een
LEVEN met LETTERS Een Leven Met Letters - 1
I
n 1958 begon mijn werkzame leven, dat tot de laatste dag in het teken heeft gestaan van communiceren via letters. Dat begon op de tekenkamer van een lichtreclamebureau waar meteen de basis gelegd werd voor een verantwoord gebruik van letters om de boodschap zo duidelijk mogelijk over te brengen. Vooral het afspatiëren werd tot het pietluttige beoefend, becommentarieerd en bekritiseerd. Daarbij werd de tekst op schaal 1:10 of 1:5 getekend, geel ingekleurd en op enkele meters afstand beoordeeld. Bij het gebruik van letters in lichtreclames komen twee extra problemen om de hoek kijken: ten eerste worden de teksten op grote afstanden bekeken (tientallen tot honderden meters), ten tweede speelt licht tegen donkere hemel of achtergrond een andere rol dan zwarte letters op wit papier. Door verlichting kunnen fraaie lettervormen door uitstraling van vorm veranderen (meestal vetter worden) en daardoor onleesbaar worden. In 1963 kwam ik in Duitsland met zeefdruk in aanraking en in 1968 werd ik zelfstandig zeefdrukker in Amsterdam. Weer een heel eigen gebruik van lettervormen. In die jaren hadden zeefdrukkers het nog heel moeilijk met kleine lettercorpsen en net als bij de lichtreclame waren de “eilandjes” berucht (e,a, enz.). Ook het smetrandje rond letters leek verdacht veel op het opgloeien bij lichtreclame; de hoeveelheid inkt was moeilijk onder controle te houden. Waar de offsetdrukker bijna standaard te schraal drukte maakte de zeefdrukker van een normaal font vaak een bold-versie. De techniek zou in de loop van de volgende decennia gelukkig sterk verbeteren. Een Leven Met Letters - 2
Afwrijfletters betekenden een vereenvoudiging en verbetering van het ontwerpproces. Steeds maar weer standaardletters opnieuw “uitvinden” was niet bepaald productief!
Een Leven Met Letters - 3
I
n 1992 ben ik eindelijk overgegaan op dtp-en met computers. Voor zeefdrukkers was de druk om te automatiseren nog niet zo groot en het betaalbaar worden van zowel hardware als software gaf de doorslag. Het aangewezen programma was Adobe Illustrator. Toen begon de zoektocht naar zoveel mogelijk lettertypen zonder daaraan failliet te gaan. Elk freeware-font werd beoordeeld op bruikbaarheid en of het soms een look~a~like was van een duur commercieel font. Je kunt je niet voorstellen hoeveel bocht daarbij langs kwam.... De zeefdrukkerij was direct na de Tweede Wereldoorlog meer uit het reclameschilderen voortgekomen dan als alternatieve grafische techniek ontstaan. Bij de zeefdrukkers kwam bijna als vanzelfsprekend ook het beletteren met vinylfolie terecht; dat was voor hen een aanverwante tak, met dezelfde klanten die voorheen de reclameschilder nodig hadden en nu stickers afnamen. ‘Sign making’ was in die beginjaren nog geen specialisatie. Dat stelde weer heel andere eisen aan fonts. Alle commerciële fonts waren goed (genoeg) maar hier bleek vaak dat goedkopere uitgeverijen andermans fonts opnieuw gedigitaliseerd hadden en van een andere naam hadden voorzien. Dat leverde soms idioot veel ankerpunten op met de wildste hints, wat bij opblazen dan toch zichtbaar werd. Een Leven Met Letters - 4
e d e c d b e c A Ab bcd In de loop der jaren heb ik een
drukwerk-tic ontwikkeld en ben ik
verliefd geraakt op
sommige lettertypen. Hoe eigenzinniger, hoe beter!
Ik pik er drie uit en
probeer te laten zien wat er zo bijzonder aan is.
Een Leven Met Letters - 5
C
laude Garamond (±1480-1561) sneed omstreeks 1540 voor koning Frans I een romein die zijn naam zou gaan dragen: Garamond. Na hem hebben heel veel lettertekenaars zich met dit lettertype beziggehouden (oa. Jean Jannon), die vormen aanpasten aan specifiek gebruik of met behoud van karakter opnieuw tekenden om licentierechten te omzeilen. Het font komt in een brede schakering varianten inclusief ligaturen en wetenschappelijke tekens. Het voorbeeld rechtsonder is in Adobe Garamond Pro. Men beweert dat Garamond de onderkast baseerde op handschriften van Angelo Vergecio, de bibliothecaris van koning Frans I. De cursieve versie is weer gebaseerd op ontwerpen van Garamonds assistent Robert Grandjon. Dat is te zien aan het totale verschil van karakter. Van alle stijlen vind ik de cursieven het fraaist want lekker eigenzinnig en dat maakt het voorbeeld op de volgende bladzijde ook (hopelijk) duidelijk. Een Leven Met Letters - 6
The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog
rown azy og
De crux zit ‘m in de ronde schreef. Alle look~a~likes met rechte schreven zijn knoeiwerk van mensen die de letter niet hebben begrepen. Wat je met het eigenzinnige karakter op de koop toe neemt is een licht rammelend letterbeeld bij een in klein corps gezette pagina. Dit wordt nog ondersteund door het flinke verschil in hoogte van kapitaal en onderkast. Dit in tegenstelling tot letters als Times die juist bedoeld zijn voor grote lappen tekst, zoals de krant waarvoor hij ontworpen werd. De cursieve vormen van de Garamond zijn ronduit geniaal en ik zie ze graag toegepast in wat grotere corpsen. Mijn webpagina’s ontberen het gebruik van de Garamond omdat er nauwelijks eenheid is in benamingen. Iedereen heeft wel een Garamond maar zelden de gespecificeerde. Als er dan toch weer een Times New Roman tevoorschijn komt zakt m’n broek af.... Een Leven Met Letters - 7
E
ric Gill (1882-1940) was een universeel kunstenaar en een van de disciplines was letterontwerpen. Eric Gill was behalve geniaal ook controversieel. Hij was zogenaamd diep-religieus maar er deden ook verhalen over incest en pedofilie de ronde. Dat doet niets af aan de kwaliteit van zijn letterontwerpen, die geraffineerd en eigenzinnig zijn zoals de man zelf. In 1928 stortte hij zich helemaal op het schrijven, drukken en letterontwerpen. De letterfamilie Gill Sans ontstond tussen 1927 en 1930. Van zijn overige ontwerpen komt alleen Perpetua in de buurt. Een Leven Met Letters - 8
The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog
The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog Voor een lettertype uit de twintiger jaren van de 20e eeuw oogt het heel modern. Het letterbeeld is helder en open, veel meer dan de Futura bijvoorbeeld. De cursieven zijn degelijk getekend en geen hellende versie. Ondanks dat Gill zich hier niet over bekommerd zal hebben is het letterbeeld goed leesbaar op afstand. Dat maakte de letter, vooral de Extra- en Ultra-Bold, geschikt voor gebruik in grotere corpsen op affiches en andere buitenreclame. Deze beide laatste letters zijn meestal standaard op Windows-computers geïnstalleerd. De meest eigenwijze letters zijn naar mijn mening de onderkast a en g, typisch zijn de k en de p. Een Leven Met Letters - 9
A
drian Frutiger (geboren in 1928 in Zwitserland) is m.i. de beroemdste letterontwerper van de 20e eeuw. De bekendste letterfamilie van zijn hand is ongetwijfeld de Univers (1957) maar de show steelt zijn Frutigerfamilie (1975). Hij begon zijn artistieke carrière aan de Kunstgewerbeschule (Zürich) waar hij zich toelegde op calligrafie. Door een in eigen beheer uitgegeven boek werd hij ontdekt door Charles Peignot die er voor zorgde dat Frutiger gerekruteerd werd door de letteruitgeverij Deberny&Peignot. Zijn eerste commerciële font was Président dat nog helemaal calligrafisch is. Op aandringen van Peignot wierp Frutiger zich op het ontwerp voor een universele fontfamilie als tegenhanger van de Futura, die te zeer gedateerd geacht werd. Dat werd zijn Univers die meteen in 21 varianten uitgebracht werd. Rond 1970 werd hij op persoonlijke titel benaderd door de Parijse RATP om de metro-bewegwijzering te herzien. Daarvoor Een Leven Met Letters - 10
The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog
The Quick Brown Fox Jumps Over The Lazy Dog ontwierp hij een aangepaste vorm van de Univers, speciaal afgestemd op een witte letter op donkerblauwe achtergrond bij matige verlichting. In 1975 werd hem verzocht de bewegwijzering voor het nieuwe vliegveld Charles de Gaulle te ontwerpen. Het werd niet weer een Univers-variant omdat Frutiger die intussen alweer gedateerd vond. De nieuwe letter werd in 1976 door Linotype als Frutiger uitgebracht. Geen ontwerper ontkomt aan invloeden van collega’s, ook Frutiger niet. Zijn Frutiger is geïnspireerd op eerder genoemde Gill Sans en de Antique Olive (1969) van Roger Excoffon. Frutiger heeft tijdens zijn leven alle stadia van letterzetten meegemaakt, van lood via fotozetten tot digitaal. Hij heeft zich ook telkens zelf beziggehouden met de aanpassingen van zijn letters. Vooral de stap naar digitaal was enorm; opeens werden dezelfde bézier-curven gebruikt voor zowel kleine als grote corpsen. Dat is in lood niet het geval! De Univers werd uitgebreid tot 63 varianten en de Frutiger als FrutigerNext tot 21 varianten waarbij de cursieven helemaal opnieuw getekend zijn. Een Leven Met Letters - 11
c i t e v l s e ime r T W
aarom ik voorbij ga aan de populairste fonts ter wereld? Wat is er mis met de Helvetica door Max Miedinger voor Haas, 1957 (lijkt sprekend op Arial, 1982)? Dat zal wel het verwarrende letterbeeld zijn door de extreme strakke spatiëring tussen rechte stokken. Wie moet niet stokken tellen in “Illuminatie”.
Wat deugt niet aan de Times door Stanley Morison voor Monotype, 1931 (ofwel Times New Roman, 1932)? Het is net als met Vivaldi’s Vier Jaargetijden, teveel is nooit goed. Sinds Bill Gates deze lettertypen “adopteerde” als standaardoptie worden we overspoeld met teksten die zonder dat daar een bewuste keuze aan ten grondslag ligt - gebruik maken van de standaard letter die als basisoptie aangeboden wordt. Driekwart van de particuliere webpagina’s verschijnt in Times New Roman omdat de samensteller geen mening heeft over lettergebruik en de browser dan maar de standaard voorschotelt.
Daarom ga ik ook voorbij aan de Futura door Paul Renner voor Bauer, 1928. Dat is wel de door grafisch ontwerpers vaakst gebruikte letter, maar het font is mathematisch geconstrueerd; Renner was leraar aan het Bauhaus. Dat leverde gekunstelde vormen op die de leesbaarheid schade doen. Een echte koppenletter! Een Leven Met Letters - 12
A
fspatiëren is een hoofdstuk op zich. Het gros der gebruikers laat dit aan de ontwerper over, in die zin dat in elk font alle letters links en rechts een eigen witruimte meebrengen. Als u tekst typt rijen de letters aan elkaar zoals ze gedefinieerd zijn. Er ontstaat dan een al of niet harmonieus letterbeeld, afhankelijk hoeveel inzicht de ontwerper heeft in de mogelijke combinaties. Steeds een situatie met twee woorden: links ongewijzigd, rechts handmatig gecorrigeerd. Links zo uit ‘t blik, uit een goedgespatieerd font als de Optima. De problemen ontstaan door de combinaties met de T’s en de A. Rechts is getracht een iets evenwichtiger beeld te krijgen. Dat lukt alleen in programma’s als InDesign, Illustrator, CorelDraw en Photoshop, niet in tekstverwerkers en HTML-editors voorzover ik weet. Wat er moet gebeuren is het wijzigen van de witruimte (kerning) tussen twee letters bij de door hun vorm moeilijke letters als A,V,W,T, enz. Ik heb geleerd dat het zwartbeeld van elke letter tot een rechthoek teruggebracht kan worden en dat tussen de zo ontstane rechthoeken de afstand in principe gelijk kan zijn. Pas als letters daarna aan elkaar plakken wordt die theorie weer verstoord door visuele beïnvloeding van het zwartbeeld. Dat dient dan dan ook visueel gecorrigeerd te worden. De regel rechtsonder is gezet uit een slecht ontworpen font dat ook bij probleemloze letters al rammelt. Rechts hoop ik gedemonstreerd te hebben dat daar handmatig verbetering in valt aan te brengen. Denk niet dat dit alleen voor kapitalen opgaat, alleen is het daarbij makkelijker te demonstreren. Een oplossing voor het probleem is de afstand tussen de letters te vergroten. Iets dat zelfs in een tekstverwerker als Word mogelijk is, wel meer papier kost maar niet persé beter leest.
V
Een Leven Met Letters - 13
Links naar voorbeelden en verdere informatie: Claude Garamond wikipedia over Claude Garamond letterproef Garamond Italic Normal letterproef Garamond Semibold
Helvetica wikipedia over Helvetica Linotype’s letterproef Helvetica-family
Eric Gill wikipedia over Eric Gill letterproef Gill Sans Normal letterproef Gill Sans ExtraBold
Times Linotype’s letterproef Times-family
Adrian Frutiger wikipedia over Adrian Frutiger letterproef President Linotype’s letterproef frutigernext-family letterproef FrutigerNext Normal
Futura Linotype’s letterproef Futura-family
Een Leven Met Letters - 14
