreinigd, c Dan raken ze sneller op. Gebruik je atlas. Welke delfstoffen worden er in Siberië gewonnen? Noem er zeven. Maak opdracht 3 in je werkboek, €Ð

De bodem is

blijft er achter als het water van het Aralmeer verdampt? Komt het door de natuur of door de mensen dat het Aralmeer kleiner wordt? Wat is een ander woord voor irrigatie? De vissers van het Aralmeer vangen geen vis meer. Hoe zou dat komen? Kijk in je atlas. In welke rivier in Rusland vind je veel stuwdammen? Het water uit de stuwmeren wordt voor irrigatie gebruikt. Welke zee zaI daardoor minder water krijgen? Wat

(þ

ofb.

8

Energie uit de

grond Het grootste land ter

wereld

103

Een ijzige wereld De Noordelijke lJszee

lJsbergen van Groenland

Ten noorden van Siberië ligt een ijselijk koude zee, de NoordelijkelJszee.In de zeven-

Bijna heel Groenland is bedekt met een dikke Iaag ijs. In het midden is de ijslaag wel 3 kilometer dik. Het ijs stroomt heel langzaam in brede ijstongen na¿rr zee, Dat zijn gletsjers. Aan de kust breken er grote brokken ijs van deze gletsjers af. Die stukken ijs drijven als ijsbergen met een zeestroom mee langs de kust van Noord-Amerika. Er steekt maar een klein topje van de ijsberg boven water uit, de rest zit onder water. Het splinternieuwe passagiersschip de 'Titanic' botste in april 191,2 op zo'n ijsberg. Het schip verging en honderden mensen verdronken.

tiende eeuw probeerden Heemskerk en Barentsz vanuit Nederland door de NoordelijkelJszee naar Indië te varen. Maar het zeewater begon te bevriezen. Door de golven en de wind werd het ijs telkens gebroken, Dat heet drijfijs. Daarna vroor alles aan elkaar vast. De zeevaarders raakten vast in dit pakijs. Ze moesten overwinteren op Nova Zembla, Na een barre winter konden ze pas het volgende voorjaar terugkeren. Tegenwoordig kunnen schepen in de zomer wel 'om de Noord'varen. Maar alleen als er een sterke ijsbreker voorop gaat. Noem twee groepen eilanden in de Noordelijke IJszee. Kijk naar aft. to. Welke tijd van het jaar is het, zomer of winter? Waarom lukte het Heemskerk en Barentsz niet om door de Noordelijke IJszee te varen? Zou dat nu wel kunnen? Waarom varen er schepen langs de noordkust van Siberië? Daar woont toch bijna niemand!

afb.

9

1U

Het topje von de ijsberg Het grootste land ter wereld

Wat is een ijsberg? Kies uit: a Een stuk van een gletsjer. b Een stuk bevroren zeewater. In welke zee drijven veel ijsbergen? Wanneer worden er ijsbergen 'geboren', in de zomer of in de winter? Bestaat een ijsberg uit zoet of uit zout water? Waarvan denk je dat de Groenlanders Ieven?

afb.

l0 De ijsbreker

Antarctica of Zuidpoolland is bijna twee keer zo groot als Australië. Het binnenland is bergachtig, maar je ziet er bijna niets anders dan sneeuw en ijs. Er is nergens op aarde zoveel zoet water te vinden als op Antarctica. Maar het is wel allemaal bevroren. Als al dat ijs zou smelten, zou het water in alle oceanen en zeeijn meer dan 60 meter stijgen. Hier is de laagste temperatuur op aarde gemeten: -88,3 graden. Bovendien kan het er verschrikkelijk stormen. Het is geen wonder dat er geen mensen wonen. Er zijn alleen mensen uit verschillende landen die er onderzoekingen doen. En er zijn pinguïns, maar die lijken alleen maar een beetje op mensen.

(p

Wat zal er met Nederland gebeuren als het ijs van Antarctica zou smelten? Welke diersoort komt wel aan de Zuidpool voor, maar niet aan de Noordpool? Wat is een groot verschil tussen het noordpoolgebied en het zuidpoolgebied? Maak opdracht 4 in je werkboek.

Waarom wonen er geen mensen op

Antarctica? Op Antarctica wordt het wel eens -80 graden. En in Nederland? Kies uit: -10 graden, -25 graden, -50 graden.

ofb. I I Zuídpoolbewoners Het grootste land ter

wereld

105

ofb.1

Boedapest

Van Zwarte Woud

tot Zwarte

Zee

In het Zwafie Woud ontspringt de Donau. Hier ligt dus de bron van deze rivier. De Donau is ruim twee keer zo lang als de Rijn. Om precies te zi)n is de Donau 2B5B kilometer. Toch is de Donau niet de langste rivier van Europa, De Wolga is nog 800 kilometer langer. En de Nijl in Noord-Afrika is de langste rivier van de wereld. Die meet maar liefst 6671 kilometer. Welke rivier is de langste van Europa? En welke is de langste van de wereld? Gebruik je atlas. In welk gebergte ligt de bron van de Donau? En naar welke zee stroomt de Donau? In welke richting stroomt de Donau in Duitsland, van west naar oost of van oost naar west?

106

Langs de Donau

(!! (þ

Hoe hoog is de hoogste bergtop in het Zwarle Woud? Gebruik de kaart op blz, 121, Door welke acht landen stroomt de Donau?

Door welke vier hoofdsteden stroomt de Donau?

Waterscheiding Het Zwarte Woud ligt dicht bij de Rijn. Je zou denken dat het regenwater via de Rijn naar de Noordzee stroomt. Toch stroomt het regenwater voor het grootste deel naar de Donau, en dus naar de Zwarte Zee. Op afb, 2 en 3 kun je zien hoe dat kan. Dwars door het Zwarle Woud loopt een bergrug, Die bergrug is de waterscheiding tussen de Rijn en de Donau. Vergelijk het maar met het dak van een huis. De nok van het dak is de waterscheiding,

Bovenloop en benedenloop

lrl

ofb.

2 Zit de woterscheíding

afb.

3

lÍnks, rechts of Ín het midden?

Woterscheidíng tussen de Riin en de Donou

Kijk naar afb. 2 en 3. Schrijf de twee goede

(f)

In Zuid-Duitsland is de Donau nog smal. Het snelstromende water sleurt kiezelstenen mee. Dat deel van de rivier is de bovenloop. In Hongarije en Serviä is de Donau al heel wat breder. Dat komt omdat er onderweg water van zijrivieren bij komt. Dit deel van de rivier is de middenloop. In Roemenië is de Donau wel t000 meter breed, Het water stroomt daar heel langzaam. AIIeen kleine zandkorreltjes en klei worden door het water meegevoerd. Dit laatste stuk van de Donau is de benedenloop.

zinnen over. a Bij een waterscheiding stroomt het water twee verschillende kanten uit. å' Een waterscheiding ligt in een rivierdal. c Een waterscheiding ligt boven op een bergkam of een heuvelrug. Gebruik je atlas. Stroomt het regenwater dat in Freiburg valt naar de Rijn of naar de Donau? En het regenwater van Donaueschingen? Gebruik je atlas. Naar welk riviertje stroomt het regenwater dat in Barneveld valt? Waarom kan dit water niet naar de IJsseI stromen?

(E) Maak opdracht 1 in je werkboek.

ofb.

4 De Donau

Ín het Zworte Woud

In welk land Iigt de bovenloop van de Donau? En in welk land de benedenloop? Kijk naar afb. 1 en 4, Welke foto hoort bij de bovenloop? En welke bij de middenloop?

Mondt een zijrivier uit in een hoofdrivier of in de zee? f?l Gebruik je atlas, a Welke zijrivier stroomt bij Passau in de Donau?

b In welk gebergte ligt de bron van die zijrivier?

c Welke Oostenrijkse van deze rivier

stad heeft de naam

gekregen? Langs de

Donau

107

(þ

Schrijf drie namen op van zijrivieren die

in de Donau uitmonden. Welke zin is goed? o De Sava is een zijrivier van de Donau. b De Seine is een zijrivier van de Marne. Gebruik je atlas. Bij welke stad is afb. 5 gemaakt?

De Donau brengt heel wat modder mee uit de bergen. EIke minuut spuugt deze rivier wel tien vrachtwagens met zand en klei uit in de riviermond, Daardoor groeit Roemenië hier 40 meter per jaar, de Zwarte Zee in. Dit nieuwe

land in een riviermond heet de delta. Niet alle rivieren bouwen een deita. De delta van de Donau bestaat uit moerassen, rietvelden en zandbanken. Daar leeft een groep pelikanen. Het riet wordt gebruikt als dakbedekking. En in het ondiepe water vangen vissers karpers en steuren. Een steur kan wel zes meter lang en 150 jaar oud worden. De kuit (eitjes) van de steur heet kaviaar. Heb jij dit kostbare spul wel eens gegeten?

In welk land Iigt de delta van de Donau? En van de Rijn? Uit welke grondsoort is een delta opgebouwd? Kies uit: zeeklei - rivierklei duinzand - grind. Hoe heten de vogels van afb. 5? In welk land is deze foto gemaakt? Kijk naar afb. 6. De Donau splitst zich in €D de riviermond in zijtakken. Hoeveel zijtakken van de Donau monden uit in de Zwarte Zee? (þ Wat is kaviaar? Gebruik je atlas. Kijk goed naar de vorm van de riviermond, De Rhône vormt een delta. De Seine niet. Is de riviermond van de Po een delta? En van de Theems? En van de Taag? Hoe heten de drie zijtakken van de Rijn?

ofb.

6

De Savo stroomt in de Donou

Stroomgebied

afb.

5

108

De Donaudelto

Langs de Donau

AIIe neerslag die in het gebied rond Zagreb valt, stroomt naar de Sava. Deze zijrivier brengt het water naar de Donau. We zeggen daarom dat Zagreb tot het stroomgebied van de Donau behoort. Het regenwater van München stroomt naar de Isar. Deze zijrivier brengt het water naar de Donau. München ligt dus ook in het stroomgebied van de Donau.

Kijk naar afb. r. Welke steden liggen in het stroomgebied van de Donau? Kies uit: Sofia - München - Praag - Wenen Boedapest - Milaan - Zagreb. @ Gebruik je atlas, Uit welke bergen krijgt de Donau haar water? Kies uit: Alpen Zwafie Woud -Harz - Bohemerwoud Karpaten - Balkan. Gebruik je atlas. Welke steden uit dit rijtje horen tot het stroomgebied van de Donau: Stuttgart - Krakow - Innsbruck - Brno Ljubljana - Salzburg, fT) Maak opdracht 2 in je werkboek.

\ J) Proog

(

Boekorest

.(

t ¿.

ofb.

7

f

Stroomgebied von de Donou

ofh. 8

Langs de

Donau

109

Hooggebergte en middelgebergte De Donau slingert zich door bergen, heuvels en laagvlaktes. De Balkan is een hooggebergte, net zoals de Alpen. De hellingen zijn daar heel steil en de bergtoppen zijn spits. De gletsjers en de rivieren hebben nog veel tijd nodig om zo'n hooggebergte af te breken.

Het Zwarte Woud is een middelgebergte. De toppen zijn al helemaal afgesleten. Er blijft in de zomer geen sneeuw liggen. Sommige bergen zíjn zo laag, dat we ze niet eens meer bergen noemen. Dan heten ze heuvels. De heuvels horen bij heuvelland.

Kijk naar afb. s. Maak dit rijtje af: Laagland is tot 200 meter hoog. Heuvelland is van 200 meter tot ... Middelgebergte is van ... tot ..,

f,þ

Hooggebergte is hoger dan ... Gebruik de kaart op blz. 123. Welke kleur heeft hooggebergte? En middelgebergte? En heuvelland? En laagland? Gebruik je atlas. Behoren de Transsylvanische Alpen tot hooggebergte? En het Bohemerwoud?

meeste Duitsers naar Duitsland gevlucht. In de verlaten huizen gingen Roemenen wonen, Toch wonen er nog steeds veel Duitsers in Roemeniii. Er wonen ook meer dan één miljoen Hongaren in Roemenië. Duitsers en Hongaren zijn minderheden in Roemenië. Hoe heetten de Transsylvanische Alpen vroeger? En Sibiu? Met wie ben je het eens? o De Duitsers moeten in Roemenië blijven. Ze wonen er aI eeuwen,

b Duitsers horen in Duitsland. Roemeniti is van de Roemenen. je atlas. Bij welk gebergte horen de Transsylvanische Alpen, bij de Balkan of de Karpaten? Hoe hoog is de bergtop dicht bij Sibiu? Waarom vluchtten veel Duitsers na 1945 weg uit Roemenië?

f,þ Gebruik

f,þ Welke zin is goed? o Boekarest ligt in laagland. b Sofia ligt in laagland. Gebruik de nummers op afb. S. Schrijf deze woorden over en zet het goede nummer erachter: gletsjer - delta - hoogvlakte laagvlakte - stuwmeer - benedenloop bovenloop - hooggebergte - middelgebergte. ofb. 9

Duitsers in Roemenië

In de Transsylvanische Alpen ligt de Roemeense stad Sibiu. Vroeger heette deze stad Hermannstadt. En het gebergte heette Siebenbürgen. In dit berggebied kwamen vanaf de twaalfde eeuw veel Duitsers wonen. De meeste steden en dorpen kregen Duitse namen. Na de Tweede Wereldoorlog zijn de

l{0

Langs de Donau

Nog meer minderheden

In Kroatiii woont een Servische minderheid. In Servië wonen veel Albanezen. En in Bulgarije wonen honderdduizenden Turken. In de meeste Donaulanden wonen ook duizenden zigeuners. Die willen het liefst van dorp naar dorp en van land naar land trekken,

Grenzen zijn voor hen heel vervelend. Heel vaak klagen de minderheden dat ze slecht worden behandeld door de regering van het land waarin ze wonen, Vaak ontstaan er ook ruzies tussen de verschillende bevolkingsgroepen, Hierdoor zijn er nieuwe landen ontstaan in Tsjecho-Slowakije en in Joegoslavië. Welke minderheden wonen er in Roemenië? En welke in Bulgarije? Welke oplossing lijkt je het beste voor de minderheden in Oost-Europa?

o De mensen leren om elkaar te verdragen.

b Nieuwe landen maken, zodat iedereen weer in eigen land woont, c De minderheden verplichten naar hun

lÐ

f?l

eigen land te verhuizen. Noem twee minderheden in Nederland. Welke vijf landen zijn ontstaan uit loegoslavië? Mogen de zigeuners in Nederland wonen zoals op afb, g? Maak opdracht 3 in je werkboek.

'Bergen' in Nederland De hoogste 'bergtop'van Nederland is de Vaalserberg . Deze heuvel hoort bij de Ardennen. Heel lang geleden waren de Ardennen veel hoger dan nu. Maar de bergtoppen zijn voor een groot deel weggesleten Het is nu een oud gebergte.

ofb.

l0

Zuid-Límburg

Hoe hoog is de Vaalserberg? Hoort deze berg bij laagland, bij heuvelland of bij

Hoort de Belgische Ardennen bij heuvelIand of bij middelgebergte? ZÐ Waarom worden er in Zuid-L,imburg veel wielerwedstrij den gehouden? Gebruik je atlas. Hoe hoog is de hoogste bergtop in België? En in de Eifel in Duitsland? Gebruik je atlas. Hoort de Veluwe bij laagland of bij heuvelland?

Heb je wel eens een zware tafel over een vloerkleed getrokken? Het kleed gaat dan plooien. Met de Veluwe is eigenlijk hetzelfde gebeurd. In de lJstijd was Noord-Nederland bedekt met gletsjers uit Scandinavitj. Een enorme ijstong schoof vanuit het noordoosten door het IJsseldal. Het ijs drukte de westelijke oever van de lJssel voor zich uit. Toen het ijs smolt, bleef er een heuvel van zand en stenen achter. Dat is nu de Veluwe. We noemen zo'n heuvel daarom een stuwwal: een wal die door het ijs is opgestuwd. Ten noorden van de lijn Haarlem Utrecht - Nijmegen liggen verschillende stuwwallen.

middelgebergte? Langs de

Donau

111:

Hoe is de Veluwe ontstaan (aft.11)? Welke zin is goed? o De Veluwe is een gebergte. b De Veluwe is een stuwwal. c De Veluwe is een duinenrij. GÐ Gebruik je atlas. Hoe hoog is de Torenberg? En de Tankenberg? Welke heuvels uit dit rijtje zijn ook stuwwallen: de Utrechtse Heuvelrug - de Tankenberg - de St. Pietersberg Montferland - de duinen op Texel.

Duinen zijn opgebouwd door de zee en door de wind. Bij elke golfslag werpt de zee zand op het strand. Vaak zitten er ook schelpen tussen. Bij een harde westenwind waait het zand landinwaarts, Daar ontstaan heuvels: duinen. Dat zand is eerst door rivieren naar de zee gebracht. Heel wat zand van de Nederlandse kust komt uit de Engelse bergen aan de andere kant van de Noordzee. De bergen worden dus in Engeland afgebroken en in Nederland weer opgebouwd!

'

'r'ji!*'*¡-..

(þ (þ

Zet deze zinnen in de goede volgorde: a De wind waait het zand op tot duinen. b Rivieren brengen zand naar de zee. c Duinen beschermen het land tegen overstromingen. d De zee werpt het zand op het strand. Waar zijn er in Friesland duinen? Hoe hoog is de hoogste top in de duinen van Noord-Holland? WeIk Waddeneiland heeft de hoogste duinen?

Welk Nederlandse 'bergen' zijn het hoogst, de duinen, de stuwwallen of de ZuidLimburgse heuvels? @) Maak opdracht 4 in je werkboek.

afb. l1

wind

ofb.12

112

Langs de Donau

ofb.

1

Straatsburg, Europese stad Huizen zoals op afb. t, zíe je ook veel in Duitsland. Dat komt doordat de Elzas vroeger een deel van Duitsland was. Frankrijk en Duitsland hebben vaak oorlog met elkaar gevoerd. ,\ls Duitsland won, werd de Elzas Duits. En als Frankrijk won, werd het weer Frans. Na de Tweede Wereldoorlog besloten de landen van West-Europa met elkaar samen te werken, Dat was beter dan oorlogvoeren, Daarom richtten ze in 1957 de voorloper van de Europese Unie op. Straatsburg werd een stad met veel gebouwen van de Europese

regering. Dat was slim bedacht, want veel mensen in de Elzas spreken al twee Europ talen.

¡þ

Gebruik steeds je atlas. Bij welk land Straatsburg nu? En vroeger? Welke twee talen spreken veel mensen Straatsburg? Welke rivier vormt bij Straatsburg de tussen Frankrijk en Duitsland? Hoe worden de huizen van afb. 1 wei genoemd? In welk land vind je ze ook? De Europese Unie

De Europese Unie

Binnengrenzen en buitengrenzen

De Europese Unie begon in 1957 met zes landen. Later kwamen er steeds meer landen bij, Kijk maar naar de tabel, Er zijn drie steden met grote EU-gebouwen: Brussel, Straatsburg en Luxemburg. Daar komen mensen uit alle landen van de EU bij elkaar om samen te vergaderen.

Tussen het ene land van de EU en het andere ligt een binnengrens. De grens tussen een EUland en een land buiten de EU heet een buitengrens. AIs je over die grens gaat, kom je buiten de EU. Je moet dan je paspoort laten zien. En de douane kan je bagage doorzoeken.

laor

Land

L957

Nederland, België, Luxemburg, Frankrijk, West-Duitsland, Italië Ierland, Denemarken, Verenigd

1.973

(þ

Koninkrijk 1981 1986 1990 1_995

(þ @

Griekenland Spanje, Portugal Oost-Duitsland (Duitsland werd toen weer één land) Oostenrijk, Zw e den, Finland

Welke zes landen zijn het langst Eu-lid? In welke steden vergaderen de EU-landen? Gebruik je atlas. Welk land van de EU is het grootst? En welk het kleinst? Welk land in de Alpen is geen lid van de EU? En welk land in Scandinavië? Luxemburg is tweetalig, net als Brussel en Straatsburg. Welke twee talen spreken de mensen in Luxemburg? En in Brussel? Zijn er na 1995 nog andere landen lid geworden van de EU?

Is de grens tussen Finland en Zweden een binnengrens of een buitengrens? En de grens tussen Finland en Rusland? Past afb. 2 bij eenbinnengrens of bij een buitengrens van de EU? Waaraan herken je de grens van een tuin? En van een voetbalveld? En van een gemeente? En van een provincie?

(þZoekin

(þ

(þ

je woordenboek op wat de douane doet, En ook wat een smokkelaar is. Welk EU-Iand heeft alleen maar buitengrenzen? Waarom zie je op Schiphol en in de Rotterdamse haven douane? Zijn er nog meer van die plaatsen? Maak opdracht 1. en 2 in je werkboek.

@

Vroeger had bijna iedere grote stad zijn eigen geld. Dat was lastig. In een andere stad moest je ander geld gebruiken. Later kreeg ieder land zijn eigen geld. Nederland guldens, Duitsland marken, Engeland ponden en België franken. De Europese Unie heeft besloten de Euro in te voeren. Dat is het geld voor alle landen van de EU. Sinds het jaar 2002 kun je in de meeste EU-Ianden met de Euro betalen. Noem vier geldsoorten die men in Europese

landen vroeger gebruikte. Zet het land erachter. Kun je nu in Nederland betalen met de Euro? En in België? En in Duitsland? Noem een land bij iedere munt: dollar, yen, roebel, peseta, kroon.

ofb. 2

-H4

De Europese Unie

€Ð Kijk naar afb. 3. Kun je aan het geld zien of het een Nederlandse, een Duitse of een Franse Euro is?

kunt ook zonder munten of bankbiljetten betalen. Noem twee manieren. Kun je met 50 Euro in Nederland evenveel benzine kopen als in Duitsland? Je

5I

i** *J

r5

tr

ofb.4

5rYpR

Suikerríet

5

Waar wordt suikerriet verbouwd? En waar

10I'':g:

)ro,

@ 10tv

200I'-::l --

æ0

â

20I

20OF9FF

500

s00

* *' * * '-'

i'!!!

,*

suikerbieten? Wat zijn invoerrechten? Kies uit: Qþ a Geld dat je moet betalen om goederen in een ander land in te voeren. b Geld dat je moet betalen om goederen uit jouw land uit te voeren. Wie vinden die invoerrechten niet zo Ieuk? Kies uit: a Je moeder die suiker koopt. b De boer die suikerbieten verbouwt. c De boer die suikerriet verbouwt. d De EU die de invoerrechten krijgt,

Vrije doorgang voor mensen en producten

50rvns

ofb.3

Invoerrechten Op afb. 4 zie je suikerriet. Daaruit wordt suiker gemaakt. Maar suiker kan ook worden gemaakt uit suikerbieten. Die worden in Europa verbouwd. Suikerriet groeit in tropische landen, zoals Indonesië en Suriname. Rietsuiker is goedkoper dan bietsuiker. Maar in de winkel is rietsuiker duurder dan bietsuiker! Dat komt omdat rietsuiker alleen de EU binnen mag komen als er belasting voor wordt betaald. Dat heet invoerrechten. De EU-boeren die suikerbieten verbouwen vinden dat prima. Nu kopen de mensen in de EU hun suiker en niet die uit tropische landen.

De landen van de EU hebben hun grenzen voor elkaar opengezet. In sommige Nederlandse bedrijven werken Engelsen of Belgen. Nederlanders gaan iedere dag over de grens om in Duitsland te werken. En

Nederlandse kinderen gaan in België naar school. De grenzen staan ook open voor allerlei producten. Tivee grote trossen druiven uit Griekenland kostten vroeger ongeveer € 1,35. Nu maar 90 eurocent. Dat komt omdat Grieken vroeger bij de grens 45 eurocent invoerrechten moesten betalen. Dat hoeft nu niet meer. Daarom eten wij nu goedkopere Griekse druiven. Zo zijn er nog veel meer producten goedkoper geworden. De Europese

Unie

115

Geen vrije doorgang voor drugs

In de EU worden ook drugs ingevoerd. Hard drugs is de naam voor verdovende middelen zoals cocaïne en heroïne. Het invoeren en verkopen van hard drugs is in de EU verboden. Maar... er zijn nu geen binnengrenzen meer. Daarom is het niet zo moeilijk om drugs van het ene land naar het andere te brengen. Omdat het verboden is, noemen we dat smokkelen. Sommige EU-landen vinden dat het roken en verkopen van hasj (soft drugs) ook verboden moet worden. Nederland en andere landen vinden dat niet nodig. afb.

5

De grens tussen BelgÍë en Nederlond wos nÍet

altiid

oPen

Mag een Nederlander in Duitsland werken? En in Frankrijk? En in Spanje? En in Noorwegen?

Welke landen hoeven in Nederland geen invoerrechten voor hun producten te betaIen? Kies uit: Denemarken - Duitsiand Portugal - Polen - Engeland - ZwedenZwitserland. Welke profvoetballers mogen niet zomaar in een Nederlandse club spelen? Kies uit: Beigen - Brazilianen - Denen - Duitsers Italianen - Russen. Kijk naar afb. s. WeIk land ligt er aan de overkant van de Maas? In welk land studeren meer Nederlanders, in België of in Duitsland? Waarom denk je dat?

Waarom zie je nu bijna geen druiven meer in de kassen van het Westland? Kies uit: a Daar was geen ruimte meer voor druiven.

b Griekse druiven zijn nu goedkoper geworden dan Nederlandse. c Op de wegen in West-Nederland zijn te veel files. 6El Maak opdracht 3 in je werkboek.

1!tF

De Europese Unie

ofb.

6

Het kweken von hennep voor hosj is verboden

Noem twee verdovende middelen die in de EU verboden zijn. Waardoor is het smokkelen van drugs in de EU gemakkelijker geworden? Wat vind jij dat de EU moet doen: de straffen voor het gebruiken van hard drugs zwaarder of juist lichter maken? QþZoek op: Waar wordt cocaïne van gemaakt? Waar wordt het verbouwd? En heroïne? Waarom hebben alle EU-landen de handel in hard drugs verboden? Wat vind jij, moeten soft drugs ook verboden worden?

Natuur en milieu in de

EU

De EU helpt ieder land om natuurgebieden te beschermen. De EU geeft bijvoorbeeld geld om nationale parken op te richten of uit te breiden. Sommige natuurgebieden zijn voor heel Europa belangrijk, zoals de Waddenzee en de Oostvaardersplassen. Denk maar aan de trekvogels. Die blijven niet in één land. Daarom moeten ze op hun trekroute in alle landen voedsel kunnen vinden. En ze moeten niet in het ene land beschermd worden, en in het andere land worden opgegeten. Of in kooitjes gezet.

Boeren krijgen soms subsidie van de EU als er veel trekvogels op hun land neer-

strijken, In ruil daarvoor mogen ze niet met hun trekker op het land. a Zoek op wat subsidie betekent. b Waarom krijgen de boeren subsidie? De hoofdstad van Europa De regering van de EU heet de Europese Commissie. Die Europese Commissie heeft haar kantoren in Brussel. Maar er wordt ook vergaderd in Straatsburg en in Luxemburg,

Europa heeft dus eigenlijk drie hoofdsteden,

Ook aan een gezond milieu helpt de EU mee. Neem bijvoorbeeld de Maas. Als Nederland de Maas schoon houdt, maar Belgiri en Frankrijk niet? Dan blijft het Maaswater vuil, Daarom maakt de EU afspraken met alle drie Ianden. En de EU betaalt ook mee,

ofb.

I Hoe heet de regering van de EU? In welke stad staan de kantoren?

ofb. 7

De EU geeft de landen geld voor natuur en

milieu. Noem twee dingen die met dat geld gedaan worden.

(þ Wat hoort bij afb. 7? Kies er twee: jacht natuurbescherming - recreatie - voedsel voor trekvogels.

(D

AIs buitenlanders aan Nederland denken, dan denken ze aarr Amsterdam. Of aan tulpen, molens of water. Waaraan denk jij bij de volgende landen? Noem steeds twee dingen: België - Duitsland - Engeland - Frankrijk Spanje - Italië. Wat vind je meestal niet in de hoofdstad van een provincie, zoals Maastricht? Kies uit: schouwburg - stadion - ambassade ministerie - kazerne - paieis. Maak opdracht 4 in je werkboek. De Europese

Unie

117

I

nternationale samenwerking

De Verenigde Naties

In New York staat het hoofdkantoor van de Verenigde Naties (VN). Bijna alle landen van de wereld hebben zich bij de VN aangesloten. De VN is onderverdeeld in organisaties die ieder een eigen taak hebben. Zo is er de FAO, die voor landbouw en voedsel zorgt, En UNESCO, die zich bezighoudt met onderwijs en kunst. Dan heb je nog Unicef, die veel doet voor de kinderen van de wereld. En de Wereld Gezondheids Organisatie helpt alle landen om besmettelijke ziekten te voorkomen en te bestrijden. Heel belangrijk is ook de Veiligheidsraad, die probeert oorlog te voorkomen. En als er oorlog is, wil de Veiligheidsraad daar snel een einde aan maken.

In welke stad en in welk land staat het hoofdkantoor van de VN? Schrijf de namen van vijf organisaties van de VN onder elkaar. ZeI de volgende woorden erachter, op de goede plaats, gezondheid - voedsel - kinderen - Iandbouw - oorlog - school - vrede - kunst. De Wereld Gezondheids Organisatie heeft haar hoofdkantoor In Genève, In welk land ligt die stad? Welke internationale organisatie heeft daar ook haar hoofdkantoor? Denk maar aan de vlaggen. De FAO heeft op verschillende plaatsen in de wereld grote pakhuizen met rijst en tarwe, Waarvoor hebben ze die voorraden? o Omdat er te veel voedsel is in de wereld. b Om direct te kunnen helpen als er ergens een ramp is gebeurd. c Omdat er zoveel mensen rijst of tarwe eten.

(þ Welke organisatie helpt landen om het gebruik van harddrugs te bestrijden? Kies uit: de Veiligheidsraad - de Wereld Gezondheids Organisatie - Unicef. Met welke landen heeft de Veiligheidsraad zich in de afgelopen jaren beziggehouden?

tE@

Afb.

9

118

Het hoofdkantoor von de VN

De Europese Unie

in New York

Unicef is het kinderfonds van de Verenigde Naties. Unicef wil overal op de wereld kinderen helpen. Vooral kinderen in arme landen hebben die hulp nodig. Als er ergens oorlog is, zijn kinderen vaak het slachtoffer. Er is dan meestal ook niet voldoende voedsel. Unicef beschermt ook alle kinderen van de wereld tegen besmettelijke ziekten. Dat gebeurt door inentingen. Het grootste deel van de kinderen in de wereld is al ingetrnt. Alle kinderen hebben gelijke rechten, vindt Unicef. Daarom heeft Unicef de 'rechten van het Kind' opgesteld. Kijk naar afb. tt.

(þ @

Hoe heet het Kinderfonds van de Verenigde Naties? Kijk naar afb. tt. Noem drie rechten van het kind die jij het belangrijkst vindt. Tegen welke besmettelijke ziekten ben jij ingeënt? kr welke van de rechten van het kind wordt ook de moeder genoemd? Wanneer hebben kinderen vooral hulp nodig? Noem drie voorbeelden. Unicef is tegen kinderarbeid. In welke nummers van de rechten op afb. 11 staat daar iets over?

O

ntwikkeli ngssamenwerki ng

Er zijn arme en rijke landen. Nederland behoort tot de rijke landen. Europa heeft ook een paar arme landen, maar de meeste arme Ianden zijn in Azië, Afrika en Zuid-Amerika, We noemen ze ook wel ontwikkelingslanden. Om de verschilìen tussen arm en rijk te verminderen, werken landen samen. Dat heet ontwikkelingssamenwerking. Het ene land helpt bifvoorbeeld het andere bij het voorkomen van overstromingen. Of bij het bouwen van ziekenhuizen, Of bij het verbeteren van de landbouw.

in welke drie werelddelen zijn veel arme landen? Hoe noemt men arme landen ook wel? GÐ Gebruik uit je atlas de kaart'Arm en Rijk'

of 'Ontwikkelingshulp'. Noem in elk arm werelddeel drie landen die ontwikkelingshulp goed kunnen gebruiken. Uit Nederland vertrekken ieder jaar vrijwilligers om in arme landen te werken. Lijkt jou dat wat voor later? Waarom? GÐ Maak opdracht 5 in je werkboek.

ofb. 10 ln Afrika

( IND 1$ CHTÉ N VAN TlE[ ø

,

/ 2

RECHT OP GELUKHE|D, ZONDEI ONDEftS OF NAnÌNALtrâlr vAN RAS,

SFECIA/.8 BESCHERMING VAN RÈCH| OP ^EIOOF LlCHA ME

/'IA.lISC

) t '

LUI(E,

GEESTEL

HA PPE ¿ UK

neettr op EN KINO

EEM

E

AÀl

'''#!tF

UKÊ EAl TMIKKE L /NT

EN EEN NATtoMALt rEff

@,ç

^/AâM G, HU|SYESTWG RG vooS tloEDER

s

,,9 u

I

RtP E^/ LIEFDE vAM OUÞEPI...

EERSTE

lM 6E|AL

rE tvoftoEN vAAr NooD

RECHT EESCHERIqD TE WRDEN rEGEN YERh/,lARIOzlNO Eif .

ut78tJt.tMG

REcHr op rE cRoEtE,'l rN €ÈN ::¡:i.#'-;

to GEEîr vAM ,tAAMH?RtGHFtQ. ...,

+ l

un ofb.

iïZ

icef

BECRtP, V?|ENDSCHAP EN EERECHTrcHEþ O}IQER OE VALKEM

'

,*,,

11

De Europese

Unie

119

A

c

B

D

>È

Schiermonnikoog Amelond

tln"

Terschelli ng

Eens

0iltil0¡f,

Doo Vlielond

,,ì Texel

o

Woddenz

Âilt)

g"¡ nRlt

)

,

Heerenveen

I

Den

OV.

t)

'( selmeer 0nD

2 Alkmoor

Noordzee

OAY

Veluwe

J

tittDtt HI

D

OcJ. AcÀterhoek

Ede

lDoet

nchem

I

w¡tnlerswiik

I

ôs

Koo

I

il00

A

4

Bo

Roosendool

D

slond

Ti burg

{oom .' ', .: '--J'

v.o I

Schooll:lóOOOOO I I I

5

r0

ploots met meer don 500000 inwoners Ploots met 100000-500000 inwoners Ploots met 0-100000 inwoners o Ploots von B-liist O Ploots von C-liist Belongriike spoorweg (lntercity)

-@

120

0

Luchthoven

Nederland - topografie

20

-- - - -

30

40

50lm

Belongriike voorwegen

voorweg gescnrKl voor zeeschepen Riiksgrens

Provinciegrens

Belgiö Keu

Borentsz

Noordeliike

.

zee

lJszee

o

I

A¡lonlische Oceaon

tcD

Diltt

l(RIJl(

Noordzee

,Oostzee

tJr,Vtll

Zwqrle Zee

Schoql Ploots Ploots Plools Plools

I

:25O0OO00

0

100 200 300 400 500km

met meer don I milloen inwoners mel minder don I miljoen inwoners von B-lilst von C-liisl

Europa - topografie

Noordelíike IJszee

..F

u

(D

É

.D

q

!

CL

+ o !

o õ =r o

@

G¡ole

5on Ios

Atlønlisthe

to¡íbísthe

-

0teoon

Zee

il

ta

G¡ote

0ceson

Indische 0teoøn

0ceøon

de

Joneio

eelond

School

r

I

:2ó4OOOOOO

Ploots inet meer don

I

0

20æ 4000 ó000

milioen inwoners

8000 knì

t

Noordel;¡ke lJszee

t

A¡lonlische

"(l¡ t

Oceoon

/"

Noordzee

à

Ooslzee

Zworle Zee Modr d

*

t

# Middellondse a

Zee

¡ ¡ ,oTo +

rt

,l

School

I

O

:25OO00O0

looglond heuvellond

0

200 middelgebergte 500 hooggebergte 1500

100 200 300 ¿00 500km

200m 500m ì 500m hoger

Europa

- natuurkundig 123

Register trefwoord

bladziide trefwoord

aardbeving aardkorst aardolie aardwarmte

95 s2 45 52 98 34

accent

duin duinwater dun bevolkt

blodzijde trefwoord L12 74

invoerrechten

bladzijde

irrigatie

115 77,1.O2

pakhuis pakijs

Istanbul

OJ

Parijs

41.

pijpleiding

60,77

platteland

36 74 14

juk

elektriciteits-

bladzijde trefwoord

65

50 1.O4

Afrikaans afualstoffen afualwater akkerbouw akkerland

70

energie

64, 103

kaas

39

BO

Euregio Euro

57 LL4

32,54

poolcirkel poolklimaat

23,100

B, 45

poolnacht

1.4, 1.O1

Allah

kalksteen Kanaaltunnel katoen

L02

Pygmee

27

B5

66

ambassade ambtenaar

21.

Randstad

10

Antarctica

20 52

rechten van het

50

Rijn

rijst

asperge

autofabriek autosnelweg

35

30,37

centrale

pomp

53

42

Europese Gemeente Europese Unie

29,1.14

41.

exportproduct

6

105 81 54

fiord

T2

kindmonnik klimaat KNMI kolenmijn kolonie

forens

47

krater

91

5

Friese taal

34

landklimaat

22 91 62

rivierklei

118 67 26 70 63

Ruhrgebied

52, 69

7L

Sahara

24

103

Scandinaviê 1.2 schaal van Richter 96 schiereiland 12

101

kind rioolwater

84 begroeiingsgordel 59 't 07 benedenloop

gastarbeider geçekondu geiser

berghelling

geneeskrachtig water gletsjer groene gordel

46

Maasvlakte

Groene Hart

43

magma

69,77

Mekka metro middellandse zeeklimaat

B5

schollen schutsluis

48,57

seismograaf

23,41.,

skiën skipiste

middernachtzon

L4

bazaar

s9,78, 84

bergpas

bergtunnel bergweide betonkust

6,62 7,62 60 80

BetuweÌijn.

'J.1.

Biesbos

69 1.r4

binnengrenzen Boeddha boomgrens bosbouw bovenloop

brandstof Brits bron Brussel

66

grondwater Groot-Brittannië

grootfamilie Groot-Londen grot

88

84 S7

67

44 86 46

haarspeldbocht

6

110

migrant mijnbouw

89

heuvelland HimaÌaya hogesnelheids-

65

milieu

1.17 B5

29

hoofdstad

29,41,

trein

I

hoogoven hoogseizoen

40

citrus

houtindustrie HSL hunebed

77 53

container

6, 11, 30

continent

45.93

dokhaven dorp

108 34 30

1L4

41.

7,59

Mount Everest

16

naaldboom

15,101

L1

nationale regering 29

13

Nedersaksisch 34,58

53

71.

ijzererts

72

drugs

116

internationaal transport internationale samenwerking

30 96 60 61 60 69 54

staalfabriek stadsvernieuwing 49 steenkool 31, 53 steppe

101

stokbrood 36 stollingsgesteente 91 Straatsburg streektaal

stroomgebied stukgoed stuwdam stuwmeer

113 34 108

30, 50

64,76 64,76

stuwwal

1.'J.1.

Suid-Afrikaans

35

taalgrens

2B

taalstrijd

13

oceaan

1.7

oerwoud

72, S3 1.8,27

taiga

28 22,1.O1.

oÌijven

7S

tapijt knopen

ÕÕ

ontbossing

19

tarwe

ijsvrije haven

t7, 104

sneeuwgrens spaarbekken

10 g4

45

Ilstijd

drijfijs

Schiphol

Noordzee

1.O4

drinkwater drinkwaterzuivering

Register

moskee

110

85 65

ijsberg ijsbreker

industrie IJzeren Gordijn

124

minaret minderheid ministerie Mont Blanc

31,52

Noordelijke IJszee 1O4

ijzer- en staal-

doua¡e

druipsteengrot

10 91

15, 101 L07 53, 6s 44 33, 106

hooggebergte

dialect

ging

75

60

campingsteden BO champignon 82 chemische fabriek 53

delta

Ìeidingwater luchtve¡ontreini-

63,104

L17 59, 110

cokes

lava Iawine

L7,704

31 55 53 6

ontwikkelingssamenwerking

Oost-Duitsland openbaar

vervoer

tetrassen 'J.19

territo¡iale

55 57

textiel

oppervlaktewafet 70, 72 118

wateren TGV theeplantage

45

702

I

51

trefwoord

bladzijde trefwoord

timmerhout

16

toendra toerisme

23,100

toerist

4,32,40

tolweg

5

traditie

50

Tha¡ssiberische spoorweg

60, 80

tropen tropisch hout tropisch klimaat tuinbouw tweetalig

99 26 19 25 81 28

uitgaanscentrum

47

uitvoer uitwisseling Unicef

82 58 118

Vaalserberg

1.11

vakantieland

40

vasteland veerboot veeteelt

45

bladziide

wijngaard wintersport witte steenkool woestijnklimaat

39

zakencentrum

47

32,61 64 24

13 zeearm zeehaven 30 zeeklimaat 27 22 zeewind 110 zigeuner zoet en zout water 68 70 zoutmijn 14 zwerfkei

7

veiling

39 82

Veluwe

77r

Verenigde Naties

1.18

Verenigd

Koninkrijk verdamping verweren

44 63

verzilting

102

Vesuvius

92

vis

45

vissersplaats

13 35 28 30 54

VIaams

Vlaanderen vlas Volkswagen voorstad

46

vulkaan

91

28 Wallonië 54 walserij Warme GolfstroomlT waterbalans 68 watermeter 73 74,77 waterput waterscheiding 106 watertoren 73 watervervuiling 69 20,26 weer weerbericht 20 wegennet 4 wegtrekken 37,87 wereldhaven 70,48 38 wijn 38,79 wijnbouw

Register