Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Tweede Examenperiode

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2011-2012 Tweede Examenperiode

Psychopathologie in hormonale stoornissen: Een review. Scriptie neergelegd tot het behalen van de Master graad in de Psychologie, Optie bedrijfspsychologie en personeelsbeleid door Jolien Vandercoilden

Promotor: Prof. Dr. Sven Müller

Psychopathologie in hormonale stoornissen: een review.

Ondergetekende, Jolien Vandercoilden geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden.

2


Voorwoord

Eerst en vooral wil ik een aantal mensen bedanken. Zonder de hulp van een aantal personen in mijn leven zou het voor mij niet mogelijk geweest zijn dergelijke Masterproef tot een goed einde te brengen. Een eerste dankwoord gaat uit naar mijn thesisbegeleider en promotor, Sven Müller. Zijn onderzoeksvoorstel vormt de basis van deze scriptie. Zijn interesse in dit onderzoeksveld was een inspiratiebron en zijn tips en advies voor het schrijven van dergelijke scriptie waren van onschatbare waarde. Een tweede woord van dank gaat uit naar mijn familie. Zij boden me de emotionele en materiële steun die nodig zijn bij een Universitaire opleiding. Een laatste woord van dank gaat uit naar mijn vrienden. Zij zijn mijn steun en toeverlaat, zowel in aangename als in moeilijke tijden. Tijdens het schrijven van deze Masterproef stond zij steeds klaar met advies.

Gent, 11 augustus 2012, Jolien Vandercoilden

3


Inleiding Deze masterproef heeft als doel om een overzicht te geven van de bestaande literatuur omtrent psychiatrische co-morbiditeit in hormonale aandoeningen. In het verleden zijn reeds review-artikels verschenen die zich eveneens op dit verband richtten. Deze reviews zijn echter gedateerd (Geffken, Ward, Staab, Carmichael, & Evans, 1998; Smith, Barish, Correa, & Williams, 1972) of focussen zich enkel op hormonale aandoeningen bij vrouwen (Fornaro et al., 2010; Joffe, Brasch, & MacQueen, 2003) of beperken zich tot slechts één horm onale stoornis (Sonino & Fava, 2001). Deze thesis beoogt dus een actueel overzicht te geven van de psychiatrische symptomen die gepaard gaan met hormonale aandoeningen. In voorgaand onderzoek naar psychiatrische symptomen bij endocriene aandoeningen werd gevonden dat angststoornissen en majeure depressie het meest frequent voorkomen (Geffken et al., 1998). Deze scriptie zal zich dan ook voornamelijk focussen op deze twee psychiatrische stoornissen. In de inleiding worden achtereenvolgens de volgende topics besproken: Waarom deze thesis? Wat zijn hormonen en wat zijn endocriene stoornissen? Tot slot wordt een kort overzicht gegeven van de hormonale aandoeningen die in deze thesis aan bod komen.

4


Waarom deze thesis? Hormonale stoornissen zijn vaak chronische aandoeningen die de levenskwaliteit van de getroffen patiënten sterk beïnvloeden (Michelle D. Johnson, 2003). Wanneer bovenop de typisch lichamelijke klachten ook psychiatrische symptomen meespelen, daalt de levenskwaliteit vaak drastisch. Het komt er bij endocriene stoornissen dus niet enkel op aan om de lichamelijke klachten te behandelen maar ook de mentale gezondheid te verbeteren. De verbetering van de levenskwaliteit is dus een belangrijk doel voor de studie van psychiatrische symptomen bij endocriene stoornissen. Een andere reden om de relatie tussen hormonale en psychiatrische aandoeningen te bestuderen is dat de precieze aard van het verband vooralsnog onduidelijk is (Sonino & Fava, 1998). Vaak zijn psychiatrische symptomen de eerste manifestaties van hormonale aandoeningen (Fava, Morphy, & Sonino, 1994; Haskett, 1985; Kelly, 1996). Dit maakt het vaak moeilijk om de causale relatie tussen beide aandoeningen objectief vast te stellen. Verder is het vaak onduidelijk of de psychiatrische symptomen een rechtstreeks gevolg zijn van een afwijkend hormonaal niveau of een reactie zijn op de lichamelijke veranderingen die hormonale stoornissen met zich meebrengen. Of zoals Kelly het omschreef: “the question arose as to whether the psychiatric abnormalities, usually depressive illness, were produced as a result of the abnormal hormone levels, or wether psychiatric abnormality was a reactive product of physical chances” (Kelly, 1996). Verder onderzoek is dus nodig om de precieze aard van het verband tussen hormonale en psychiatrische stoornissen duidelijker weer te geven. Dat psychiatrische symptomen vaak de eerste manifestaties zijn van endocriene aandoeningen zorgt ook voor problemen bij de diagnosestelling in de beginfase van de endocriene stoornis. Vaak worden hormonale aandoeningen in de begin fase gediagnosticeerd als psychiatrische stoornis, wat leidt tot een inadequate behandeling (Kelly, 1996; Sonino & Fava, 2001). Het is dus belangrijk dat medici zich bewust zijn van het voorkomen van psychiatrische symptomen bij bepaalde hormonale aandoeningen, om zo foutieve diagnoses zoveel mogelijk te vermijden. Het voorkomen van psychiatrische symptomen is echter niet alleen in de beginfase van de endocriene stoornis van belang. Bij het Syndroom van Cushing is bijvoorbeeld aangetoond dat het voorkomen van depressieve symptomen kenmerkend is voor een ernstig klinisch

5


ziektebeeld en dat het voorkomen van depressie een bepaalde prognostische waarde heeft (Arnaldi et al., 2003; Sonino, Zielezny, Fava, Fallo, & Boscaro, 1996; Sonino, Boscaro, Fallo, & Fava, 2000). Patiënten met depressieve symptomen hebben bijvoorbeeld meer kans om te hervallen na een succesvolle behandeling (Sonino & Fava, 2001). Medici moet en bij deze patiëntengroep dus expliciet nagaan of er sprake is van psychiatrische of cognitieve stoornissen.

6


Over hormonen en endocrinologie Het endocrien systeem reguleert het functioneren van verschillende organen, weefsels en cellen om de homeostase in ons lichaam te bewaren (Bauer, 2005). Het menselijk endocrien systeem is samengesteld uit verschillende klieren die hormonen produceren en uitscheiden. Deze hormonen worden vrijgegeven via het bloed en beïnvloeden vervolgens verschillende organen in ons lichaam. De voornaamste endocriene klieren zijn de hypothalamus, de hypofyse, de schildklier, de bijschildklieren, de bijnieren en de geslachtsklieren. Ook de pancreas is onderdeel van het endocrien systeem. Een hormoon is een chemische boodschapper tussen lichaamscellen (Lyons & Meeran, 1997). Hormonen hebben een invloed op zeer diverse gebieden. Zo zijn ze van belang bij reproductie en seksuele differentiatie, groei en lichamelijke ontwikkeling en spelen ze ook een grote rol bij het regelen van ons metabolisme (Nussey & Whitehead, 2001). Eén bepaald hormoon kan meerdere van deze functies beïnvloeden en één bepaalde functie kan onder controle staan van verschillende hormonen (Nussey & Whitehead, 2001). Hormonen kunnen op basis van hun chemische structuur onderverdeeld worden in drie groepen. De grootste groep zijn de proteïnen of de peptide hormonen. Peptide hormonen zijn opgebouwd uit aminozuren en

hebben dus een eiwitstructuur (Bouman, Bernards, &

Boddeke, 2008). De tweede groep zijn de steroïde hormonen. Deze hormonen zijn derivaten van cholesterol (Bouman et al., 2008). Onder andere hormonen die door de bijnierschors en de geslachtsklieren worden uitgescheiden vallen onder deze groep. De derde en laatste groep van hormonen zijn de zogenaamde tyrosinehormonen, deze zijn derivaten van het aminozuur tyrosine (Bouman et al., 2008). Onder deze groep vallen bijvoorbeeld de schildklierhormonen. Opdat het endocriene systeem zijn verschillende taken optimaal zou kunnen uitvoeren is het noodzakelijk dat de verschillende hormonen in ons lichaam in balans zijn. De productie en secretie van hormonen moet dus zeer nauwlettend gereguleerd worden (Hiller-Sturmhofel & Bartke, 1998). Het endocrien systeem maakt daarbij gebruik van verschillende feedback mechanismen. Er kan een onderscheid gemaakt worden tussen directe negatieve feedback, indirecte negatieve feedback, positieve feedback en intracellulaire feedback mechanismen (Lyons & Meeran, 1997). Deze thesis richt zich niet op het ‘normale’ functioneren van hormonen maar wel op wat er gebeurt wanneer het hormonale systeem verstoord is. Hormonale stoornissen kunnen

7


ruwweg in twee grote categorieën worden opgedeeld: stoornissen die geassocieerd zijn met een tekort aan een bepaald hormoon enerzijds en stoornissen die gekenmerkt worden door een teveel van een bepaalde hormoon anderzijds (Lyons & Meeran, 1997). Er is echter nog een derde groep van hormonale stoornissen. Deze groep wordt niet gekenmerkt door een verstoord hormonaal niveau maar door een verstoorde receptorfunctie (Lyons & Meeran, 1997). De volgende hormonale aandoeningen worden in deze Masterproef systematisch behandeld: ziekten van de schildklier, bijschildklierziekten, stoornissen van de bijnieren, Diabetes Mellitus, groeistoornissen en reproductieve stoornissen. Deze indeling van hormonale stoornissen is analoog aan de indeling die gebruikt wordt in het artikel ‘Psychiatric morbidity in endocrine disorders’ van G.R. Geffken en H.E. ward (Geffken et al., 1998).

Ziekten van de schildklier De voornaamste hormonen die worden geproduceerd door de schildklier zijn T3 en T4 en hun belangrijkste functie is het bevorderen van het metabolisme (Lyons & Meeran, 1997). Hypothyreoïdie Hypothyreoïdie is een verlaagde productie van schildklierhormonen (Krenning, Wiersinga, Lamberts, Nobels, & Bouillon, 2007). Men maakt een onderscheid tussen primaire, secundaire en tertiaire hypothyreoïdie. Primaire hypothyreoïdie is de meest voorkomende vorm en treedt op door een afwijking aan de schildklier zelf (Krenning et al., 2007). Secundaire hypothyreoïdie is het gevolg van een stoornis in TSH productie in de hypofyse en tertiaire hypothyreoïdie is toe te schrijven aan een verstoorde TRH productie in de hypothalamus (Geffken et al., 1998). De meest voorkomende klachten bij hypothyreoïdie zijn: vermoeidheid, spierzwakte, koude-intolerantie, spraak- en geheugenstoornissen, constipatie, gewichtstoename, verminderde eetlust, verandering van de huid en het haar en stijve en pijnlijke spieren (Krenning et al., 2007). Kenmerkend aan hypothyreoïdie is dat de symptomen zich geleidelijk aan ontwikkelen, waardoor de diagnose van deze hormonale stoornis vaak pas in een later stadium wordt gesteld (Krenning et al., 2007). Deze endocriene stoornis komt viermaal vaker voor bij vrouwen dan bij mannen (Geffken et al., 1998).

8


Hyperthyreoïdie Hyperthyreoïdie is een verhoogde productie van schildklierhormonen (Lyons & Meeran, 1997). Deze endocriene stoornis kan verschillende oorzaken hebben maar de meest voorkomende is de auto-immuun stoornis ‘Graves’disease’ (Lyons & Meeran, 1997). De meest frequente symptomen zijn prikkelbaarheid, emotionele labiliteit, rusteloosheid, vermoeidheid, tremor, gewichtsverlies, slapeloosheid en angst (Geffken et al., 1998)

Stoornissen van de bijschildklieren De bijschildklieren, of parathyreoïd, zijn vier kleine klieren in de nek die PTH (parathyreoïdhormoon) produceren, een hormoon dat het calciumniveau in ons bloed reguleert (Hiller-Sturmhofel & Bartke, 1998). Hypoparathyreoïdie Deze endocriene stoornis wordt gekenmerkt door een tekort aan PTH wat leidt tot hypocalciëmie, een te laag calcium gehalte (Krenning et al., 2007). Symptomen die doorgaans gepaard gaan met hypocalciëmie zijn: tintelingen rond de mond, tintelingen en krampen in handen en voeten, verhoogde spierprikkelbaarheid (Geffken et al., 1998; Krenning et al., 2007). Hyperparathyreoïdisme Bij hyperparathyreoïdisme scheiden de bijschildklieren meer PTH af dan nodig is om de calciumspiegel op pijl te houden (Krenning et al., 2007). De symptomen die gep aard gaan met een te hoog calciumniveau zijn dorst, polyurie (vermeerderde urinelozing), misselijkheid en braken (Krenning et al., 2007). Verder kunnen bij hyperparathyreoïdisme ook aspecifieke klachten

voorkomen

zoals

moeheid,

hypertensie,

spierzwakte

en

depressie.

Hyperparathyreoïdisme komt ongeveer twee tot driemaal zo vaak voor bij vrouwen als bij mannen en de incidentie stijgt drastisch na het 50ste levensjaar (Krenning et al., 2007).

9


Hormonale stoornissen m.b.t. de bijnieren De bijnieren zijn kleine organen die gelokaliseerd zijn boven de nieren (HillerSturmhofel & Bartke, 1998). De bijnieren bestaan uit twee gedeelten: de bijnierschors (het buitenste gedeelte) en het bijniermerg (het binnenste gedeelte). Het bijniermerg produceert adrenaline en noradrenaline. De bijnierschors produceert voornamelijk corticosteroïden. Het meest belangrijke hormoon dat door de bijnieren wordt geproduceerd is cortisol. Cortisol is van groot belang bij metabolische activiteiten en het omgaan met stress. Hypercortisolisme - Syndroom van Cushing. Krenning omschrijft het syndroom van Cushing als ‘een geheel van klinische en biochemische afwijkingen die het gevolg zijn van een chronische glucocorticoïde hypersecretie’ (Krenning et al., 2007). De meest voorkomende manifestaties van het Cushingsyndroom zijn: vetophoping rond de buik, voller worden van het gezicht, diabetes of glucose-intolerantie, hirsutisme, hypertensie, osteoporose, verminderd libido, impotenties, onregelmatige menstruaties, emotionele labiliteit, prikkelbaarheid, angststoornissen en depressies (Geffken et al., 1998; Krenning et al., 2007). Hypocortisolisme - Ziekte van Addison De ziekte van Addison is een aandoening van de bijnieren die wordt gekenmerkt door een tekort aan cortisol. De klinische karakteristieken zijn vermoeidheid, slapte, misselijkheid, braken, diarree en zelfs anorexia (Krenning et al., 2007) . Verder kan de ziekte aanleiding geven tot hypoglycemie, hyperkaliëmie, hyponatriëmie, hypotensie en hyperpigmentatie (van het tandvlees) (Burke & Opeskin, 1999; Ten, New, & Maclaren, 2001). De prevalentie wordt geschat op 120 gevallen per miljoen en is hoger bij vrouwen dan bij mannen (Willis & Vince, 1997; Laureti, Vecchi, Santeusanio, & Falorni, 1999).

Diabetes mellitus Diabetes mellitus is een chronische aandoening met als voornaamste kenmerk een verhoogde bloedglucosespiegel die veroorzaakt worden door een te laag insulineniveau (Krenning et al., 2007). Deze aandoening komt vooral in het Westen zeer frequent voor, en de prevalentie is de laatste jaren enorm gestegen. Men maakt een onderscheid tussen Type 1 en Type 2 diabetes. Dit onderscheid wordt gemaakt op basis van de etiologie. Type 1 diabetes

10


wordt namelijk veroorzaakt door de vernietiging van insuline producerende β-cellen in de pancreas. Type 2 diabetes wordt gekenmerkt door enerzijds een insulineresistentie en anderzijds een defect van de β-cellen (Krenning et al., 2007). Typische symptomen van diabetes zijn dorst, polyurie, wazig zien, vermoeidheid en vermageren (Krenning et al., 200 7). Op lange termijn kan deze aandoening nefaste gevolgen hebben voor de gezondheid. Zo kan diabetes leiden tot onherstelbare schade aan de ogen, nieren en zenuwen (Krenning et al., 2007).

Groeistoornissen - Acromegalie De meest frequente oorzaak van Acromegalie is een tumor in de hypofysevoorkwab die een abnormale hoeveelheid groeihormoon (GH) produceert. Deze verhoogde concentratie GH leidt tot een verhoogde concentratie van de insuline-achtige groeifactor (IGF-I). Deze combinatie van verhoogde concentraties GH en IGF-I verzaken een verscheidenheid aan fenotypische veranderingen (Krenning et al., 2007). De manifestaties van Acromegalie zijn zeer divers, gaande van excessief transpireren, moeheid, gewrichtsklachten, verruwing van het gelaat, hoofdpijn, macroglossie (opzwellen van de tong), snurken, vergroting van het hart, de lever of de nieren, en hypertensie. (Krenning et al., 2007). De geschatte prevalentie varieert van 40 tot 90 gevallen per miljoen (Colao, Ferone, Marzullo, & Lombardi, 2004). Acromegalie kan voorkomen bij elke leeftijdsgroep maar wordt het vaakst gediagnosticeerd bij individuen tussen de 40 en de 50. (Krenning et al., 2007). Vaak wordt b ij de diagnose vastgesteld dat Acromegalie al jaren aanwezig was. (Lamberts, Vanderlely, & Deherder, 1995). De behandeling van Acromegalie richt zicht steeds op het terugbrengen van de groeihormoonconcentratie (Krenning et al., 2007).

Reproductieve stoornissen De gonaden, of de geslachtsklieren, is een verzamelnaam voor de testes (bij mannen) en de ovaria (bij vrouwen). De geslachtsklieren hebben 2 grote functies: ten eerste het aanmaken van geslachtscellen (zaadcellen bij mannen, eicellen bij vrouwen) en ten tweede het produceren van geslachtshormonen (Hiller-Sturmhofel & Bartke, 1998). Geslachtshormonen zijn verantwoordelijk voor de ontwikkeling en het functioneren van de geslachtsorganen en voor de ontwikkeling van secundaire geslachtskenmerken (Hiller-Sturmhofel & Bartke,

11


1998). In deze Masterproef zal worden nagegaan of bepaalde reproductieve stoornissen een verhoogde kans op psychiatrische stoornissen vertonen.

12


Methode

Databanken De artikels die zijn opgenomen in deze literatuurstudie werden gevonden met behulp van PubMed en Web of Science. Het systematisch doorzoeken van de literatuur werd gedaan in PubMed. Er werd gekozen voor PubMed omdat deze databank medisch-georiënteerd is, en daardoor dus uitermate geschikt was voor het uitvoeren van deze literatuurstudie. Web of Science werd enkel gebruikt om toegang te krijgen tot bepaalde artikels die niet volledig beschikbaar waren op PubMed.

Zoektermen Om na te gaan in hoeverre er nood was aan een literatuurstudie als deze werd er eerst gezocht naar reeds bestaande reviews omtrent dit onderwerp. Om dergelijke reviews te vinden werden de volgende zoektermen gebruikt in PubMed: ‘endocrine disorders AND psychiatric morbidity’, ‘endocrine disorders AND psychopathology’, ‘endocrine disorders AND psychiatric disorders’, ‘endocrine diseases AND psychiatric disorders’ en ‘psychiatric morbidity AND endocrine disorder’. Deze zoekopdrachten werden allemaal beperkt tot de titel en de abstract. In de tweede fase van de literatuurstudie werden vrij algemene zoektermen gebruikt met betrekking tot het verband tussen hormonale stoornissen en psychiatrische aandoening. De zoektermen die in deze fase gebruikt werden zijn: ‘endocrine disorders AND depression’, ‘endocrine disorders AND anxiety’, ‘depression hormone’, ‘hormonal differences AND depression’, ‘hormonal differences AND anxiety disorder’ en ‘hormonal differences AND bipolar disorder’. Aangezien deze zoektermen zeer veel (irrelevante) resultaten opleverde, werden in een volgende fase meer gerichte zoektermen gebruikt. In deze fase werd de literatuur systematisch doorzocht per hormonale aandoening. Zo werd voor Acromegalie de volgende zoektermen gebruikt: ‘acromegaly AND psychiatric morbidity’, ‘acromegaly AND depression’, ‘acromegaly AND anxiety’ en

‘acromegaly AND mental health’. Deze aanpak werd

doorgezet voor de andere hormonale stoornissen. Dus voor elke hormonale stoornis werd

13


eerst gezocht naar artikels die de stoornis linken aan psychiatrische aandoeningen in het algemeen en vervolgens werd er meer specifiek gefocust op depressie en angststoornissen. De zoekterm ‘mental health’ werd toegevoegd om na te gaan wat de implicaties zijn van de hormonale stoornis op het algemeen functioneren van de patiënten en om de lange termijn effecten van de aandoeningen te kunnen bepalen.

Inclusiecriteria Er zijn enkel Engelstalige artikels opgenomen, dit verklaard waarom de zoektermen ook allemaal in het Engels werden geformuleerd. Om deze review zo volledig mogelijk te maken werd er geen restrictie opgelegd m.b.t. de publicatiedatum van de artikels. Om dezelfde reden werden er geen artikels uit bepaalde Journals systematisch weerhouden of opgenomen in deze thesis.

Exclusiecriteria Deze Masterproef heeft als doel om na te gaan of er een systematisch verband is tussen hormonale aandoeningen en het voorkomen van psychiatrische stoornissen bij mensen. Artikels die resultaten rapporteren van dierenstudies zijn dan ook niet opgenomen in deze scriptie.

Verwerking artikels De verzamelde artikels zijn samengebracht in een excelbestand. Deze tabel heeft als doel om de artikels overzichtelijk en systematisch te bundelen. De volgende gegevens werden geëxtraheerd uit de artikels: titel, auteur(s), publicatiejaar, wetenschappelijk tijdschrift, hormonale stoornis, geobserveerde psychiatrische stoornis, steekproefgrootte, leeftijd en geslacht van de proefpersonen, opzet van de studie, metingen van hormonaal niveau, meting van psychiatrische stoornis, gebruikte vragenlijsten, doel van het artikel, resultaten en een besluit.

14


Statistische analyses Het doel van deze scriptie is om de beschikbare literatuur m.b.t. het gekozen onderwerp zo volledig en objectief mogelijk weer te geven. Deze masterproef is echter g een meta-analyse. Er werden bijgevolg dus ook geen statistische analyses uitgevoerd.

15


Referenties

Arnaldi, G., Angeli, A., Atkinson, A. B., Bertagna, X., Cavagnini, F., Chrousos, G. P., Boscaro, M. (2003). Diagnosis and complications of Cushing's syndrome: A consensus statement. Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 88(12), 5593-5602. Bauer, D. G. (2005). Review of the Endocrine System. MEDSURG Nursing, 14(5), 335-337. Bouman, L. N., Bernards, J. A., & Boddeke, H. W. G. M. (2008). Medische Fysiologie. Springer Media B.V. Burke, M. P., & Opeskin, K. (1999). Adrenocortical insufficiency. American Journal of Forensic Medicine and Pathology, 20(1), 60-65. Colao, A., Ferone, D., Marzullo, P., & Lombardi, G. (2004). Systemic complications of acromegaly: Epidemiology, pathogenesis, and management. Endocrine Reviews, 25(1), 102 152. Fava, G. A., Morphy, M. A., & Sonino, N. (1994). Affective prodromes of medical illness. Psychotherapy and Psychosomatics, 62(3-4), 141-145. Fornaro, M., Iovieno, N., Clementi, N., Boscaro, M., Paggi, F., Balercia, G., Papakostas, G. I. (2010). Diagnosis of co-morbid axis-I psychiatric disorders among women with newly diagnosed, untreated endocrine disorders. World Journal of Biological Psychiatry, 11(8), 991 996. Geffken, G. R., Ward, H. E., Staab, J. P., Carmichael, S. L. K., & Evans, D. L. (1998). Psychiatric morbidity in endocrine disorders. Psychiatric Clinics of North America, 21(2), 473-+. Haskett, R. F. (1985). Diagnostic categorization of psychiatric disturbance in cushingssyndrome. American Journal of Psychiatry, 142(8), 911-916. Hiller-Sturmhofel, S., & Bartke, A. (1998). The encodrine system: an overview. Alcohol Health & Research World, 22(3), 12. Joffe, R. T., Brasch, J. S., & MacQueen, G. M. (2003). Psychiatric aspects of endocrine disorders in women. Psychiatric Clinics of North America, 26(3), 683-+.

16


Kelly, W. F. (1996). Psychiatric aspects of Cushing's syndrome. Qjm -Monthly Journal of the Association of Physicians, 89(7), 543-551. Krenning, E. P., Wiersinga, W. M., Lamberts, S. W. J., Nobels, F., & Bouillon, R. (2007). Endocrinologie (3e ed.). Lamberts, S. W. J., Vanderlely, A. J., & Deherder, W. W. (1995). Clinical and medical diagnosis of acromegaly. Metabolism-Clinical and Experimental, 44(1), 15-17. Laureti, S., Vecchi, L., Santeusanio, F., & Falorni, A. (1999). Is the prevalence of Addison's disease underestimated? Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 84(5), 1762 -1762. Lyons, F. M., & Meeran, K. (1997). The Physiology of the Endocrine System. International Anesthesiology Clinics, 35(4), 1-22. Michelle D. Johnson, C. J. W., Mary Lee Vance. (2003). Quality of Life in Patients with a Pituitary Adenoma. Pituitary 6, 81-87 Nussey, S., & Whitehead, S. (2001). Endocrinology: An Integrated Approach: Oxford: BIOS Scientific Publishers. Smith, C. K., Barish, J., Correa, J., & Williams, R. H. (1972). Psychiatric disturbance in endocrinologic disease. Psychosomatic Medicine, 34(1), 69-86. Sonino, N., Boscaro, M., Fallo, F., & Fava, G. A. (2000). A clinical index for rating severity in Cushing's syndrome. Psychotherapy and Psychosomatics, 69(4), 216-220. Sonino, N., & Fava, G. A. (1998). Psychological aspects of endocrine disease. Clin Endocrinol (Oxf), 49(1), 1-7. Sonino, N., & Fava, G. A. (2001). Psychiatric disorders associated with Cushing's syndrome Epidemiology, pathophysiology and treatment. Cns Drugs, 15(5), 361-373. Sonino, N., Zielezny, M., Fava, G. A., Fallo, F., & Boscaro, M. (1996). Risk factors and longterm outcome in pituitary-dependent Cushing's disease. Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 81(7), 2647-2652. Ten, S., New, M., & Maclaren, N. (2001). Addison's disease 2001. Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 86(7), 2909-2922.

17


Willis, A. C., & Vince, F. P. (1997). The prevalence of Addison's disease in Coventry, UK . Postgraduate Medical Journal, 73(859), 286-288.

18

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Tweede Examenperiode

Recommend Documents