WALTZ
WITH BASHIR
Film en educatie
Inhoudstafel
... in het vertoningscircuit van Lessen in het Donker, in het kader van Filmfestival Open Doek, een workshop verzorgd door Jekino, een film in de klas...
Filmfiche WALTZ WITH BASHIR ......................................... 03
Film kreeg een plaats in het lessenpakket van heel wat scholen en wij zorgen graag voor een goede programmatie en pedagogische omkadering. We maken jaarlijks een pittige selectie van een 30tal films uit het afgelopen seizoen, organiseren op heel wat plaatsen vertoningen en zorgen voor kant en klare lesmappen voor een boeiende verwerking in de klas. Daarbij spelen we in op de eindtermen en ontwikkelingsdoelen. In elke lesmap wordt aandacht besteed aan een filmtechnische en inhoudelijke benadering van de film en leggen we de focus op één filmterm. We stimuleren jullie graag om de film met een frisse blik te bekijken.
03 Korte inhoud 03 Technische kaart 03 In de pers 04 Vóór je naar de film vertrekt…
Regie & productie ............................................................ 05 05 Ari Folman 06 Ideeën voor WALTZ WITH BASHIR 06 Geldproblemen
Na de film: eerste reacties ............................................... 08 Gekleurde getuigenissen .................................................. 09 Documentaire in animatievorm ....................................... 12 12 Animatie-documentaire? 13 Animatieproces 14 Realistisch tijdsbeeld 15 Artistieke vrijheid 16 Dromen & hallucinaties
Een afdaling in het geheugen ............................................ 19 19 Onthouden & vergeten 20 Afwezig / aanwezig 22 Schuldgevoel
Oorlog door de ogen van een soldaat ................................ 25 www.jekino.be
www.opendoek.be
www.lesseninhetdonker.be
25 Angst 26 Bloed & bloedvergieten 27 Jonge helden? 29 Slotscène
Politieke achtergrond: de foute danspartner ..................... 32
doelgroep WALTZ WITH BASHIR: vanaf 5e jaar Secundair Onderwijs
Bibliografie ..................................................................... 39 Lesbrief .......................................................................... 40
Feedback!
Filmfiche
We horen graag je reactie op de film, de bespreking en lesmap. Ga je de film bekijken tijdens Filmfestival Open Doek, dan kan je je mening
Kopieer de filmfiche op de volgende pagina voor je leerlingen. Zo zijn ze meteen goed voorbereid op de voorstelling. Ook voor je collega’s die de leerlingen vergezellen, kan het een handige leidraad zijn.
kwijt op onze website. Alvast bedankt!
1
32 De aanleiding 33 Bashir Gemayel 34 Een slachting 35 Wie was verantwoordelijk? 37 Wachten op een terugkeer
2
“WALTZ WITH BASHIR is vele baanbrekende dingen tegelijk: een merkwaardige wereldprimeur (de allereerste getekende documentaire!), een laaiende antioorlogsfilm, een intrigerende mijmering over de wonderbaarlijke werking van het onderbewustzijn, en bovenal een kwintessentiële, zich diep in het middenrif borende animatiefilm.” Eric Stockman, Humo 11/09/2008 “Toch is WALTZ WITH BASHIR hier en daar wat té. Té choquerende scènes. Té nadrukkelijk aanwezige muziek. En door de artistieke flou hier en daar wat té theatraal. Andere kijkers zullen dit misschien net appreciëren.” Anton Maertens, Cutting Edge
Filmfiche Korte inhoud
Vóór je naar de film vertrekt…
Als jonge soldaat maakte Ari Folman de oorlog in Libanon, begin jaren ’80, van nabij mee. Nu, meer dan 25 jaar later, herinnert hij zich nauwelijks iets van de afschuwelijke gebeurtenissen. Om de gaten in zijn geheugen op te vullen, zoekt hij zijn oude strijdmakkers op. Hoe meer hij graaft in ieders herinneringen, hoe meer flarden van vergeten verhalen boven komen drijven.
WALTZ WITH BASHIR brengt de persoonlijke zoektocht van de Israëlische filmmaker en ex-soldaat Ari Folman op een bijzondere manier in beeld: door middel van geanimeerde tekeningen. Eerder dan een oorlogsverslag, is dit een film over de wonderlijke werking van het geheugen en over de diepe oorlogswonden die blijven. De regisseur wil ons in de eerste plaats laten zien hoe de oorlog voor hem voelde.
Technische kaart Israël • 2008 • 87 minuten • Originele versie, Nederlands ondertiteld Regie & scenario: Ari Folman Animatie: Bridgit Folman Film Gang Leiding animatie: Yoni Goodman & David Polonsky Muziek: Max Richter Distributie: Cineart
In de pers 3
Begin 2009 won WALTZ WITH BASHIR een Golden Globe in de categorie ‘Best Foreign Language Film’. De film sleepte zelfs een Oscarnominatie in de wacht.
“Ari Folman toont de onmetelijke kracht van het getekende beeld met een film die spannender, meeslepender én politieker is dan 99% van h het huidige bioscoopaanbod.” Zone 09/
Voor een goed begrip schetsen we toch even de politieke situatie. Begin jaren ‘80. Israël zegt te vrezen voor aanslagen vanuit Libanon door Palestijnse milities en trekt met haar leger Libanon binnen. Daar is net een nieuwe president aan de macht: Bashir Gemayel, een bondgenoot van Israël en een held voor de christelijke Falangisten. Op 14 september 1982 laat de kersverse leider het leven in een aanslag. Israël reageert onmiddellijk: de troepen trekken de Libanese hoofdstad Beiroet binnen en de volgelingen van de dode president krijgen het bevel om ‘grote kuis’ te houden in de Palestijnse vluchtelingenkampen. Wat volgt, namelijk de inval in de kampen van Sabra en Shatila, ontaardt in één van de grote schanddaden uit de recente geschiedenis.
4
Regie & productie Ari Folman De Israëlische filmmaker Ari Folman (°Haifa, 1962) is zowel regisseur als hoofdrolspeler van WALTZ WITH BASHIR. In de vroege jaren ’80 wordt hij opgeroepen door het Israëlische leger. Als jonge soldaat neemt hij deel aan de oorlog in Libanon. Op die periode focust Folman in zijn film WALTZ WITH BASHIR. Later in het reserveleger verliest Folman gedeeltelijk zijn gehoor. Daarom wordt hij uit de infanterie gezet en gebombardeerd tot scenarist. Hij schrijft heel wat – naar eigen zeggen ‘ridicule’ – scripts, o.a. voor een instructiefilmpje over het gebruik van gasmaskers bij een eventuele gasaanval. Maar hij combineert zijn opdrachten voor het leger met ander schrijf- en filmwerk. In 1991 voltooit hij zijn studies aan de filmschool in Tel Aviv. In zijn afstudeerproject COMFORTABLY NUMB verwerkt hij op een komische manier de traumatische ervaringen van enkele vrienden tijdens de bombardementen op Tel Aviv in de eerste Golfoorlog. De film wint meteen een aantal prijzen op internationale filmfestivals. Twee fictiefilms en een hele reeks televisieseries en documentaires volgen. In 2004 experimenteert hij voor de eerste maal met documentaire en animatiefilm. Voor de Israëlische televisie maakt hij THE MATERIAL THAT LOVE IS MADE OF, een vijfdelige documentaire over de liefde. Elke aflevering, waarin telkens de liefdesgeschiedenis van twee gewone mensen centraal staat, begint met een animatiedocumentairefilmpje: in vijf minuten vertellen biochemici en psychologen iets over de chemische materie van de liefde. Beknopte filmografie • SAINT CLARA (1996): Film gebaseerd op een roman van de Tsjechische schrijver Pavel Kohout. • MADE IN ISRAEL (2001): Futuristische fantasyfilm over de jacht op de laatste nazi ter wereld. • BE TIPUL (2005): Folman was medeauteur van deze succesvolle televisieserie voor de Israëlische televisie over de onmogelijke situaties waarin een psychotherapeut verzeild raakt. De Amerikaanse remake is getiteld IN TREATMENT.
5
Ideeën voor WALTZ WITH BASHIR Gedurende 25 jaar werkte Ari Folman in opdracht van het Israëlische leger. Daar kreeg hij in 2002 genoeg van. Voor hij afzwaaide, moest hij zich door een psycholoog van het leger laten behandelen. Folman: “Een gratis behandeling, waarom niet? Dus ging ik naar een aardige vrouw, wekelijks enkele uren. Ik vertelde haar over mijn militaire dienst vanaf de allereerste dag.” Nu pas besefte hij dat hij nooit eerder over die ervaringen had gesproken, terwijl de oorlog toch al 20 jaar achter de rug was. “Ik vroeg aan vrienden of zij er ooit over praatten. Niet dus. Toen begonnen ze verhalen te vertellen... Dromen kwamen terug... Puzzelstukjes doken op... Ik besloot onmiddellijk om daar mijn volgende film over te maken.” Hier werd de kiem gelegd die zou uitgroeien tot WALTZ WITH BASHIR. Het maken van de film werd voor Folman een innerlijke noodzaak.
Geldproblemen Ideeën volstaan niet om een film te maken. Je hebt ook geld nodig om materiaal en medewerkers te betalen. Financieringsproblemen plaatsten Ari Folman voor een erg lastige uitdaging en zorgden voor de nodige vertraging. WALTZ WITH BASHIR startte met een bescheiden budget van 80.000 dollar, afkomstig uit een documentairefonds. Daarmee maakte Folman een stukje film van drie minuten. In de hoop meer financiële steun te krijgen voor zijn project, toonde hij zijn voorproefje aan 40 mensen van allerlei subsidiërende instanties en productiehuizen; 38 onder hen zagen helemaal niks in zijn plannen: waarom zou je animatie gebruiken als je een documentaire wil maken? Gelukkig vond hij twee organisaties die wel enthousiast waren en de film verder financierden. Zo werd WALTZ WITH BASHIR gered.
6
Het hokjesdenken in de filmwereld frustreerde Folman mateloos: “Sowieso moeten documentaires het al met 10 keer kleinere budgetten stellen dan fictiefilms. Toen ik naar een fonds stapte dat documentaires ondersteunt, zegden ze: ‘Het is animatie, dus hoe kan het dan een documentaire zijn?’ Toen ik vervolgens naar een ander fonds ging als animatiefilmmaker, zegden ze: ‘Het is documentaire, dus hoe kan het geanimeerd zijn?’ Ze stuurden me van het kastje naar de muur.”
Opdracht voor de leerlingen →
→
Ga op zoek naar een goede recensie over de film WALTZ WITH BASHIR – ze hoeft niet positief te zijn. Waarom is dit volgens jou een kwalitatieve recensie? Waarom is ze beter dan andere recensies die je gelezen hebt? Je kan ook afspreken dat de leerlingen op zoek gaan naar één Nederlandstalige en één anderstalige recensie. Bijkomende opdracht kan zijn de website / krant / tijdschrift waar ze de recensie gevonden hebben, te evalueren: wat is de bedoeling van deze bron? Wat is het doelpubliek? Enzovoort. Ga op zoek naar een interview met regisseur Ari Folman (geschreven of gesproken). Vind je dat de interviewer de juiste vragen stelt? Welke vragen zou jij hem stellen?
Na de film: eerste reacties Vlak na de vertoning wil het publiek vaak z’n eerste indrukken kwijt. Iedereen heeft nood aan een ontladingsmoment. Het is niet aangewezen nu al dieper in te gaan op deze eerste reacties, maar je moet hen wel de kans geven om ‘stoom af te laten’. Enkele eenvoudige vragen kunnen daarbij helpen: → →
→
→ → →
7
Vond je het een goede film? Hoe zou je de film omschrijven? Welke termen vind je toepasselijk: spannend / komisch / flauw / saai / meeslepend / langdradig / origineel / serieus / interessant… ? Vind je dat deze film in klasverband vertoond kan worden? Zou je de film aanraden aan je vrienden? Aan je ouders? Aan wie wel? Aan wie niet? Waarom? Welk beeld uit de film zal jou het langst bijblijven, denk je? Was het einde duidelijk of bleef je met vragen zitten? Met welk gevoel bleef je achter in je bioscoopstoel?
8
Gekleurde getuigenissen (De gaten in) Ari Folmans herinneringen vormen de leidraad doorheen de film. Naar aanleiding van een gesprek met zijn vriend Boaz krijgt Folman voor het eerst sinds twintig jaar een flashback over zijn belevenissen in Libanon: naakte, gewapende soldaten die zich oprichten uit de zee en landinwaarts trekken. Dit beeld is hét aanknopingspunt, de kapstok waaraan Folman al zijn herinneringen zal ophangen. Oude strijdmakkers reiken hem puzzelstukjes aan om de leemtes in zijn geheugen op te vullen. Hij zoekt hen op in Israël of desgewenst in Nederland.
Ori Sivan — Beste vriend en collega van Folman. Ze zaten samen op filmschool en werken nog regelmatig samen aan projecten voor cinema of televisie. Folman beschouwt hem als zijn privé-psycholoog die hem bijstond tijdens de zoektocht naar zijn oorlogsverleden. Carmi Cna’an (gedubd) — Oude schoolkameraad van Folman. Veelbelovende, maar onzekere student. Wilde in de oorlog zijn mannelijkheid bewijzen. Woont nu op een groot landgoed in Nederland.
Roni Dayag — Ontsnapte op het nippertje aan de dood via de zee. Noemt zichzelf een antiheld. De interviewer die voor het eerst Roni’s verhaal hoorde, reageerde: “Hij is zo normaal dat ik er helemaal van in de war ben.” Hij is nu doctor in de chemie en staat aan het hoofd van een grote zuivelfirma. De geïnterviewden zien we enkel in geanimeerde vorm (tekeningen) maar we horen wel hun werkelijke stemmen. Behalve Carmi en Boaz, twee mensen die verkozen om anoniem te blijven. “Ze wilden zich niet kenbaar maken maar vonden het niet erg dat ik hun verhalen vertelde en details veranderde. We verzonnen nieuwe gezichten en zochten acteurs om hun woorden te dubben.”
Shmuel Frenkel — ‘Walste’ tussen de vijandelijke kogelregen – vandaar de filmtitel. Bleef ook na 1982 nog vele jaren in het leger en specialiseerde zich in verschillende gevechtssporten. Geen enkele fysieke uitdaging gaat hem te ver.
De geïnterviewden zijn: Boaz Rein-Buskila (gedubd) — Persoonlijke vriend en strijdmakker van filmmaker Ari Folman. Zijn steeds terugkerende nachtmerrie over 26 bloeddorstige honden onder z’n raam (openingsbeelden) vormde mee de aanleiding om WALTZ WITH BASHIR te maken.
9
10
Dror Harazi — Stond tijdens het bloedbad op wacht aan een van de poorten van de vluchtelingenkampen. Had de leiding over een tankdivisie. Verwittigde zijn oversten over de gruwel, maar die reageerden veel te laat. Werd vroegtijdig uit het leger gezet, zonder veel uitleg. De zogenaamde kleine garnaal die slachtoffer werd van het systeem?
Documentaire in animatievorm
Ron Ben-Yishai — Israëls beroemdste oorlogsjournalist. Raakte al drie keer gewond tijdens een opdracht. Hij moest boeten voor zijn nachtelijke waarschuwing aan Ariel Sharon over het bloedbad. Die zorgde er gedurende twintig jaar voor dat Ben-Yishai nooit gepromoveerd werd bij de Israëlische televisie.
Een animatiefilm associeer je doorgaans met kinderlijke, sprookjesachtige verhalen. De meeste animatiefilms voeren je mee naar een universum dat mijlenver verwijderd is van de reële wereld. Van een documentaire verwachten we precies het tegenovergestelde: dat de band tussen film en werkelijkheid heel hecht is. Ari Folman gooit met WALTZ WITH BASHIR die verwachtingen totaal overhoop. Zijn animatie-documentaire vertelt geen fabeltje, maar geeft ook niet de pure waarheid weer.
Zahava Solomon — Professor epidemiologische psychiatrie, gespecialiseerd in posttraumatische stress bij soldaten en overlevenden van de Holocaust. Ook de filmmaker zelf komt vaak in beeld, met toelichting en commentaar.
Vragen voor de leerlingen →
→ → →
11
Vat het verhaal kort samen in 5 à 10 zinnen (probeer daarbij hoofden bijzaak te onderscheiden). Wie zijn de belangrijkste personen? Wat hebben ze met elkaar te maken? Eén visioen van Ari Folman staat centraal in deze film. Kan jij het beschrijven? Wat heeft die flashback te betekenen voor de film? Folmans oude strijdmakkers reiken hem puzzelstukjes aan uit het verleden. Kan jij je nog enkele van die puzzelstukjes herinneren? Naar welke scène verwijst de titel WALTZ WITH BASHIR?
Animatie-documentaire?
In de eerste plaats wil hij de kijker laten aanvoelen hoe de betrokkenen hun deelname aan de oorlog hebben ervaren. En die ervaringen zijn nooit objectief, maar steeds gekleurd. Soms zien we zelfs puur subjectieve beelden: dromen, hallucinaties, enz. Met welke filmvorm kun je al deze hyperpersoonlijke beelden beter tot leven wekken dan in een animatiefilm? Ari Folman: “Vanaf de eerste dag was het duidelijk dat animatie de ideale vertelvorm was. Ik dacht aan alles wat er in de film moest: elementen uit het bewustzijn en onderbewustzijn, dagdromen, nachtmerries, oorlog, doodsangst, liefde, drugs, trips, hallucinaties,... Het is onmogelijk om dat allemaal in een traditionele documentaire te persen.”
12
Animatieproces Folman koos ervoor alleen te werken met tekeningen, niet met echte filmbeelden. Dat gaf hem een enorme vrijheid: hij was immers niet beperkt door de beschikbaarheid van archiefmateriaal, noch door fysieke grenzen of budgetten. Toch streefde hij in WALTZ WITH BASHIR naar een grote realiteitswaarde. Het moest immers een documentaire worden, geen sprookje. Gedurende een jaar verzamelden de filmmakers informatie. Daarop werd een script voor de interviews gebaseerd. Vervolgens werden de interviews in een studio opgenomen en verknipt tot een documentaire. Pas daarna gingen de animatoren aan het werk. Ze maakten schetsen, gebaseerd op de film en op de stemmen en veranderden de documentaire stilaan in een animatiefilm. Daarvoor werd een mix van 2D, 3D en Flash animatie (= eenvoudige vorm van computeranimatie) gebruikt.
doormaakte in het concentratiekamp van Auschwitz. Marjane Satrapi verwerkte haar autobiografische beeldroman PERSEPOLIS over haar jeugd in Iran recent nog tot een animatiefilm. Folman zelf vernoemt het werk van Joe Sacco (PALESTINE en verhalen over de Balkan-oorlog) en Joe Kubert (FAX FROM SARAJEVO) als inspiratiebronnen. WALTZ WITH BASHIR zal ook in boekvorm verschijnen. In de beeldroman zal Folman geen filmmaker, maar een schrijver zijn.
Realistisch tijdsbeeld
De regisseur van een animatiefilm hoeft zelf geen tekentalent te zijn. Hij kan werken zoals de regisseur van een gewone speelfilm, met de tekenaars als zijn ‘acteurs’. Regisseur Ari Folman hield zich uitsluitend bezig met het verhaal en de manier waarop het verteld werd. Van animatie had hij geen kaas gegeten. “Ik kan nog geen lijn tekenen. Maar nu ben ik verliefd op het medium. Ik was door de tekeningen bezeten en niet langer door de oorlog.”
Opvallend in deze animatiefilm is de realistische weergave van de omgeving. De animatoren gebruikten documentaire beelden en interviewopnames als basis voor hun tekeningen. Daarom lijkt bijvoorbeeld het landschap in Nederland zo tastbaar écht; alsof we naar een foto kijken. Ook de straatbeelden van Beiroet zijn erg herkenbaar, met z’n beroemde ‘corniche’: de lange promenade langs de zee met hotels, restaurants en palmbomen, die in de film een centrale plaats bekleedt.
Hij werkte met pas afgestudeerde animatoren. “Die jonge MTVgeneratie is gewend aan pijlsnelle, flitsende beelden.” Om hun tempo af te remmen, toonde Folman hen een scène uit FULL METAL JACKET (Stanley Kubrick, 1987) als voorbeeld. “Voor mij is die sluipschutterscène de beste oorlogsscène aller tijden. Ik had in een film nog nooit iets gezien dat zo sterk op ‘oorlog’ leek. Dit was gemaakt door iemand die wist waar hij het over had.”
Animator Yoni Goodman: “Omdat de film gaat over hoe waarheidsgetrouw het geheugen is, probeerden we dat in de beelden te verwerken. Soms implementeerden we het échte Libanon in de tekeningen. Maar je zal geen enkele tekening vinden die exact overeenstemt met de werkelijkheid, want het was de sfeer die we opzochten.” De tekeningen moesten niet waarachtig zijn maar vooral waarachtig aanvoelen.
Beeldromans Folman vond ook inspiratie in zogenaamde beeldromans (graphic novels). Beeldromans zijn stripverhalen die in boekvorm worden uitgegeven. Ze hebben vaak een complexe literaire verhaallijn. Er verschijnen heel wat beeldromans met een autobiografisch of politiek tintje. Meesterlijk is bijvoorbeeld MAUS van Art Spiegelman over de lijdensweg die zijn vader
13
14
De animatie schetst een tijdskader en plaatst de film in zijn tijd, namelijk de vroege jaren ’80. In die jaren was Beiroet een moderne stad, die ook de jonge soldaat Folman verbaast met z’n mondaine uitstraling. Beiroet had in die jaren een heel ‘moderne’ reputatie, met grote hotels, café’s en een casino in de buitenwijken, maar ook universiteiten, musea en culturele evenementen. Het was een plek waar rijke bewoners uit andere Golfstaten naartoe kwamen omdat alcohol en vrouwen er makkelijker beschikbaar waren dan in de rest van de Arabische wereld. Het tijdsbeeld is ook sterk aanwezig in de soundtrack met hits uit die jaren. Op de boot weerklinkt ‘Enola Gay’ van OMD (ironisch genoeg is Enola Gay ook de naam van het vliegtuig dat tijdens WOII de atoombom dropte op Hiroshima), in de nachtclubs hoor je muziek van PIL en het straatbeeld toont dat de punk ook is doorgedrongen tot Israël.
gen zijn mooi, ze hebben een romantische uitstraling. Daar ben ik me heel goed van bewust, maar het is mijn bedoeling jou als publiek aan te spreken.” De film bestaat grotendeels uit bijna monochrome, soms surrealistische beelden. Folman gebruikt heel wat filmtechnieken (die doorgaans vooral in gewone speelfilms worden gebruikt en die we niet zouden verwachten in een documentaire) om de toeschouwers emotioneel te raken, om het oorlogsgevoel over te brengen op zijn publiek: slow motion zorgt bijvoorbeeld voor een intense, droomachtige sfeer en dominante kleuren wekken een bepaald gevoel op (bvb de gele gloed die over de kampen hangt en over de oceaan waaruit de soldaten opduiken).
Dromen & hallucinaties “Ik wou een film maken die je beleeft als een immense trip.”
Artistieke vrijheid Ari Folman: “Er bestaat niet zoiets als een handleiding voor de productie van een geanimeerde documentaire. We hadden ook geen voorbeelden waarop we konden terugvallen en moesten dus volledig onze eigen weg vinden... Tegelijk een vloek en een zege: het was moeilijk, maar we waren ook niet gebonden aan een of ander keurslijf.”
De subjectiviteit van de beelden is het meest uitgesproken in de scènes die ons een blik gunnen in het onderbewustzijn van de soldaten: dromen, hallucinaties, fantasieën, … Die irreële innerlijke beleving maakt onlosmakelijk deel uit van de oorlogservaring. Animatiefilms kunnen die dromen probleemloos en zonder stijlbreuk in beeld brengen. WALTZ WITH BASHIR voert ons op een mooie manier mee in allerlei vreemde beeldenstromen.
De makers van WALTZ WITH BASHIR gingen op zoek naar een evenwicht tussen realisme en een zekere esthetisering. Ari Folman: “Er zit een contradictie in de film: oorlog is vreselijk, maar de tekenin-
•
15
De meest opvallende droom vormt de openingsscène van de film: Boaz’ droom over 26 honden is een verwijzing naar de dieren die hij moest neerschieten wanneer ze ’s nachts een
16
•
• •
dorp binnenvielen. Een ijzersterke scène die dadelijk naar de keel grijpt: “We werkten keihard aan de beginscène. Ik wilde je direct, van bij de generiek en geholpen door de muziek, meesleuren in een furieuze rit.” Terwijl hij wacht houdt, ziet Folman vanachter een ijscokar een meisje naderen. Het blijkt zijn (ex-)verloofde die hem in z’n dromen gezelschap komt houden tijdens de wachtbeurt. Wanneer de angst voor de dood hem naar de keel grijpt, droomt hij hoe ze aan zijn graf zal komen en zich schuldig zal voelen omdat ze hem de bons gaf. Wanneer een taxi Folman terugvoert naar de luchthaven in Nederland, belanden we in een flits in een dagdroom, dwars doorheen de autoruit. Plots keren alle herinneringen terug… Behalve dromen zijn er ook de hallucinaties, al dan niet onder invloed van drugs (zoals Carmi’s erotische visioen op de boot). De wandeling door de luchthaven van Beiroet lijkt voor Folman zo irreëel dat hij ze vergelijkt met een hallucinatie waarin vaag het besef van de werkelijkheid tot hem doordringt. Ook de scènes in ‘het slachthuis’ worden omschreven als “een LSD trip”. De gruwel is zo onwerkelijk dat het lijkt op een onvatbaar spookbeeld.
→ →
→ →
→ →
→
→ → → → → →
Vragen voor de leerlingen → → →
17
Ken je films die min of meer lijken op WALTZ WITH BASHIR? Waar zie je gelijkenissen? Wat zijn verschilpunten? Vind jij dat WALTZ WITH BASHIR een documentaire kan genoemd worden? Waarom wel / niet? Is het volgens jou belangrijk welk ‘etiket’ een film meekrijgt? “In WALTZ WITH BASHIR gaat het niet over de waarheid.” Wat zou de regisseur met deze uitspraak bedoelen? “Ari Folman schetst een innerlijk beeld van de oorlog en de manier waarop hij die beleefd heeft.” Wat betekent dat? Vind jij dat de regisseur in dit opzet geslaagd is? Vond je het vreemd / ongepast / een goede vondst / nauwelijks opvallend dat het verhaal in een animatievorm werd verteld? Regisseur Ari Folman vindt dat hij het verhaal van WALTZ WITH BASHIR niet op een andere manier dan met tekeningen had kunnen vertellen. Voor welke alternatieven had hij volgens jou nog kunnen kiezen? Wat zouden de voor- of nadelen van die aanpak zijn geweest? Welke voordelen heeft het werken met tekeningen in plaats van met echte filmbeelden? Denk je dat de film minder geloofwaardig is doordat het een animatiefilm is? Zou je meer onder de indruk zijn van hetzelfde verhaal in echte filmbeelden, denk je? Kon je makkelijk meeleven met de getekende personages? Welke dromen / fantasieën / hallucinaties zien we in de film verbeeld? Herinner je je de openingsbeelden van de film? Waar komt de droom met de honden vandaan? Wat denk je dat de filmmakers met de openingsbeelden wilden bereiken? Zijn ze daarin geslaagd? Folmans (ex-)liefje duikt enkele malen op in zijn (dag)dromen. Weet je nog op welke manier? Op welke momenten is de muziek jou opgevallen? Welk effect had de muziek tijdens die scène op jou?
Ari Folman: “Wie beslist er in godsnaam wanneer een film eindigt documentaire te zijn en fictie wordt? Vandaag probeert iedereen nieuwe dingen uit; we worden steeds minder strikt omtrent de scheidslijn tussen documentaire en fictie. Documentaire is zogenaamd de waarheid. Is mijn film dan minder waar? En wat is die waarheid dan wel?”
Aan welke films denk je bij het genre animatiefilm? Wat verwacht je zoal van een ‘gewone’ animatiefilm? Aan welke films of televisieprogramma’s denk je bij het documentaire genre? Wat verwacht je van een ‘normale’ documentaire? Worden die verwachtingen van een animatiefilm en een documentaire ingevuld door WALTZ WITH BASHIR?
18
Een afdaling in het geheugen In WALTZ WITH BASHIR gaat een man graven in zijn herinneringen, worstelend met de valstrikken van het geheugen. Stap voor stap probeert hij zijn vergeten oorlogservaringen weer op te roepen. Regisseur Ari Folman: “Voor mij gaat WALTZ WITH BASHIR over hoe het geheugen werkt. Of niet werkt. Waar gaan herinneringen naartoe? Leven ze in je? Kunnen ze op een dag uitbreken zonder dat je weet waarom?”
en vertelden ze er vol nostalgie over. Zo gaan ook verhalen in je herinnering een eigen leven leiden. Folman: “Je groeit op, je vertelt het verhaal aan je kinderen of aan vrienden. Jaren verstrijken. Jouw verhaal is 20 jaar later een heel ander verhaal geworden. Soms zal er geen verband meer bestaan tussen het begin- en het eindverhaal.” Psychotherapie Via psychotherapie wordt in de film een verklaring gezocht voor de vreemde werking van Folmans geheugen. Psychotherapie is een methode waarbij een therapeut je leert om dingen anders te bekijken. Hij lost je problemen niet op, maar helpt je via gesprekken om pijnlijke gevoelens te verwerken. Psychotherapie wil je bewust maken van je verborgen gevoelens en gedachten. De therapeut in de film beweert de oorsprong te kennen van Folmans visioen. Zijn interesse voor de slachting staat volgens zijn vriend symbool voor een veel diepere angst: Folman draagt het verblijf van zijn ouders in het concentratiekamp in Auschwitz al sinds z’n zesde als een obsessie met zich mee en is er nog steeds bevreesd voor.
Onthouden & vergeten Ari’s vriend verklaart: “Het geheugen is een actief element; het leeft.” Mensen hebben gaten in hun geheugen; bepaalde zaken worden – bewust of onbewust – vergeten. In WALTZ WITH BASHIR probeert Ari Folman de werkelijkheid te achterhalen achter een gebeurtenis die hij compleet uit zijn geheugen heeft verbannen. Folman is bang om in zijn geheugen te graven. “Misschien ontdek ik dingen over mezelf die ik liever niet te weten kom.” Maar zijn vriend stelt hem gerust: “Je ontdekt enkel dingen die je wilt weten. Er bestaat een mechanisme dat ons ervan weerhoudt de duistere plekken te betreden waar we niet willen komen.” Op die manier kan de mens zich ‘tegen zichzelf beschermen’. Ook het omgekeerde kan gebeuren: herinneringen kunnen worden aangevuld met zaken die nooit werkelijk gebeurden. Ori spreekt in de film over een psychologisch experiment: proefpersonen kregen fictieve afbeeldingen te zien waarin hun jeugdfoto was geplakt. Hoewel de foto’s getrukeerd waren en de mensen nooit hadden meegemaakt wat ze te zien kregen, kreg zegden velen zich de getoonde taferelen te herinneren
19
Folman: “Dat vermeld ik enkel in de film omdat mijn vriend de cultus van de psychotherapie aanhangt. Wil je daarin geloven? Mij best. Maar ik doe dat niet.”
Afwezig / aanwezig In het interview in de film praat post trauma expert professor Zahava Solomon over zogenaamde ‘dissociative events’, een mentaal proces waarbij onze ervaringswereld gedeeltelijk wordt uitgeschakeld. Mensen kunnen zich bepaalde zaken niet herinneren omdat ze zich op dat moment hadden losgekoppeld van de werkelijkheid: je bent bij een situatie aanwezig maar voelt je tegelijk een buitenstaander. Prof. Solomon geeft het voorbeeld van een fotograaf die de gebeurtenissen ervaart alsof hij van op een afstand kijkt door de lens van z’n camera. Bij een bezoek aan de hypodroom in Beiroet lijkt zijn camera plots te ‘breken’. Pas door de aanblik van de stervende dieren werd hij doordrongen van de werkelijke gruwel: “Toen hij eenmaal de werkelijkheid werd ingezogen, kon hij die niet langer ontkennen.”
20
Schuldgevoel Traumatische reacties vinden vaak hun oorsprong in (onverwerkte) schuldgevoelens. Hoe zit het met de schuldvraag in dit verhaal? Op politiek niveau wordt de schuldvraag ontweken. De regisseur voegt niks toe aan het min of meer officiële standpunt dat Israël aansprakelijk is omdat het verzuimde in te grijpen. Het twistpunt dat het Israëlisch gezag mogelijk zelf de touwtjes in handen had, komt in de film niet aan de orde (zie hoofdstuk: Politieke achtergrond).
Post war traumatic syndrome Post war traumatic syndrome (of post traumatic stress disorder) is een angst die zich voordoet na het meemaken van een traumatische gebeurtenis, een langdurige reactie op een extreem trauma, bijvoorbeeld een oorlog. Mogelijke symptomen zijn: flashbacks en nachtmerries, het vermijden van plaatsen, mensen en objecten die verband houden met het trauma, slaapproblemen en gewelddadig gedrag. Onderzoek bij Vietnam-veteranen wees uit dat vooral jonge soldaten in een oorlogszone hiervoor vatbaar zijn. Para’s en infanteristen zijn ook kwetsbaarder dan leden van de luchtmacht of de marine, omdat ze de gevechten van veel nabijer meemaken. De Griekse historicus Herodotus schreef al in 490 v.Chr. over een soldaat in de slag van Marathon die op onverklaarbare wijze blind werd toen hij een strijdmakker zag sterven. In WO I sprak men van ‘shell shock’, in WO II werd dat ‘battle fatigue’ en later nog ‘operational exhaustion’. Maar pas in de jaren ’70 kreeg het syndroom zijn naam en werd het officieel erkend, vooral door de ervaring met Vietnam veteranen. Het grote publiek maakte kennis met dit probleem in de vele films die er over gemaakt werden, zoals RAMBO – FIRST BLOOD, BIRDY, COMING HOME, THE DEER HUNTER, BORN ON THE 4TH OF JULY en HEAVEN & EARTH.
21
Folman: “Ik beschouw het niet als mijn plicht om militaire leiders te veroordelen. Hun verantwoordelijkheid is gekend; er was een federaal comité in 1982 en alle betrokkenen werden ontslagen. Wat kan ik daaraan toevoegen?”
Maar het gaat niet enkel over de schuld van een hele natie. Een oorlog wordt uitgevochten door individuen en ook zij kunnen door (verschillende vormen van) schuldgevoel geplaagd worden. Soldaat Roni Dayag voelt zich schuldig tegenover zijn strijdmakkers. Wanneer zijn tankregiment wordt uitgemoord, is hij de enige die kan ontsnappen. “Het leek alsof ik m’n regiment in de steek had gelaten, alsof ik het slagveld was ontvlucht om m’n eigen vel te redden.” Folman beroept zich op de onwetendheid van de gewone soldaat die onmogelijk kon beseffen dat er in de kampen een massamoord aan de gang was. “Ik interviewde gewone lui zoals jij en ik. Zo’n mensen denken niet aan een massamoord. Zelfs in een oorlogscontext kan je op basis van de details die je ziet niet beseffen dat het om een genocide gaat.” Ook zelf wist hij niet wat er aan de hand was. “Ik vernam pas van het bloedbad toen de vrouwen uit de kampen vluchtten. Ik kon niet plaatsen wat er gebeurde – ik versta hun taal ook niet.” Bovendien is er het element van het zogenaamde ‘schuldig verzuim’: de schuld van iemand die zelf niet de dader is, maar die weigert in te grijpen om een tragedie te voorkomen. Is een soldaat – die bevelen moet gehoorzamen – schuldig wanneer hij niet ingrijpt
22
in een situatie? Misschien vuurde de jonge soldaat Folman wel één van de vuurpijlen af om de Falangisten bij te lichten. Maakt dat hem schuldig? →
→
pen om een tragedie te voorkomen) is een vaak gebruikt concept, ook in de rechtspraak. Is er hier volgens jou sprake van schuldig verzuim? Schuldig verzuim komt ook op alledaags niveau voor, bij gewone gebeurtenissen op straat, op school, onder vrienden, enz. Kan jij je voorbeelden herinneren uit je eigen leefwereld? Geloof je dat de soldaten niet wisten wat er binnen de muren van het kamp aan de hand was? Geloof je dat de legerleiding niet wist wat er precies aan de hand was?
Vragen voor de leerlingen → → → →
→ →
→ →
→
→
23
“Het geheugen is een actief element; het leeft.” Wat betekent dat concreet? Wat is jouw vroegste herinnering? Hoe ver gaat jouw geheugen terug in de tijd? Welke momenten herinner jij je het beste: gelukkige, ongelukkige, gênante, gewone...? Soms worden herinneringen aangevuld met zaken die nooit werkelijk gebeurden. In de film wordt een psychologisch experiment vermeld. Weet je nog hoe dat in beeld werd gebracht? Op welke manier kan de werking van ons brein / ons geheugen ons als het ware tegen onszelf beschermen? Professor Solomon heeft het over ‘dissociative events’: een gebeurtenis waarbij je aanwezig bent maar toch een buitenstaander blijft. Ze verklaart dit mechanisme via het voorbeeld van de fotograaf in de hypodroom. Hoe werkten die ‘dissociative disorders’ voor de fotograaf? Hoe werden ze doorbroken? Vind je dat de film een oordeel velt over wie schuldig is? Waarom voelt soldaat Roni Dayag (die via de zee ontsnapte toen zijn tankregiment werd beschoten) zich schuldig? Is dat gevoel volgens jou terecht? Hoe schuldig is een soldaat die bevelen uitvoert? Is Ari Folman mede schuldig als hij bijvoorbeeld lichtkogels afvuurt om de Falangisten bij te lichten tijdens hun missie? ‘Schuldig verzuim’ (iemand is niet de dader maar heeft niet ingegre-
24
Oorlog door de ogen van een soldaat Filosofe Susan Sontag: “Lange tijd geloofden sommige mensen dat men uiteindelijk de schande, de waanzin van de oorlog wel zou gaan beseffen, als de verschrikkingen maar realistisch genoeg konden worden weergegeven.”
Getuige zijn van rampen in verre of nabije landen is niks nieuws, dankzij de resem beelden die ons voortdurend door de media worden aangeboden. Oorlog in de huiskamer is dagelijkse kost. Zijn we daardoor immuun geworden voor zulke gruwelbeelden? Kunnen we onverschillig wegzappen bij een oorlogsverslag en chips eten bij beelden van hongersnood? En zo ja, moeten we ons daar dan schuldig over voelen? Maar de beelden in WALTZ WITH BASHIR verschillen van wat we gewend zijn. Het is een persoonlijk verslag van een ooggetuige. Die invalshoek en de originele vormgeving (animatie) trekken onze aandacht en maken de film anders dan de ‘doordeweekse’ oorlogsbeelden op tv. Omdat Folman zelf bij de gebeurtenissen betrokken was, weet hij precies welke essentiële aspecten van de oorlogsverschrikking er getoond moeten worden: • de blinde angst • het bloed en de gruwel • de onduidelijkheid en onwetendheid
Angst Twee jaar training hielp niet om de angst onder controle te krijgen. De soldaten zingen (“I bombed Sidon today.”) en maken grappen om hun vrees te verjagen. Maar in de confrontatie met de dood steekt de angst onmiddellijk de kop op. “We begonnen op alles te schieten als gekken.... En dan de stilte... de verschrikkelijke stilte van de dood...” Ze zijn verrast door de vernietiging die ze in hun blinde angst hebben aangericht.
25
Geen van de soldaten heeft een duidelijk idee van waar ze eigenlijk mee bezig zijn of wat hen te wachten staat. “We begonnen te schieten als gekken.” – “Op wie?” – “Hoe zou ik dat weten?” Wanneer ze Beiroet binnen wandelen, wordt de dood voelbaar in de straten; angst grijpt hen naar de keel wanneer ze langs alle kanten door scherpschutters beschoten worden. Bij soldaat Frenkel zorgt die angst voor een uitzinnige reactie: in een echte kippenvelscène danst hij, zoals een balletdanser, in een trance terwijl hij wild om zich heen vuurt. De angst maakt hem schijnbaar onkwetsbaar, walsend met de poster van Bashir boven z’n hoofd. Als er één gevoel de oorlogservaring typeert, is het wel dat van alles verstikkende angst.
Bloed & bloedvergieten De media schetsen tegenwoordig vaak het beeld van een ‘propere oorlog’. De legerleiding tracht de media te controleren (bijvoorbeeld tijdens de oorlog in Irak of de Israëlische invasie van de Gaza-strook) en om hun imago niet te besmeuren, laten ze enkel beelden toe van ‘beschaafd geweld’. Het ruwe, brutale bloedvergieten wordt slechts zelden in beelden gevat. Maar oorlog blijft een gewelddadige zaak waarbij niet enkel soldaten, maar ook onschuldige burgerslachtoffers vallen. We zien hoe een man van zijn ezel wordt geschoten en hoe granaten ook
26
omliggende flatgebouwen raken. “Sure we kill some innocent along the way.” Dat is een realistische situatie. Bij bombardementen vallen er burgerslachtoffers die netjes worden omschreven met de term ‘collateral damage’ (letterlijk: ‘zijdelingse of onbedoelde schade’, zoals wanneer de burgerbevolking wordt getroffen door bombardementen die op militaire doelen zijn gericht). De dood is overal... Folman toont hoe het bloed van zijn makkers rijkelijk vloeit tijdens het transport van de slachtoffers. Op het vliegveld nabij Sidon liggen overal doden en gewonden; het bloed wordt met emmers vol uit de wagens geveegd. Een complete shock voor de onervaren jongeman: “Ik had nog nooit echte wonden gezien.”
doening schuilt in vechten die de meeste vrouwen niet kunnen navoelen of waarderen. (…) De moordmachine heeft een geslacht en wel het mannelijke.” Ook Carmi trekt naar de oorlog om ‘zijn mannelijkheid’ te bewijzen. Hij vertrok als een nerd maar “ik kwam terug als een sterke en bekwame man”. De volwassen Folman herkent zichzelf niet meer in de foto van het onervaren groentje. Deze oorlog wordt uitgevochten door jongens. De hoofdfiguur is slechts 19; “ik moest me nog niet scheren”. Op het strand lijken het wel tieners: surfend, sportend, jointjes doorgevend, gitaar spelend op een mitrailleur, …
Er wordt in de film gegoocheld met allerlei soorten wapentuig: een RPG (Rocket Propelled Grenade of bazooka, hier gehanteerd door een kind!), een MAG (van Belgische makelij) of een Galil (machinegeweren van Israëlische makelij). Maar bij de slachting in de kampen blijft de camera discreet, filmend van op een afstand, vanuit het oogpunt van de Israëlische soldaten. Net zoals voor hen volgt voor ons de schok later, wanneer we de kampen binnen trekken…
Jonge helden? Oorlog is een mannenzaak. Filosofe Susan Sontag: “Mannen voeren oorlog. De meeste mannen houden van oorlog, omdat er voor mannen een zekere roem, een zekere noodzaak, een zekere vol-
De oorlog betekent de afsluiting van hun gewone leven, het einde van alle ambities. Carmi: “Op m’n 20ste was mijn toekomst voorbij.” Alles houdt op en maakt plaats voor iets nieuws, namelijk de dagelijkse oorlogsroutine: “opstaan, ontbijt klaarmaken, gauw het strand op, uniform aan en dan achter de terroristen aan.” Roem en voldoening lijken voor de soldaten in deze film niet weggelegd. In deze oorlog is er geen plaats voor helden. Folman: “Er is geen glitter en glamour. De gewone soldaten zijn heel jonge mannen zonder rang of kennis die om een obscure reden naar Beiroet werden gestuurd, schietend op onbekenden, neergeschoten door onbekenden. Dan gaan ze weer naar huis en proberen alles te vergeten. Soms lukt dat, meestal niet.”
27
28
Vredesboodschap Ari Folman: “Mijn boodschap is uiteraard ‘oorlog is overbodig’, maar vele zogeheten antioorlogsfilms schieten hun doel voorbij. Als jongere interpreteer je dat niet altijd correct. Soms zie je dat beelden vreselijk zijn maar verkijk je je toch op de vriendschap of heroïek. Ik hoop oprecht dat als een Israëlisch joch mijn film ziet, hij daarna nooit of te nimmer deel wil uitmaken van die machine.”
Vragen voor de leerlingen
Slotscène
→
De allereerste flashback van Folman (bij het begin van de film) begint bij het beeld van de soldaten die uit de zee oprijzen en eindigt met het beeld van huilende vrouwen. Aan het einde van de film keert dat beeld van de vrouwen terug. De film heeft de leemte tussen die twee beelden opgevuld met het hele verhaal van de Libanese veldtocht. De verhalende cirkel is rond...
→
De slotscène in deze film is essentieel en bepaalt het gevoel waarmee we achterblijven wanneer het zaallicht weer aangaat. “In de slotscène explodeert deze film toch nog als een emotionele splinterbom in je gezicht” (Julie Decabooter in Filmmagie).
→
→
→
→ →
Folman slaat geshockeerd de optocht van krijsende vrouwen gade. Na het gehuil volgt de stilte; beide zijn heel nadrukkelijk aanwezig op de klankband. Op dat moment verandert de animatie in reële archiefbeelden… Folman: “Ik wou niet dat kijkers de zaal zouden verlaten met de gedachte dat het een coole animatiefilm was met leuke muziek... Duizenden stierven: kinderen, vrouwen, ouderen, jongeren. Géén militairen. De laatste beelden zijn essentieel en plaatsen de film in een perspectief. Soms moet je confronterende beelden tonen. Ze dwingen je te beseffen dat dit echt gebeurd is.”
→ → →
→ → → → →
29
→
Hoe voel je je bij het zien van oorlogsgruwel in deze film of op het tv-journaal? Welk gevoel overheerst doorgaans? Machteloosheid / angst / woede / onverschilligheid / … Vind je dat er in journaals te kwistig met oorlogsbeelden wordt gestrooid? Werkt die onophoudelijke beeldenstroom afstompend? Welke beelden kunnen je toch nog raken? Heb je recent nog nieuwsbeelden gezien die grote indruk op je maakten? In welke mate mogen / kunnen we dergelijke gruwelbeelden negeren? Mag een kijker daar onverschillig bij blijven? Is het onze plicht om door zulke beelden geraakt te worden? Waarom (niet)? Wat maakt de beelden in WALTZ WITH BASHIR anders dan wat we uit oorlogsverslaggeving gewend zijn? “De tekeningen vormen een filter waardoor de oorlogsgruwel draaglijker wordt voor de kijker.” Klopt dat volgens jou? Welke aspecten van de reële dagelijkse oorlogsvoering worden in deze film in de verf gezet? Waaraan merk je dat de soldaten hun angst niet de baas zijn? Is Frenkel (de patchouli-man) ook bang, denk je? Hoe uit dat zich bij hem? De camera blijft discreet in het tonen van bloed en verschrikking. Zijn er scènes die je toch bijzonder getroffen hebben door de getoonde gruwel? Weet je wat de term ‘collateral damage’ betekent? “Oorlog is een mannenzaak.” Is dat echt zo? Waarom? Ook voor Carmi had de oorlog te maken met mannelijkheid. Weet je nog op welke manier? Carmi: “Op m’n 20ste was m’n toekomst voorbij.” Wat bedoelt hij daarmee? Welk beeld krijgen we in oorlogsfilms gewoonlijk over soldaten? Verschilt dat van het beeld dat in WALTZ WITH BASHIR over hen wordt geschetst? Waaraan zie je dat de soldaten nog ‘jongens’ zijn?
30
→
→ →
→
Folman was 19 ten tijde van de oorlog... Hoeveel jaar verschilt dat met jouw leeftijd? Kan jij jezelf voorstellen op veldtocht in Libanon? Vraag je af hoe jij zou omgaan met de angst, het bloed, de zinloosheid, het geweld... Wat gebeurt er in de slotscène? Welke indruk maakte die scène op jou? Heb je tijdens de slotscène op de klankband gelet? Weet je nog wat er te horen was? Wat werkte het meest efficiënt, het geluid of de stilte? Vind je WALTZ WITH BASHIR een oorlogsfilm of een anti-oorlogsfilm?
Politieke achtergrond: de foute danspartner
Op 6 juni 1982 trekken duizenden Israëlische militairen Libanon binnen en bezetten – niet voor de eerste of laatste keer – delen van de noordelijke buurstaat. Deze keer rukt het Israëlische leger op tot vlakbij de Libanese hoofdstad Beiroet en controleert de buitenwijken van de stad. Islamitisch West-Beiroet wordt geregeld gebombardeerd door Israëlisch geschut. Eén van de opmarcherende militairen is de 19jarige Ari Folman, maker van WALTZ WITH BASHIR.
De aanleiding Israël wil naar eigen zeggen met de invasie de Palestijnse bevrijdingsorganisatie PLO uit Beiroet wegjagen en de joodse staat beschermen tegen Palestijnse aanvallen vanuit Libanon. Veel Palestijnen nemen het immers niet dat zij sinds de oprichting van Israël in 1948 uit hun land zijn weggejaagd en vechten voor een terugkeer naar Palestina, dat nu Israël en de bezette gebieden (Gaza en de Westelijke Jordaanoever) heet.
31
32
Een paar miljoen Palestijnen wonen wereldwijd in vluchtelingenkampen, een paar tienduizend van hen in Sabra en Shatila, arme wijken in het zuidwesten van de Libanese hoofdstad Beiroet. Het gaat niet om tentenkampen maar om beveiligde en gecontroleerde stadswijken, vaak wankele huizen zonder waterleiding of elektriciteit, smalle, hobbelige straten zonder riolering, scholen met krappe leslokalen. De Palestijnen willen er weg. Libanon zelf is een religieuze puzzel van christenen en moslims, allebei in vele soorten en maten: katholieke maronieten en orthodoxe christenen, sjiitische en soennietische moslims, Druzen, enz. Het is een politiek wespennest met almaar wisselende coalities die elkaar desnoods gewapenderhand te lijf gaan en steun krijgen van Iran, Syrië, Israël of Palestijnse commando’s. Libanon is ook het land van grote maffia-achtige politieke families die eigen gewapende milities hebben, met aan christelijke kant ondermeer de families Gemayel, Frangieh en Chamoun. Zij schrikken er niet voor terug elkaar van kant te maken, al zitten ze in hetzelfde religieuze kamp.
Bashir Gemayel In 1982 is een zoveelste conflict aan de gang en in de zomer komt er een zoveelste vredesregeling. De PLO verhuist haar hoofdkwartier van Libanon naar Tunesië, Israël belooft islamitisch West Beiroet niet binnen te vallen en op 23 augustus kiest het Libanese parlement een nieuwe president, de maroniet (katholiek) Bashir Gemayel. Hij is de beschermeling en ‘danspartner’ van de Israëli en de leider van de rechtse Falangistische militie die (zoals in de
33
film) rondlopen met kruisjes om hun hals en zelfklevers van Onze Lieve Vrouw of afbeeldingen van Bashir op hun geweerkolven. Op 23 september zou hij zijn presidentiële functie moeten opnemen. In de film zien we hem reusachtig groot op een affiche boven het hoofd van de dansende / schietende Frenkel. Zoals alle militieleiders was Bashir mateloos populair onder zijn fanatieke volgelingen die hem vereerden in liedjes en met foto’s op affiches in ‘zijn’ wijken. In de film wordt hij omschreven als “een prins, een idool, een ster”. Op 14 september 1982 vliegt het hoofdkwartier van Gemayels Falangistische partij de lucht in; de pas verkozen president Bashir en zo’n 25 medestanders zijn dood. Israël en vele anderen steken een beschuldigende vinger uit naar de Palestijnen die – zo blijkt later – niets met de aanslag te maken hebben. De Israëlische reactie volgt bijna onmiddellijk. Israëlische troepen trekken islamitisch West-Beiroet binnen, omsingelen met tanks de Palestijnse vluchtelingenkampen en installeren op 15 september een commandopost vlakbij het kamp Shatila. De Falangistische leiders krijgen van de Israëlische minister van Defensie het bevel hun militieleden te mobiliseren. Zij moeten de kampen binnentrekken om Palestijnse commando’s en wapens te zoeken en de kampen ‘op te kuisen’. De inval gebeurt in nauw overleg met Israëlische militairen.
Een slachting Op donderdag 16 september rond 18 uur trekt een eerste groep Libanese Falangisten Shatila binnen en begint het kamp en het nabijgelegen Sabra te doorkruisen. Later volgen nog meer militieleden. Zij dolen tot 18 september in de kampen rond en richten er een bloedbad aan. Huizen worden platgewalst of opgeblazen, vele honderden mensen uit hun woningen gesleurd en geëxecuteerd, willekeurige burgers neergeschoten, vrouwen verkracht en verminkt, kinderen het hoofd ingeslagen, honderden verdachten opgepakt en nooit meer levend teruggezien. In de film is te zien hoe arrestanten massaal worden afgevoerd naar een stort – ‘het slachthuis’ – om daar te worden ondervraagd en geëxecuteerd. Officieel zijn de Falangisten op zoek naar Palestijnse commando’s; in de praktijk voeren ze een slachting uit onder Palestijnse en ook Libanese burgers.
34
Hoeveel doden er precies gevallen zijn, is nog altijd stof voor discussie. Over het algemeen wordt aangenomen dat 2000 à 3000 mensen het leven hebben gelaten, merendeels burgers, waaronder ook vrouwen, kinderen en bejaarden. Israël leidde de Falangisten op en gaf hen wapens en uniformen, jeeps en bulldozers. Tijdens de slachting bewaken Israëlische militairen de ingangen naar de kampen, sturen vluchtende Palestijnen terug naar binnen en vuren ’s nachts lichtkogels af die de Falangistische ‘zuiveringsactie’ vergemakkelijken. Israëlische tanks lossen af en toe schoten op de kampen, officieel om beschietingen vanuit de kampen te doen stoppen.
uitzinnig. Het lokte reusachtige demonstraties uit. Er zit iets in het joods DNA dat de persfoto’s van dat bloedbad direct aan ons verleden relateert.” Ook Ron BenYishai legt onmiddellijk de link met het eigen joodse verleden: wat hij ziet, doet hem denken aan de beelden van het Warschaugetto (een vergelijkbare situatie waarbij tijdens WO II de Duitse soldaten een joodse stadswijk uitkamden en de inwoners massaal deporteerden of afslachtten).
Israëlische hoge militairen staan in de commandopost bij Shatila naast Falangistische officieren en horen en zien stukjes van wat er aan de hand is. Israël laat begaan. Realiseerden de Israëli zich niet wat er voor hun neus gebeurde? Of wílden ze het niet weten? Brigadier Amos In de film zien we hoe de Israëlische brigadier Amos in z’n jeep arriveert en de Falangisten halt toeroept. Hij maant hen aan om te stoppen met hun gewelddadige acties. Wil Folman in deze scène de Israëli afschilderen als ‘vredebrengers’? Wil hij duidelijk maken dat het slechts aan het Israëlische optreden te danken is dat de zaken niet verder uit de hand liepen? Of is dit het bewijs dat de Israëlische legerleiding – precies wetend wat er in de kampen gebeurde – alle macht in handen had, maar ze pas véél te laat gebruikte om in te grijpen? Brigadier Amos hoeft immers maar even door zijn megafoon te roepen en het bloedbad stopt meteen.
Wie was verantwoordelijk? Op de ochtend van 18 september 1982 stoppen de Falangisten hun bloedige wraakacties en raken de eerste journalisten de kampen binnen. Zoals de journalist Ron Ben-Yishai in de film: hij kijkt rond, rapporteert, vertelt over de lijken van vrouwen en kinderen. De wereld ontdekt de gruwel. De verontwaardiging is groot. Ook in Israël wordt massaal betoogd tegen het bloedbad van Sabra en Shatil Shatila. Folman: “Na het bloedbad was de respons in Israël
35
Er komt een officiële Israëlische onderzoekscommissie, geleid door de voorzitter van het Hoog Gerechtshof, Yitzak Kahan. In februari 2003 ligt het commissierapport op tafel. Volgens de commissie is de slachtpartij in Sabra en Shatila het werk van Libanese Falangisten en zijn alleen zij ‘rechtstreeks verantwoordelijk’. Het rapport acht de Israëlische minister van Defensie Sharon ‘persoonlijk verantwoordelijk’ omdat hij zware fouten maakte. Toen hij de ‘schoonmaak’ van de kampen beval, “negeerde hij het gevaar op wraak en bloedvergieten door de Falangisten tegen de kampbewoners” en “nam hij niet de juiste maatregelen om een mogelijk bloedbad te voorkomen”. Ook enkele hoge militairen hebben hun plicht niet behoorlijk vervuld. Het Israëlische leger, en bij uitbreiding de Israëlische regering, draagt een ‘onrechtstreekse verantwoordelijkheid’, zegt de commissie Kahan. De commissie vraagt in haar rapport van 8 februari 1983 aan minister Sharon om af te treden; een week later stapt Sharon op bij
36
defensie. Maar de gewezen generaal blijft minister zonder portefeuille (een minister met adviserende en beslissende functie, maar zonder een specifieke bevoegdheid) en krijgt in zowat alle volgende Israëlische regeringen een ministerpost. In februari 2001 wordt Ariel Sharon zelfs premier van Israël. In zijn film volgt Ari Folman in grote lijnen de conclusies van de Israëlische onderzoekscommissie Kahan. Maar zeker buiten Israël vinden velen dat de commissie niet ver genoeg gegaan is. Want hoewel nooit bewezen werd dat Israëlische militairen effectief hebben gemoord in Sabra en Shatila, staat wel vast dat Israël heel veel in de Falangistische pap te brokken had: Israël bewapende en trainde de militie, minister van Defensie Sharon vergaderde met de familie Gemayel over de te volgen strategie en stuurde Falangisten de Palestijnse kampen in om te zoeken naar “terroristen”. Sharon wist (of had moeten weten) wat er zou gebeuren bij zijn ‘grote schoonmaak’. De kwalijke reputatie van de Falangisten was alom gekend. Sharon beschuldigde de Palestijnen openlijk en onterecht van de moord op Bashir Gemayel en bracht zo mee een gruwelijke bal aan het rollen. Sharon wist (of had moeten weten) wat er aan de hand was tussen 16 en 18 september 1982, want meer dan één Israëlisch militair rapport maakte al snel na de Falangistische inval in de kampen melding van moordpartijen op burgers.
Vragen voor de leerlingen → → →
→ →
Wachten op een terugkeer →
De Libanese Falangistische moordenaars en hun bevelhebbers werden nooit gestraft. De met de vinger gewezen Israëlische topmilitairen hebben hun carrière voortgezet.
→
De film geeft vrij weinig politieke achtergrondinformatie. Kon je toch het verhaal volgen? Moest de film volgens jou meer achtergrondinfo geven? De Israëli hebben de neiging om elk onrecht in de wereld af te meten aan hun eigen vreselijke herinneringen aan WO II. Ook het bloedbad in Sabra & Shatila linken ze onmiddellijk aan de holocaust. Vind je dat verband hier op z’n plaats? Wat vind je van de manier waarop de Israëlische onderzoekscommissie omging met de schuldvraag over de slachting? Wanneer Brigadier Amos door zijn megafoon beveelt dat iedereen moet stoppen met schieten, stopt het bloedbad onmiddellijk. Denk je dat Folman de Israëlische militair wil voorstellen als een reddende engel? Weet je min of meer hoe de relatie tussen Israël, Palestina en Libanon zich sindsdien ontwikkelde? Zie je verbanden met actuele gebeurtenissen uit die regio die momenteel in het nieuws zijn? Elders in de wereld?
Sabra en Shatila zijn min of meer heropgebouwd. Duizenden Palestijnen wachten er nog altijd op een terugkeer naar hun verdwenen vaderland. Elk jaar in september herdenken zij het bloedbad van 1982. Niet alleen Ari Folman houdt daar nachtmerries aan over.
37
38
Bibliografie
Lesbrief voor de leerlingen
Persdossier Sony Pictures Classics op www.sonyclassics.com/waltzwithbashir waltzwithbashir.com www.cinema.nl/films/4178033/waltz-with-bashir en.wikipedia.org/wiki/Waltz_with_Bashir www.filmkrant.nl/av/org/filmkran/archief/fk304/folman.html www.arte.tv/fr/mouvement-de-cinema/CANNES-2008/2045282. html Julie Decabooter ‘Het gekwetste geheugen van Ari Folman’ + interview met Ari Folman. In Filmmagie 587, september 2008. Interview met Ari Folman door David Poland video.google.nl/ videoplay?docid=-1656012990123362103 www.youtube.com/watch?v=M8lnHy6_OUU
Op de volgende pagina is een lesbrief voor de leerlingen toegevoegd. Daarop staan een aantal trefwoorden, citaten en vragen die met de film te maken hebben. Deze vormen een leidraad voor de leerlingen tijdens de verwerking.
Susan Sontag, Kijken naar de pijn van anderen. Uitgeverij: De Bezige Bij Robert Fisk, Pity the Nation en.wikipedia.org www.vvpp.be/psychotherapie.html www.mentalhelp.net Het hoofdstuk ‘Politieke achtergrond: De foute danspartner’ werd voor deze lesmap geschreven door voormalig journaliste en Midden-Oosten experte Katelijne Hermans. Als verslaggever over de islamitische en Arabische wereld trok ze verscheidene malen naar Libanon, o.a. om in Beiroet in 1990 te rapporteren over de machtsstrijd van de christelijke milities.
39
40
Lesbrief voor de leerlingen Feedback! Wij horen graag je reactie op deze film. Laat die achter op www.lesseninhetdonker.be (selecteer de film op de homepage) of op www.opendoek.be, op de pagina’s met interactieve lesmappen.
In WALTZ WITH BASHIR gaat het niet over de waarheid. Ga je akkoord met deze stelling? Wat willen de filmmakers ons dan wel tonen?
“Het geheugen is een actief element; het leeft.”
Regisseur Ari Folman: “Vanaf de eerste dag was het duidelijk dat animatie de ideale vertelvorm was. Ik dacht aan alles wat er in de film moest: dagdromen, nachtmerries, oorlog, doodsangst, liefde, drugs, trips, hallucinaties,... Het is onmogelijk om dat allemaal in een traditionele documentaire te persen.”
Welk effect hadden de openingsbeelden op jou als kijker? Met welk gevoel liet de slotscène jou achter?
Naar welke scène verwijst de wals uit de filmtitel? Wie is Bashir?
Ari Folman: “In oorlog is er geen plaats voor glitter en glamour. De gewone soldaten zijn heel jonge mannen zonder rang of kennis, schietend op onbekenden, neergeschoten door onbekenden. Dan gaan ze weer naar huis en proberen alles te vergeten. Soms lukt dat, meestal niet.”
In 1982 vond een bloedbad plaats in de vluchtelingenkampen van Sabra en Shatila. Tussen donderdagavond 16 september en zaterdagochtend 18 september 1982 lieten duizenden mannen, vrouwen en kinderen het leven. Hoeveel doden er precies gevallen zijn en wie verantwoordelijk was, vormt nog altijd stof voor discussie.
