Technologiestichting STW. Utilisatierapport 2003

Technologiestichting STW

| Utilisatierapport 2003

1992 1997

| Inhoud

| Utilization, -sation [joe:tillazeesjn] (nuttig) gebruik

4

| Innovatie, niet altijd maakbaar

9

| Middelgrote apparatuur op universiteiten

18

| Statistiek

23

| Twee momenten van evaluatie

23

| De methode; hoe ‘meten’ we de utilisatie

23

| Projecten gestart in 1992

26

| Projecten gestart in 1997

27

| 1992

29

| Indeling projecten 1992

30

| Projecten 1992 per instelling

31

| Lijst gebruikers projecten 1992

54

| 1997

57

| Indeling projecten 1997

58

| Projecten 1997 per instelling

59

| Lijst gebruikers projecten 1997

99

| Uitleg BPI-meetmethode

binnenkant achterzijde omslag

4

| Utilization, -sation [joe:tillazeesjn] (nuttig) gebruik drs. F.J.G. van de Linde, directeur Technologiestichting STW

Voor u ligt het Utilisatierapport 2003 van de Technologiestichting STW. Een belangrijk rapport, want utilisatie behoort tot STW’s expliciete doelstellingen. Utilisatie betekent letterlijk ‘het ten nutte maken’ of ‘nuttig gebruik’, maar voor STW is utilisatie: de kans op toepassing van onderzoeksresultaten door gebruikers. STW wil die kans bevorderen. Daarbij hanteren we een ruime opvatting van het woord ‘gebruikers’. Een onderzoeker kan in onze definitie een gebruiker zijn, zolang die niet uit hetzelfde vakgebied komt. Potentiële gebruikers bevinden zich ook in de overheids- en non-profitsector, maar in de praktijk zijn de meeste gebruikers commerciële bedrijven. Dat sluit aan op onze overtuiging dat

Het eerste uitgangspunt, dat je

toegepast, tenminste als de

bedrijven de beste uitgangspositie

expliciet op utilisatie moet sturen,

referenten de juiste informatie krijgen

hebben om onderzoeksresultaten om

weegt vanaf het begin van een project

aangeleverd. De opstellers van de

te zetten in innovatie: economische

zwaar mee. STW is echter een

projectvoorstellen moeten hiervoor

waardecreatie door nieuwe kennis

organisatie in de zogeheten tweede

voldoende aanknopingspunten

te verwerken in nieuwe producten

geldstroom, waar wetenschappelijk

aanreiken, aan de hand van

en diensten.

uitblinken op basis van competitie

richtlijnen. Bovendien zorgt de

een doorslaggevend criterium is.

projectaanvrager ervoor dat poten-

Hoe kun je utilisatie bevorderen?

Het bestuur van STW heeft ervoor

tiële en relevante gebruikers in het

STW hanteert daarvoor vier een-

gekozen om de criteria van weten-

voorstel aan het woord komen.

voudige uitgangspunten. Die zijn

schappelijk excellentie en van

Dat kan variëren van schriftelijke

ten eerste dat je expliciet op utilisatie

utilisatie even zwaar te laten wegen.

adhesiebetuigingen tot, bij grotere

moet sturen; ten tweede dat je de

Dit betekent in de praktijk dat per

projecten, door STW verplicht gestel-

gebruikers vanaf het begin moet

projectvoorstel tenminste vijf

de ‘cash’ of ‘in kind’ bijdragen aan de

betrekken en betrokken moet houden,

referenten gedetailleerde antwoorden

projecten. Daarnaast kent STW een

ten derde dat je de samenwerking

geven op uiteenlopende deelvragen

toetsing van elk voorstel door een

tussen partijen moet faciliteren met

met betrekking tot beide hoofd-

onafhankelijke ad hoc lekenjury.

duidelijke en consistente spelregels

criteria. Referenten blijken heel goed

Elk jurylid geeft voor zowel weten-

en ten vierde dat je maatwerk moet

in staat om een kwalitatieve indruk

schappelijke kwaliteit als utilisatie

leveren, omdat elk project nu eenmaal

te geven van de kans dat onderzoeks-

per projectvoorstel een cijfer. Beide

anders is.

resultaat door gebruikers zal worden

cijfers worden tot een eindcijfer

| utilization, -sation [joe:tillazeesjn] (nuttig) gebruik

gemiddeld, waarna de rangorde wordt

grond waarvan al of niet tot voortzet-

wordt. Leden van de gebruikers-

bepaald. Zo weegt utilisatie even

ting wordt besloten.

commissie hebben daarbij een voorkeurspositie, maar geen exclusieve

zwaar als wetenschappelijke kwaliteit. Het aantal gebruikers in zo’n gebrui-

positie. Ze kunnen tegen redelijke

Het tweede uitgangspunt is dat je

kerscommissie varieert. Gemiddeld

voorwaarden het recht krijgen om

utilisatie het beste bevordert door

zijn het er vijf tot zeven per STW-

de ontwikkelde kennis te exploiteren.

relevante gebruikers in een zo vroeg

project (er lopen honderden projecten

De overeengekomen revenuen

mogelijk stadium te betrekken en

in een jaar), maar er zijn ook projecten

vloeien, na aftrek van de octrooi-

betrokken te houden. Het betrekken

met meer dan tien gebruikers in de

kosten, terug naar de vakgroep en

van gebruikers begint al bij het

gebruikerscommissie en in een klein

de universiteit. De universiteit

bedenken van onderzoeksvoorstellen.

aantal gevallen zijn er slechts één

behoudt uiteraard altijd het recht

STW is daar vrijwel nooit rechtstreeks

of twee gebruikers. Vanzelfsprekend

om de kennis te gebruiken voor

bij betrokken, want STW vindt dat

staan alle grote Nederlandse bedrij-

onderwijs en verder onderzoek.

de onderzoeksideeën vanuit het veld

ven op de actieve gebruikerslijst van

tot ontwikkeling moeten komen.

STW, naast een groot aantal innova-

Maatwerk is het laatste en wellicht

Bottom up dus, en niet top down.

tieve MKB-ers en technostarters.

het belangrijkste uitgangspunt van STW. Nauwe keurslijven en knellende

Maar doordat utilisatie een expliciet criterium is, kunnen projectindieners

Het derde uitgangspunt is dat je

systematiek kunnen immers contra-

niet anders dan vanaf het begin

alleen samen kunt werken op basis

productief uitpakken voor het doel:

op zijn minst de toepassing en de

van duidelijke spelregels, die tijdens

het vergroten van het rendement

gebruiker sterk in gedachten houden.

het spel niet meer worden veranderd.

van wetenschappelijk onderzoek

Gaandeweg de totstandkoming van

Maar niet te veel regels alsjeblieft.

door utilisatie. Het gaat juist om

het voorstel worden de relevante

STW hanteert daarom een beperkte

creativiteit, risico nemen en innovatie.

gebruikers steeds sterker bij de

set van regels voor het samenwerken

Wie nieuwe kennis wil helpen

projectaanvragen betrokken.

met gebruikers. De gebruikers

ontwikkelen moet daarom bereid

committeren zich vanaf het begin aan

zijn tegemoet te komen aan de

Zodra een projectvoorstel is gehono-

die regels. Doel is de effectieve

behoeften van de kennisontwikke-

reerd (STW kent een honorerings-

bescherming en de exploitatie van

laars. STW laat daarom de project-

percentage van veertig procent) en

de kennis die in STW-projecten wordt

aanvragers zelf bepalen wat hun

daadwerkelijk van start gaat, vormen

gegenereerd. STW en de betrokken

behoeften zijn, zowel in de sfeer

de oorspronkelijk beoogde gebruikers

universiteit zijn in eerste instantie

van personeel als materieel,

plus eventueel aanvullende gebrui-

eigenaar van de kennis die in het

investeringen en werkbezoeken.

kers een commissie, die tweemaal

project wordt gegenereerd. Indien

De behoeften worden getoetst

per jaar bijeenkomt en samen met

mogelijk wordt door STW een octrooi

door middel van ‘peer review’, en

STW het onderzoek van dichtbij volgt.

aangevraagd, op naam van STW of

vervolgens worden de onderzoeks-

De gebruikerscommissie doet aan-

op naam van derden, nadat hiertoe

projecten professioneel gemanaged,

bevelingen over de voortgang van het

een overeenkomst is gesloten, maar

waarbij de rechtmatige besteding

onderzoek met het oog op utilisatie,

altijd zodanig dat STW over de kennis

van het budget plaatsvindt op basis

en heeft een belangrijke stem in de

kan onderhandelen. Want het is de

van declaraties. Projecten kunnen

‘mid term review’ na twee jaar, op

bedoeling dat de kennis verhandeld

worden verlengd of uitgebreid, maar

5

6


projecten gestart in 1992 tot en met 1997 hebben tot en met 2002 het volgende opgeleverd:

utilisatierapport 2003

ze kunnen ook worden gestopt. Elk van die opties komt in de praktijk voor.

aantal

overeenkomst

octrooi

inkomsten (in M € )

1992

41

22

9

2,07

De vier uitgangspunten waarmee

1993

101

33

23

3,24

STW utilisatie bevordert zijn dus:

1994

89

32

17

2,50

– Expliciet op utilisatie sturen;

1995

87

53

27

3,18

1996

120

53

36

5,0

1997

99

57

23

2,86

figuur 1

aantal gestarte projecten

– Gebruikers zo vroeg mogelijk betrekken en betrokken houden; – Heldere en consistente spelregels; – Maatwerk. Nu is de vraag of dat lukt. Die vraag wordt elk jaar aan de orde gesteld in het utilisatierapport. En die vraag wordt elk jaar positief beantwoord, ook dit jaar, op basis van een analyse van de projecten die zes en elf jaar geleden zijn gestart. Het aantal overeenkomsten dat STW met bedrijven heeft gesloten is toegenomen van iets meer dan 20 op de projecten gestart in 1992 naar ruim 50 op de projecten gestart in 1997 (figuur 1 en 2). Ook in octrooien zien we een stijgende lijn (figuur 3).

figuur 2

aantal overeenkomsten (contracten)

De inkomsten (figuur 4) hebben voor de projecten gestart in 1997 nu al meer opgeleverd dan de projecten gestart in 1992. Dit terwijl de grote stroom inkomsten voor de projecten gestart in 1997 nog op gang moet komen. Deze projecten zijn immers recent beëindigd en bevinden zich veelal nog in een ontwikkelingsfase. Het hoofdstuk ‘Statistiek’ (pag. 23) gaat nader in op het meten van utilisatie. Daarin wordt aangetoond dat 61 procent van de projecten die in 1992

| utilization, -sation [joe:tillazeesjn] (nuttig) gebruik

figuur 3

aantal octrooien

figuur 4

inkomsten

zijn gestart geleid heeft tot een actieve relatie met een of meer gebruikers, 73 procent heeft een concreet product opgeleverd en 46 procent heeft cash of in kind inkomsten opgeleverd, in die zin dat er waardevolle resultaten voor de samenleving zijn gegenereerd, die nu al, of naar verwachting op termijn, inkomsten opleveren (zie figuur 9). Dat zijn goede resultaten. Bij de projecten die in 1997 zijn gestart liggen deze percentages iets lager, conform het beeld dat de utilisatierapporten jaarlijks opleveren. Na vijf tot zes jaar is het immers in veel gevallen nog te vroeg om van uitgekristalliseerde kennisexploitatie te spreken. Een uitzondering daarop vormt de ‘betrokkenheid’, die in dit geval 70 procent bedraagt (zie figuur 10). Een vanzelfsprekend en belangrijk resultaat van STW-onderzoek is de voortbrenging van excellente zie onderzoekers die oog hebben voor utilisatie. In het utilisatierapport 2002 hebben we een onderzoekje gedaan naar de mobiliteit van STW-onderzoekers, en vastgesteld dat zij vaak hun onderzoeksloopbaan voortzetten, zowel bij het bedrijfsleven als bij publiek gefinancierde onderzoeksinstellingen. De bijdrage van deze onderzoekers aan innovatie is zonder twijfel van groot belang. Maar het traject naar de toepassing kan soms een onverwachte wending krijgen. Het komt voor dat hoog-

7

8


gespannen verwachtingen niet

Voor u ligt het Utilisatierapport 2003.

uitkomen, vaak door gebeurtenissen

Het rapport geeft transparant inzicht

waarop STW, de onderzoekers en

in de werkzaamheden van STW en de

de gebruikers geen invloed hebben.

mate waarin de doelstelling van

Dit jaar publiceren we in ons utili-

utilisatie is bereikt. Ook laten we niet

satierapport twee beschrijvingen

na enkele kritische kanttekeningen te

(pag. 9 en 13) van zulke succes–

zetten. Ik wens u veel leesplezier!

verhalen, die helaas net geen ‘bestseller’ werden. We leren ervan

Erik J.G. van de Linde,

dat innovatie wel bevorderd kan

directeur Techologiestichting STW

worden, maar niet maakbaar is. Daarom bevordert STW weliswaar de kans op toepassing (utilisatie) en dat lukt ook, maar niet de toepassing zelf. De krachten die daarbij een rol spelen vallen buiten de invloedssfeer van STW. In het volgende hoofdstuk (pag. 16) schenken we aandacht aan de erosie van middelgrote apparatuurinvesteringen van de eerste geldstroom. Dat is een zorgelijk punt, omdat STW als tweede-geldstroomorganisatie moet voortbouwen op de sterkten van de universiteiten, waaronder de infrastructurele apparatuurvoorzieningen. Nemen die sterkten af, dan heeft dat ook zijn gevolgen voor de hefboomwerking van de tweede geldstroom. In toenemende mate worden we geconfronteerd met verzoeken om delen van de infrastructuur te bekostigen die eigenlijk voor rekening van de eerste geldstroom zouden moeten zijn. Over deze ingewikkelde problematiek wil STW de dialoog aangaan met de Colleges van Bestuur van de Universiteiten.


9

| Innovatie, niet altijd ‘maakbaar’

Temidden van alle discussies die op

Het eerste interview met ir. Bart

Het verhaal van Rijk Verheul, directeur

dit moment gevoerd worden om de

van Neerbos betreft STW-project

van Mierij Meteo, illustreert dat de

innovatiekracht van Nederland te

EWT.0250, ‘Ontwikkeling van kroon-

‘gap’ tussen de universiteit en het

vergroten is het goed om oog te

wielvertanding, gefabriceerd door

midden- en kleinbedrijf niet altijd een-

houden voor het feit dat innovatie

middel van electrovonkerosie’,

voudig te overbruggen is. Het betreft

niet altijd ‘maakbaar’ is. Ook al is

uitgevoerd aan de Technische

hier STW-project DEL.0724, ‘Integrated

aan alle voorwaarden voldaan, zoals

Universiteit Eindhoven onder leiding

Air-flow Sensor’ uitgevoerd aan de

een briljante vinding, die ook nog

van prof.dr.ir. M.J.W. Schouten.

Technische Universiteit Delft onder

beschermd is, voldoende investerings-

Het project is gestart in 1983.

leiding van prof.dr.ir. J.H. Huijsing,

kapitaal en ervaren managers om de

Er zijn twee octrooien uit voort-

gestart in 1984. Dit project kent een

kar te trekken, dan is daarmee het

gekomen die in eerste instantie

tweetal vervolgprojecten, DEL.1362,

succes nog niet verzekerd. Een scala

op naam van de firma Kuiken NV

‘Smart Sensor Ontwikkeling’ en

aan factoren, waarop zeker door de

zijn gesteld. Deze laatste was

DEL.2239 ‘Sigma Delta modulator’ en

onderzoekers en de subsidieverstrek-

nauw betrokken bij het onderzoek.

DEL.2694 ‘Integrated smart sensor

ker geen enkele invloed kan worden

In 1991 zijn de octrooien door STW,

with hybrid microcontroller’, waarvan

uitgeoefend, blijken hierin een rol

mede namens Kuiken overgedragen

de resultaten mede van belang zijn

te spelen. De hierna volgende

aan Crown Gear BV, waarbij een

voor de technische en commerciële

interviews met twee managers die

royalty-regeling en een vergoeding

mogelijkheden en waarde van de

enthousiast aan de slag zijn gegaan

ineens werd overeengekomen.

Sensor. In 1987 is een octrooiaanvraag

met een veelbelovende vinding uit

Wat er daarna gebeurde verhaalt

ingediend met de titel ‘richtings-

een STW-project geven hiervan een

het interview.

gevoelige stroomsnelheidsmeter’.

illustratie.

Dit octrooi is overgedragen aan Bronkhorst High-Tech BV, waarbij Bronkhorst het exclusieve recht verkreeg met betrekking tot flowmeters in leidingen en STW het recht behield licenties onder het octrooi aan derden te verlenen op de overige markten. Op grond daarvan is in 1996 een licentieovereenkomst met Mierij Meteo gesloten op het gebied van meteorologische toepassingen.

INTERVIEW MET IR. BART R. VAN NEERBOS

‘Ontwikkeling van kroonwielvertanding, gefabriceerd door middel van electovonkerosie’ project EWT.0250

Zwitser op de loop met de kip met de gouden eieren

er op dat we de kip met de gouden eieren in handen hadden. De lange aanlooptijd heeft vooral te maken met

Een briljante, gepatenteerde vinding, een enthousiast

het feit dat een klant een definitieve keuze moet maken.

gezelschap investeerders en een stevig potentieel aan

Kies je voor een overgang op kroonwieloverbrenging, dan

klanten konden niet verhinderen dat Crown Gear BV moest

kun je niet meer terug naar kegelwieloverbrenging, want je

stoppen met de productie van een aandrijfmechaniek op

past het ontwerp van een product er helemaal op aan.

basis van kroonwieloverbrenging met een cilindrisch rond-

Als je dat vooraf weet, hoeft dat geen bezwaar te zijn.”

sel. Ir. Bart R. van Neerbos, directeur van het Loosdrechtse Nestor Management Consultants, maakte de ‘rise and fall’

Op basis van deze eerste stappen schreef Van Neerbos een

van Crown Gear van nabij mee. Hij blikt terug op de vraag

uitvoerig bedrijfsplan, waarin hij een aantal kritische succes-

hoe het toch fout kon gaan.

factoren formuleerde. “De belangrijkste succesfactor was dat we een sterkte moesten bereiken van 80 procent van

“Zo rond 1990 meldde de heer Kuiken zich bij STW met een

die van een kegelwieloverbrenging. Alleen dan zouden we

vinding om met behulp van een kroonwieloverbrenging

kans van slagen hebben in de grote marktgebieden, zoals

aandrijfproblemen in machines op te lossen. Hij had patent

bijvoorbeeld de automotive markt. Daar zouden onze pro-

op de vorm en de techniek en vroeg zich af of er iets mee

ducten zeer geschikt voor zijn. Met minder sterkte zouden

te ondernemen viel. De bedoeling was een overbrenging

we in een aantal andere, veel kleinere, marktgebieden ook

te maken die beter zou zijn dan die van de kegelwielover-

resultaat kunnen boeken, maar in de automotive markt zijn

brenging. Daarmee ben ik aan de slag gegaan. Senter

nu eenmaal grotere productieaantallen te realiseren, waar-

(toen nog STIPT, red.) en STW wilden participeren op

door het bedrijf eerder uit de investeringskosten zou zijn.”

voorwaarde dat mogelijke latere gebruikers, zoals DAF en tandwielfabriek De Schelde, ook zouden deelnemen in een op te richten consortium”, vertelt Van Neerbos, die er

Cylkro Gear

zijn specialisme van heeft gemaakt partijen bij elkaar te brengen die gezamenlijk in een joint venture opereren om

In de ontwikkeling van de kroonwieloverbrenging kwamen

innovatieve producten tot ontwikkeling te brengen.

de tien medewerkers in eerste instantie met behulp van freestechnologie tot een product dat 60 procent van de sterkte van een kegelwieloverbrenging haalde. Dit product

Geschatte omzet van 10 miljoen euro

kreeg de naam Cylkro Gear mee. “Op dat moment, we waren toen al enkele jaren bezig, had ik eigenlijk moeten

“In Crown Gear hebben we de tandwieloverbrenging verder

zeggen: we zetten er nu een streep onder. Laat de partici-

ontwikkeld en vertaald naar de productiefase. Senter was

panten hun verlies nemen en bekijk of er een mogelijkheid

bereid 60 procent van de ontwikkelingskosten voor zijn

is in een andere bedrijfsvorm op kleinere schaal de minder

rekening te nemen tot een maximum van bijna vier miljoen

sterke overbrenging te gaan produceren voor de andere,

euro. DAF en De Schelde stapten in, STW deed mee en ook

kleinere marktgebieden. Dat zou haalbaar zijn geweest

ABN AMRO wilde participeren. Ik heb vervolgens het

als we niet de ontwikkelingskosten uit het verleden als last

bureau KWW uit Rotterdam ingeschakeld om de waarde

met ons mee zouden moeten dragen. De aandeelhouders

van de vinding te kunnen bepalen. De verwachting was dat

wilden het toch proberen en gezamenlijk hebben we beslo-

we in vijf tot zeven jaar zouden kunnen uitgroeien tot een

ten het ontwikkelingsproces door te zetten.

producent met een omzet van 10 miljoen euro. Alles wees

| innovatie, niet altijd ‘maakbaar’

In een vervolg ontwikkelde Crown Gear een verbeterde

maar ga je toch door. Per slot van rekening wil je blijven

versie. Een schuinvertand- in plaats van een rechtvertand

proberen de werkgelegenheid van de werknemers veilig te

kroonwiel bleek met gemak de sterkte van 80 procent van

stellen en houd je geloof in het product zelf.”

een kegelwielverbinding te halen. Een lastige handicap was dat dit kroonwiel nog een verschrikkelijk geluid

Een redder in de nood leek zich aan te dienen in de vorm

voortbracht. Pas na een jaar vonden we een minimale

van een klant van Crown Gear. Het Britse GKN wilde een

onjuistheid in de vertanding waardoor we dit euvel konden

contract aangaan, waarin het bedrijf een investering van

oplossen. Maar na vijf jaar ontwikkelen en op kleine schaal

1,6 miljoen euro zou doen in Crown Gear. Daarmee zou het

produceren waren de investeringen vrij hoog opgelopen en

de eigendomsrechten verwerven en een belangrijk pakket

bleken DAF en De Schelde geen investeringsruimte meer

opdrachten plaatsen. Mede doordat participanten rond die

te hebben. IHC stapte in, evenals het Innofonds Twente.

tijd weinig constructieve bewegingen maakten, mislukte de

ABN AMRO vergrootte zijn aandeel in Crown Gear,

doorstart en mondde de situatie uit in een faillissement.

waardoor het bedrijf verder kon. Dit was des te belangrijker geworden omdat met de nieuwe ontwikkeling de massa-

Tot de stomme verbazing van Van Neerbos verkocht de

markt weer in zicht kwam. De klantenkring groeide ook

curator het patent aan een Twents bedrijf, waarin een

feitelijk en in 1999 en 2000 bereikte Crown Gear een omzet

Zwitserse klant van Crown Gear participant is. De rechter

van tussen een half en één miljoen euro. Dankzij de marge

commissaris keurde de verkoop goed en sindsdien draait

van vijftig procent op het product draaide het bedrijf voor

het bedrijf gewoon door op de vinding. Er zijn ook mede-

het eerst productiekosten dekkend. De aandeelhouders

werkers overgestapt naar dat betreffende bedrijf. “Voor

namen zich voor tot eind 2001 door te gaan met de finan-

de werkgelegenheid is dat dus mooi”, vindt Van Neerbos,

ciering. Daarna moest het break even point bereikt zijn.

“Maar het totaalbeeld klopt niet. Een prachtige technologie komt in het bezit van een Zwitser, terwijl je het totale project graag tot een goed einde had willen brengen voor de

Redder in de nood

Nederlandse industrie. Bij Senter reageerde men anders. Ik voelde me niet prettig bij de ontwikkelingen, maar

“So far so good”, zou je denken. “Het begon ergens op

Senter reageerde met de reactie dat het wel heel vreemd

te lijken”, zegt Van Neerbos. “We hadden het bedrijf

zou zijn als er nooit risicodragend kapitaal verloren zou

inmiddels verplaatst van Rotterdam naar Enschede, waar

gaan. Toch kan je achteraf stellen dat er in ‘managerial’

we een eigen productiehal hadden. De aandeelhouders

opzicht fouten zijn begaan: toen de zwaarste kritische

gaven de voorkeur aan een nieuwe directeur en ik trok mij

succesfactor niet gehaald werd, hadden we er achteraf

terug op de achtergrond als directeur van de holding ter

wel een streep onder moeten zetten. Dan hadden we

begeleiding. De nieuwe directeur was een briljant technicus

verdere ontwikkelingen zonder de oude investeringslast

met wat minder aandacht voor dagelijkse managementis-

kunnen begeleiden. Ten tweede zie je toch dat steeds net

sues. Vervolgens diende de economische crisis zich aan

iets te krappe investeringen worden gedaan. Dan kan je

in de markt voor bewerkingsmachines die voor ons juist

bijvoorbeeld een jaar oponthoud voor het oplossen van

zo belangrijk geworden was. Zestig tot zeventig procent

een irritant geluid eigenlijk net niet goed opvangen. En

van onze omzet kwam uit die markt. Hierdoor haalden

ten derde zie je dat we in de stervensfase niet voldoende

we in 2002 een omzet van slechts 50% van de prognose.

begeleiding hebben kunnen bieden. De verkoop van de

Er werd nog een laatste krediet van 400.000 euro verstrekt.

patentpositie had niet mogen gebeuren.”

Ook op dat moment denk je dat het eigenlijk niet meer kan,

11

12

REACTIE OP INTERVIEW DOOR PROJECTLEIDER PROF.DR.IR. JEU SCHOUTEN:

“Betrek het bedrijfsleven eerder financieel bij onderzoek” project EWT.0250

Het onderzoek naar kroonwielver-

belastbaarheid. Crown Gear richtte

tanding staat prof.dr.ir. Jeu Schouten,

zich sterk op de automotive branche,

verbonden aan de faculteit Werktuig-

waar een zeer hoge belastbaarheid

bouwkunde aan de Technische

is vereist. Als het bedrijf in een ander

Universiteit Eindhoven, nog helder

marktsegment, waar een lagere

voor de geest, ook al werd het twintig

belastbaarheid volstaat, eerst geld

jaar geleden uitgevoerd. “Het aardige

had verdiend om dat te investeren in

van het project was dat we het hele

de verdere optimalisering van de

traject van eerste idee tot en met

belastbaarheid, hadden de kaarten

prototype hebben meegemaakt. We

misschien anders gelegen. Maar

hebben de geometrie beschreven en

nogmaals, achteraf is dat eenvoudig

we hadden de productietechnologie

gezegd.”

voor elkaar”, zegt Schouten. In wetenschappelijk opzicht is het

Promovendi in dienst nemen

project zeer succesvol geweest. Het leverde twee gepromoveerde

In het algemeen ervaart Schouten de

onderzoekers op; Triesenau in de

lange ontwikkeltijd als een probleem

werktuigbouwkunde en Overdijk in

voor de utilisatie van vindingen. Hij

de wiskunde. Met behulp van hetzelf-

vindt echter niet dat universiteiten

de principe heeft de faculteit later

een vinding langer moeten door-

nog meegewerkt aan de kroonwiel-

ontwikkelen voordat het bedrijfsleven

vertanding van de staartrotor aan de

er mee aan de slag gaat. “In dat geval

Europese helikopter NH90 waarvoor

schieten wetenschappers door in hun

DAF Special Products onderdelen

nieuwsgierigheid. Het gaat om het

ontwikkeld.

vinden van een toepassing en dat is aan het bedrijfsleven. De STW doet dit

Terugblikkend op de ervaringen van

goed met de gebruikerscommissies.

Crown Gear zegt hij: “Achteraf is het

Je zou daarbinnen kunnen proberen

te gemakkelijk te zeggen waar het

bedrijven te stimuleren eerder

aan heeft gelegen. Voor ons was het

financieel in een onderzoek in te

project afgelopen toen Crown Gear

stappen. In Duitsland bijvoorbeeld

ermee aan de slag ging. De heer

staan wetenschap en bedrijfsleven

Kuiken had een goede toepassing, de

wat dichter bij elkaar. Bedrijven zijn

heer Van Neerbos pakte het volgens

er sneller geneigd promovendi nog

mij goed aan. Met de kennis achteraf

tijdens het onderzoek in dienst te

zou je kunnen suggereren dat het

nemen. Daarmee kun je de ontwikkel-

misschien verstandig was geweest in

tijd van een product verkorten omdat

eerste instantie minder waarde te

je de kennis direct in huis haalt.”

hechten aan het percentage van de

RIJK VERHEUL, DIRECTEUR VAN MIERIJ METEO

‘Integrated Air-flow Sensor’ project DEL.0724

De lange mars van een meetfanaat

een regeling af voor het gebruikersrecht en legde 350.000 gulden op tafel voor de verdere ontwikkeling van het

Een chipgestuurde windsensor zonder bewegende delen.

apparaat. Zijn motivatie: “Veel meteo apparatuur stamt uit

Sinds het begin van de jaren negentig droomde Rijk Verheul,

de jaren vijftig en is nog mechanisch van aard. Er valt dus

directeur van Mierij Meteo uit De Bilt, van de ontwikkeling

heel veel te vernieuwen op dit gebied. Bovendien ben ik

van deze vinding. Dertien jaar en vele tonnen in euro’s

meet verslaafd.”

verder luidt zijn oordeel: “Er is een te grote afstand tussen de universitaire wereld en het midden- en kleinbedrijf.”

Verheul: “We kwamen drie marktsegmenten overeen, de professionele, de industriële en de consumentenmarkt.

Het systeem van de windsensor zit hem in een chip die de

Per segment spraken we een royalty af in ruil voor het

windrichting- en snelheid meet. De werking is gebaseerd

gebruikersrecht op het patent. Een uitstekend ingenieur

op het principe dat een verwarmd oppervlak afkoelt wan-

ging er binnen Mierij Meteo mee aan de slag. Na bijna vier

neer er lucht overheen stroomt. Hoe harder het waait des

jaar was het geld op, maar het eerste product lag er. Het

te groter is de afkoeling. De ontwikkeling van het huidige

bleek duidelijk meer te vragen dan een behuizing om de

apparaat, dat bij Mierij Meteo een laatste kans krijgt in de

chip plaatsen. We, mijn vrouw en ik, hebben toen voor het

vermarkting, heeft twaalf tot dertien jaar gevergd. Verheul

eerst een aandeelhouder in het bedrijf moeten opnemen

heeft zich tegen zijn eigen enthousiasme in bescherming

om de introductie van de windsensor te kunnen realiseren.”

moeten nemen nadat hij vele tonnen in euro’s heeft geïnvesteerd. Niet alleen in de windsensor, maar ook in andere wetenschappelijk innovatieve projecten kon hij het

Orders over tien jaar

niet laten te investeren. “De techniek is vaak zo prachtig”, zegt hij. “Wetenschappers zeggen dan van hun vinding dat

De eerste poging om de windsensor te introduceren in

zij zo in de markt kan worden gezet. Wij hebben aan den

de professionele meteo markt, liep op een grote teleurstel-

lijve ondervonden dat je op dat moment ongeveer tien

ling uit. De reactie luidde: ‘Interessant, zet de sensor de

procent van het uiteindelijke product in handen hebt.

komende vijf jaar maar naast onze vertrouwde apparatuur.

Aan de overige negentig procent zul je zelf nog heel hard

Blijkt uit de gegevens dat hij beter werkt, dan gaan we

moeten werken.”

plannen indienen om de sensor aan te kunnen schaffen. Verheul: “Het argument was dat je het weer niet kunt overdoen. Om dus zeker te zijn dat onze windsensor richting

Veel meteo apparatuur stamt uit de jaren vijftig

en snelheid beter registreert, moet je gelijktijdig en onder dezelfde weercondities kunnen vergelijken.”

De windsensor is volgens Verheul een mooi voorbeeld van hoe dit in zijn werk gaat. In 1982 verliet Verheul het KNMI

Omdat Verheul niet kon wachten op aanvaarding door die

en startte hij Mierij Meteo, met achttien medewerkers een

professionele meteo markt, besloot hij een alternatief te

middelgroot bedrijf in meteo apparatuur, micro elektronica

maken voor de consumentenmarkt. De markt voor (plezier-)

en installatie en onderhoud. Toen hij in 1990 de windsensor

vaartuigen zou belangstelling hebben voor een kunststof

kreeg aangeboden door prof. Huijsing, had hij in feite niet

editie van de sensor. Tijdens de ontwikkeling bleek de

meer in handen dan een gepatenteerde chip, waarin de

luchtdoorstroming kritisch te zijn en ontstonden er fysische

techniek van het meten van windrichting en -snelheid zat

problemen. Opnieuw grote investeringen. Verder had

verwerkt. Hij werd lid van de gebruikerscommissie, sprak

Verheul problemen met de lijmtechnieken aan de chip en

14


| DEL.0724

verhouding tot de kunststof behuizing, maar deze kreeg

beschikking kunnen stellen, maar de wat kleinere bedrijven

hij onder de knie. Hij maakte het product als complete set

kunnen zich zo’n lange aanlooptijd en een forse investe-

inclusief metertjes en won de eerste order van Vetus uit

ring niet permitteren.”

Schiedam, dat 500 setjes bestelde. Vetus wilde de setjes in boten inbouwen. Bij het inbouwen van de eerste ging er

Een ander project waaraan Verheul al lang in een IOP

iets fout en Vetus vroeg om ‘even een nieuwe chip’. Dat

project met de Universiteit Twente samenwerkt, is SIOS.

ging niet omdat elke set alleen als afzonderlijk geheel

Dit is een sensor die op bacteriegrootte kan detecteren of

kon functioneren. Verheul nam de hele bestelling terug

een persoon een ziekte onder de leden heeft. De sensor

en moest opnieuw de studeerkamer in om een oplossing

heeft al menig testfase met glans doorstaan en is

te vinden waarin zelfs een nieuwe miniwindtunnel is

inmiddels gepatenteerd. Van Westreenen: “SIOS is net

ontwikkeld en nieuwe software, de verschillen per set kon

als de MMW een kansrijk project, dat de getalenteerdheid

compenseren. Nu is hij daar in geslaagd en is de MMW

van Rijk nog eens onderstreept. Op het gebied van meet-

(Mierij Meteo Windsensor) klaar voor zijn laatste kans op

technieken is hij briljant. Hij heeft bewezen dat hij het ook

de markt.

kan verkopen. Het enige wat hem dreigde te nekken, is dat hij te veel hooi op zijn vork nam. Als je zes of zeven van dit soort intensieve projecten naast je gewone bedrijfs-

Externe participatiemaatschappij

voering aanhaalt, komt er een moment dat het teveel van het goede is. Behalve de managementondersteuning die

Verheul is echter tot de conclusie gekomen dat hij dit niet

we in Mierij Meteo sinds het begin van dit jaar verlenen,

langer alleen moet willen doen. “Er is zoveel geld in de

hebben we samen ook een andere zakelijke aanpak geko-

ontwikkeling van producten gaan zitten, dat ik vorig jaar

zen. Een project als SIOS wordt nu ondergebracht in een

met mijn vrouw, die ook in het bedrijf zit, heb afgesproken

aparte vennootschap.”

dat we voor de zakelijke en commerciële kant van het bedrijf externe hulp moeten inroepen.” Een externe partici-

Een meer algemene oplossing om midden- en kleinbedrijf

patiemaatschappij heeft de meerderheid van de aandelen

en universiteit meer met elkaar in contact te laten komen,

overgenomen en Bart van Westreenen (voorheen Ahold

ziet Verheul in een Amerikaanse vorm van samenwerking.

en directeur BelCompany) is als managing director aan-

“In de Verenigde Staten zie je regelmatig dat universiteiten

getrokken. Van Westreenen: “Wij geloven net als Rijk in

wetenschappers aan het bedrijfsleven uitlenen. Pas bij

het product, evenals in de projecten die hij in de loop der

succes van een bepaalde ontwikkeling gaat een bedrijf

jaren nog meer heeft aangetrokken. Bovendien heeft

de kosten hiervoor terugbetalen. Dan wordt het ook voor

Mierij Meteo een zeer gezonde basis in de meteo markt.

kleinere bedrijven haalbaar om zich bezig te houden met

We denken de MMW tegen een aantrekkelijker prijs te

grensverleggende wetenschappelijke vindingen.”

kunnen gaan aanbieden door de productie uit te besteden. Daarbij richten wij ons op de plezierbotenmarkt en op de agro markt. Verder hebben we gezamenlijk afgesproken dat we de komende tijd geen nieuwe soortgelijke projecten aangaan. Rijk heeft helemaal gelijk als hij stelt dat het gat tussen de vindingen van een universiteit en de toepassing in het midden- en kleinbedrijf te groot is. Dat is wellicht voor grote concerns weggelegd die ontwikkelgelden ter

15

REACTIE OP INTERVIEW DOOR PROJECTLEIDER PROF.DR.IR. HAN HUIJSING:

“Staatssecretaris Innovatie gewenst” project DEL.0724

Prof.dr.ir. Han Huijsing veert op als

verlaten. “Eerst moet de universiteit

bare scholen de keuze voor techni-

hem de vraag wordt voorgelegd of

een model ontwerpen, vervolgens

sche vakken te stimuleren. Zorg

het gat tussen de wetenschap en het

moet een bedrijf een sensor ontwik-

voor enthousiaste leraren die hun

midden- en kleinbedrijf te groot is

kelen en dan moet deze sensor ook

leerlingen gemakkelijker tot die keuze

voor succesvolle utilisaties. “Ik heb

nog eens rijp gemaakt worden voor

brengen. Heus, een staatssecretaris

mij ruim tien jaar ingezet om te

massaproductie. In het voorbeeld van

Innovatie zou in een handelsland als

helpen dat gat te dichten, maar het is

de windsensor is dat verschrikkelijk

Nederland veel werk te verzetten

er nog steeds en het is nog steeds te

lastig omdat MierijMeteo een zeer

hebben”, aldus Huijsing.

groot”, zegt de hoogleraar aan de

complex apparaat maakt. Om een

Faculteit Informatietechnologie en

goed product te krijgen, moeten

Systemen aan de Technische

het mechanische, thermische en

Universiteit Delft. Hij was destijds

elektrische domein op elkaar aan-

projectleider in het onderzoek naar

sluiten. Het enthousiasme van de

de windsensor die MierijMeteo later

heer Verheul heeft hem ver gebracht,

op de markt bracht.

maar ik kan mij goed voorstellen dat hij op een gegeven moment andere

“Het midden- en kleinbedrijf werkt

partijen erbij moet vragen om de

meestal met een korte termijn-

commercialisering van het product

planning. De ontwikkeling van een

kracht bij te zetten.”

sensor vanaf het idee tot een te verkopen product duurt al gauw vijftien jaar. Het MKB heeft die

Verander de ‘mindset’ omtrent techniek

lange adem doorgaans niet”, zegt Huijsing, die onder auspiciën van

Om Nederland op industrieel gebied

STW voorzitter van het Platform

mee te laten komen, zou een steviger

Sensortechnologie is geweest,

innovatiebeleid op zijn plaats zijn,

The Sense of Contact heeft opgezet

meent Huijsing. “Investerings-

en aan de geboorte heeft gestaan

subsidies voor het MKB zouden een

van het halfjaarlijks verschijnende

stimulans kunnen zijn voor kleinere

Sensor Nieuws.

ondernemers. Het is juist zo jammer dat kleinere bedrijven meer lef

De wetenschapper mag natuurlijk

hebben dan hele grote. Een bedrijf

puur wetenschap bedrijven zonder

als MierijMeteo steekt zijn nek uit.

aan de toepassing te denken. Maar

Verder moeten de activiteiten van

een technische wetenschapper moet

STW op niveau en het werken met

volgens hem dichtbij het gebruik

gebruikerscommissies de weg naar

proberen te staan. Dan nog denkt

het bedrijfsleven effenen. Wil je als

een wetenschapper nog wel eens te

land meespelen, dan zul je ook wat

licht over de ontwikkeltijd van een

moeten doen aan de ‘mindset’

product nadat het de universiteit heeft

omtrent techniek. Begin op de middel-

PROF.DR.IR. A.A.A. MOLENAAR

“Mechanische eigenschappen van funderingsmaterialen en zanden in relatie tot fysische te bepalen materiaalkenmerken” project DCT.4192 (zie pagina 66)

| DCT.4192

17

18



Een duidelijke trend in het kader

worden apparaten voor algemeen

tement toegekend als er matching is

van kostenbeheersing en efficiency-

gebruik bedoeld.

en het apparaat dus door meerdere leerstoelgroepen wordt aangevraagd.

verhoging bij universiteiten is het samenvoegen, privatiseren of afstoten

Om het gevoel wat op de universiteiten

Als geen matching mogelijk is, zijn

van diensten. In het algemeen kan

leeft met betrekking tot ‘not dedicated’

vakgroepen gedwongen om tekorten

worden gesteld dat infrastructurele

apparatuur te illustreren, is een aantal

op de budgetten te dekken met geld

kosten van de vakgroepen meestal

vakgroepbeheerders gevraagd om te

uit de tweede en derde geldstroom.

niet meer centraal worden gefinan-

reageren op enkele vragen omtrent het

Het probleem dat hierbij ontstaat is

cierd, maar door de universiteit wor-

verkrijgen van apparatuur voor alge-

de koppeling van het apparaat aan

den doorberekend aan de betreffende

meen gebruik. Een samenvatting van

een specifiek project; vaak zijn er

vakgroepen. Voor het dekken van de

deze reacties is hieronder beschreven.

tegelijkertijd meerdere projecten van afhankelijk. De tweede geldstroom-

infrastructurele kosten is binnen de

financiers vergoeden in principe geen

instelling geld beschikbaar. Helaas is dit door bezuinigingen op de eerste

Wat zijn de mogelijkheden van een

kosten voor infrastructuur. Sommige

geldstroom meestal niet toereikend.

beheerder om geld vrij te maken voor

derde geldstroom financiers maken er

Het begrip ‘infrastructuur van de

‘not-dedicated’ apparatuur?

geen punt van.

universiteit’ is dus duidelijk aan erosie onderhevig, terwijl het tweede

Je kunt niet om dat deel van het

geldstoom onderzoek daarvan sterk

machinepark heen, ‘not-dedicated’

Wat is de strategie om het bestand van

afhankelijk is. Een robuuste infra-

apparatuur behoort bij een adequate

‘not-dedicated’ apparatuur op peil te

structuur voor wetenschappelijk

infrastructuur voor onderzoekers.

houden?

onderzoek is noodzakelijk voor een

Het verkrijgen van zeer specifieke

goede uitvoering. Daarnaast zal een

projectgekoppelde apparatuur is vaak

Een groot probleem is de snelle

vakgroep met een adequate ‘gezonde’

geen probleem, mits de aanvraag

toename van de kosten als gevolg

infrastructuur beter in staat zijn om

wordt goedgekeurd. Echter het

van de enorm snel voortschrijdende

talentvolle onderzoekers aan te

verkrijgen van ‘not-dedicated’

ontwikkelingen (zie ook figuur 5). Het

trekken en op te leiden.

apparatuur voor routinematig werk

gaat dan om zowel de investering als

zoals ‘state-of-the-art’ instrumenten

de bijbehorende exploitatie.

STW stelt zich ten doel om technisch-

(SEM of patroongeneratie) of

Daarnaast is goed onderhoud een

wetenschappelijk onderzoek en de

‘werkpaarden’ (centrifuge, spectro-

vereiste om de infrastructuur te

toepassing daarvan te bevorderen.

fotometer, gaschromatograaf etc.) is

handhaven. Onderhoud is vaak alleen

Hiervoor is een adequate onderzoeks-

problematisch. Voor sommige ‘state

maar door specialisten uit te voeren,

financiering beschikbaar, die echter

of the art’ instrumenten kan men

wat de kosten opdrijft. Regulier

additioneel is op de bestaande infra-

terecht bij NWO-middelgroot, omdat

onderhoud wordt meestal uit de

structuur. Apparatuur die specifiek

het dan om een uniek instrument

eerste geldstroom betaald. Specifiek

voor een STW-project moet worden

gaat. Apparatuur die niet voor subsi-

onderhoud kan soms uit projecten

gebruikt wordt dus gefinancierd,

die in aanmerking komt, moet uit de

worden betaald, maar soms wordt een

echter ‘not-dedicated’ apparatuur

eerste geldstroom worden betaald.

onderhoudpot opgebouwd uit inkom-

wordt verondersteld aanwezig te

Vaak wordt apparatuur uit de eerste

sten van derden voor het gebruik van

zijn. Met ‘not dedicated’ apparatuur

geldstroom uitsluitend door het depar-

apparatuur. De formele afschrijvings-

| middelgrote apparatuur op universiteiten

figuur 5

Gemiddelde STW-investeringen in apparatuur per project

figuur 6

STW-investeringen in apparatuur naar omvang

figuur 5 Onderzoekers hebben steeds meer behoefte aan apparatuur. Over alle door STW gehonoreerde projecten gezien in de periode 1993-2002 is het gemiddelde investeringsbudget van een project met circa 65 procent gestegen tot 65.000 euro. Dit is een stijging twee maal zo snel als de inflatie in die periode. Een deel van de werkelijke kostenstijging blijft daarbij nog buiten beschouwing omdat STW wel de eigendom van de apparatuur heeft maar niet de onderhouds- en bedrijfskosten draagt. Deze komen voor rekening van de onderzoeksinstelling. figuur 6 Niet alleen is er sprake van kostenstijging, ook is er steeds meer behoefte aan geavanceerde apparatuur. Daardoor stijgt jaarlijks het aantal (gehonoreerde) projecten met een apparatuurbehoefte groter dan 100.000 euro. Voor geavanceerde apparatuur is meer specialistisch, en dus duurder onderhoud nodig (zie tekst). STW wijst investeringsbudgetten toe in het kader van haar normale procedure voor het Open Technologieprogramma.

19

20


figuur 7


STW-investeringen 1993-2003 naar discipline figuur 7 Technische wetenschappers binnen de disciplines natuurkunde, scheikunde en electrotechniek ontvingen in het afgelopen decennium de meeste investeringsmiddelen. In het beschouwde tijdvak nam vooral het aandeel van het technisch scheikundig onderzoek toe, dat voor de civiele techniek en de werktuigbouw nam af. Per onderzoeksproject gezien zijn de fysica en de scheikunde het meest apparatuurintensief. Gemiddeld was, over de hele periode gezien, het apparatuurbudget voor een technisch scheikundig project 79 duizend euro, voor een technisch fysisch project ongeveer 130 duizend euro. figuur 8 De drie technische universiteiten ontvangen gezamenlijk bijna tweederde van

figuur 8

STW-investeringen in apparatuur 1993-2003 per instelling

de STW-middelen voor apparatuur. Deze verdeling is vooral toe te schrijven aan het grotere aantal gehonoreerde projecten voor deze onderzoeksinstellingen (TUD 215; UT 148; TUE 105). Per toegekend investeringskrediet ontlopen de technische grote drie elkaar niet veel (respectievelijk per project circa 87.000, 96.000 en 90.000 euro).

| middelgrote apparatuur op universiteiten

termijn is voor de meeste apparatuur

hetgeen voor veel apparaten ondoen-

5 jaar, voor computerapparatuur is dit

lijk is. Een knelpunt is in sommige

3 jaar. Omdat de financiering van

gevallen, dat de afschrijvingstermijn

standaard ‘not dedicated’ apparatuur

langer is dan de looptijd van het

(de ‘werkpaarden’) problematisch is,

project. Bij de meeste voorzieningen

hebben deze vaak een afschrijvings-

ontstaan dan problemen. Dan ben

termijn tussen 5 en 10 jaar of meer.

je afhankelijk van de eenmalige treffers zoals aanspraak op de ICES-KIS gelden of soortgelijke incidentele

Kan iedereen de apparatuur gebruiken,

investeringsrondes.

dus zijn onderzoekers buiten de vakgroep welkom zonder betaling? Conclusie Er heeft zich een trend ingezet om te betalen voor gebruik van apparatuur.

De in dit hoofdstuk gepresenteerde

Als leerstoelgroep proberen we met

problematiek is complex. STW wil

gesloten beurzen te werken, ergo er

haar onderzoekers enerzijds zoveel

wordt geen fee berekend, tenzij de

mogelijk faciliteren in de uitvoering

andere leerstoelgroep dit wel doet.

van de gehonoreerde onderzoeks-

Uitgangspunt is, dat de overheid

voorstellen, maar anderzijds kan

(STW of NWO) de gehele Nederlandse

niet van STW worden verlangd dat

‘onderzoekcommunity’ al subsidieert.

zij de kosten op zich neemt van rekeningen die door anderen betaald

Wel is ‘facility sharing’ met derden

behoren te worden. Als tweede

soms een mogelijkheid om vast lasten

geldstroom organisatie willen we

te delen en een stukje afschrijving

voortbouwen op de sterkten van

terug te halen. Daarnaast is het

de universiteiten – en van het bedrijfs-

centraliseren van dure ‘state of the art’

leven – en dat is wat anders dan dat

onderzoeksapparatuur voor algemeen

STW mede financieel verantwoorde-

gebruik een optie, maar wel moet je

lijk zou zijn voor de basis daarvan.

uitkijken dat de toegankelijkheid en

Daarom zullen wij de komende tijd

efficiënt werken mogelijk blijven.

een dialoog opstarten, in eerste instantie met voorzitters van Colleges van Bestuur, om uiteindelijk ook hier

Waar gaat het naar toe in de toekomst?

het heldere en consistente beleid te formuleren dat u van STW mag

Een probleem gaan de apparaten vormen die gedeeltelijk op sommige projecten worden afgeschreven. Hiervoor moet worden tijdgeschreven,

verwachten.

21

DR. HENK DE BRUIN

“Het ontwikkelen en testen van een meetsysteem voor het bepalen van gebiedsgemiddelde verdamping en voelbare warmtestroom” project WMO.4133 (zie pagina 93)

23

| Statistiek

TWEE MOMENTEN VAN EVALUATIE;

DE METHODE;

DE PROJECTEN VAN START

HOE ‘METEN’ WE DE UTILISATIE

GEGAAN IN 1992 EN 1997 In het algemeen zit er een grote

In de Interimrapportage (over de

Het zal duidelijk zijn, dat het meten

tijdsspanne tussen de start van een

projecten in 1997) worden dus de

van de mate van gebruik niet een-

project en het moment waarop de

projecten bekeken die zes jaar

voudig is. Zo kan een verbeterde

resultaten daadwerkelijk tot een

geleden van start zijn gegaan en

procesbeschrijving voor een gebruiker

‘bruikbaar’ resultaat leiden. STW is

recent zijn afgesloten. Een typische

financieel zeer aantrekkelijk zijn,

alleen betrokken bij het eerste deel

situatie is dat een gebruiker verder

zonder dat er sprake is van een

van dit lange traject, namelijk bij de

wil gaan met de resultaten van het

concreet product. Anderzijds kan

onderzoeksfase die doorgaans vier

onderzoek. Hij zal dan vaak in aan-

de realisatie van een daadwerkelijk

tot zes jaar beslaat. In deze utilisatie-

sluiting op de onderzoeksfase nog

product (gebaseerd op een werkend

rapportage zien wij, enige tijd na

een ontwikkelingstraject moeten

prototype) worden afgebroken omdat

afloop van het onderzoek, terug op

uitvoeren. Dit kan bestaan uit de

markteconomische aspecten een rol

destijds gestarte STW-projecten.

markt onderzoeken, een productielijn

spelen. Hoe de stand van zaken op dit

Voor deze evaluatie worden twee

opzetten en dergelijke, kortom alles

vlak is bij de verschillende projecten,

momenten gekozen; direct na afloop

wat nodig is om te komen tot een

wordt nagegaan door (telefonische)

van een project, de interimrapportage

commercieel ‘product’.

enquêtering van onderzoekers, projectleiders of gebruikers, die bij

(in dit rapport de projecten die in 1997 van start gingen), en vijf jaar later een

In de Utilisatierapportage (over de

het desbetreffende project waren

eindrapportage, het utilisatierapport

projecten die in 1992 van start gingen)

betrokken. Mocht dit niet mogelijk

(hier de projecten die in 1992 van start

is tien tot elf jaar na de start van

zijn, dan wordt gezocht naar ander

gingen).

universitair onderzoek al een veel

beschikbaar bronnenmateriaal.

beter – alhoewel nog altijd niet volledig – inzicht te verkrijgen in de daadwerkelijke toepassing en commercialisering. In dit rapport worden daarom ook die projecten bekeken die in 1992 van start zijn gegaan en waarover nu een min of meer afgerond oordeel gegeven kan worden met betrekking tot de utilisatie.

24

utilisatierapport 2001 2003

| Statistiek

BETROKKENHEID

PRODUCT

Om een beeld te geven van de resul-

De mate waarin één (of meerdere)

In hoeverre zijn de doelstellingen van

taten van een onderzoeksproject,

gebruikers bij het onderzoek zijn

het onderzoek gehaald, en is er een

heeft STW in de afgelopen jaren een

betrokken:

aanwijsbaar ‘product’:

meetmethode geïntroduceerd, die gebaseerd is op drie – meer of minder

0 : het project is mislukt; omdat de uit-

0 : het project is in het onderzoeks-

onafhankelijke – variabelen om de

komsten irrelevant zijn voor een gebruiker;

stadium mislukt, of het onderzoek is

utilisatie te kunnen kwantificeren,

voortijdig afgesloten;

te weten ‘Betrokkenheid’, ‘Product’

A : er is enige belangstelling van de

en ‘Inkomsten’ (BPI). Elk van deze

gebruikers geweest, door deelname in een

A : Er is geen concreet product. Er is

variabelen is onderverdeeld in een

gebruikerscommissie;

meer onderzoek nodig om een bruikbaar

oplopende vierpuntswaardering

product te verkrijgen. Voorlopige conclu-

(0, A, B, en C). De definities van deze

B : de gebruikers participeren actief.

sies zijn al wel getrokken, maar een en

classificering zijn:

Een eventueel geleverde bijdrage is

ander moet nog worden geverifieerd. We

klein – in de vorm van geld, materialen

zijn nog in de fase van ‘basic technology’.

en dergelijke;

De voornaamste vorm van output is tot

c : op niet mis te verstane wijze participeert de gebruiker in het project. Er is

op dit moment de wetenschappelijke publicatie;

omvangrijke steun gegeven en vaak is

B : een voorlopig model, een principe

er een contract met betrekking tot de

of een conceptmethode is ontwikkeld en

samenwerking gesloten.

bruikbaar. Verificatie en verfijning is nog wel nodig voordat van een eindproduct kan worden gesproken. De gebruiker kan het onderzoeksproduct (nog) niet geheel zelfstandig gebruiken;

C : er ligt een aanwijsbaar product, bijvoorbeeld in de vorm van software, een werkend prototype, een procesomschrijving, een octrooi, kortom een min of meer afgerond concept, waarmee de gebruiker zelfstandig aan de slag kan gaan.

| statistiek

INKOMSTEN

Heeft het onderzoek geleid tot inkom-

Gebruik makend van de hierboven

Achtergrondonderzoek vindt zijn

sten voor STW en/of de onderzoeks-

beschreven classificatie kunnen

plaats in de klasse AAA. Projecten die

groep:

alle projecten in een 4 x 4 x 4 matrix

op bepaalde aspecten mislukten of

0 : omdat het project wetenschappelijk

worden ingedeeld. In het totaal dus

zijn mislukt, krijgen een 0-waardering

64 mogelijkheden. Er ontstaat zo

(bijvoorbeeld klasse 000).

mislukte, of omdat er geen gebruiker

een beter gedifferentieerd beeld van

gevonden kon worden, zijn er geen

de uiteindelijke resultaten die de

inkomsten op dit project geweest en zijn

projecten na vijf respectievelijk tien

die in de toekomst niet te verwachten;

jaar opleveren.

A : er zijn nog geen inkomsten op het

De meest geslaagde projecten vallen

project. Dat wil hier zeggen dat er wel

uiteraard in de categorie CCC. Maar

bijdragen aan het onderzoek kunnen zijn,

een succesvol project met een grote

maar nog geen revenuen uit de exploitatie

betrokkenheid van een gebruiker

van de kennis. Toekomstige baten zijn

in de non-profit sector én met een

echter niet uitgesloten;

concreet en aanwijsbaar product

B : incidenteel is of wordt (een deel van)

(bijvoorbeeld milieu-onderzoek),

de kennis verkocht. De ‘inkomsten’ kunnen

deeld (CCA). Een project dat heeft

hier ook bestaan uit het feit dat het resul-

geresulteerd in een product, maar

taat ‘waardevol’ is voor de samenleving;

geen afnemers vindt komt in een lage

C : er is een beduidende, gestage of

categorie terecht, bijvoorbeeld ACA.

grote stroom inkomsten (geweest), of er

Ook wordt zo duidelijk wat de waarde

is zicht op dat een dergelijke stroom de

is van fundamenteel-strategisch

eerstvolgende vijf jaar wordt gerealiseerd.

onderzoek, (de zogenaamde ‘basic

Bijvoorbeeld als er al principe-afspraken

technology’) voor de gebruikers. Er is

gemaakt zijn.

dan weliswaar geen aanwijsbaar

wordt ook in een hoge klasse inge-

product, maar bedrijven hebben er soms (veel) geld voor over om deze basiskennis te ontwikkelen (klasse CAA) of te kopen (klasse CAC).

inkomsten Hieronder verstaat STW alle gelden en bijdragen in natura die op basis van een STW-project gegenereerd worden gedurende het hele traject, dus zowel van voor het project is gestart als tot na afloop van het project.

25

26


| Statistiek

PROJECTEN GESTART IN 1992

1992

figuur 9

betrokkenheid %

utilisatiegroepen product %

inkomsten %

0

0

0

0

A

39

27

54

B

27

36,5

24

C

34

36,5

22

In 1992 gingen 41 projecten van start. In deze projecten werd door STW 15,6 miljoen euro geïnvesteerd. Bij deze projecten werden 22 overeenkomsten met de gebruikers gesloten en 9 octrooien aangevraagd. Aan inkomsten werd een bedrag van 2,07 miljoen euro genoteerd. Figuur 9 geeft de verdeling aan per utilisatiecode. De figuren geven aan hoeveel procent van de projecten een bepaalde score op de drie categorieën heeft gehaald. Figuur 11 (pag. 28) geeft de BPI-code, die de projecten hebben gekregen weer.

| statistiek

PROJECTEN GESTART IN 1997

1997

figuur 10

utilisatiegroepen

betrokkenheid %

product %

inkomsten %

0

0

1

2

A

30

29

67

B

50

39,5

22

C

20

30,5

9

In 1997 gingen 99 projecten van start.

Conclusie

In deze projecten werd door STW voor 41 miljoen euro geïnvesteerd. Bij deze

De figuren 11 en 12 bieden een

projecten werden 57 overeenkomsten

integrale visualisatie van de cijfers

met de gebruikers gesloten en 23

van de figuren 9 en 10. Die geven

octrooien aangevraagd. Aan inkom-

aan dat 61 procent van de

sten werd (tot nu toe) een bedrag van

projecten die in 1992 werden

2,86 miljoen euro genoteerd.

gestart, heeft geleid tot een actieve relatie met een of meer

Figuur 10 geeft de verdeling aan per

gebruikers, 73 procent heeft een

utilisatiecode. De figuren geven aan

concreet product opgeleverd en

hoeveel procent van de projecten een

46 procent heeft cash of in kind

bepaalde score op de drie categorieën

inkomsten opgeleverd, in die zin

heeft gehaald.

dat er waardevolle resultaten voor de samenleving zijn gegenereerd,

Figuur 12 (pag. 28) geeft de BPI-code,

die nu al, of naar verwachting op

die de projecten hebben gekregen

termijn, inkomsten opleveren.

weer. Voor verdere uitleg zie de toe-

Bij de projecten die in 1997 zijn

lichting.

gestart liggen deze percentages iets lager, conform het beeld dat de utilisatierapporten jaarlijks opleveren. Na vijf tot zes jaar is het immers in veel gevallen nog te vroeg om van uitgekristalliseerde kennisexploitatie te spreken. Een uitzondering daarop vormt de ‘betrokkenheid’, die in dit geval 70 procent bedraagt. STW is blij met deze goede resultaten en zal zich blijven inzetten om ook de komende jaren vergelijkbare of wellicht betere resultaten te boeken.

27

28


| Statistiek

De verschillende categorieën worden in kleuren weergegeven. Een hoge score op de categorie Inkomsten is te herkennen aan een blauwe kleur. Voor een hoge score op Betrokkenheid is die kleur rood en voor een hoge score op Product is die kleur groen. Omdat de complete codes alle drie de BPI-componenten bevatten, hebben alle bollen mengkleuren. Een project met BPI-code 000 zal een zwarte bol opleveren. Een project met een code CCC zal een witte bol opleveren. Verder geeft de inhoud van de bol weer hoeveel projecten die betreffende code toegekend hebben gekregen. Zo geeft het praktisch donker rode bolletje onderaan (1997) aan dat er één project is met de BPI-code A00. De grote antracietkleurige bol (een niveau hoger en dieper) geeft aan dat er 13 projecten zijn met BPI-code AAA (1991) (‘basic technology’). De witte bol rechts achterin (1992 en 1997) geeft aan dat er 4 projecten zijn met BPI-code CCC.

1992

figuur 11

utilisatie projecten gestart in 1992

1997

figuur 12

utilisatie projecten gestart in 1997

Utilisatierapport 2003

| Projecten

1992

30


| Projecten 1992

HIERONDER STAAN DE GEGEVENS DIE U OP DE PROJECTPAGINA’S KUNT TEGENKOMEN

project

toewijzing

gedurende het hele traject, dus

Het projectnummer, de laatste vier

De door STW aan dit project

zowel van voor de start als tot na

cijfers vormen het volgnummer waar-

toegekende subsidie (in k€).

afloop van het project.

op de projecten zijn gesorteerd. contracten en octrooien

doelstelling

BPI

Soort overeenkomst welke met een

Een korte omschrijving van de

(voor uitleg zie binnenkant achterzijde omslag)

gebruiker is afgesloten (optie, licentie,

doelstelling van het onderzoek.

De utilisatiecategorieën waarin het project is ingedeeld.

bijdrage, samenwerking, raamovereenkomst, etc.) en eventuele octrooien/

resultaten

octrooiaanvragen.

Een overzicht van de behaalde resultaten.

titel

De titel van het project.

inkomsten

Op dit project de totaal geregistreerde

gebruikers

projectleider

inkomsten (in k€). Dit zijn alle gelden

Een lijst met de (afgekorte) namen

Naam van de projectleider.

en bijdragen in natura die op basis van

van de gebruikers bij het project.

een STW-project gegenereerd worden,

A_ universiteit van amsterdam

D_ technische universiteit delft

E_ technische universiteit eindhoven

G_ rijksuniversiteit groningen

N_ katholieke universiteit nijmegen

31

31

34

37

41

R_ erasmus universiteit rotterdam

T_ universiteit twente

U_ universiteit utrecht

V_ vrije universiteit amsterdam

43

44

52

53

projecten 1992

| Instelling

A _ universiteit

AGN.2367

CCC

van amsterdam

projectleider

Onderzoek naar het gebruik van kunstmatige huidvervangende materialen

Dr. W. Westerhof

totale toewijzing in k€

424,08

doelstelling In het wondbed van bijvoorbeeld

brandwonden heersen bepaalde fysiologische condities die celdeling en weefselvorming stimuleren. Er ontstaat immers nieuw weefsel, hoewel vaak niet met de gewenste structuur littekenweefsel. Het moet dus mogelijk zijn in het micro-klimaat van het wondbed uit ingezaaide cellen met ondersteuning van een matrix nieuw huidweefsel te groeien. Het doel was dit huidweefsel in het wondbed zelf te genereren met als gevolg dat er minder littekenweefsel zou ontstaan. resultaten na 5 jaar Er is een in vitro-methode

ontwikkeld om matrixmaterialen op hun geschiktheid te testen. Op varkens werd aangetoond dat een bepaalde matrix met ingezaaide cellen tot verbeterde wondgenezing leidt (minder littekenvorming, betere kwaliteit aangegroeide huid). Het onderzoek werd voortgezet in AGN.3737 met onder meer klinisch werk in het Brandwondenziekenhuis te Beverwijk. De resultaten daarvan wijzen in dezelfde richting. Op een verfijning van de matrix is patent aangevraagd. Er is een consortium van 3 bedrijven gevormd om de matrix tot een commercieel product te ontwikkelen. De goede resultaten hebben geleid tot omvangrijke derde geldstroomopdrachten voor de researchgroep. resultaat na 10 jaar Na veel onderhandelen met een

Nederlands, Engels en Duits bedrijf kon niet tot overeenstemming gekomen worden over het ontwikkeltraject. De gegenereerde kennis blijft waardevolle achtergrondinformatie, de ontwikkelde testmethoden staan een snelle evaluatie van het effect van wondbedekkers toe. Het brandwondenziekenhuis in Beverwijk heeft er een zeer productieve relatie met het Duitse bedrijf aan overgehouden. gebruiker(s) TNO-PML, Rijswijk / Brandwonden

Centrum, Beverwijk / LUMC, Leiden / Lamers Medical Products BV, Gendt / AMC, Amsterdam

| Instelling

D _ technische

universiteit delft

31

32


DTN.2349

AAA

projectleider

Combustionturbulence interaction in diffusion and/or premixed flames

Prof.dr. K. Hanjalic


DWT.2365

AAA

projectleider

P/M aluminium matrix composites for wear resistance applications processing and properties

Prof.ir. A.W.J. de Gee

totale toewijzing in

DTN.2507

CBB

projectleider

Beeldreconstructie uit In Vivo medische NMR signalen

Dr.ir. D. van Ormondt


143,68

k€

doelstelling Onderzoek naar de invloed van

doelstelling Dit project was gericht op het

doelstelling Het onderzoek betreft de verwerking

verbranding op de turbulentie in industriële vlammen, met de nadruk op voorgemengde

optimaliseren van aluminium matrix-composieten voor slijtvastheid bij gebruik onder hoge

van NMR-signalen van levende wezens (medische in vivoNMR. Het doel is verhoging van de

vlammen, zowel met als zonder recirculatiezones.

temperaturen. Doel was daarbij om de proces parameters te relateren aan de uiteindelijk

resolutie en de precisie van grijswaardenbeelden van metabolietenconcentraties.De voorgestelde

resultaat na 5 jaar De resultaten van het project

gewenste eigenschappen van het materiaal.

signaalverwerkingstechnieken berusten op een

zijn een groot aantal metingen onder goed gedefinieerde condities. Deze resultaten staan

resultaat na 5 jaar Er zijn experimenten gedaan met

combinatie van FFT, singuliere waardendecompositie, nietlineaire optimalisatie, en één

611,18

k€

203,03

als benchmark ter beschikking aan modellen-

verschillende samenstellingen en verschillende

of andere vorm van regularisatie. De verwerking

makers die er hun modellen mee kunnen valideren.

soorten toegevoegde deeltjes. Gekeken is naar de initiële eigenschappen van deze materialen

moet uiteindelijk volledig zonder tussenkomst van de gebruiker plaats kunnen vinden.

resultaat na 10 jaar Het onderzoek is voortgezet in

en hun slijtvastheid. De diverse proeven hebben interessante inzichten opgeleverd. Gestreefd

resultaat na 5 jaar De beste uit de groep van 1000

projecten aan de TUD en de UT aan voorge -

werd naar vinden van materialen die geschikt zijn

sampledistributies leveren goede beelden op.

mengde vlammen en vlammen gestabiliseerd door ‘swirl’. De belangstelling binnen de

voor toepassing in motoren. Dit doel is nog niet bereikt maar er is wel een grote stap in de goede

Echter de minimax-distributie is duidelijk beter. Deze conclusie is gebaseerd op resultaten voor

verbrandingsgemeenschap is groot gezien

richting gezet. Het onderzoek wordt voortgezet.

zes ‘real-world’ MRI-beelden van uiteenlopende

jaarlijks georganiseerde internationale workshops. De Delftse groep organiseerde in

resultaat na 10 jaar Terwijl de gerichte toepassing

aard. De verschillen tussen de beste randomdistributies onderling zijn niet gering. Toch

2000 de vijfde ‘International Workshop on Measurement and Computation of Turbulent

van de metaal-matrix-composieten (MMCs) in een verbrandingsmotor nog niet gerealiseerd

hebben deze distributies gemeen dat de bezetting het dichtst is voor de lagere kwaarden

Nonpremixed Flames’ in Delft. Een van de

is, heeft dit onderzoek een nieuwe richting

en dat de gaten niet groter zijn dan drie

doelen van deze Workshops is te komen tot internationaal geaccepteerde benchmark gebruik

gesteld voor voortgezet onderzoek naar MMCs met bolvormige deeltjes die, door verminderde

samplepunten. Een sampledistributie die goed is voor één beeld is gewoonlijk ook goed voor

door een ieder die numerieke codes wil valideren.

brosheid, een grote stap dichter bij de commerciële

andere beelden.

acceptatie gebracht zijn (STW-project DST.4274). resultaat na 10 jaar Een zeer recent in Nottingham

gebruiker(s) KEMA Nederland BV, Arnhem / gebruiker(s) TNO Institute of Industrial Technology,

TNO-TPD TU Delft / NV Nederlandse Gasunie, Groningen / TNO-WT, Delft / TNO-PML, Rijswijk /

Eindhoven / DAF Trucks NV, Eindhoven /

geïmplementeerde sampledistributie met regelmatige gaten bleek duidelijk inferieur aan

Shell Research and Technology Centre, Amsterdam

Thomassen International BV, Rhenen / Stork

minimax-distributie. Deze resultaten zijn getoond

Wärtsilä Diesel BV, Zwolle

op de SMR in Nice. Er was veel belangstelling. De onderzoeker heeft een synthese tot stand gebracht tussen de Cuppen-reconstructiemethode en zijn Baves-reconstructiemethode. Bij lage SNR is de reconstructie van ‘half-scan’beelden beter. Expliciet spiegelen van de data wordt omzeild, geen aansluitprobleem meer. Verdere meettijdverkorting door niet-uniforin saniplen is minstens even goed mogelijk als voorheen. Het inzicht in de Bayes~reconstructie is vergroot. gebruiker(s) Philips Medical Systems Nederland BV,

Best

33

projecten 1992

DTN.2651

CBA

Spinafbeelding, gelokaliseerde spectroscopie en functionele afbeelding

DEL.2694

Sensor calibratie

CCB

DST.2737

CBB

projectleider

Dr. W.M.M.J. Bovee totale toewijzing in 464,97 contracten Raamovereenkomst FOM; Philips Medical Systems Nederland BV inkomsten in k€ 499,16

projectleider

k€

in k€

doelstelling Doel van dit project is methoden te

doelstelling Een geïntegreerde slimme sensor (ISS)

doelstelling Het voorspellen van het fasegedrag van

ontwikkelen voor functionele afbeelding en waarbij snelle MRI, MRS diffusie- en perfusie

is een sensor met een microelectronische schakeling op één chip. Tot nu toe is de

waterige oplossingen van polysacchariden en eiwitten door het bestuderen van de thermo-

technieken gebruikt worden. De ontwikkeling van een drie-dimensionale spectroscopische

rekenkracht van de ISS te klein. Deze is wel voldoende als de sensor geïntegreerd wordt met

dynamische eigenschappen van dergelijke oplossingen. Door polymeer incompatibiliteit kan er

afbeeldingstechniek met optimale ruimtelijke

een microcontroler. Vanwege de huidige vraag

fasescheiding optreden waarbij water-in-water

resolutie in de derde richting bij -een beperkt toelaatbare meettijd per patiënt. Onderzoek naar

vanuit het bedrijfsleven richt men zich eerst op ‘weerstands-brug’ sensoren die toegepast

emulsies gevormd worden. Dit biedt mogelijkheden om nieuwe voedingsmiddelen te ontwikkelen.

de toepasbaarheid van deze methoden met de

zouden kunnen worden in druksensoren en

industrie en medici.

versnellingsopnemers. Door een aantal functies in te combineren zal de gewenste miniaturisering

resultaat na 5 jaar Een nieuw ontmengingsmodel

resultaat na 5 jaar Het project leverde drie

bereikt worden.

oplosmiddelen is ontwikkeld. Dit is in staat zowel energie-gedreven als entropie-gedreven ontmen-

vriendelijke geautomatiseerde programma’s voor

resultaat na 5 jaar Nieuwe calibratiemethoden zijn

ging en restabilisatie te voorspellen. Er zijn vele

a) RF puls ontwerpen; b) verwerking van MRSI data; en c) verwerking van perfusiedata.

ontwikkeld. De toepassing daarvan wordt echter eerst over langere tijd verwacht. Daadwerkelijk

fasediagrammen gemeten. Voor de interpretatie van mengsels met zowel wei als dextraan, is

Prof.dr.ir. J.H. Huijsing 235,32

totale toewijzing

Food applications of aqueous twophase systems of biopolymers

computerapplicaties op. Dit waren gebruikers-

projectleider

Prof.dr.ir. J. de Swaan Arons totale 350,27 contracten Optie Unilever Research; Universiteit Leiden; TU Delft; STW inkomsten in k€ 90,76 toewijzing in k€

voor bolvormige eiwitten, polysacchriden en

implantatie hiervan is kostbaar en risicovol.

gekeken naar het depletiegedrag aan het grens-

achtergrondkennis opgeleverd snelle MRI en MRI

Kandidaten voor toepassing op lange termijn zijn Mierij Meteo, Bronkhorst en Kipp & Zonen en

vlak eiwit/polymeer. Gebleken is dat de wisselwerking (dipool=dipool) tussen ongelijksoortige

sequenties voor perfusiemetingen.

Philips.

moleculen is te karakteriseren. De resultaten die nen als basis voor voorspellingen over effecten

gebruiker(s) Philips Medical Systems Nederland BV,

resultaat na 10 jaar Geen verandering in de situatie.

bij fasescheiding. Het project is bij de RUL voort-

gebruiker(s) Bronkhorst High-Tech BV, Ruurlo /

gezet in het kader van het IOP Ind. Eiwitten. Het onderzoek is aan de TUD voortgezet via ABON.

KNMI, De Bilt / Mierij Meteo BV, De Bilt / Philips

Andere groepen in Nederland (maar ook inter-

Research Laboratories, Eindhoven / TNO Bouw, Delft / Kipp & Zonen BV, Delft / Shell SIOP,

nationaal) hebben zich op de ontmenging van (vergelijkbare) systemen gestort. Unilever schat

Amsterdam / OnStream BV, Eindhoven

overigens dat de werkelijke toepassing voor voeding nog 10-20 jaar op zich zal laten wachten.

resultaat na 10 jaar Het project heeft voornamelijk

Best

resultaat na 10 jaar Binnen Unilever zijn experimenten, gebaseerd op het werk in Leiden, uitgevoerd.

Het ging hierbij over de fasescheiding tussen caseine en verschillende polysacchariden. Het nieuwe dat eruit kwam is dat de morfologie van de fasen afhangt van de relatieve grootte van de ‘polymeren’. Dit was voor synthetische deeltjes reeds gevonden en nu geverifieerd voor biopolymeren. Hiermee is vastgesteld dat het een fysische oorzaak betreft en dat chemische aspecten onbelangrijk zijn. Dit is recentelijk gepubliceerd. Dit inzicht wordt verder onderzocht in directe relatie tot een nieuwe klasse van producten die Unilever ontwikkelt. gebruiker(s) NIZO food research, Ede / TNO Voeding,

Groningen / Unilever Research, Vlaardingen

34


DEL.2777

CCB

Capacitieve transducenten

| Instelling

E_

technische universiteit eindhoven

ETN.1695

AAA

Strained layer epitaxy of phosphorus containing III/V semiconductors with metal-organic molecular beams

projectleider

Prof.dr.ir. G.C.M. Meijer totale toewijzing 2 5 6 , 3 8 contracten Licentie Technische Universiteit Delft; STW; Tankdata Systems BV octrooien PCT.NL9400222 Capacitieve positieopnemer (elektronische rotatie-opnemer) inkomsten in k€ 7,36

projectleider

i n k€

1.796,80

doelstelling Capacitieve transducenten zijn

doelstelling Het doel is het ontwikkelen en

zeer geschikt voor precisietoepassingen zoals nauwkeurige hoek-encoders en weeg-

groeien van III/V halfgeleiderstructuren op basis van quantumputten en -doosjes. Door

apparatuur. Deze sensoren zijn ook zeer geschikt als goedkope, robuuste transducenten voor

quantummechanische opsluiting van ladingsdragers in laag-dimensionale structuren en door

detectiedoeleinden, zoals voorwerp- en

roosterspanning te gebruiken, ontstaan

personendetectoren en druk- en volumemeters voor consumentendoeleinden. Dit project

halfgeleidermaterialen met nieuwe fysische eigenschappen. Deze materialen zijn onmisbaar

onderzoekt de evaluatie en implementatie van

voor opto-elektronische componenten en

nieuwe ideeën voor voornoemde sensoren, in samenwerking met de industrie.

optische versterkers voor Telecommunicatie technologie. Toepassing hiervan wordt onder-

resultaat na 5 jaar Een krachtsensor, een vloeistof-

zocht in samenwerking met groepen van Prof.dr. M.K. Smit en Prof. G.D. Khoe binnen

niveaumeter, een personendetector en een

COBRA. KPN, Lucent Technologies, JDS

nieuwe ontwerpmethode voor systeemhardware zijn ontwikkeld en Enraf (Delft) brengt een

Uniphase en ThreeFive Photonics BV hebben interesse.

Prof.dr. J.H. Wolter


nieuwe vloeistofniveaumeter (DATA-DIP) op de markt. Een toepassing als personendetector voor de RET te Rotterdam voldoet nog niet.

resultaat na 5 jaar Het onderzoek richtte zich op de

Een octrooi voor een capacitieve positieopnemer is niet doorgezet.

behoeve van de groei van gestrainde InGaAs/InP en InAsP/InP quantumputten alsmede naar de

ontwikkeling van Chemische Bundel Epitaxie ten

incorporatie van dotering. Dit leidde tot de groei resultaat na 10 jaar Enraf heeft de rechten verkocht

aan Van Essen Instruments. Kennis uit het project

van golfgeleiderstructuren voor optische crossconnect chips en voor multi-wavelength lasers, in

is toegepast door Philips Drachten (waterniveau

samenwerking met de groep Opto-Elektronische

in koffiezetapparaten), Bradford Engineering (brandstofniveaudetectie in satellieten), ASML

Devices van Prof Smit. Onderzoek naar selectieve hergroei t.b.v. integratie van optische versterkers

(capacitieve sensoren in wafer steppers) en SKF (hoek-encoders).

en golfgeleiders stond daarbij centraal. Hierbij is een koppelingsverlies van slechts 0.1 dB gerapporteerd over een hergroeide sectie van

gebruiker(s) Philips Electronics Nederland BV,

een golfgeleider.

Drachten / Smartec BV, Breda / Enraf BV, Delft / RET, Rotterdam

resultaat na 10 jaar Momenteel staat het onderzoek

naar InAs/InP quantumdoosjes ten behoeve van optische versterkers en ultrasnelle volledig optische schakelaars centraal. Het is gelukt om quantumdoosjes van hoge kwaliteit en dus met een beperkte optische lijnbreedte te ontwikkelen, die bij kamertemperatuur licht uitstralen in het golflengtegebied rond de 1550 nm. Deze InAs/InP quantumdoosjes bieden uitzicht op een nieuwe generatie opto-elektronische bouwstenen waarbij de eigenschappen van deze quantumdoosjes (kunstmatige atomen) genoemd, volledig worden benut.

35

projecten 1992

ETN.2326

CCC

Structuuronderzoek aan modelkatalysatoren met behulp van lage energie ionenverstrooiing

EST.2372

BAA

Onderlinge beïnvloeding van componenten bij membraanprocessen en het effect hiervan op retentie

ETN.2508

CCC

Betrouwbare bescherming van (micro)elektronica tegen elektromagnetische storingen

(Voortzetting IOP-m project EST.1505) projectleider

Prof.dr. H.H. Brongersma totale toewij2 2 5 , 3 7 contracten B i j d r a g e D S M Research BV inkomsten in k€ 87,13

projectleider

zing in k€

zing in k€

doelstelling Doel is de verbetering van het inzicht,

doelstelling Men onderzoekt de interactie van

doelstelling Bestaande Electromagnetic

op atomaire schaal, in de werking van katalysatoren door bestudering van modelsystemen

componenten bij transportverschijnselen in de grenslaag en gellaag bij membraanprocessen,

Compatibility (EMC)-software behandelt vooral de signaaloverdrachten en houdt nauwelijks

met lage energie ionenverstrooiing (LEIS). Het onderzoek gebeurt in samenhang met

en het effect van deze interactie op de retentie van deze componenten. Doel is het verkrijgen

rekening met stoorkringen zoals bijvoorbeeld de aangesloten kabels en de aardingsstructuren.

bepaling van de katalytische activiteit van

van dusdanige beschrijvingen dat deze inpasbaar

Bij bescherming van elektronica tegen EM-storing

systemen. Onderzocht wordt wat is de structuur van dispersies, wat zijn de adsorptie sites in

zijn in een breed scala van procesmodellen. Ook wordt experimenteel de retentie in ultra-

is een 3D opbouw van de schakeling van essentieel belang. De in dit project ontwikkelde

relatie tot de activiteit? Wat is de werking van

en microfiltratiesystemen aan mengsels met

complementaire EMC-regels zullen in een

promotoren? Tijdens het onderzoek zullen diverse systemen, waaronder Cu/CdO, onder-

moleculen en deeltjes van verschillende grootte onderzocht. Hierbij kijkt men naar de validatie

bestaand EMC-expert systeem worden gekoppeld aan een softwarepakket voor elektronica en

zocht worden.

van de transportvergelijkingen.

printplaat-ontwerp.

resultaat na 5 jaar Met de LEIS-techniek is kwantita-

resultaat na 5 jaar Het onderzoek wees uit dat de

resultaat na 5 jaar De onderzoekers hebben

tieve analyse mogelijk van de oppervlaktesamenstelling van materialen, zoals katalysatoren. Voor

introductie van andere componenten in de filtratie oplossing het scheidingsgedrag kan veranderen

nieuwe EMC-design rules ontwikkeld. Er is een –gepatenteerde– (standaard) methode

diverse bimetallische legeringen, metaaloxiden

in vergelijking met binaire systemen. De inzichten

ontwikkeld voor het meten van de koppeling

en enkele industrieel belangrijke katalysatoren zijn oppervlaktesamenstellingen onderzocht.

verkregen in deze studie kunnen worden gebruikt voor de interpretatie van afwijkend gedrag in

tussen de stroomkringen voor signaal en voor storing, en voor het meten van ‘common mode’

Hierdoor is een belangrijke bijdrage gegeven aan het inzicht in het functioneren van deze kata-

multi-component systemen en als ondersteuning voor de optimalisatie van ultrafiltratie. Het ont-

stromen in afschermstructuren. Ook is een overeenkomst gesloten met een bedrijf dat een

lysatoren alsook aan de verbetering van metho-

wikkelde transportmodel blijkt geldig voor ver-

‘Advisory System’ voor printplaat ontwerpers

den van LEIS-onderzoek aan katalysatoren. Mede dankzij dit project is een ApplicatieLaboratorium

schillende module configuraties. Dit betekent dat wanneer de stofoverdrachtscoëfficiënten in een

op de markt brengt.

(BV CALIPSO) gestart. Calipso is het eerste

laboratoriumopstelling zijn bepaald, opschaling

resultaat na 10 jaar Een groot aantal bedrijven en

centrum waar bedrijven dergelijke gevoelige meetapparatuur kunnen gebruiken.

naar een industriële opstelling snel mogelijk is.

instanties zijn via derde geldstroomprojecten aan oplossingen geholpen voor hun EM-storings

resultaat na 10 jaar De opgedane kennis wordt niet

Prof.dr.ir. P.J.A.M. Kerkhof 98,07 inkomsten in k€ 11,35

totale toewij-

projectleider

Prof.dr.ir. P.C.T. van der Laan totale 443,20 contracten Licentie FOM; STW;TUE;Philips Med.Syst. Ned. BV; Opdracht STW;Berg Electr. BV; TUE; Licentie STW; Berg Electr. BV;TUE;Consultancy STW;Berg Electr. BV;TUE;Letter of intent TUE;STW;INCASES Engineering GmbH octrooien EU.95201825.8 Method and apparatus for measuring a transfer impedance of shielded ... inkomsten in k€ 251,46 toewijzing in k€

resultaat na 10 jaar CALIPSO BV bestaat nog steeds

industrieel benut, omdat voor de industrie de

problemen en daarmee is weer de nodige ervaring opgebouwd op diverse ‘probleem’ gebieden.

en heeft haar werkterrein verbreed tot onder

investering in het kennisniveau (mankracht en

Gesteld kan worden dat deze groep nationaal en

meer polymeren, hechting, kathoden en polymere LED’s. Zie de website www.calipso.nl.

tijd), dat nodig is voor toepassing van deze resultaten, te hoog is. Het werk is aanzet geweest

internationaal aan de top staat.

tot bezinning op multicomponent transport in

gebruiker(s) TNO-TPD TU Delft / Siemens

poreuze systemen. Het bleek dat de theorie van het dusty-gas-model op onvolkomenheden

Nederland NV, Den Haag / Berg Electronics BV, Den Bosch / Philips Research Laboratories,

berust, en er is een nieuwe theorie ontwikkeld, welke ook het transport van gasvormige

Eindhoven / INCASES Engineering GmbH, / KPN Research, Leidschendam

gebruiker(s) Akzo Nobel Chemicals BV, Amsterdam

/ Shell Research and Technology Centre, Amsterdam / DSM Research BV, Geleen

componenten (in bijv. membranen en katalysatoren) kan beschrijven. Met kleinere projecten op post-doc en afstudeerniveau zetten de onderzoekers de experimentele studie voort, hopelijk binnenkort met een promovendus. gebruiker(s) Unilever Research, Vlaardingen / Stork

Friesland BV, / DSM Bakery Ingredients, Delft / Akzo Nobel Central Research BV, Arnhem / Shell Research and Technology Centre, Amsterdam

36


ETN.2526 CCC

Een onderzoek naar de optimale gassamenstelling van een inductief gekoppelde lichtbron

ETN.2622

CCA

Zeer snelle spectroscopische infrarood elipsometrie

CBA

Magnetische multilagen als magneto-weerstand sensors

Prof.dr.ir. G.M.W. Kroesen totale toewij288,37 contracten Licentie Technische Universiteit Eindhoven; Aero-Laser; STW; Prodrive BV

Prof.dr.ir. W.J.M. de Jonge totale toewij1 8 5 , 3 0 contracten S a m e n w e r k i n g onderzoek Technische Universiteit Eindhoven; FOM; Philips Research Laboratories; STW inkomsten in k€ 106,65

doelstelling Een inductief gekoppeld plasma (ICP)

doelstelling De ontwikkeling van een spectros-

doelstelling Vergroting van het begrip van

is een hogedruk-plasma dat gemaakt en in stand gehouden wordt tussen de windingen van een

copische infrarood ellipsometer met een afstembare diodelaser die in staat is om elke

fundamenteel fysische en materiaalkundige aspecten van het giant magnetoresistance effect

spoel waarop een wisselspanning staat (1-100 MHz). Experimenten tonen aan dat bij een juiste

30 microsec. een ellipsometrische meting te verrichten. Gebruik van een statisch geheugen

(GMR), dat optreedt in magnetische multilagen. Men wil de meest kansrijke toepassingsgebieden

keuze van schakeltijden en repetitie-frequentie,

maakt het mogelijk om bijvoorbeeld, na het

bepalen en verbeterde structuren daarvoor

een gepulst ICP een schat aan informatie biedt. De verwachting is dat de aldus verkregen

inschakelen van een chemisch actief plasma, de initiële veranderingen te bestuderen in de

ontwikkelen.

inzichten in fundamentele aspecten van het

samenstelling van de reactielaag aan het

resultaat na 5 jaar Het accent in dit project lag op

plasma ook van belang zullen zijn bij andere toepassingen van het ICP en meer algemeen

oppervlak van een vaste stof dat met het plasma in contact staat.

het fysisch begrijpen en interpreteren van de waargenomen verschijnselen. Er zijn concrete

resultaat na 5 jaar Het meetinstrument functioneert

metallische multilaagsystemen ontwikkeld met grote magneto-weerstandseffecten. Er zijn

resultaat na 5 jaar In de loop van het onderzoek

er kunnen metingen mee gedaan worden met

vooruitzichten op toepassing in leeskoppen.

zijn diagnostieken ontwikkeld en gebruikt voor karakterisatie van de ICP. Als resultaat van de

een tijdresolutie van minder dan een milliseconde. Er is een overeenkomst getekend

Het onderzoek maakte als zodanig deel uit van een totaalprogramma van Philips Research

metingen zijn bijvoorbeeld nauwkeurigere

tussen de leverancier van de laser, STW, TUE

gericht op inbouw in dunne film leeskoppen

waarden van een aantal overgangswaarschijnlijkheden van Ar beschikbaar gekomen. Er is

en ProDrive (zou de commercialisatie van het ontwikkelde data-acquisitie-systeem voor zijn

voor magnetische informatieopslag. Men kan daarbij denken aan audio-leeskoppen, maar ook

een numeriek simulatie model opgezet (waarin opgenomen atomaire processen zoals

rekening nemen). Het instrument is door Aerolaser voorgesteld op diverse vakbeurzen,

andere vormen van lineaire recording worden een steeds interessanter gebied om dergelijke

recombinatie, stralings-absorptie c.q. -emissie,

waar interesse bleek te bestaan. De hoge prijs

dunne-film-leeskoppen in toe te passen.

stralingstransport en diffusie etc.). De code (Plasimo) heeft de basis gelegd voor modelleer-

(orde 100 kEuro) van het systeem was wel een drempel, maar geen onoverkomelijke.

resultaat na 10 jaar Het onderzoek is de basis van

projectleider zing in k€

Dr. J.A.M. van der Mullen 216,64 inkomsten in k€ 285,88

totale toewij-

projectleider

ETN.2662

zing in k€

van thermische plasma’s.

projectleider

z i n g i n k€

de wereldwijd sterke positie van Philips Research

werk aan inductieve lampen als de TL, PL, QL, etc. resultaat na 10 jaar Voordat echter de productie

van het totaalsysteem op gang kon komen (enige

in kennis van magnetoweerstandssensoren met gebruik van het GMR effect. Naar verwachting

resultaat na 10 jaar Naast de gesloten ICP

jaren geleden) verdween ProDrive uit beeld. Op dit moment wordt er gezocht naar een nieuwe

zullen de eerste op GMR gebaseerde tape-koppen voor ultrahogedichtheidsrecording binnen

(spectrochemische excitatiebron) is er

commerciële partner voor het data-acquisitie-

enkele jaren op de markt komen. Philips richt zich

geëxperimenteerd met een ‘semi-gesloten’ ICP voor on-line rookgasanalyse (metalen) bij

systeem. Binnen Nederland heeft deze zoektocht vooralsnog geen resultaat opgeleverd. Er wordt

nu op ultragevoelige GMR sensoren voor met name toepassingen in auto's, en heeft als eerste

een Afvalverbrandings installatie. NOVEM en

inmiddels contact gelegd met een aantal

de voor deze toepassing vereiste thermische

AVR-Chemie bekostigden een voorstudie. TUE (Stan Ackermans Instituut & Technologie

buitenlandse bedrijven, waaronder het Duitse Aquiris.

robuustheid weten te realiseren. Overdracht van deze technologie naar productieafdelingen heeft

voor Duurzame Ontwikkeling) financierden extra twee jaar voor onderzoeker.

gebruiker(s) Aero-Laser, Garmisch Partenkirchen /

inmiddels plaatsgevonden. De sensoren zullen bijdragen aan verbeterde veiligheid, verlaagde

Prodrive BV, Eindhoven

emissies en een verminderd brandstofgebruik.

Diverse bedrijven en GTI’s zijn in onderhandeling voor een licentie voor het gebruik daarvan.

gebruiker(s) FOM-Instituut voor Plasmafysica

‘Rijnhuizen’, Nieuwegein / Philips CFT, Eindhoven

gebruiker(s) Philips Research Laboratories,

/ Philips GmbH, Aken / Philips Lighting BV,

Eindhoven

Eindhoven / University of Dortmund, Dortmund / Spectro Analytical Instruments, / Thermo Jarrell Ash Europe, Breda / AVR-Chemie, Rozenburg

37

projecten 1992

ETN.2666

BCC

Statistical thermodynamics of nucleation in real gases

| Instelling

G _ rijks-

GNS.2655

BBA

universiteit groningen

Fundamental and applied aspects of surface engineering by lasers

projectleider

Prof.dr.ir. M.E.H. van Dongen totale toecontracten 207,79 Bijdrage EnergieNed; Bijdrage Stork Product Engineering BV; Bijdrage NV Nederlandse Gasunie inkomsten in k€ 31,76

projectleider

wijzing in k€

wijzing in k€

doelstelling De ontwikkeling van een model dat het

doelstelling Doel van het onderzoek is het

ontstaan van druppels vanuit de oververzadigde homogene dampfase (nucleatie) beschrijft.

verbeteren van de mechanische eigenschappen van het oppervlak van lichtgewicht metalen.

De nucleatiesnelheid wordt in belangrijke mate bepaald door de samenstelling en fysische

Het onderzoek concentreert zich op combinaties van Al/Al2O3 en Al-SiC/Al-TiC. Het project

eigenschappen van de kleinst mogelijke stabiele

bestaat uit twee delen: onderzoek naar de

druppel, het kritische cluster. Het toepassings veld is ‘natuurlijk’ aardgas, dat uit een groot

mogelijkheid om met CW-CO2 en gepulste NdYAG lasers keramische coatings aan te

aantal condenseerbare componenten bestaat.

brengen op commerciële aluminium legeringen

resultaat na 5 jaar Ontdekt is hoe je bepaalde eigen-

en onderzoek naar de structuur van de keramiek/metaal interface.

schappen zodanig moet modelleren (voor een binair of multicomponentmengsel), dat effectief

resultaat na 5 jaar Twee technieken zijn onderzocht

een unair nucleatiemodel ontstaat. Bij aardgas-

het lasersmelten van aluminium koper legeringen

winning worden de zwaardere koolwaterstoffen en waterdamp verwijderd. Dit gebeurt traditioneel

en het laserbekleden van roestvast staal met superlegeringen. Voor de utilisatie is de laatste

met isenthalpe Joule-Thomson koeling. Tien jaar

zeer belangrijk. De superlegering-poederdeeltjes

geleden entameerde SPE de ontwikkeling van een nieuw type condensaatscheider, de Twister,

worden met een laser in een halve millimeter dunne laag aangebracht op een roestvaststalen

gebaseerd op isentrope koeling van een gasdampmengsel dat wordt versneld naar supersone

substraat zonder dat sprake is van vermenging, zodat de gunstige eigenschappen van de

snelheden. Daarbij ontstaan druppels die

superlegering behouden blijven. De slijtweer-

vervolgens worden onderworpen aan een sterke axiale wervel. Deze worden dan naar de wand

stand van de lagen blijkt drie orders van grootte beter dan van roestvast staal. Een bedrijf

geslingerd en afgescheiden.

onderzoekt of met de met de laser beklede

resultaat na 10 jaar De ontwikkeling en

pompassen inzetbaar zijn in het garen-productieproces.

commercialisering van de Twister condensaatscheider werden na enige jaren overgenomen

resultaat na 10 jaar Er zijn geen verdere

door het nieuw opgerichte Twister BV. In het

ontwikkelingen bekend.

kader van de verdere ontwikkeling van de Twister-scheider werd door Twister BV en de

gebruiker(s) TNO-STB, Delft / Sulzer Metco

UT een begin gemaakt met de numerieke model-

Coatings BV, Lomm / TNO Institute of Industrial

lering van de nieuwe condensaatscheider ter optimalisatie van het scheidingsrendement.

Technology, Eindhoven / Philips Electronics Nederland BV, Drachten / Philips Centre for

Daarbij gebruikte men geavanceerde methoden op het gebied van de ‘Computational Fluid

Manufacturing Technology, Eindhoven / Philips Research Laboratories, Eindhoven / Akzo Nobel

Dynamics’ en van fysische modellen voor

Central Research BV, Arnhem / Shell Research

nucleatie en druppelgroei. Deze laatste waren hoofdzakelijk gebaseerd op de resultaten van het

and Technology Centre, Amsterdam

condensatieonderzoek dat aan de TUE werd uitgevoerd met steun van STW/FOM, SPE, Twister BV en Gasunie. gebruiker(s) NV Nederlandse Gasunie, Groningen /

Gastec NV, Apeldoorn / TNO-TPD TU Delft / Shell SIEP BV, Rijswijk

Prof.dr. J.Th.M. De Hosson 216,54

totale toe-

PROF.DR.IR. GERRIT KROESEN:

Supersnel meten in infrarood project ETN.2622

| ETN.2622

Wat gebeurt er nu eigenlijk precies in het proces waarin

werken. Ook in nieuwe onderzoeken en projecten hebben

silicium in aanraking komt met plasma? Voor de half-

we deze samenwerking voortgezet.”

geleiderindustrie een vraag, voor prof.dr.ir. Gerrit Kroesen steeds meer een weet. Grensverleggend

Prof.dr.ir. Gerrit Kroesen is verbonden aan de Faculteit Technische Natuurkunde, Groep Atoom- en Plasmafysica

Het grensverleggende karakter van het onderzoek lag

van de Technische Universiteit Eindhoven. Zijn onder-

vooral in het in infrarood werken en de snelheid van de

zoeksgroep, die hij kon overnemen van zijn voorganger

metingen. In die zin is het onderzoek dan ook zonder

mede dankzij zijn Pionierschap van STW een aantal

meer geslaagd te noemen. Hoofddoel van het onderzoek

jaren geleden, begon in 1992 aan de ontwikkeling van

was te kijken naar wat er gebeurt aan het oppervlak van

een meetinstrument dat in het infrarood snelle metingen

een siliciumplak als deze in contact komt met plasma.

aan het oppervlak zou kunnen uitvoeren. Metingen

“We wilden de wisselwerking begrijpen omdat de proces-

kunnen vrij algemeen aan vlakke oppervlakken worden

sen die hierbij optreden van belang zijn voor het etsproces.

verricht. Daarbij valt te denken aan botweefsel dat

Er waren indicaties uit Amerikaans onderzoek dat mono-

behandeld moet worden en aan siliciumplakken die in

lagen werden geabsorbeerd en gedesorbeerd. Bovendien

de halfgeleiderindustrie worden gebruikt. Dit wilden de

zouden er ook nadat het plasma in contact is geweest

onder-zoekers doen met behulp van ellipsometrie.

met silicium veranderingen blijven optreden. Die indicaties

Dit betekent globaal dat het instrument zou moeten

zijn in ons onderzoek uitgekomen.”

werken op basis van metingen van veranderingen in de polarisatie van het licht. Daarmee zou het instrument

De utilisatie laat echter nog op zich wachten. Kroesen:

een hoge mate van ongevoeligheid voor storingen van

“Bij aanvang hebben we een gebruikerscommissie

buiten af krijgen.

samengesteld waarin behalve de universiteit en STW ook de leverancier van de Aero Laser uit Duitsland en

“We hadden een infrarood diode lasersysteem dat de

data acquisitiebedrijf Pro Drive zitting hadden. Helaas is

lichtbundel opwekte. Daar hebben we een bijzonder

Pro Drive inmiddels afgehaakt en is het zoeken naar een

snelle polarisatiemodu-lator bij gekocht en het instrument

nieuwe kandidaat die het instrument wil gaan verkopen.”

mee gebouwd. Vervolgens zijn we gaan testen. Behalve de optische opstelling hadden we een data acquisitiesysteem nodig om de snelheid van 30.000 meetpunten

Gaan je vingers jeuken?

te kunnen verwerken. Zo’n systeem is op de commerciële markt niet verkrijgbaar. We hebben daarom de samenwer-

De ervaring leert volgens Kroesen dat het zelden voorkomt

king met de Bedrijfsgroep Laboratorium Automatisering

dat een project in vijf jaar kan worden afgerond inclusief

BLN, een onderzoeksafdeling van de TUE, gezocht.

het op de markt brengen van een product. Dit heeft volgens

BLN kan systemen op maat maken die de komende vijf

hem onder meer te maken met korte termijnbeleid van

tot tien jaar niet op de markt te koop zullen zijn. In nauwe

veel bedrijven. “De industrie heeft de afgelopen jaren fors

samenwerking met BLN is een data acquisitiesysteem

bezuinigd op haar eigen research. Zij kijkt nadrukkelijk

ontwikkeld dat de snelheid van de metingen kan ver-

naar wat de universiteiten aan kennis afleveren. De bereid-

werken. Het is een heel sterk aspect van het project

heid om mee te investeren in onderzoeken beperkt zich

gebleken dat we zo geïntegreerd hebben kunnen samen-

veelal tot korte termijnprojecten. Ik heb daar geen moeite

39

40

| ETN.2622

mee, zolang universiteiten er zelf voor waken dat zij niet de klusjesmannen van de industrie worden. Aan twee criteria moet voldaan zijn, wil je in wetenschappelijk onderzoek stappen. Kan je er mensen mee opleiden en gaan je vingers er in wetenschappelijk opzicht van jeuken. In dat opzicht is STW een prachtige tussenvorm voor de financiering van gewaagd onderzoek, die je in het buitenland niet aantreft.”

Van micro- naar nanometers

Vooral de halfgeleiderindustrie heeft belangstelling voor dit soort meetinstrumenten. In de halfgeleiderindustrie streven producenten naar steeds kleinere chips. Was er voorheen sprake van een omvang in micrometers, tegenwoordig willen zij denken in nanometers. Om dit te bereiken is precisie nog belangrijker dan het al is. Kroesen: “Omdat de halfgeleiderindustrie nu niet precies weet wat er gebeurt in het productieproces, moet een operator voor aanvang van de productie bij wijze van spreken ‘aan de knoppen draaien’ om te bekijken of hij het gewenste eindresultaat krijgt. Want hoe dat eindresultaat eruit moet zien, is natuurlijk wel bekend. Maar naarmate de chips kleiner worden, is het des te belangrijker te weten wat er aan het oppervlak verandert door het contact met plasma. De halfgeleiderindustrie kent de uitkomst van het proces wel, maar niet wat er in het proces gebeurt en wat er nog verandert na het contact met plasma. Met het meetinstrument van Kroesen is hierover meer uit te vinden. Hoewel het nu dus zoeken is naar een bedrijf dat het instrument wil vermarkten, blijft hij optimistisch. “Zeker met dit soort lange termijnonderzoek komt het vaak voor dat het bedrijfsleven pas na een aantal jaren toehapt. Maar de extra kennis, die we met dit meetinstrument hebben vergaard, is zo uitgebreid dat het er uiteindelijk vast van zal komen”, aldus Kroesen.


41

projecten 1992

| Instelling

N _ katholieke

NGN.2328

ABC

universiteit nijmegen

Onderzoek naar de toepasbaarheid van een magnetron sputterproces voor de vervaardiging van keramische deklagen op implantatiematerialen

NNS.2373

AAA

Diamond growth in an oxy-acetylene flame studied by LIF

Prof.dr. J.A. Jansen totale toewijzing in k€ 605,79 contracten S a m e n w e r k i n g o n d e r z o e k STW; ASTRA Tech AB octrooien The influence of implant surface characteristics on bone response inkomsten in k€ 85,33

projectleider

doelstelling Dit project was onderdeel van het

doelstelling Een relatief snelle manier om op

PIONIER-programma. In dit project wordt onderzocht of het mogelijk is door sputter-coating

kunstmatige manier diamantlaagjes te maken is met behulp van een zuurstof-acetyleenvlam

dikke, sterk hechtende, kristallijne keramische deklagen aan te brengen op metalen medische

(lasvlam). In dit project zal het diamantgroeiproces in deze vlam worden bestudeerd met

implantaten daartoe gebruikt men een magnetron

nieuwe lasertechnieken. Hiermee kan het

sputter apparaat. De toepasbaarheid van de sputtertechniek wordt bepaald door middel van

diamantdepositiemechanisme worden onderzocht zonder het proces te verstoren.

projectleider

in k€

Prof.dr. J.J. ter Meulen 258,14

totale toewijzing

laboratorium experimenten, in vitro celkweeken in vivo proefdierstudies. De resultaten van dit onderzoek kunnen leiden tot optimalisering

resultaat na 5 jaar Het onderzoek heeft geleid tot

van keramische coatings toegepast voor orthope dische en tandheelkundige implantaten.

vlam/verbrandingsonderzoek, te weten LIF (Laser Induced Fluorescence) en CRD Cavity Ring Down)

de verdere ontwikkeling van lasertechnieken voor

spectroscopie. Met deze technieken is dieper resultaat na 5 jaar Met RF-magnetron sputter

techniek kan men bio-actieve calciumfosfaat-

inzicht verkregen in het diamantdepositieproces in een zuurstof-acetyleenvlam. De verkregen

lagen op titanium implantaten aanbrengen.

resultaten kunnen onder andere worden gebruikt

In-vitro experimenten met botcel cultures lieten zien dat gesputterde CaP-coatings botvorming

bij de ontwikkeling van nieuwe CVD-reactoren voor de depositie van diamantlaagjes.

stimuleerde. Dit werd bevestigd in dierexperimenten waar implantaten met een gesputterde

resultaat na 10 jaar Het project heeft de basis

coating in bot werden geplaatst. De conclusie is

gelegd voor vervolgonderzoek op het gebied van

dat door manipuleren van de sputterparameters eigenschappen van de coating kunnen worden

het aanbrengen van diamantcoatings op staal. Tevens zijn de nieuwe lasertechnieken gebruikt

veranderd, en dat de interactie van het bot met

bij een aantal nieuwe projecten die gericht zijn

de coating wordt beïnvloed c.q. verbeterd. De sputtertechniek wordt klinisch geëvalueerd

op de bestudering van het verbrandingsproces in vlammen en in dieselmotoren. Op Europees

met de Zweedse firma ASTRA Tech AB.

niveau is samengewerkt in een Brite-Euram project. Tot practische toepassingen heeft het

resultaat na 10 jaar De samenwerking met Astra

onderzoek nog niet geleid.

Tech is in 2001 beëindigd toen Astra liet weten verder af te zien van de financiering van de

gebruiker(s) Universität Bielefeld / Philips GmbH,

klinische studies. Inmiddels zijn er contacten

Aken / Philips Research Laboratories, Eindhoven

gelegd met een Nederlands bedrijf dat de coating wil gaan toepassen op haar eigen implantaten.

/ Hauzer Techno Coating BV, Venlo / Drukker International BV, Cuijk

De resultaten van het project hebben geleid tot twee nieuwe projecten gesubsidieerd door Senter (IOP-oppervlaktetechnologie) en een samenwerking met de Universiteit van Chengdu (China) gefinancierd door de KNAW. gebruiker(s) Humeca BV, Enschede / NV Bekaert

S.A, Zwevegem / Astra Tech AB, Mölndal

42


NGN.2612

AAA

projectleider

Onderzoek naar de invloed van fysischchemische, geometrische en mechanische implantaatparameters op wondgenezingsprocessen

Prof.dr. J.A. Jansen


NNS.2628

BCB

projectleider

Commensurate and incommensurate crystal modelling

Prof.dr. T. Janssen


NGN.2669

ACC

Ontwikkeling van een percutaan implantaat geschikt voor implantatie in zachte weefsels

projectleider

Prof.dr. J.A. Jansen totale toewijzing in 3 2 0 , 9 1 contracten L i c e n t i e K a t h o l i e k e Universiteit Nijmegen; STW; TeStrake BV; Overdracht Biomaterials Research Group; Katholieke Universiteit Nijmegen; STW; NV Bekaert S.A octrooien P e r c u t a a n i m p l a n t a a t inkomsten in k€ 18,15

389,80

145,81

k€

doelstelling Dit project is onderdeel van het

doelstelling Doel van het project was een prototype

doelstelling Dit project is onderdeel van het

PIONIER-programma. Het doel is om te bepalen of er een relatie bestaat tussen fysisch-

te construeren van software voor kristallografische informatie en berekeningen in normale

PIONIER-programma. Percutane implantaten kunnen blijvend functioneren wanneer zij door

chemische, geometrische en mechanische materiaalparameters van implantaatmaterialen en

en incommensurabele kristallen.

botweefsel gestabiliseerd worden. Er is tot dusverre geen percutaan implantaat ontwikkeld

zacht weefselgedrag. Hiertoe zullen implantaten

resultaat na 5 jaar Een prototype werd in 1996

dat klinisch voldoende functioneert wanneer er

met een verschillende oppervlaktekwaliteit, oppervlaktestructuur en flexibiliteit aangebracht

gedemonstreerd op de Europese kristallografsche conferentie ECM in Lund. Een deel

geen botweefsel is. Derhalve zal een andere methode gezocht moeten worden om zo’n

worden bij proefdieren. Tevens zullen in vitro

van de software heeft enige jaren gedraaid op

implantaat te stabiliseren. Het doel is te voorzien

celkweekexperimenten uitgevoerd worden. De resultaten van het onderzoek zullen moeten

de computers van CAOS-CAMM in Nijmegen, ten behoeve van kristallografen in Nederland.

in een dergelijk niet door botweefsel ondersteund, percutaan implantaat. Hiertoe zal gebruik

leiden tot een optimalisering van de bestaande percutane implantaatsystemen voor wat betreft

De site werd redelijk vaak bezocht via links met de website van de Special Interest Group

gemaakt worden van implantaten die deels zijn vervaardigd van vezelgaas.

de biologische afsluiting in het doorvoer gebied.

Aperiodic Crystals van de International Union for Crystallography. Deze activiteit werd gestopt toen CAOS-CAMM werd opgeheven. Pogingen

resultaat na 5 jaar Langdurig succes van het

resultaat na 5 jaar Aangetoond is dat fysisch-

chemische parameters, zoals bevochtbaarheid

de software, inclusief de modules voor hoger-

en ingroei van het weefsel in het materiaal, dat

van het oppervlak, in-vitro wel invloed hebben op de groeisnelheid van cellen, maar niet op

dimensionale kristallografie, te laten draaien op een speciaal daarvoor ingerichte machine werden

rond de catheter wordt aangebracht. Titanium geeft een stabieler resultaat dan Dacron velour

hun oriëntatie. Dit wordt meer geleid door de ruwheid van het oppervlak, bijvoorbeeld door

gestaakt vanwege gebrek aan menskracht.

(vezelgaas). Er is getracht een industrie te vinden voor het commercialiseringstraject en de

in een oppervlak aangebrachte groeven.

resultaat na 10 jaar Een module die werd ontwikkeld

financiering van de klinische studies nodig voor

De resultaten van in-vivo experimenten waren niet eenduidig genoeg om te concluderen dat

ná afsluiten van het STW-project, maar wel een uitvloeisel daarvan was, berekent tensoreigen-

een registratie. Medio 1995 werd door de KUN (mede namens STW) een overeenkomst met een

oppervlakken met groeven het wondgenezings-

schappen van kristallijne materialen op grond

bedrijf afgesloten. Deze trok zich echter na een

proces versnellen. Verder onderzoek is daarvoor noodzakelijk. Samen met andere PIONIER

van hun symmetrie, en laat berekeningen toe met karakters van voorstellingen van kristallo-

aantal maanden terug. Onderhandelingen met een consortium van bedrijven daarover waren

projecten (NGN.2328 en NGN.2669) werd dit project begeleid door een gezamenlijke

grafische puntgroepen. Deze karakters spelen een rol bij de interpretatie van metingen aan

begin 1998 afgerond.

gebruikerscommissie. De resultaten van dit

vaste stoffen. Deze module wordt momenteel

resultaat na 10 jaar In augustus 1998 kwam de

deel van het programma zijn gepubliceerd en vrij toegankelijk.

op CD-ROM geproduceerd en zal deel uitmaken van Volume D van de International Tables for

overeenkomst tot stand tussen STW/KUN en NV Bekaert S.A. (België). Dit bedrijf heeft samen met

Crystallography, gepubliceerd door de IUCr. Naar

Humeca BV, de firma Bekaert Timeda opgericht

verwachting zal de CD-ROM verschijnen in 2003.

dat het percutaan implantaat op de markt zal brengen. In 2001 zijn de eerste humaan-klinische

gebruiker(s) CAOS/CAMM centrum, Nijmegen / Bruker Nonius BV, Delft / Philips Research

studies van start gegaan.

Laboratories, Eindhoven / RWTH Aken

gebruiker(s) Humeca BV, Enschede / NV Bekaert

resultaat na 10 jaar Met betrekking tot. de utilisatie

zijn er geen nieuwe ontwikkelingen te melden. Op grond van de resultaten is er wel een nieuwe NWO-subsidie verkregen. gebruiker(s) Humeca BV, Enschede / Te Strake BV,

Deurne / NV Bekaert S.A, Zwevegem

implantaat is afhankelijk van een goed contact

S.A, Zwevegem / Te Strake BV, Deurne

43

projecten 1992

| Instelling

R _ erasmus

RGN.2332

BAA

universiteit rotterdam projectleider

419,42

Weefselidentificatie van de hartspier met behulp van spectrale backscatteranalyse

Prof.dr.ir. N. Bom 29,50


inkomsten in k€

REC.2371

CCB

Optie-analyse voor de economische evaluatie van (deel)investeringen in flexibele produktie automatisering

projectleider

Prof.dr. P.A. Moerman totale toewijzing 819,76 contracten L i c e n t i e E r a s m u s Universiteit Rotterdam; STW; Philips International BV inkomsten in k€ 122,52 i n k€

doelstelling Het doel van het onderzoek is de

doelstelling Het ontwikkelen van een optie-analyse

evaluatie van methoden om met ultrageluid weefselidentificatie in de hartspier te realiseren.

die de mogelijkheid moet bieden om vroegtijdig de essentiële elementen van technologie, markt

De onderwerpen die bestudeerd zullen worden zijn o.m. het hypertrofisch (verdikt) hartspier-

en financiën te integreren en te waarderen. Optiemanagement stijgt hierdoor uit boven een

weefsel, ‘stunned myocardium’ (hartspierweefsel

statische budgettaire controle. Het ‘tool’ dat

wat wél doorbloed wordt maar geen arbeid verricht), de cyclische variatie van de backscatter

wordt ontwikkeld dient ter ondersteuning van individuele researchers, research management,

en eventueel de afstotingsverschijnselen na een

financieel management en top-management bij

harttransplantatie.

het nemen van beslissingen omtrent researchtrajecten met een grote strategische waarde.

resultaat na 5 jaar Variaties in de backscatter bleken

niet de gewenste informatie te bevatten. De

resultaat na 5 jaar Het is gelukt om een software

backscatter weerspiegelde het verloop van de

‘tool’ te ontwikkelen. Philips bleek bereid de

wanddikte van het kloppende hart. Er konden geen conclusies getrokken worden over de mate

groep onderdak te verschaffen om het ‘tool’ op waarde te kunnen schatten en in te voeren. Dit

van ischemia. Verzwakkking van het signaal

experiment is zo gunstig verlopen dat de groep

bleek onder bepaalde omstandigheden wél iets over de weefselkwaliteit te zeggen. De klinische

ook bij Signaal Apparaten BV te Hengelo is binnengehaald. Binnen Philips is het software

evaluatie werd verricht aan patiënten die harttransplantatie hadden ondergaan. De hoop

tool PAT (Primary business Assessment Tool) ontwikkeld dat inmiddels goed toepasbaar is

was dat deze methode in een vroeg stadium en

gebleken. Er zijn ruim 300 toepassers binnen

op niet invasieve wijze afstotingsverschijnselen opspoort, waardoor het aantal belastende

Philips wereldwijd. Hoogovens werkt ook met deze software. Ook in het buitenland maakt men

biopsies kan verminderden. De afstotings-

dankbaar gebruik van de ontwikkelde software.

verschijnselen traden – helaas voor deze studie – niet op.

Geregistreerde gebruikers vinden we in Australie, Canada, Mexico, Oostenrijk en USA.

resultaat na 10 jaar Het projectresultaat is een

resultaat na 10 jaar In vervolgproject REC.4195 werd

schat aan achtergrondkennis en ideeën om de

het analyse-instrument verder uitgewerkt (leidde

ultrageluidbeeldvorming van het hart te verbeteren. Dat heeft zich inmiddels vertaald in

tot een proefschrift), en gebruikt door Philips, KPN, France Télécom. Tot commercialisatie is het

een aantal gehonoreerde STW, FOM en ICIN

niet gekomen.

projecten. gebruiker(s) TNO-STB, Delft / Corus Staal BV, gebruiker(s) UMC St. Radboud, Nijmegen / UMC,

Utrecht / Toshiba Medical Systems Europe BV,

IJmuiden / ING Bank, Bussum / De Beijer RTB BV, Arnhem / Philips Consumer Electronics,

Zoetermeer / TNO-TPD, Delft / Shell Research

Eindhoven / Groningen Propellor Technology BV,

and Technology Centre, Amsterdam / TNO-TPD TU Delft / Erasmus Medisch Centrum Rotterdam

Groningen / Philips / Philips Corporate Research / Philips Corporate Strategy, Eindhoven / Thales

/ Pie Medical Imaging BV, Maastricht

Nederland BV, Hengelo / Hydro Electric Corporation (Energie), Sidney / Min. van Defensie, Canada / PAMEX, Mexico / Vienna University of Economics, Oostenrijk / Air Liquide, / Consultec Scientific / Corning Chemie / Landmark Consulting, VS / Solvay Pharmaceutical Headquarters, VS / Stern Steward & Co, VS

44


| Instelling

T_

universiteit twente

TTN.2186

AAA

projectleider

The construction of miniaturized, integrated and special purpose Raman/fluorescence micro-spectrometer

Dr. P.V. Lambeck


TEL.2477

BBA

projectleider

IC-technology, deep ion implantation

Prof.dr. H. Wallinga


418,67

401,27

doelstelling Ramanspectroscopie is een krachtige

doelstelling Doel van het project is onderzoek naar

techniek waarmee zeer kleine hoeveelheden materiaal (ongeveer 1 Am3 of < = 1 picogram )

de toepassing van diepe ionen implantatie ten behoeve van het maken van ‘devices’ in een IC

geanalyseerd kunnen worden. Met zichtbaar licht wordt de moleculaire samenstelling van het

proces. In dit project wordt dit toegespitst op de ontwikkeling van een EEPROM geheugen cel, die

monster bepaald. De techniek heeft brede

geoptimaliseerd kan worden voor zowel digitale

toepassingsmogelijkheden en is gebruikersvriendelijk. Men wil de gevoeligheid sterk

als ook analoge toepassingen. Het uiteindelijke doel is om geheugencellen te ontwikkelen die

verhogen en de afmetingen van de apparatuur

meer dan één bit per cel kunnen bevatten.

drastisch verkleinen (tot diskmanformaat), zodat de Ramanspectroscoop tot de standaard-

resultaat na 5 jaar Door op de vlak gegroeide

uitrusting van laboratoria kan gaan behoren.

polysiliciumlagen een oxide te deponeren in plaats van thermisch te groeien, kan verruwing

resultaat na 5 jaar Het onderzoek verliep langs

worden tegengegaan. Een nadeel van

twee sporen: ontwikkeling van de benodigde geïntegreerde optica en het ontwerpen van de

gedeponeerde oxides is dat ze slechtere elektrische eigenschappen hebben dan thermisch

beoogde spectrometer met gebruikmaking van

gegroeide. Daardoor moet je gedeponeerde

de recente diodelasers, ruisarme detector en de geïntegreerde optica. Dit laatste onderdeel

oxides nabehandelen (kan met 02, N2 en N20 behandelingen). Voor de elektrische evaluatie

van het onderzoek werd vrijwel gerealiseerd. De impuls om de fabricage betrouwbaarder te

van de ontwikkelde lagen zijn in eerste instantie simpele capaciteits-structuren gebruikt, welke

laten verlopen, ontbrak evenwel omdat het werk

door middel van QBD (Charge to breakdown

aan het ontwerp stil was komen te liggen. De oorzaak hiervan lag in de personele sfeer.

metingen; de hoeveelheid lading die door een oxide kan worden gestuurd totdat het doorslaat) en I-V metingen zijn gekarakteriseerd.

resultaat na 10 jaar De voormalige onderzoeker en

mede-aanvrager heeft op dit medisch biologische

resultaat na 10 jaar Een combinatie van vlak

terrein (toepassing van Ramanspectroscopie en -microscopie) een researchbedrijf opgericht.

gedeponeerde polysiliciumlagen, gedeponeerde oxides en een geoptimaliseerde nabehandeling in N20 omgeving geeft de beste resultaten, waarbij

gebruiker(s) Bruker Nonius BV, Delft / DILOR S.A.,

Lille / DSM Bakery Ingredients, Delft

typisch gevonden waarden zijn QBD = 25 C/cm2 en lage lekstromen (1 < 10 pA voor V < = 15 V). Om de werking van het ontwikkelde recept op

device niveau te testen zijn volledige EEPROM’s geprocessed, waarin duidelijk is geworden dat het recept leidt tot een vergroting van het aantal programmeer/wis cycli met ongeveer een factor 10 dat een device weerstaat voordat het kapot gaat. Ook de retentie lijkt te voldoen aan industriële eisen. gebruiker(s) Philips Semiconductors, Nijmegen

PROF.DR. TON VAN DER STEEN:

Backscatter-onderzoek heeft kennis over hartspier verrijkt project RGN.2332

Als één groep patiënten bereidwillig is mee te werken

zij altijd mee. Ook als ze weten dat het niet direct in hun

aan onderzoeken naar nieuwe methoden om de conditie

eigen belang is.”

van het hart te verbeteren, dan zijn het wel mensen die met succes een harttransplantatie hebben doorstaan.

Van der Steen heeft van deze instelling van patiënten

“Hun lot is niet te benijden”, zegt prof.dr.ir. Ton van der

dankbaar gebruik gemaakt. “Oorspronkelijk had mijn

Steen, verbonden aan het Thoraxcentrum van de medische

voorganger op dit onderzoek, de in 1993 overleden dr.ir.

faculteit van de Erasmus Universiteit Rotterdam. “Zij

Hans Rijsterborgh, biggenexperimenten opgezet”, vertelt

komen zeker de eerste periode na hun operatie eens in

Van der Steen. “Zodra je echter kans ziet om zonder risico

de twee weken een volle dag naar het ziekenhuis voor

testen op mensen te verrichten, verdient dat natuurlijk

onderzoek naar hun toestand. Als je hen vraagt mee te

de voorkeur omdat je onderzoeksresultaten dan zo dicht

werken aan een nieuw aanvullend onderzoek, werken

mogelijk bij je uiteindelijke toepassing zitten.”

46


| RGN.2332

Zo geschiedde dan ook in het STW-onderzoek naar de

onbekende frequentieafhankelijke verzwakking van het

evaluatie van een aantal praktische toepassingen van

ultrageluid tengevolge van de tussengelegen structuren.

weefselindicatie van de hartspier met behulp van ultra-

Dit probleem zou kunnen worden opgelost door het

geluid. Met dit onderzoek wilde Van der Steen een

frequentiespectrum van de backscatter van het aanwezige

methode zien te vinden om in een heel vroeg stadium

bloed in de directe omgeving van de te onderzoeken

afstotingsverschijnselen na een transplantatie te kunnen

hartspier als referentie te gebruiken. Ten tweede kon

ontdekken.

gebruik gemaakt worden van de relatieve verandering gedurende de hartslag.

Afstotingsverschijnselen

Uiteindelijk heeft het onderzoek veel en weinig opgeleverd. De gekozen methode blijkt immers niet de informatie

In het backscatter onderzoek werd een geselecteerd

op te leveren waar de onderzoekers op uit waren. Van der

gebied van de hartspier aangestraald met ultrageluid, in

Steen: “Het was natuurlijk fantastisch geweest als we niet-

het frequentiegebied van 2 tot 5 MHz. Het geretourneerde

invasief hadden kunnen meten hoe de hartspier zich na een

ultrageluid (de backscatter) wordt gedigitaliseerd en

harttransplantatie gedraagt en als we afstotingsverschijn-

opgeslagen. Door middel van analyse van het spectrum

selen hadden kunnen vermijden. Vraag dat maar eens aan

van het backscattersignaal kan inzicht worden verkregen

mensen die nu steeds dergelijke onderzoeken moeten

omtrent de structuur van het spierweefsel. Op deze manier

ondergaan. Necrose in de hartspier op zich is wel te meten

konden veranderingen van het spierweefsel op niet invasie-

maar op grond van het akoestisch onderzoek konden we

ve manier gedetecteerd worden, zo luidde een van de

niet uitsluiten dat er geen afstoting optreedt. Niettemin

veronderstellingen van het onderzoek. De onderwerpen

hebben we onze kennis over de hartspier wel sterk kunnen

die bestudeerd werden, waren onder meer het verdikt

uitbreiden. Daarnaast heeft de signaalanalyse ons geïnspi-

(hypertofisch) hartspierweefsel, stunned myocardium

reerd tot andere cardiovasculaire toepassingen. Zo zijn

(wel doorbloed hartspierweefsel dat geen activiteit

we meer te weten gekomen over de lokale rek in een

vertoont), de cyclische variatie van de backscatter en

element als de vaatwand. Ook hebben we nu beter in beeld

afstotingsverschijnselen na een harttransplantatie. Met

hoe bloedvaten in de hartspier zich tijdens de contractie

behulp van soortgelijke analysemethoden kan additionele

gedragen. Vervolgonderzoeken op dit vlak ontwikkelen

informatie verkregen worden over de doorbloeding van

zich veelbelovend.”

het hartspierweefsel. Door het inbrengen van microbellen in de bloedsomloop zou door middel van de analyse van het backscatterspectrum van deze microbellen in de

Waak voor degelijkheid in onderzoek

hartspier ook de doorbloeding (perfusie) van de hartspier op niet-invasieve manier worden gemeten.

In de relatie met het bedrijfsleven heeft het onderzoek ook positieve neveneffecten gekend. Zo nam Shell zitting in de gebruikerscommissie om meer te leren over de gebruikte

Vervolgonderzoeken

meetmethoden. Deze zouden mogelijk ook geschikt zijn voor een meetmethode van de rigiditeit van oliepijpen.

Een van de problemen van de spectrale analyse van backs-

Voor GC-lid Toshiba was de ondersteuning aan het ter

cattersignalen afkomstig uit weefselstructuren die enkele

beschikking stellen van de signalen uit hun apparatuur een

centimeters diep in het lichaam gelegen zijn, vormde een

interessante exercitie. Op deze manier konden de analyses

| RGN.2332

uitgevoerd worden op signalen die normaliter niet voor

bedrijven met venture kapitaal bijvoorbeeld is dat zij

de gebruiker toegankelijk zijn. Van der Steen over de

doorgaans snel resultaat nodig hebben. Dat is volstrekt

betrokkenheid van de bedrijven: “Prima als bedrijven

begrijpelijk, maar de degelijkheid van onderzoek dient

willen participeren in onderzoek. Het zorgt ervoor dat de

wel bewaakt te worden.” Al met al maakt het omgaan met

toepassingen op zo’n manier uitgewerkt worden dat deze

dit soort conflicten het werk alleen interessanter.

een beduidend hogere kans geven om uiteindelijk in productie genomen te worden. Voor bedrijven geeft dit de mogelijkheid om te participeren in tamelijk risicovol onderzoek, zonder dat zijzelf daar een infrastructuur voor hoeven op te zetten. Directe bedrijfsparticipatie kan ook een conflict van belangen opleveren. Een kenmerk van

47

48


TET.2500

BCB

Micro-mechanical Thin Film Devices

TTN.2510

BBA

projectleider

projectleider

zing in k€

zing in k€

Prof.dr. M.C. Elwenspoek totale toewij1.269,42 octrooien PCT.NL95/00221 Werkwijze voor het etsen van Siliciumstructuren

Waveguide lasers in het nabije infrarood

Prof.dr.ir. W.J. Witteman 188,08

totale toewij-

TTN.2511

AAA

projectleider

Coherente Raman spectroscopie van biologische mono lagen

Prof.dr. J. Greve


256,67

doelstelling Sacrificial Layer Etching (SLE), ook

doelstelling Waveguide gaslasers zijn efficient,

doelstelling Doel is te komen tot directe

wel surface micromachining genoemd, is een nieuwe in de VS ontwikkelde technologie

compact en stabiel. Typische afmetingen zijn 30 cm lengte en 2x2 mm2 voor het gasontladings-

spectroscopische technieken die gegevens omtrent de moleculaire structuur, dynamica en

waarmee nieuwe typen micromechanische structuren gemaakt kunnen worden. Met deze

kanaal (1 tot 3 micron golflengte). Het onderzoek heeft enerzijds betrekking op het verkrijgen van

interactie van monolagen biologisch materiaal opleveren. Hiertoe zal men optische golfgeleider

structuren kunnen bijvoorbeeld micro-motoren

een homogene ontlading met efficiente energie-

technieken toepassen. De golfgeleiders kunnen

en micro-robots gemaakt worden. Doel van het onderzoek is om deze nieuwe technologie in

overdracht en minimale verliezen in inductors en condensatoren bij frequenties rond 100 MHz en

vervaardigd worden met de nieuwe cleanroom faciliteiten van de UT. De utilisatie zal aansluiten

Europa te introduceren en verder te ontwikkelen.

anderzijds zal veel aandacht worden besteed aan

bij de interesse van de voedingsmiddelen-,

de laserfysica van deze systemen.

farmaceutische- en kunststofindustrieën. De niet-lineaire spectroscopische methoden zijn

positie van de onderzoeksgroep op het gebied van microsysteemtechnologie in Europa

resultaat na 5 jaar Factoren die elektrische verliezen verhogen zijn geïdentificeerd en methoden om

geschikt voor spectroscopie van niet biologische moleculen.

verstevigd en heeft er tevens voor gezorgd dat

deze verliezen te verminderen in kaart gebracht.

men kon doorstoten naar de wereldtop. De SLE technologie is uitgebreid met enkele nieuwe

Als resultaat van de optimalisatieprocedure werd met een vergulde elektrode een vermogen

resultaat na 5 jaar In dit project zijn drie golfgeleider

technieken zoals droog plasma etsen. Het

gehaald van 1,15 W/cm bij een excitatiefrequentie

niek, de gestimuleerde Raman gain-techniek

gebruik van de nieuwe materialen fluorkoolstof en zwart silicium is ook onderzocht. Er is een

van 190 MHz. Op dat moment was dat het hoogst gerapporteerde specifieke uitgangsvermogen van

(WSRG) en de spontane Raman(WRS)-techniek. De ontwikkelde golfgeleiders maken het mogelijk

octrooi aangevraagd maar dat is uiteindelijk niet doorgezet.

een dergelijke laser en dit wordt toegeschreven aan een verhoogde katalytische werking van deze

om Ramanspectra te meten van monolagen; bijvoorbeeld van eiwitten en lipiden en zeer

elektrode bij een verhoogde temperatuur.

dunne (ca. 1 nm) polystyreen-lagen. Hiermee is

systeemtechnologie behoren de onderzoekers

resultaat na 10 jaar Dit project vormt de aanzet voor

een ‘proof of principle’ geleverd. De gebruikers waren hierbij vooral betrokken vanuit hun

tot de wereldtop. De nieuwe etstechniek heeft

de ontwikkeling van de huidige ‘slab’ laser met

technisch-wetenschappelijke interesse. Er zijn

aan de basis gestaan van verschillende spin-off bedrijfjes van MESA+. Het gebruik van fluorkool-

een uitgangsvermogen van 500 W.

enkele metingen verricht aan door de gebruikers ter beschikking gestelde materialen. De

stof in microsystemen neemt nog steeds toe. Hiermee worden onder andere micro-rotoren

gebruiker(s) NCLR BV, Enschede

gebruikerscommissie begeleidde tevens een aanverwant FOM-project.

resultaat na 5 jaar Het project heeft de leidende

resultaat na 10 jaar Op het gebied van micro-

Raman technieken onderzocht. De CARS-tech-

met lage wrijving gemaakt. De zwarte silicium technologie wordt succesvol toegepast door Alcatel, Oxford, Plasmatherm en DSE.

resultaat na 10 jaar Het project heeft niet tot recht-

streekse toepassingen of follow-up geleid. Wel zijn diverse sensorachtige applicaties op deze

gebruiker(s) LioniX BV, Enschede / Delft

Instruments BV, / Océ-Technologies BV, Venlo /

basis gevestigd. Nu integratie met microfluidics, geïntegreerde optica en nieuwe meetmethoden in

Akzo Nobel Central Research BV, Arnhem / Texas Instruments Holland BV, Almelo

het verschiet ligt, wordt de Ramantechniek weer actueel. Er blijft een niche voor deze (fysisch moeilijke) techniek, zoals bijvoorbeeld in de analyse binnen de biologische cel. Navolging van de techniek door derden is onder meer afhankelijk van de beschikbaarheid van cleanroomfaciliteiten. gebruiker(s) Shell Research and Technology Centre,

Amsterdam / DSM Bakery Ingredients, Delft / DSM Research BV, Geleen / Philips Research Laboratories, Eindhoven / FOM, Utrecht / Akzo Nobel NV, Deventer

49

projecten 1992

TTN.2517

ABA

projectleider

Ontwikkeling van oppervlakteplasmonmicroscopie als methode ter karakterisering van biologische oppervlakken

AAB

Thermische wegloopverschijnselen in vloeistof-vloeistof reactoren

TTN.2648

ABC

High-Tc planar devices and physical properties

projectleider

Prof.dr.ir. K.R. Westerterp totale toewij405,75 contracten Verkoop apparatuur DSM Fine Chemicals inkomsten in k€ 25,00

projectleider

zing in k€

k€

doelstelling Doel is de ontwikkeling van een

doelstelling In de chemische industrie worden vele

doelstelling Het fabriceren van planaire hoog

‘oppervlakteplasmonmicroscoop’ (SPM). Deze SPM heeft een verticale resolutie van 1 nm en

reacties ladingsgewijs in BR’s (batch reactors) uitgevoerd. Als de reactie snel verloopt, kan bij

Tc Josephson juncties met a-as georiënteerde sandwich structuren. Deze zullen vergeleken

een laterale resolutie van enige mm en maakt gebruik van de brekingsindex van de te

beperkte warmteafvoer de reactortemperatuur hoog oplopen. Men kan dan de semi-continue

worden met bestaande juncties.

onderzoeken structuren. Meer in het bijzonder

werkwijze in een SBR (semi-BR) kiezen, waarbij

resultaat na 5 jaar De kennis, die in het STW-project

zal bestudeerd worden in hoeverre SPM een nuttige nieuwe techniek is bij het onderzoeken

men de reactiesnelheid laag houdt door de concentratie van één van de reactanten laag te

verworven is, is heel waardevol geweest voor samenwerkingen met industrieën zo als Ericsson,

van biologische oppervlakken. Deze SPM

houden. Het doel van het onderzoek is het

Thales en Alcatel en vele onderzoeksinstellingen

techniek zal naar verwachting toegepast kunnen worden in fundamenteel wetenschappelijk opper-

formuleren van voorwaarden ter voorkoming van thermische wegloopverschijnselen en daarmee

in Europa en de hele wereld. Zonder dit STWproject waren die Europese samenwerkingen

vlakteonderzoek en in meer toegepaste takken.

het voorkomen van ernstige calamiteiten.

moeilijk te realiseren geweest en was ook minder vooruitgang in het maken van complexe Hoog-Tc

resultaat na 5 jaar De doelstellingen zijn deels

resultaat na 5 jaar Het project omvatte een model-

Supergeleiders (HTS) schakelingen geweest.

bereikt. Aangetoond werd dat SPR adsorptie van eiwitten aan een oppervlak kan volgen en meten.

matig en experimenteel deel. Een mathematisch model voor een meervoudig reactiesysteem is

resulaat na 10 jaar 10 Jaar na de start van het

Op basis hiervan is een twee-dimensionaal

ontwikkeld. In het hoge druk laboratorium zijn de

project is de vraag naar planaire juncties nog

multi-channel immunosensor ontwikkeld. Voorts zijn met SPM lipide monolagen gekarakteriseerd.

processen van thermische wegloopverschijnselen bestudeerd met speciaal ontworpen en gebouw-

heel actueel, intussen kunnen elektronische schakelingen gebouwd worden met eigen-

Vorming van domeinen in de monolaag werden zichtbaar gemaakt. Een nieuwe microscopische

de opstellingen voor kinetische en warmtemetingen (calorimeter) in een SBR. In een SBR

schappen, die van halfgeleidende schakelingen niet bereikt kunnen worden. Professor Rogalla

techniek met dezelfde resolutie maar met het

werd de reactie van 2-octanol naar 2-octanon met

heeft intussen twee bedrijven gesticht, TSST

voordeel dat monolagen op een water/lucht oppervlak kunnen worden bestudeerd, was de

salpeterzuur uitgevoerd om de invloed van de verschillende procesparameters te onderzoeken.

in 1999 en TSSE in eind 2002. TSST draait al heel goed en maakt winst met apparatuur voor

oorzaak dat hiermee niet verder is gegaan. De

Het onderzoek verschafte fundamenteel inzicht

het maken van keramische supergeleiders en

SPM-techniek is later gecombineerd met adhesie Atomic Force Microscopy. Deze combinatie heeft

in het betrokken reactieproces, maar leidde vanwege het algemene karakter van de resultaten

HTS-producten. TSSE is nog startend en zal zich met componenten en systemen voor koude

als voordeel dat laagdikte en oppervlak simultaan kunnen worden bestudeerd. Het ontwerp voor een

niet tot een direct aanwijsbare toepassing.

elektronica bezighouden.

prototype is uitgewerkt. Commerciële toepassing

resultaat na 10 jaar Professor Westerterp is per

gebruiker(s) TNO-FEL, Den Haag / Philips GmbH,

van de apparatuur is nog niet gerealiseerd.

01-04-1998 met emeritaat gegaan, daarom zijn geen vervolgprojecten gestart. Het Hogedruk

Hamburg / TNO-TPD TU Eindhoven / ESA/ESTEC, Noordwijk / Philips Medical

resultaat na 10 jaar Een directe toepassing van de

Laboratorium is omgebouwd richting biomassa

Systems Nederland BV, Best

resulaten is niet gerealiseerd. Wel heeft het onderzoek een vervolg gekregen en dat is het

en polymerisatie. (Vervolgproject TPC.6158)

gebruik van SPR-microscopie als multisensor. Dit is internationaal opgepakt, en heeft ook

gebruiker(s) DSM Services, Geleen / DOW Benelux

binnen de UT geleid tot een aantal nieuwe

Deventer / Shell Research and Technology

projecten.

Centre, Amsterdam

269,38

Dr. R.P.H. Kooyman


TST.2545

gebruiker(s) Euro-Diagnostica BV, Arnhem / Akzo

Nobel Central Research BV, Arnhem / BioMerieux BV, Boxtel

NV, Terneuzen / Akzo Nobel Chemicals BV,

Dr.ir. G.J. Gerritsma†


171,80

50


TTN.2650

BBB

Geïntegreerde planaire hoge Tc DC SQUIDs

projectleider

TWT.2699

AAA

Textuurontwikkeling en anisotroop gedrag van intermetallische verbindingen

TST.2748

ABB

Verlenging van de levensduur van vloeistof-geïmmobiliseerde membranen. Chemische hechting van crown ether carriers aan hydrofobe oligomeren

Dr.ir. J. Flokstra totale toewijzing in k€ 218,51 contracten Raamovereenkomst Universiteit Twente; FOM;Philips GmbH; STW inkomsten in k€ 117,98

projectleider

doelstelling Doel van het project was om hoge Tc dc

doelstelling Onderzoek naar intermetallische

doelstelling Doel is de verlenging van de levens-

SQUIDs te ontwikkelen waarbij een planaire spoel direct op de washer is aangebracht. Deze

verbindingen op basis van nikkeltitaan en kopernikkelaluminium heeft een omvangrijke

duur van vloeistof geïmmobiliseerde membranen (SLM). Selectief transport door SLM’s is te

methode is gebruikelijk bij lage Tc SQUIDs maar de fabricage voor hoge Tc materialen is buiten-

industriële toepassing omdat ze ‘vormgeheugen’ hebben. Dit reversibele effect wordt benut in

beïnvloeden door toepassing van een geschikte carrier. SLM’s hebben een geringe levensduur

gewoon lastig. We zijn er in geslaagd om de

onderdelen van actuatoren, sensoren en in

omdat de componenten kunnen uitspoelen naar

geïntegreerde structuren te maken maar het aantal pogingen om een goed device te maken is

lineaire motoren in de lucht en ruimtevaart en de robotica. De resultaten zullen bijdragen aan een

de waterfase. Om dat te verlengen worden de carriers gekoppeld aan oligomeren met een

te groot (1 op 5). Daarom is ook de ontwikkeling

vergroting van industrieel relevante kennis over

van direct inductief gekoppelde SQUIDs ingezet.

het geheugenmateriaal.

extreem lage oplosbaarheid H 2 O. Immobilisatie

resultaat na 5 jaar Het ontwikkelen van hoge Tc DC

resultaat na 5 jaar De resultaten hebben de kennis

SQUIDs voor biomagnetische metingen en met

vergroot over deformaties en transformaties die

277,23

Dr.ir. J. Beyer 0,45


inkomsten in k€


Prof.dr.ir. D.N. Reinhoudt 70,85

totale toewij-

van deze verbindingen in de poriën van een poreus membraan wordt gerealiseerd door de vorming van polymeer netwerken.

name op het gebied van de foetale magneto-

binnen het geheugenmateriaal optreden en

resultaat na 5 jaar Een verlenging van de levensduur

cardiografie is gelukt en hoge Tc dc SQUIDs zijn in het FHARMON-programma (TTN.4330)

daardoor een gerichter gebruik mogelijk maken. De verkregen inzichten kunnen tevens worden

van de membranen tot circa 3 maanden, met behoud van flux en activiteit, is grotendeels

gebruikt. Vanwege de geringe yield zijn hiervoor

toegepast om de productieprocessen beter te

gehaald. Er zijn carriers verkregen bestaande uit

niet de geintegreerde maar de inductief gekoppelde SQUIDs gebruikt. De ruis was

kunnen afstemmen op de door klanten gewenste eigenschappen van de te produceren materialen.

(kroon ethers) gebonden aan een veel gebruikte membraanvloeistof. Die zijn lipofiel waren

voldoende laag om de pieken in de MCG te meten. In een later stadium richtte de foetale

resultaat na 10 jaar Helaas is de vakgroep materiaal-

maar ook compatibel met de vloeistof in de membraan. Het transport gedrag van de carriers

MCG research zich op de bestudering van details

kunde opgeheven. De opgebouwde apparatuur

is beschreven, en is er een . De SLM’s werden

uit het MCG signaal en daarvoor is de resolutie van hoge Tc SQUIDs niet goed genoeg. In dit

wordt gebruikt in een samenwerkingsverband tussen de vakgroep Technische Mechanica en

onderwerpen aan een duurproef. Na vijf weken blootstelling aan continue langstromend water,

geval neemt men zijn toevlucht tot de lage Tc

Kunststoffen en Philips DAP.

zijn ze nog operationeel, en is de activiteit en

gebruiker(s) AMT NV, Herk-De-Stad / Shell SIOP

flux niet afgenomen. Een concrete toepassing is verwijdering van radioactive isotopen uit

SQUIDs. resultaat na 10 jaar In het vervolgproject (TTN.4330, elders in dit rapport) zijn zogenaamde slot-

BV, Den Haag

afvalstromen van de opwerkingsfabriek in het Franse Caderache. Een EU subsidie van ECU

structuren in de washer aangebracht om de ruis

220.000,- is voor dit onderzoek verkregen.

van de SQUIDs in een magnetisch achtergrondveld te verlagen. Metingen en theoretisch model

resultaat na 10 jaar Nog steeds wordt bij de CEA

kwamen goed overeen. Hierna heeft geen verdere

opwerkingsfabriek in het Franse Cadarache de

SQUID-ontwikkeling in hoge Tc plaatsgevonden.

SLM methode gebruikt voor de scheiding van radioactieve isotopen uit nucleaire afvalstromen.

gebruiker(s) Philips Research Laboratories, Eindhoven / TNO-FEL, Den Haag / Philips GmbH,

In het kader van een EEG project worden onder andere in Twente ontwikkelde ionoforen daar

Hamburg / TNO-TPD TU Eindhoven /

getest. Recent wordt de SLM methode toegepast

ESA/ESTEC, Noordwijk / Dutch Space BV, Leiden

in een STW-gesubsidieerd project voor de selectieve complexering van radiumionen. gebruiker(s) ExxonMobil Chemical Europe Inc.,

Machelen / Shell Research and Technology Centre, Amsterdam / Akzo Nobel Central Research BV, Arnhem / DSM Research BV, Geleen

51

projecten 1992

TST.2751

ABA

De ontwikkeling van nieuwe biodegradeerbare polymeren op basis van polyracemaatvorming in blokcopolyesters

TST.2768

CCA

Zuivering van lucht in een adiabatisch bed katalytische oxidatie-reactor met periodieke omkering van de stromingsrichting

BBA

Mantel-adsorbentia voor gasscheiding met pressure swing adsorption

projectleider

projectleider

zing in k€

265,21

doelstelling Onderzocht is de synthese en

doelstelling Het zuiveren van lucht die is

doelstelling De doelstelling van het onderzoek

karakterisering van nieuwe ‘tailor-made’ biodegradeerbare materialen blends van

verontreinigd met kleine hoeveelheden brandbare stoffen, zoals deze bijvoorbeeld vrijkomt bij

was een nieuw type adsorbens te ontwikkelen door een relatief goedkoop adsorbent (actieve

blockcopolymeren en homopolymeren van poly-L- en poly-D-melkzuur. De nieuwe polymeren

het afzuigen van laboratoria, fabriekshallen en tankenparken. Het verkrijgen van nog

kool) met een grote adsorptie capaciteit te voorzien van een zeer selectieve film. Een

zullen worden verwerkt tot (poreuze) films,

ontbrekende kennis over de omkeerreactor.

dergelijk mantel-adsorbent zou bij toepassing

(holle) vezels en microspheren, en hun degradatie en de interacties met levende cellen

Het ontwikkelen van een eenvoudige snelle methode om de aanslagtemperatuur van de

op gasscheiding in pressure swing adsorptie (PSA) processen voordeliger kunnen zijn dan

(in vitro). Toepassingen zijn afgiftesystemen voor

katalysator te bepalen.

bestaande (dure) koolstof moleculaire zeven.

geneesmiddelen, opvullen van defecten, bloedvatprothesen, kunstmatige dermis, en

projectleider

307,20

Prof.dr. J. Feijen totale toewijzing NL.9402182 Katalysator

in k€

octrooien

Prof.dr.ir. K.R. Westerterp totale toewij324,56 contracten Optie DSM Research BV; STW octrooien NL.1003547 Werkwijze voor het behandelen van een gasmengsel in een omkeerstroomreactor en een omkeerstroomreactor daarvoor. inkomsten in k€ 112,52

TST.2769

Prof.dr.ir. T. Reith


resultaat na 5 jaar Er is een drukbestendige omkeer-

resultaat na 5 jaar De selectiviteit van goedkope

een trachea prothese.

reactor gebouwd in een miniplant. De reactor moet adiabatisch werken. Na ingebruikname is

adsorbentia zoals actieve kool, met behoud van hun grote adsorptiecapaciteit, wordt sterk

resultaat na 5 jaar Polymerisaties en de relatie

een groot aantal metingen verricht aan met

verbeterd door coating met een permeabel,

tussen de structuur van lanthanide alkoxides zijn duidelijker geworden. Polyesters en polyrace-

alkanen en olefinen vervuilde lucht. De installatie werkte uitstekend. Een ontwikkeld 1-D-model

selectief membraan. Toepassing op grotere schaal dan die in het laboratorium is nog niet

maten van polymelkzuur kunnen gesynthetiseerd

beschreef alle metingen goed. De doelstelling –

mogelijk omdat het nog niet mogelijk is om

worden. Hiermee worden biodegradeerbare materialen ontwikkeld voor de biomedische/

het ontwikkelen van de omkeerreactormethode voor de zuivering van vervuilde lucht, waarbij

mantel-adsorbentie op grotere schaal te maken en omdat bestaande typen membranen nog een

milieutechnologische sector. Met de resultaten startte in 1999 een nieuw onderzoeksproject bij

zowel de concentraties als de samenstelling van het vuilmengsel sterk varieert – is volledig

te lage permeabiliteit vertonen. De participanten hebben bijgedragen door de levering van

NWO-Chemische Wetenschappen.

bereikt. Een octrooiaanvraag is ingediend, maar

adsorbentia (Cirmac), in de vorm van enkele

resultaat na 10 jaar Het ‘in-situ’ genereren van

naderhand ingetrokken. De modelleringssoftware is op aanvraag beschikbaar.

aanvullende experimenten (Engelhard), en kennis (TNO).

gehinderde calciumkatalysatoren laat polymerisatie in oplossing vanaf gefunctionaliseerde

resultaat na 10 jaar Professor Westerterp is per

resultaat na 10 jaar Er zijn geen nieuwe resultaten.

oppervlakken gecontroleerd verlopen. Temperatuurgevoelige blokcopolymeren zijn

geen vervolgprojecten gestart. Het Hogedruklaboratorium is omgebouwd richting biomassa en

gebruiker(s) TNO-MEP, Apeldoorn / Norit NV,

ontwikkeld als injecteerbare systemen voor

polymerisatie.

Akzo Chemicals BV, Amsterdam / Cirmac BV,

medicijnenafgifte. De polymerisatie van racemisch lactide met de racemische katalysator

gebruiker(s) Shell Research and Technology Centre,

Gouda / Vision Project- en Adviesbureau voor Technologiemanagement, Amersfoort

geeft gelijktijdig de isotactische homopolymeren,

Amsterdam / DSM Research BV, Geleen

calciumalkoxides door alkoholyse van sterisch

poly(L-lactide) en poly(D-lactide), hetgeen leidt tot het vormen van een stereocomplex. gebruiker(s) NV Organon, Oss / Purac Biochem BV,

Gorinchem

01-04-1998 met emeritaat gegaan, daarom zijn Amersfoort / Engelhard De Meern BV, De Meern /

52


| Instelling

U _ universiteit

UNS.2428

CCA

Open Tower Telescope

UCH.2761

ABA

utrecht


Dr.ir. R.H. Hammerschlag totale 1.071,48 inkomsten in k€ 136,14

toewij-

projectleider

De Fast-diffractometer aanpassing van een area-detectiesysteem t.b.v. röntgenkristallografisch onderzoek aan kleine moleculen

Prof.dr. J. Kroon†


36,76

doelstelling Een innovatief ontwerp voor een

doelstelling Nagestreefd wordt om de toepas-

relatief goedkope, open constructie van een zonnetelescoop met hoog scheidend vermogen

baarheid van een in bio-macromoleculairekristallografie succesvol gebleken area

op een eveneens open toren. De open constructie laat een vrije luchtstroming toe die zorgt voor

detectiesysteem voor het meten van diffractie intensiteiten (de FAST diffractometer, producent

een homogene temperatuur en daarmee een zo

Delft Instruments) uit te breiden tot het gebied

goed mogelijke beeldkwaliteit.

van ‘small molecules’: moleculen bestaande uit tientallen atomen, maar duidelijk kleiner dan

resultaat na 5 jaar De constructie is voltooid en

eiwitmoleculen.

getest. De vereiste stijfheid kon worden gerealiseerd. In 1997 werd de Dutch Open

resultaat na 5 jaar Het FAST-systeem is geoptima-

Telecope (DOT) bij de sterrenwacht op de Roque de los Muchachos op La Palma officieel geopend

liseerd voor X-ray diffractiemetingen van kristallen van laag-moleculaire verbindingen.

door Zijne Koninklijke Hoogheid Prins Willem

Nieuwe software verbetert de controle van de

Alexander.

FAST. Het standaard FAST software-pakket ‘MADNES’ is niet zo gebruikersvriendelijk en

resultaat na 10 jaar De in dit project ontwikkelde

er zijn daarom in het project programma’s

revolutionaire zonnetelescoop DOT is sinds de feestelijke opening succesvol gebruikt voor

ontwikkeld voor indexeerproblemen (DirAx), een coherent systeem van batch-files, een

verschillende sterrenkundige onderzoeken, onder andere naar magnetische velden op de zon.

grafisch systeem om de output te visualiseren, en een evaluatiemethode (EVAL-14). Deze

Uitgebreide informatie hierover is te vinden op

methoden zijn ook toepasbaar voor onderzoek

http//www.fys.ruu.nl/~rutten/dot/

van kleine moleculen met een area-detector, bijvoorbeeld een CCD-detector. resultaat na 10 jaar De in dit project geëxploreerde

integratiemethode EVAL14 is in een later STW project (UCH.4431) verder ontwikkeld voor vezelmaterialen. gebruiker(s) Technische Universität München,

Garching / Bruker Nonius BV, Delft

projecten 1992

| Instelling

V_

vrije universiteit amsterdam

VGN.2277

BCC

Mucin-substitutes and additives for the protection of oral surfaces

projectleider

Prof.dr. A. van Nieuw Amerongen 350,39 contracten Licentie S T W ; L o m m e r s e P h a r m a B V ; V U A octrooien PCT.NL9500046 Therapeutische samenstelling voor het vervangen en/of aanvullen van lichaamsvloeistoffen (speekselsubstituut); NL.1008745 Therapeutische werkzame verbinding van gist en/of schimmelinfecties in de mondholte inkomsten in k€ 44,97 totale toewijzing in k€

doelstelling Een speciale groep van glycoproteïnen

(mucinen) in het speeksel beschermt het tandoppervlak tegen inwerking van zuren. Toepassing van mucinen in tandpasta’s of mondspoelmiddelen wordt geremd door beperkte beschikbaarheid van deze proteïnen. Doel is na te gaan of commercieel verkrijgbare polymeren toegepast kunnen worden als substituut voor mucinen, en het synthetiseren van verschillende polyphoshazene-polymeren, om na te gaan of deze mucine-achtige eigenschappen bezitten. resultaat na 5 jaar Na inventarisatie van visco-

elastische eigenschappen van speeksel, maakte men een model van het te construeren substituut. Men vond wateroplosbare polymeren met een vergelijkbaar gedrag als humaan speeksel en hun toepassing als speekselsubstituut is geoctrooieerd. Dit is getest met patiënten met droge mond klachten. Zij prefereerden het substituut boven een al bestaand speekselsubstituut. Omdat de visco-elasticiteit van polyfosfazenen niet beter was dan die van eerder gevonden polymeren, is deze onderzoekslijn gestopt. Gekozen is voor formulering van een nieuw speekselsubstituut met xanthan gom. Dit substituut (Xialine) is april 1998 geïntroduceerd door Lommerse Pharma. resultaat na 10 jaar Het onderzoek is voortgezet in

project VTH.3950. Onderzocht wordt of je polymeren kunt koppelen aan antibacteriële peptiden, die zijn gevonden in project VTH.3302. Xialine is inmiddels in een aantal landen verkrijgbaar. De verkochte aantallen zijn klein. In 2002 is besloten het octrooi niet verder te onderhouden. In een project, gesubsidieerd door de Nierstichting, wordt nagegaan of Xialine de klachten van nierpatiënten die hemodialyse ondergaan (veel last van dorst en droge mond) vermindert, waardoor zij gemakkelijker een vochtbeperkend dieet kunnen houden. gebruiker(s) Pharmachemie BV, Haarlem / Sara Lee

DE Household & Body Care Research, Den Haag / AZ Groningen / Lommerse Pharma BV, Oss

53

54

| Lijst gebruikers bij STW-projecten 1992


A AMC (Amsterdam) _ AGN.2367 AMT NV (Herk-De-Stad, België) _ TWT.2699 ATO BV (Wageningen) _ UFA.1928 AVR-Chemie (Rozenburg) _ ETN.2526 AZ Groningen _ VGN.2277 Aero-Laser (Garmisch Partenkirchen, Duitsland) _ ETN.2622 Air Liquide (Verenigde Staten) _ REC.2371 Akzo Chemicals BV (Amsterdam) _ TST.2769 Akzo Nobel Central Research BV (Arnhem) _ EST.2372 _ TET.2500 _ TTN.2517 _ GNS.2655 _ TST.2748 Akzo Nobel Chemicals BV (Deventer) _ ETN.2326 _ TST.2545 Akzo Nobel NV (Deventer) _ TTN.2511 Astra Tech AB (Mölndal, Zweden) _ NGN.2328 B Berg Electronics BV (Den Bosch) _ ETN.2508 BioMerieux BV (Boxtel) _ TTN.2517 Brandwonden Centrum (Beverwijk) _ AGN.2367 Bronkhorst High-Tech BV (Ruurlo) _ DEL.2694 Bruker Nonius BV (Delft) _ TTN.2186 _ NNS.2628 _ UCH.2761 C CAOS/CAMM centrum (Nijmegen) _ NNS.2628 Cirmac BV (Gouda) _ TST.2769 Consultec Scientific (Verenigde Staten) _ REC.2371 Corning Chemie (Verenigde Staten) _ REC.2371 Corus Staal BV (IJmuiden) _ REC.2371 D DAF Trucks NV (Eindhoven) _ DWT.2365 DILOR S.A. (Lille, Frankrijk) _ TTN.2186 DOW Benelux NV (Terneuzen) _ TST.2545 DSM Bakery Ingredients (Delft) _ TTN.2186 _ EST.2372 _ TTN.2511 DSM Research BV (Geleen) _ ETN.2326 _ TTN.2511 _ TST.2748 _ TST.2768 DSM Services (Geleen) _ TST.2545 De Beijer RTB BV (Arnhem) _ REC.2371 Delft Instruments BV (Delft) _ TET.2500 Drukker International BV (Cuijk) _ NNS.2373 Dutch Space BV (Leiden) _ TTN.2650 E ESA/ESTEC (Noordwijk) _ TTN.2648 _ TTN.2650 Eco Chemie BV (Utrecht) _ UFA.1928 Engelhard De Meern BV (De Meern) _ TST.2769 Enraf BV (Delft) _ DEL.2777 Erasmus Medisch Centrum (Rotterdam) _ RGN.2332 Euro-Diagnostica BV (Arnhem) _ TTN.2517 ExxonMobil Chemical Europe Inc. (Machelen, België) _ TST.2748 F FOM (Utrecht) _ TTN.2511 FOM-Instituut voor Plasmafysica ‘Rijnhuizen’ (Nieuwegein) _ ETN.2526 G Gastec NV (Apeldoorn) _ ETN.2666 Groningen Propellor Technology BV (Groningen) _ REC.2371 H Hauzer Techno Coating BV (Venlo) _ NNS.2373 _ DST.2629 Humeca BV (Enschede) _ NGN.2328 _ NGN.2612 _ NGN.2669 Hydro Electric Corporation (Energie) (Sidney, Australië) _ REC.2371 I INCASES Engineering GmbH (Duitsland) _ ETN.2508 ING Bank (Bussum) _ REC.2371 K KEMA Nederland BV (Arnhem) _ DTN.2349 KNMI (De Bilt) _ DEL.2694 Kipp & Zonen BV (Delft) _ DEL.2694 L LUMC (Leiden) _ AGN.2367 Lamers Medical Products BV (Gendt) _ AGN.2367 Landmark Consulting (Verenigde Staten) _ REC.2371 LioniX BV (Enschede) _ TET.2500 Lommerse Pharma BV (Oss) _ VGN.2277

| lijst gebruikers bij STW-projecten 1992

M Mierij Meteo BV (De Bilt) _ DEL.2694 Ministerie van Defensie (Canada) _ REC.2371 N NV Nederlandse Gasunie (Groningen) _ DTN.2349 _ ETN.2666 NCLR BV (Enschede) _ TTN.2510 NIZO food research (Ede) _ DST.2737 NV Bekaert S.A (Zwevegem, België) _ NGN.2328 _ NGN.2612 _ NGN.2669 NV Organon (Oss) _ TST.2751 Norit NV (Amersfoort) _ TST.2769 O Océ-Technologies BV (Venlo) _ TET.2500 OnStream BV (Eindhoven) _ DEL.2694 P PAMEX (Mexico) _ REC.2371 Pharmachemie BV (Haarlem) _ VGN.2277

Philips (Eindhoven) _ REC.2371 Philips CFT

(Eindhoven) _ ETN.2526 Philips Centre for Manufacturing Technology (Eindhoven) _ GNS.2655 Philips Consumer Electronics (Eindhoven) _ REC.2371 Philips Corporate Research (Eindhoven) _ REC.2371 Philips Corporate Strategy (Eiindhoven) _ REC.2371 Philips Electronics Nederland BV (Drachten) _ GNS.2655 _ DEL.2777 Philips GmbH (Hamburg, Duitsland) _ NNS.2373 _ ETN.2526 _ TTN.2648 _ TTN.2650

Philips Lighting BV (Eindhoven) _ ETN.2526 Philips Medical Systems Nederland BV (Best) _

DTN.2507 _ TTN.2648 _ DTN.2651

Philips Research Laboratories (Eindhoven) _ NNS.2373 _ ETN.2508 _ TTN.2511 _ NNS.2628 _

TTN.2650 _ GNS.2655 _ ETN.2662 _ DEL.2694

Philips Semiconductors (Nijmegen) _ TEL.2477 Pie Medical Imaging BV

(Maastricht) _ RGN.2332 Prodrive BV (Eindhoven) _ ETN.2622 Purac Biochem BV (Gorinchem) _ TST.2751 R RET (Rotterdam) _ DEL.2777 RWTH Aken (Duitsland) _ NNS.2628 S Sara Lee DE Household & Body Care Research (Amersfoort) _ VGN.2277 Shell Research and Technology Centre (Amsterdam) _ ETN.2326 _ RGN.2332 _ DTN.2349 _ EST.2372 _ TTN.2511 _ TST.2545 _ GNS.2655 _ TST.2748 _ TST.2768 Shell SIEP BV (Rijswijk) _ ETN.2666 Shell SIOP BV (Den Haag) _ DEL.2694_ TWT.2699 Siemens Nederland NV (Den Haag) _ ETN.2508 Smartec BV (Breda) _ DEL.2777 Solvay Pharmaceutical Headquarters (Verenigde Staten) _ REC.2371 Spectro Analytical Instruments (Duitsland) _ ETN.2526 Stern Steward & Co (Verenigde Staten) _ REC.2371 Stork Friesland BV (Gorredijk) _ EST.2372 Stork Wärtsilä Diesel BV (Zwolle) _ DWT.2365 Sulzer Metco Coatings BV (Lomm) _ GNS.2655 T TNO Bouw (Delft) _ DEL.2694 TNO Institute of Industrial Technology (Eindhoven) _ DWT.2365 _ GNS.2655 TNO Telecom (Leidschendam) _ ETN.2508 TNO Voeding (Groningen) _ UFA.1928 _ DST.2737 TNO-FEL (Den Haag) _ TTN.2648 _ TTN.2650 TNO-MEP (Apeldoorn) _ TST.2769 TNO-PML (Rijswijk) _ DTN.2349 _ AGN.2367

TNO-STB (Delft) _ REC.2371 _ GNS.2655

TNO-TPD (Delft) _ RGN.2332 _ DTN.2349 _ ETN.2508 _ ETN.2666 TNO-TPD TU (Eindhoven) _ TTN.2648 _ TTN.2650 TNO-WT (Delft) _ DTN.2349 Te Strake BV (Deurne) _ NGN.2612 _ NGN.2669 Technische Universität München (Garching, Duitsland) _ UCH.2761 Texas Instruments Holland BV (Almelo) _ TET.2500 Thales Nederland BV (Hengelo) _ REC.2371 Thermo Jarrell Ash Europe (Breda) _ ETN.2526 Thomassen International BV (Rhenen) _ DWT.2365 Toshiba Medical Systems Europe BV (Zoetermeer) _ RGN.2332 U UMC (Utrecht) _ RGN.2332 UMC St. Radboud (Nijmegen) _ RGN.2332 Unilever Research (Vlaardingen) _ EST.2372 _ DST.2737 University of Dortmund (Duitsland) _ ETN.2526 Universität Bielefeld (Duitsland) _ NNS.2373 V Vienna University of Economics (Oostenrijk) _ REC.2371 Vision Project- en Adviesbureau voor Technologiemanagement (Amersfoort) _ TST.2769

55

Utilisatierapport 2003

| Projecten

1997

58


| Projecten 1997

HIERONDER STAAN DE GEGEVENS DIE U OP DE PROJECTPAGINA’S KUNT TEGENKOMEN

project

toewijzing

gedurende het hele traject, dus

Het projectnummer, de laatste vier

De door STW aan dit project

zowel van voor de start als tot na

cijfers vormen het volgnummer waar-

toegekende subsidie (in k€).

afloop van het project.

op de projecten zijn gesorteerd. contracten en octrooien

doelstelling

BPI

Soort overeenkomst welke met een

Een korte omschrijving van de

(voor uitleg zie binnenkant achterzijde omslag)

gebruiker is afgesloten (optie, licentie,

doelstelling van het onderzoek.

De utilisatiecategorieën waarin het project is ingedeeld.

bijdrage, samenwerking, raamovereenkomst, etc.) en eventuele octrooien/

resultaten

octrooiaanvragen.

Een overzicht van de behaalde resultaten.

titel

De titel van het project.

inkomsten

Op dit project de totaal geregistreerde

gebruikers

projectleider

inkomsten (in k€). Dit zijn alle gelden

Een lijst met de (afgekorte) namen

Naam van de projectleider.

en bijdragen in natura die op basis van

van de gebruikers bij het project.

een STW-project gegenereerd worden,

A_ universiteit van amsterdam

B_ para universitaire instituten

C_ centrum voor wiskunde en informatica

D_ technische universiteit delft

E_ technische universiteit eindhoven

59

60

G_ rijksuniversiteit groningen

L_ universiteit leiden

76

78

61

N_ katholieke universiteit nijmegen

82

62

R_ erasmus universiteit rotterdam

84

73

T_ universiteit twente

85

U _ universiteit utrecht

V_ vrije universiteit amsterdam

W _ wageningen universiteit

88

91

92

59

projecten 1997

ABI.4165

| Instelling

A _ universiteit

ABA

van amsterdam

projectleider

Biological control of the whitefly Bemisia tabaci with predatory mites

Prof.dr. M.W. Sabelis


233,87

doelstelling De tabakswittevlieg (Bemisia tabaci) is een relatief nieuwe plaag

in de kasteelt. Schade ontstaat niet alleen door de aantasting van planten door de vlieg zelf, maar ook door het overdragen van plantpathogene virussen. Omdat chemische gewasbescherming ongewenst is, is er behoefte aan alternatieve bestrijdingsmethoden. Het is de vraag of roofmijten bruikbaar zijn voor biologische bestrijding. Het voordeel van roofmijten is onder meer dat zij kunnen overleven (op pollen als voedselbron) in situaties waar wittevlieg schaars voorkomt. resultaat na 5 jaar Roofmijten zijn bruikbaar voor de bestrijding van kaswittevlieg,

zowel in gematigde als in warmere streken. Enkele geschikte roofmijtsoorten zijn geïdentificeerd. In aanwezigheid van pollen kan de bestrijder ook preventief worden ingezet. In overleg met de gebruikers werd een aantal gekarakteriseerde roofmijtsoorten op kleine schaal getest. Ondanks gunstig perspectief is het echter nog niet tot praktijktoepassing gekomen vanwege het uitblijven van de financiering van grootschaliger kasexperimenten. Dit project werd uitgevoerd en begeleid in samenhang met project WBI.3226. gebruiker(s) Proefstation voor Bloemisterij in Nederland, Aalsmeer / Bunting

Brinkman Bees BV, Tilburg / Koppert BV, Berkel en Rodenrijs

ACH.4217

BBA

Synthetic studies towards hatching agents in search of a new method to control potato cyst nematodes

projectleider P r o f . d r . H . H i e m s t r a totale Bijdrage Avebe b.a. inkomsten in k€ 9,98

toewijzing in k€

449,24

contracten

ABI.4398

BAA

Biological control of arthropod pest of freesia corms

projectleider Prof.dr. M.W. Sabelis totale Bijdrage Koppert BV inkomsten in k€ 2,26

toewijzing in k€

228,09

contracten

doelstelling Het doel van het project is de ontwikkeling van een milieuvriendelijke

doelstelling Bolgewassen zoals hyacint, narcis, gladiool en freesia crops staan

methode om een belangrijk probleem van de aardappelziekte voor aardappel-

in bepaalde kweekfasen bloot aan aantasting door de bollenmijt, thripsen,

telers in het noordoosten van Nederland, en in vele andere landen, op te

wortelluizen en vliegen. In navolging van een eerder, succesvol STW-project

lossen. Een nieuwe methode om het cysteaaltjesprobleem te beheersen is absoluut noodzakelijk, omdat de huidige bestrijdingsmethoden, mede door

gericht op de bestrijding van bollenmijt in tulp en lelie (ABI.2187) wordt in dit project onderzocht of biologische bestrijding met behulp van roofmijten

de verscherpte regelgeving, niet erg effectief meer zijn.

mogelijkheden bieden voor bestrijding van genoemde plagen in de praktijk.

resultaat na 5 jaar Het onderzoek heeft geleid tot de synthese van twee belang-

resultaat na 5 jaar In dit project is samengewerkt met het Laboratorium voor

rijke fragmenten van de natuurstof solano-eclepine A. De ontwikkelde chemie biedt goede mogelijkheden voor succesvolle totaalsynthese. Daarnaast zijn

Bloembollenonderzoek te Lisse. De perspectieven voor biologische bestrijding van bollenmijten, thripsen en vliegenlarven in freesia in de kas zijn goed.

eenvoudige analoga van de natuurstof gemaakt. Een aantal van deze is door

Overtuigend bewijs voor een effect op wortelluis kon niet worden verkregen.

het HLB Research Center getest op wekactiviteit van de eitjes van aardappelcystealen. De resultaten zijn veelbelovend. Twee verbindingen hebben

De gebruiker adviseert telers bij het gebruik van roofmijt voor plaagbestrijding in freesia-kassen (maar niet in opslagruimten). Uitvoering van grootschalige

circa 70% van de wekactiviteit van de natuurlijke wekstof. De testen zijn gefinancierd door Luxan BV. De resultaten worden nog niet door derden

praktijkproeven die de bruikbaarheid van de methode moeten bewijzen zijn echter nog niet uitgevoerd door gebrek aan financiering.

gebruikt. gebruiker(s) Koppert BV, Berkel en Rodenrijs / Praktijkonderzoek Plant en gebruiker(s) NIKO-TNO, Groningen / AVEBE b.a., Foxhol / Hildebrands

Laboratorium voor Bodemziekten BV, Wijster / Luxan BV, Elst / DSM Research BV, Geleen / Stratos BV, Veenwouden

Omgeving, Naaldwijk / PBG, Aalsmeer

60


ACH.4438

BAA projectleider

Molecular recognition in dendrimeric catalysts

Prof.dr. P.W.N.M. van Leeuwen


584,03

doelstelling Het doel is het gebruik van secundaire interacties in grotere

systemen gebaseerd op dendrimeren. Toepassing van palladium, rhodium en ruthenium als metaalcentra maakt het mogelijk om een groot aantal verschillende reacties te bestuderen. Toepassingen kunnen liggen op het gebied van productie van intermediairen voor de fijnchemie. resultaat na 5 jaar De resultaten van dit project tonen aan dat NCN-pincer

palladium en platina complexen veelzijdige startverbindingen vormen van nieuwe oranometaalverbindingen met toepassingen op het gebied van katalyse, kristal engineering en (macro)moleculaire visualisatie. Deze materialen kunnen zo ontworpen worden dat ze bio- of oplossingscompatible zijn en/of een specifiek aggregatiegedrag vertonen. Niet-covalente opbouw van katalytisch actieve complexen biedt goede mogelijkheden voor de synthese van bimoleculaire en supramoleculaire katalysatoren. Het project heeft nog niet geresulteerd in directe toepassingen bij de industriële partners, voornamelijk doordat de geteste katalytische reacties niet worden toegepast in processen bij de partners. gebruiker(s) DSM Research BV, Geleen / DOW Benelux BV, Terneuzen / Shell

Research and Technology Centre, Amsterdam

| Instelling

B _ para universitaire instituten

BBI.4161

BCA

Transgenic reporter fish as in vivo monitors of hormonal pollutants

projectleider

Dr. P.T. van der Saag totale toewijzing in k€ 232,30 contracten Overdracht STW; Hubrecht Laboratorium; BioDetection Systems BV

doelstelling Vervuiling van onze wateren met chemische stoffen die het

vrouwelijke hormoon oestradiol nabootsen kan leiden tot vervrouwelijking van mannelijke vissen en een verminderde voortplanting. Verdere ophoping van dergelijke hormoonverstorende stoffen in ons milieu moet worden tegengegaan. Doel was om een model te maken om te voorspellen of een stof zich als oestrogeen zal gaan gedragen in een vis. resultaat na 5 jaar In dit nog lopende project is een transgene zebravis ontwikkeld

die reageert op de aanwezigheid van oestrogenen in water. De respons in de vis is makkelijk te meten en blijkt een goede voorspellende waarde te hebben voor het oestrogeen-nabootsende karakter van stoffen. De rechten op de transgene vis zijn overgedragen aan het bedrijf BDS BV Momenteel wordt bekeken hoe deze methode zich verhoudt t.o.v. inmiddels ontwikkelde concurrerende methoden. Tevens wordt onderzocht of de in dit project gekozen unieke aanpak voor andere moeilijk meetbare toxicologische eindpunten toepasbaar is. gebruiker(s) RIKZ, Kamperland / NOTOX, Den Bosch / BioDetection Systems BV,

Amsterdam

61

projecten 1997

Ontwikkeling van een platform voor visualisatie en analyse van 3D-reconstructies uit serie-coupes ten behoeve van morfologisch onderzoek

BBI.4326

ACA projectleider

Dr.ir. F.J. Verbeek


283,16

doelstelling Voor een morfologische en functionele analyse van biologische

structuren is het veelal noodzakelijk de derde dimensie te kennen. Uit een reeks van plan parallelle histologische coupes kan met behulp van geschikte software de derde dimensie worden gereconstrueerd. Doel van het project is het ontwikkelen van goede en toegankelijke software voor visualisatie en analyse van 3D reconstructies. resultaat na 5 jaar Er is een gebruikersvriendelijk software-platform ontwikkeld

voor het maken van 3D modellen uit series van microscoopbeelden. Tevens is er een microscoopopstelling gebouwd waarmee bij verschillende resoluties een 3D dataset uit seriecoupes wordt verkregen. Momenteel worden de mogelijkheden onderzocht om op basis van een eventueel octrooi een spin-off bedrijfje op te zetten met behulp van een BioPartner subsidie. gebruiker(s) AMC, Amsterdam / TNO-TPD TU Delft / LUMC, Leiden / Stichting

Academisch Rekencentrum Amsterdam / Iris Vision BV, Etten-Leur/ Leica Microsystems BV, Rijswijk

| Instelling

C _ centrum voor wiskunde en informatica

CWI.4088

CCC

Facial Analysis and Synthesis of Expressions (FASE)

projectleider Drs. P.J.W. ten Hagen Overdracht STW; Epictoid BV


685,83

contracten

doelstelling Doel is het onderzoeken van methoden en technieken om gezichts-

uitdrukkingen te kunnen waarnemen, herkennen, reproduceren, en autonoom te genereren als onderdeel van computeranimaties. Er zal een gezichtsanimatie systeem worden ontwikkeld dat gebruik maakt van sturingsinput die verkregen is door ‘computer-vision’ analyse van een acteur/actrice opgenomen door een camera. resultaat na 5 jaar Er is een computermodel ontwikkeld van het menselijk hoofd

gebruikmakend van 3D geometrie en een benaderende representatie van de fysionomie (skelet, spieren, huid). Daarnaast is een fijnmazig animatiesysteem gemaakt dat het gezicht kunstmatig maar op realistische wijze kan bewegen. Het ontwikkelde animatiesysteem met de naam CharToon is ingebracht in een nieuw spin-off bedrijf van het CWI, Epictoid BV, dat tot doel heeft nieuwe animatiesystemen met CharToon als uitgangspunt op de markt te brengen. gebruiker(s) Doven Instituut, St Michielsgestel / TNO Telecom, Leidschendam /

NOB Interactive, Hilversum / General Design, Amsterdam / Philips Research Laboratories, Eindhoven / Philips Multimedia Center / PMC, Sunnyvale / Philips Research, Briarcliff Manor / Humanoid, Vejle

62


DTN.3736

| Instelling

D _ technische

Silicon drift sensors

BBA

universiteit delft

projectleider

Prof.dr.ir. C.W.E. van Eijk totale toewijzing in k€ 455,77 contracten Bijdrage Bruker Nonius BV; Bijdrage Philips Analytical BV inkomsten in k€ 77,15

doelstelling Ontwikkeling van Silicon drift-sensoren (SDD) voor de detectie van

laag-energetische Röntgen-straling, geladen deeltjes en licht. Deze sensoren geven zeer nauwkeurige positie-informatie (1D of 2D) uit de tijdspanne die elektronen, vrijgemaakt op de plaats van interactie met de straling, nodig hebben om naar de collector-electrode te driften. De zeer lage capaciteit van de sensor levert een extreem goede signaal/ruis verhouding. Toepassingen zijn bijvoorbeeld röntgendiffractie voor materiaal-analyses, medische diagnostiek en in de hoge-energie fysica. Gebruikers zijn producenten van allerlei apparatuur voor elementen structuur-analyse. resultaat na 5 jaar Het productieproces voor de SDD is geoptimaliseerd en

uitgebreid met een integratiestap voor de versterker. De ruisbronnen zijn gekarakteriseerd. De energieresolutie is echter nog beperkt, hoewel de oorzaken inmiddels zijn geïdentificeerd. Het onderzoek naar verbetering van de resolutie loopt nog, thans in samenwerking met een Fins bedrijf. gebruiker(s) Bruker Nonius BV, Delft

DEL.3780

ABA projectleider

Reliability of micromechanical structures; technology, design and 1st level packaging

Dr.ir. A. Bossche


501,57

DEL.3891

BAA projectleider

Identification and Predictive Control of Non-Linear systems in the Process Industry (IPC-NL)

Prof.dr.ir. M.H.G. Verhaegen


529,19

doelstelling De afgelopen jaren heeft de ontwikkeling van MEMS (micro -

doelstelling In het project worden methoden ontwikkeld om de procesindustrie in

electromechanical systems) een stormachtig verloop gekend. Over hun

staat te stellen de huidige in gebruik zijnde Model Predictive Controller (MPC)

betrouwbaarheid is echter nog weinig bekend. Dit onderzoek is gericht op:

schema’s uit te breiden voor belangrijke categorieën van niet-lineaire systemen.

1) Het bestuderen van de betrouwbaarheid van druksensoren, versnellingssensoren en resonatoren en 2) Onderzoek naar packaging technieken.

Deze systemen bevatten processen, die zelfs voor een beperkt bereik een niet-lineair gedrag vertonen alsook systemen die door een beter economisch

resultaat na 5 jaar De lange-termijnstabiliteit van resonatoren is bestudeerd.

gebruik niet-lineaire, dynamische transities ondergaan. Voorbeelden zijn hoge zuiverheid distillatiekolommen en bioreactoren.

De resultaten wijzen erop dat depositie van een dunne oxidelaag op de siliciumnitridebalkjes de door oxidatie veroorzaakte verstijving tegengaat. Een sensor is ontwikkeld die kleine stofdeeltjes in lucht kan meten. Verder is

resultaat na 5 jaar Concrete initiatieven werden tijdens het project genomen om de

een nieuwe etsmethode ontwikkeld voor de fabrikage van micromechanische

de genomen initiatieven werd uitgevoerd in samenwerking met Ipcos en betrof

structuren en sensoren. Groot voordeel van deze methode is het gebruik van slechts één etsstap, zonder gebruik te maken van een hoge dotering, externe

de schatting van de economische voordelen, die de ontwikkelde methoden konden hebben voor een hoge zuiverheid distillatiekolom. De onderzoeks-

elektroden en speciale etshouders.

resultaten hebben niet direct tot producten geleid. Echter ze hebben wel een stimulans gevormd om de Nederlandse MPC technologieontwerpers te helpen

gebruiker(s) Xensor Integration BV, Delft / Texas Instruments Holland BV, Almelo

de richting te bepalen waarin productvernieuwingen ontwikkeld zullen worden.

relevantie te demonstreren in een industriële procesindustrie-context. Een van

/ Gefran Sensori, Provaglio / Melexis R&D Center, Tessenderlo gebruiker(s) Esso Nederland BV, Botlek / IPCOS Technology BV, Boxtel /

TNO-TPD TU Delft / Unilever Research, Vlaardingen / Tai-Ji Control, Eindhoven / DSM Services, Geleen

63

projecten 1997

DCT.3923

CAA

A combined experimental/numerical approach to crack propagation in concrete and rock

DCT.3942

BBA

Detectie en karakterisering van defecten in staalconstructies

projectleider

D r . i r . L . J . S l u y s t o t a l e t o e w i j z i n g i n k€ 6 6 3 , 7 9 c o n t r a c t e n Samenwerking onderzoek Technische Universiteit Delft; STW; Shell SIEP BV inkomsten in k€ 54,46

projectleider

doelstelling Experimenteel en numeriek onderzoek naar het breukgedrag van

doelstelling Dit onderzoek is een vervolg op het in eind 1993 afgesloten project

beton en rots om te komen tot betere voorspellingen. Getracht wordt twee

DCT.1750. Uiteindelijk doel is het van enige afstand ultrasoon detecteren,

verschillende modelbenaderingen te combineren. Uiteindelijk doel is een betrouwbare procedure voor het bepalen van de modelparameters. Een

localiseren en karakteriseren van vermoeiingsscheuren in staalconstructies.

praktijkprobleem dat van groot belang is voor de olieindustrie, boorgat-

resultaat na 5 jaar Het onderzoek is beperkt tot staalplaten met een dikte van

stabiliteit, zal worden gebruikt voor validatie.

25 tot 40 mm. Gebaseerd op ray-tracing is een twee-dimensionaal imagingalgoritme ontwikkeld voor lokalisatie en karakterisatie van interne en

resultaat na 5 jaar Het onderzoek is nog gaande. Het experimentele onderzoek

vordert goed. De twee hiervoor aangenomen onderzoekers hebben ieder een

oppervlaktedefecten. Voor de experimentele verificatie is een nieuw scansysteem met bijbehorende software beschikbaar. In samenwerking met

nieuwe proefopstelling ontwikkeld om verschillende aspecten te onderzoeken.

de Bouwdienst RWS is onderzocht of de methode kan worden gebruikt voor

Daarmee zijn interessante resultaten behaald. Voor het numerieke onderzoek kon helaas geen promovendus worden gevonden. Naast de experimenten

metingen aan het brugdek van de Brienenoordbrug. Op dit moment wordt slechts een deel van de defecten in deze complexere omgeving gedetecteerd.

Prof.ir. A.C.W.M. Vrouwenvelder


316,86

worden in beperkte mate numerieke simulaties uitgevoerd. gebruiker(s) Bouwdienst Rijkswaterstaat, Zoetermeer / Röntgen Technische gebruiker(s) Intron BV, Culemborg / Adviesbureau ir. J.G. Hageman BV, Rijswijk /

Dienst BV, Rotterdam / Corus Staal BV, IJmuiden / TNO-TPD, Delft / Shell

Bouwdienst Rijkswaterstaat, Utrecht / TNO DIANA BV, Delft / Shell SIEP BV, Rijswijk

Research and Technology Centre, Amsterdam / KEMA Nederland BV, Arnhem

DEL.3943

ACB projectleider

Ontwerp en realisatie van de elektronische systemen en schakelingen voor subminiatuur hoortoestellen met sterk richtingsgevoelige microfoon-arrays

Dr.ir. W.A. Serdijn


211,24

inkomsten in k€

9,08

DEL.3945

AAA

High-definition projection display based on micromachined silicon structures

p r o j e c t l e i d e r P r o f . d r . P . J . F r e n c h t o t a l e t o e w i j z i n g i n k€ 3 2 0 , 1 2 NL.1020341 Werkwijze voor het uitvoeren van een etsbewerking

octrooien

doelstelling Het doel van het onderzoek is het ontwikkelen van een ‘hoorbril’ met

doelstelling Een technologie voor lichtmodulatoren wordt ontwikkeld, toepasbaar

behulp van micro-electronica. Deze bril versterkt alleen geluid dat uit de richting

in projectiedisplays, directe lithografie of adaptieve optica. Twee types

komt waarin je kijkt.

modulatoren worden onderzocht op basis van micromachining technieken

resultaat na 5 jaar De resultaten van het onderzoek hebben geleid tot de

membranen van pixels en elastische lagen met daarop een dunne metaallaag. Per pixel zorgt in beide gevallen een elektrisch signaal voor de mechanische

ontwikkeling van een energiezuinige ‘hoor’chip voor de signaalverwerking, zodat een brillenfabrikant de gehoorelektronica makkelijk in het montuur kan

vervorming. Beide zijn inherent eenvoudig, hoog van optische kwaliteit en kunnen hoog optisch vermogen aan.

verwerken zodat een zonnecel kan voorzien in de energievoorziening. De vier microfoontjes in de brillenpoot zetten geluid, dat uit verschillende richtingen komt, om in elektrische signalen. De details van het onderzoek staan vermeld in

resultaat na 5 jaar Er is een technologie ontwikkeld om metaallagen van 100 nm

het proefschrift ‘optimal design of analogue low-power system’ van D. Rocha.

lagen. Deze opzet wordt gebruikt voor lichtmodulatoren, maar kan ook andere

gebruiker(s) AMC, Amsterdam / Duran Audio BV, Zaltbommel / SonionMicrotronic

toepassingen vinden, bijvoorbeeld bij de productie van optische tralies. Verdere uitwerking van de technologie is vereist met betrekking tot bijvoorbeeld

Nederland BV, Amsterdam / Nederlandse Vereniging voor Slechthorenden, Houten / Beltone Netherlands BV, Eindhoven

lange-termijn stabiliteit. Als dit eenmaal goed onder controle is, dan kan in principe deze technologie worden toegepast om op goedkope wijze uitstekende

dikte heel precies aan te brengen op 5 micrometer dunne visco-elastische

modulatoren te fabriceren om daarmee de groeiende projectie-display markt te voorzien. gebruiker(s) Philips Components, Eindhoven / MIVATEC Hard- und Software

GmbH, Schnaich / TNO-TPD, Delft / Philips Research Laboratories, Eindhoven / Delft Electronic Products BV, Roden

64


DGD.4006

BBB

Efficient measurement of piping installations by digital photogrammetry

DCT.4010

BCB

Geïntegreerd experimenteel/numeriek onderzoek aan cementgebonden materialen

projectleider

Prof.dr.ir. M.G. Vosselman totale toewijzing in k€ 303,60 contracten Letter of intent STW; Ingenieursbureau Geodelta BV inkomsten in k€ 3,40

projectleider

Prof.dr.ir. J.C. Walraven totale toewijzing Licentie STW; DelftTech BV inkomsten in k€ 138,39

in k€

doelstelling Ontwikkeling van een interactief systeem waarmee een digitaal

doelstelling Theoretisch, experimenteel en numeriek onderzoek aan beton en

3D-model gebouwd kan worden van bestaande pijpleidingsystemen van

gerelateerde materialen in 5 hoofdprojecten, elk uiteenvallend in subprojecten.

industriële installaties op basis van digitale foto’s. Hiermee kan een grote verbetering en tevens een kostenreductie bereikt worden, omdat bestaande

Rode draad is de samenhang tussen microstructuur, microstructurele veranderingen en macroscopisch gedrag, gericht op het optimaliseren van materialen

installaties vaak niet of niet correct beschreven zijn.

voor specifieke toepassingen. Doel is ook samenwerking tussen groepen

2.728,73

contracten

binnen de TUD, TUE en de onderzoekschool BOUW. resultaat na 5 jaar De doelstellingen werden gerealiseerd en de ontwikkelde

software werd toegepast op beelden van het inwendige van een schip, gemaakt door Ingenieursbureau Geodelta. In 1998 werd een contract getekend tussen

resultaat na 5 jaar In dit miniprogramma, dat nog loopt, zijn interessante resultaten

STW en Geodelta. Siemens toonde interesse maar werd door Geodelta

Er is een overeenkomst over commercialisering van software gesloten met

uitgesloten. Geodelta heeft het contract nooit geëfectueerd. Reden was de hoge kosten van het softwareproduct ACIS (13,6 k € ). In 2001 is een door de

DelftTech. Resultaten droegen bij tot de bijstelling van Nederlandse en Europese normen. Een nieuw ontwikkelde betonsoort (zelfverdichtend, hoge

EU gefinancierd project gestart, STAR (www.realviz.com/STAR) waarin voort-

sterkte, vezelversterkt) wordt in een groot tunnelproject in de praktijk getest.

gebouwd wordt op de resultaten van het onderhavige STW-project. In 2003 zal met Siemens verder gesproken worden over de mogelijkheden tot utilisatie.

gebruiker(s) TNO Bouw en DIANA BV, Delft / Intron BV, Culemborg / Akzo Nobel

gebruiker(s) TNO-TPD TU Delft / Ingenieursbureau Geodelta BV, Delft / Stork

Coatings BV, Sassenheim en Groot Ammers/ Centraal Bureau voor Schimmelcultures, Utrecht / Adviesbureau Hageman BV, Rijswijk / Bouwdienst RWS,

Engineers & Contractors BV, Amsterdam

Utrecht / VOBN, Veenendaal / Silidur Benelux NV, Rotterdam / Stork Veco BV,

behaald en is in beperkte mate toegenomen samenwerking tot stand gebracht.

Eerbeek / Sigma Coatings BV, Amsterdam / Roelfstra Consultants BV, Mheer / Shell SIEP BV, Rijswijk / Mebin BV, Amsterdam / ITM CV, Zwijndrecht / KEMA Ned. BV, Arnhem / DSM Resins BV, Zwolle / Spanbeton BV, Koudekerk a/d Rijn

DST.4027

CCA

Geïntegreerd procesmodel voor de P-eliminatie-activiteit in actief slibprocessen onder aerobe en denitrificerende condities

projectleider contracten

Prof.dr.ir. M.C.M. van Loosdrecht totale toewijzing Bijdrage Witteveen & Bos inkomsten in k€ 72,61

in k€

DEL.4038

Hydrogen in the SIMOX oxide

AAA 141,40

projectleider

Prof.dr. A. van Veen


216,28

doelstelling Het beheersbaar maken en optimaliseren van de biologische

doelstelling SIMOX (Separation by Implantation of OXygen) is een gelaagd

stikstof- en fosfaatverwijdering in praktijk actiefslibinstallaties. Er wordt een

materiaal dat steeds belangrijker wordt voor de fabricage van elektronische

geïntegreerd dynamisch procesmodel ontwikkeld dat ecologische interacties

devices en circuits. De buitenste laag silicium is geïsoleerd van de wafer door

in slib beschrijft. Om de bruikbaarheid te waarborgen is het noodzakelijk om de modelstructuur te analyseren op parameter gevoeligheid en -identificatie

een geïmplanteerde oxide-laag. Deze laag bevordert echter de opname van waterstof, wat een aantal negatieve effecten op de elektrische eigenschappen

mogelijkheden. Het model wordt gebruikt om strategieën te ontwikkelen om de nutriëntenverwijdering in praktijkzuiveringsinstallaties uit te voeren met

van het materiaal heeft. Waterstof kan atoombindingen in het oxide openbreken en zorgen voor het ontstaan van gefixeerde ladingen in het oxide. Doel van het

minimaal energie en organisch koolstof verbruik. Medefinanciering door de

project was deze effecten te bestuderen en te minimaliseren.

STOWA en Witteveen & Bos. resultaat na 5 jaar De defecten die ontstaan bij waterstofinteractie konden resultaat na 5 jaar Een nieuw integraal model kwam tot stand voor de beschrijving

geïdentificeerd worden en het verloop van defectreacties kon vastgesteld

van biologische nutriënten verwijdering. Op verzoek van Witteveen en Bos en de Dienst Water en Riolering Amsterdam is een modelgebaseerde vergelijking

worden door positronenbundelonderzoek en waterstofgas-desorptie spectrometrie. Tevens werd aangetoond dat de silicium toplaag een barrière

gemaakt tussen het phoredox- en het UCT-proces. Deze evaluatie heeft bijgedragen aan de systeemkeuze voor de nieuwe zuiveringsinstallatie Amsterdam

vormt voor waterstofgas dat onder invloed van defectreacties vrijkomt uit het oxide. Zijwaartse diffusie in het oxide gaat echter snel. De resultaten kunnen

West. Het bleek mogelijk een robuuste regeling te ontwerpen, ongevoelig voor

gebruikt worden voor een betere voorspelling van de waterstofhuishouding

foute calibratie of verloop van de redoxelectrode. Hiermee kon een signifficante reductie in het energieverbruik voor recirculatiepompen worden bewerkstelligd.

en waterstof-siliciumoxide interacties die plaats vinden gedurende de processtappen van IC-fabricage.

gebruiker(s) Witteveen & Bos, Deventer / Zuiveringsschap Hollandse Eilanden, Dordrecht / STOWA, Utrecht / Hoogheemraadschap van Rijnland, Leiden /

gebruiker(s) Teladin Consultancy BV, Gouda / Philips Semiconductors, Nijmegen

Waterschap Groot Salland, Zwolle / Grontmij Advies & Techniek, De Bilt

/ Universiteit Leuven

65

projecten 1997

DCT.4090

CBA

Characterization of the Non-linear Asphaltic Concrete Response (ACRe)

DST.4094

ABA

Toepassing van MAP (Marine Adhesive Proteins) als lijm in de geneeskunde

projectleider

Prof.dr.ir. A.A.A. Molenaar totale toewijzing in k€ 819,46 contracten Optielicentie STW; Technische Universiteit Delft; Shell International Oil Products; Bijdrage Rijkswaterstaat inkomsten in k€ 47,66

Dr. M.C. van der Leeden NL.1000732 Eiwit bevattende fractie

doelstelling Om tot een geïntegreerde ontwerpmethode voor wegverhardingen

doelstelling Onderzoek naar het ontwikkelen van industrieel produceerbare lijm

te komen, wordt gewerkt aan een materiaalmodel dat in principe voor alle

voor medische toepassingen. In de eerste fase wordt de betekenis onderzocht

wegenbouwmaterialen gebruikt kan worden. Uit een uitgebreid testprogramma van vooral uni-axiale trek- en drukproeven aan asfaltbeton moet worden

van de bijzondere peptidenstructuur in de mosseleiwitsubstantie voor adsorptie en adhesie op hydrofiele substraten. De tweede fase betreft het mechanisme

vastgesteld op welke wijze de materiaalparameters bepaald kunnen worden.

van crosslinking waarmee op het geadsorbeerde mosseleiwit een stevige

resultaat na 5 jaar Voor het proevenprogramma is nieuwe apparatuur ontwikkeld.

hechtlaag wordt opgebouwd. In de derde fase zal op basis van deze eerdere inzichten een lijm worden geformuleerd die geschikt is voor klinische testen.

De proefopzet levert diepgaand inzicht in het materiaalgedrag, is echter niet geschikt om in de praktijk snel nieuwe materialen te karakteriseren. Belangrijk

resultaat na 5 jaar De doelen zijn slechts deels bereikt. Het Mefp-1 eiwit is

resultaat: voor dat laatste moeten betere proeven worden ontwikkeld.

bestudeerd als modelsysteem. Daarnaast zijn nog andere mosseleiwitten op

Computermodel CAPA-3D is uitgebreid. Deze kennis zal in bijvoorbeeld een PAO-cursus worden aangeboden. De onderzoekster is deels door RWS-DWW,

hun hechtingseigenschappen of hun betrokkenheid bij de hechting onderzocht. Een lijm voor medische toepassingen is echter (nog) niet gerealiseerd. In een

deels door de TU Delft in dienst genomen en is betrokken bij de formulering

vervolgproject moet duidelijk worden of er een synthetische lijm op basis van

van vervolgonderzoek.

de structuureigenschappen van Mefp1 mogelijk is. Na beëindiging van het onderzoek bleek BasF bereid k€ 60 te investeren in een haalbaarheids-

gebruiker(s) Belgian Road Research Centre (BRRC), Brussel / Rijkswaterstaat,

onderzoek (in eigen beheer) naar een mogelijke synthese van de Mefp-eiwitten. Het testen van die gesynthetiseerde polymeren gebeurt bij de TU Delft. STW

Delft / Shell Global Solutions S.A., Petit-Couronne

projectleider


454,45

octrooien

financiert daarvoor nog 15-30 weken een technisch assistent. gebruiker(s) IsoTis NV, Bilthoven / Bioscan BV, Bilthoven / Bioplex Medical BV,

Vaals

DTN.4108

BAA projectleider

Decomposition and combustion of Hydrazinium Nitroformate (HNF) and HNF-based propellants

Prof.dr. D.J.E.M. Roekaerts


247,70

DCT.4129

AAA projectleider

Dissipation of surface waves in turbulent counter currents

Prof.dr.ir. J.A. Battjes


209,00

doelstelling Onderzoek naar de verbrandingseigenschappen van Hydrazinium

doelstelling Op zee opgewekte windgolven kunnen een gebied binnenlopen van

Nitroformaat (HNF) om meer inzicht te krijgen in de verbranding van puur

in sterkte toenemende tegenstroom, met name in de monding van een rivier.

HNF en HNF-houdende stuwstoffen, in het bijzonder stuwstoffen met het

Daarbij neemt de golfhoogte toe. Het doel was deze verschijnselen te onder-

energetische glycidyl azide polymeer (GAP) als binder, met als doel gebruik als stuwstof in raketten.

zoeken, met name de verhevigde dissipatie van golfenergie die ermee gepaard gaat en die een belangrijke goeddeels onbekende rol speelt in golfdoordringing in estuaria en zeegaten.

resultaat na 5 jaar Het onderzoek heeft de toepassingen dichterbij gebracht,

maar er is nog verder onderzoek nodig. HNF-houdende stuwstoffen de

resultaat na 5 jaar Een goede voorspelling van het bovengenoemde probleem in

huidige stuwstoffen in lanceerders kunnen vervangen, zal eerst een geschikte katalysator gevonden moeten worden die de brandeigenschappen van een

estuaria en in rivieren is voor de berekening van waterkerende constructies van groot belang. Het onderzoek heeft geleid tot nieuwe inzichten die gebruikt

HNF-houdende stuwstof zodanig aanpast, dat een veilige en stabiele

zijn in de modellering van de golfvoortplanting op stroom, en heeft waardevolle

verbranding mogelijk gemaakt wordt. Dit vormt de kern van een nieuw STW-project dat in het voorjaar van 2003 van start is gegaan (ACH.4142).

experimentele gegevens opgeleverd die gebruikt zijn en verder gebruikt kunnen worden in ijking van dergelijke numerieke modellen. De daadwerkelijke

De applicatie van HNF wordt door TNO-PML ook in Europees verband onderzocht in andere onderzoeksprogramma’s in samenwerking met onder

implementatie van de resultaten in operationele modellen valt buiten het bestek van dit project en moet nog plaats vinden.

andere ESA, APP, FiatAvio, Nobel Enterprises en Astrium. gebruiker(s) WL / Delft Hydraulics, Delft / RIKZ, Den Haag / Albatros Flow gebruiker(s) ESA/ESTEC, Noordwijk / Aerospace Propulsion Products BV, Bergen

Op Zoom / TNO-PML, Rijswijk / NIVR, Delft

Research, Vollenhove / Alkyon Hydraulic Consult.& Research BV, Emmeloord / RIZA, Lelystad

66


DWT.4130

A00 projectleider

Models for short-range dispersion of air pollution in an urban environment

Prof.dr.ir. F.T.M. Nieuwstadt


154,57

DCT.4192

BCB projectleider k€

Mechanische eigenschappen van funderingsmaterialen en zanden in relatie tot fysische te bepalen materiaalkenmerken

Prof.dr.ir. A.A.A. Molenaar


456,01

inkomsten in

27,27

doelstelling Luchtverontreiniging is nog steeds een groot probleem, vooral in

doelstelling Door middel van experimenteel en numeriek onderzoek te komen

stedelijke gebieden. Het project heeft tot doel om numerieke modellen te

tot beter begrip van het feitelijke mechanische gedrag van een wegconstructie

ontwikkelen waarmee de verspreiding van vervuiling in stedelijke gebieden kan worden berekend. Hierbij zal gebruik gemaakt worden van Large Eddy

en de erin toegepaste materialen onder realistische belastingen en tot betere modellering van het gedrag van zandbed, steenfundering en straatlaag. Daarbij

Simulaties (LES). De modellen zijn onder andere van belang bij het voorspellen

wordt zowel gekeken naar ongebonden materialen als naar zogenaamde

van maatregelen om luchtverontreiniging tegen te gaan.

hydraulisch menggranulaat.

resultaat na 5 jaar Het was de bedoeling om de resultaten te gebruiken bij het

resultaat na 5 jaar De eisen voor wegfunderingen zijn, zowel in Nederland als

verbeteren van het Nederlands Nationaal Luchtverontreiningsmodel. Dit model

elders, nog in hoge mate empirisch. Nadelen daarvan zijn onder andere dat de

wordt gebruikt door TNO-MEP, KEMA, provincies, gemeenten en bedrijven.

invoering van alternatieve materialen wordt belemmerd en dat de gebruikte

Zover is het echter nooit gekomen, omdat het project wegens ziekte van de onderzoeker niet tot bruikbare resultaten heeft geleid.

materialen niet volledig worden benut (wat de constructie onnodig duur maakt). Uit beter begrip van de materialen kunnen betere richtlijnen worden afgeleid. Resultaten van het onderzoek zijn ingebracht in zowel Nederlandse als

gebruiker(s) RIVM, Bilthoven

Europese commissies die zich richten op vernieuwing van de regelgeving. gebruiker(s) NPC Netherlands Pavement Consultants BV, Utrecht / GeoDelft BV,

Delft / Rijkswaterstaat, Delft / Eerland Recycling Services, Geldermalsen / KOAC-WMD, Apeldoorn / Stichting CROW, Ede

DEL.4203

ABB projectleider

An integrated multiwavelength Terabit receiver

Prof.dr.ir. M.K. Smit


668,17

inkomsten in k€

DLR.4329

BBA projectleider

Stabiliteit van dunwandige schaalconstructies

Ir. T.J. van Baten


509,15

inkomsten in k€

18,16

317,65

doelstelling Optische, multi-golflengte transmissie is de meestbelovende

doelstelling Dit project richt zich op de ontwikkeling en experimentele verificatie

oplossing voor de toenemende vraag naar meer capaciteit voor telecom-

van voorspellingsmethodieken voor de stabiliteit van dunwandige schaal-

municatie-diensten. Het onderzoek zal een compacte ontvanger module

constructies. Deze worden veel toegepast in de vliegtuigbouw, maar ook bij

moeten opleveren voor 8 golflengte kanalen met een capaciteit van 10 Gbit/sec per kanaal. Ook de haalbaarheid van een 16 kanaals ontvanger met

het (weg/water) transport van vloeistoffen en gassen. Materialen die getest worden zijn staal, aluminium, Vezel Metaal Laminaten (waaronder Glare) en

2 input-polarisaties per kanaal en een bandbreedte van 40 Gbit/sec per kanaal zal worden onderzocht om te komen tot een 1,2 Terabit/sec ontvanger.

composieten.

De 40 Gbit/s GaAs ‘front-ends’ zullen door TNO-FEL worden ontwikkeld.

resultaat na 5 jaar De beoogde testopstelling bleek veel duurder dan oorspronke-

resultaat na 5 jaar Een multi-golflengte ontvanger is gefabriceerd en voorzien van

lijk begroot en is daarom niet gebouwd. Een groot deel van het geplande onderzoek kon daardoor niet worden gerealiseerd. Wel is een analysemethodiek

een package en is getest. Twee prototypes zijn gefabriceerd en beschikbaar

ontwikkeld waarmee de plastische vervorming van Glare panelen kan worden

voor verdere integratie met door TNO-FEL gerealiseerde versterkers. Het ontwerp voor de connectie met de versterkers is gereed. De ontwikkelde

geverifieerd. De bijbehorende metingen zijn nog niet afgerond. Verder is een praktische ontwerpmethode ontwikkeld voor verstijfde panelen. De resultaten

kennis rond polarisatie-omzetters wordt gebruikt in een vervolgproject POLIS (EOE.5465). ThreeFivePhotonics (startup bedrijf) brengt reeds 4-kanaals

van het onderzoek kunnen worden gebruikt bij verdere ontwikkeling en toepassingen van Vezel Metaal Laminaten.

ontvangers met 2,5 en 10 Gbit/s op de markt. De resultaten van het Terabit project en POLIS zijn van groot belang voor hun ontwikkeling van de volgende generatie ontvangers.

gebruiker(s) Rexroth Hydraudyne BV., Boxtel / Corus, IJmuiden / Fokker

Aerostructures BV, Dordrecht / Structural Laminates BV, Delft / Kappa Packaging Development Centre BV, Hoogeveen / NLR Testhouse, Schiphol

gebruiker(s) Ingenieursbureau Coenecoop BV, Waddinxveen / ThreeFive

Photonics BV, Houten / TNO-FEL, Den Haag

Airport

67

projecten 1997

DEL.4348

BBA projectleider

Advanced dry etching for next generation thin film heads for magnetic recording

Dr. E.W.J.M. van der Drift


207,21

inkomsten in k€

DEL.4366

BBA projectleider

Geïntegreerde lineaire RF vermogensversterkers

Prof.dr. J.L. Tauritz M.Sc.


236,72

45,38

doelstelling Aan magnetische materialen die worden gebruikt voor het opslaan

doelstelling Het 1.9 GHz digitale cellulaire radionetwerk is gebaseerd op de

van digitale informatie worden steeds hogere eisen gesteld. Dit project beoogt

zogenaamde CDMA (Code Division Multiple Access) systeemimplementatie,

een doorbraak te realiseren in de technologie voor miniaturisatie van dunnefilm koppen die worden toegepast in magnetische data-opslagsystemen.

waarin gebruik wordt gemaakt van QPSK (Quadrature Phase Shift Keying) modulatie. In CDMA is signaalontvangst mogelijk met stoorbronnen tot 18 dB

Een nieuwe methode om patronen aan te brengen met behulp van reactieve

groter dan de signalen zelf. Dit heeft een aantal belangrijke consequenties voor

hoge-dichtheidsplasma’s zal worden ontwikkeld.

de RF vermogensversterkers. De versterker moet (semi-)lineair zijn en de dissipatie is een belangrijk aspect. Ook factoren als afmetingen en kosten

resultaat na 5 jaar Een snel anisotroop proces om patronen aan te brengen op

spelen een rol, waardoor het voor de hand ligt naar oplossingen te zoeken in het nieuwe bipolaire Dubbel Poly proces.

magnetische materialen is ontwikkeld. De behaalde etssnelheid van 300 nm/min is van dezelfde orde van grootte als bij nat chemisch etsen. In dit opzicht was het project zeer succesvol. Gedurende het project verminderde echter de interesse van Philips en Onstream om de methode daadwerkelijk

resultaat na 5 jaar Het onderzoek betrof het integrale ontwerpproces voor de

toe te gaan passen. Voor de toekomst worden wel mogelijkheden gezien

effectievere ontwerpstrategie in de trade-off van lineairisatietechnieken voor

voor toepassing bij de ontwikkeling van magnetische RAM geheugens.

het hele gamma van topologieën, bijv. translineaire schakelingen, instelbare load-line-technieken zoals Dohertry-configuratie, enz. De meettechniek is op

gebruiker(s) Philips Research Laboratories, Eindhoven / Alcatel CIT, Annecy /

maat gemaakt voor microgolf-ontwerpers. Gebruik van brede selectie meetinstrumenten bewerkstelligt een integrale extractie van device-eigenschappen

Bionchip BV, Eindhoven / Alcatel Vacuum Technology, Houten

adaptatie, processing en meetsignaalgeneratie. Toepassing zorgt voor een

van halfgeleiders, alsmede groot- en kleinsignaal parameters onder enkel- en multitoon-excitatie. Deze vectorbenadering is superieur ten opzichte van conventionele load-pullmethoden. Het vaststellen van de prestaties van alle configuraties, opgebouwd uit 2, 3, of 4 poortcomponenten, is hiermee mogelijk gemaakt.

DEL.4369

BCA projectleider

Non-destructive sterility and leakage testing of packaged food products by smart impedance measurements

Prof.dr.ir. G.C.M. Meijer


385,99

DST.4376

BBA

Removal of NOx, hydrocarbons and soot from the ex-haust gases of high-temperature diesel engines in Total Energy Installations

projectleider

Prof.ir. C.M. van den Bleek totale toewijzing in EU.01203954.1 Li-Mn-perovskiet inkomsten in k€ 77,14

k€

595,49

octrooien

doelstelling Doel van het project was de ontwikkeling van een nieuwe methode,

doelstelling Dieselmotoren met een hoge uitlaatgastemperatuur (600 - 850 °C)

gebaseerd op het meten van impedanties, voor het niet-destructief testen van

zouden heel efficiënt kunnen worden ingezet bij warmte-kracht installaties. De

zowel de steriliteit van verpakt voedsel (bijvoorbeeld UHT melk) als de kwaliteit

emissie van vervuilende stoffen zoals NOx en roet is echter nog een probleem.

van de voedselverpakkingen (lekdichtheid). De methode maakt gebruik van impedantieveranderingen bij het optreden van bacteriologische groei in voedsel.

Dit project heeft tot doel om katalysatoren te ontwikkelen die NOx en roet uit de hoge-temperatuur rookgassen kunnen verwijderen. Het project voorziet tevens in de bouw van een proefinstallatie.

resultaat na 5 jaar Het project heeft twee mogelijke ontwerpen van elektronische

circuits opgeleverd, waarmee de weerstand R en de capaciteit C van voedsel-

resultaat na 5 jaar Bij het project waren twee bedrijven betrokken, dieselmotoren-

container plus inhoud gemeten kan worden in een frequentiegebied tot 10 MHz met een nauwkeurigheid van 0,1%. Microbiologische tests met een aantal

fabrikant Wärtsilä en Inodes, leverancier van onder andere rookgasreinigingsinstallaties. Inodes is begin 2001 failliet gegaan. Hierdoor kon de bouw van de

specifieke micro-organismen (toegevoegd aan melk en vissaus) bij TNO-

proefinstallatie niet meer doorgaan. Gaandeweg het onderzoek verloor ook

Voeding wezen uit dat met de nieuwe impedantiemeettechniek bacteriologische groei in verpakt voedsel kan worden gedetecteerd kort na de incubatietijd.

Wärtsilä haar interesse en met het het sluiten van de productieafdeling in Zwolle verwaterden de contacten helemaal. Onderzoek naar de ontwikkeling

De methode heeft belangstelling vanuit de voedselindustrie ten behoeve van hun kwaliteitscontrole. De ontwikkelde impedantietechniek wordt inmiddels

van de katalysatoren vindt nog plaats, maar het is onduidelijk of Nederlandse bedrijven in de resultaten geïnteresseerd zijn. Vooruitlopend op mogelijke

ook toegepast in een vervolgproject DMR.5294 in samenwerking met de olie-

interesse is octrooi aangevraagd op een nieuw materiaal voor roetfilters.

industrie voor het bepalen van de water/olie ratio in boorputten. gebruiker(s) Wärtsilä Nederland BV, Zwolle gebruiker(s) Enraf BV, Delft / Impress BV, Deventer / Stork Food & Dairy Systems

BV, Amsterdam / Unilever Research, Vlaardingen / Heineken Technical Services BV, Zoeterwoude

WEGENBOUWSPECIALIST PROF.DR.IR. A. MOLENAAR:

“We bedrijven nu eenmaal geen sterrenkunde” project DCT.4192

| DCT.4192

In Andrès Ariël van Niekerk had prof.dr.ir. André Molenaar,

wat wij doen. Daarom hebben we het onderzoek van Van

hoogleraar aan de faculteit Civiele Techniek van de

Niekerk aangepast. Hij heeft vervolgens zeer waardevol

Technische Universiteit Delft, een meer dan vlijtige

werk afgeleverd. Overigens stellen wij aan elk onderzoek

promovendus. Van Niekerk leverde niet alleen een lijvig

de eis dat het een hoofdstuk bevat dat ingaat op de vraag

proefschrift af. Het proefschrift bleek ook zeer bruikbare

wat de maatschappelijke betekenis van een onderzoek is.

inzichten te bevatten voor de Nederlandse wegenbouw.

Per slot van rekening bedrijven we hier geen sterrenkunde.” De werkwijze van de onderzoeksgroep van Molenaar is

Luisteren naar de praktijk is op een Technische Universiteit

voor STW eigenlijk zeer aantrekkelijk. In wezen doet de

zo ongeveer een gebod, zeker bij een faculteit Civiele

vakgroep zijn huiswerk voor het indienen van een voorstel

Techniek. Zo kon het gebeuren dat de onderzoeksopzet

zo goed dat al geanticipeerd is op mogelijke vragen of

van Van Niekerk uit 1997 naar de effecten van de hardheid,

bezwaren van de jury.

de korrelverdeling, de hoekigheid en mate van verdichting op het elastische en blijvende vormveranderingsgedrag

De bulk van het onderzoek van Van Niekerk heeft bestaan

van natuurlijke materialen, zoals graniet, basalt en kalk-

uit triaxiaal onderzoek. Toen de te onderzoeken materialen

steen, werd omgezet in een onderzoek naar de effecten

eenmaal vaststonden, heeft Van Niekerk ook niet kin-

mengsels van gebroken beton en baksteen, zogeheten

derachtig gedaan: hij gebruikte maar liefst veertig ton

menggranulaten. Dit op verzoek van een aantal potentiële

menggranulaten. De triaxiaalproefstukken die hij daarvan

gebruikers die geconsulteerd waren voordat de opzet naar

maakte waren cylinders met een doorsnee van dertig

STW werd verstuurd ter honorering.

centimeter en een lengte van zestig centimeter. Waar het onderzoek op was gericht, is te vergelijken met de vraag hoe je een kerstboom in een bak met zand zet. Vul je de

Anticiperen op jury

bak eerst met zand en ga je dan de kerstboom planten, dan ondervind je wat de effecten van steunbelasting zijn, je

Molenaar: “Uit bouwen sloopafval wordt jaarlijks drie

krijgt de boom er niet in, het zand is te stijf en ‘te sterk’;

miljoen ton aan menggranulaten geproduceerd. Daarom

als je echter het zand los op de grond zou storten en dan

waren wegenbouwers meer geïnteresseerd in de effecten

de boom erin zou willen zetten dan lukt dat eenvoudig

van verdichting in dit veelgebruikte materiaal. Ook wilden

maar de boom blijft niet staan, het zand heeft in dat geval

zij weten wat de effecten zijn van de toevoeging van

geen stijfheid en geen sterkte. Het gedrag van zand en

gemalen verbrandingsslakken, afkomstig uit huisvuil-

menggranulaten is dus sterk afhankelijk van de mate

verbrandingsinstallaties en Hoogovens. Achteraf gezien

waarin het materiaal zijdelings wordt ‘opgesloten’. Op die

heeft ‘de praktijk’ gelijk. Wegenbouwers en aannemers

simpele manier is voor iedereen voorstelbaar wat je als

zijn dagelijks bezig met het aanleggen van wegen . Dan is

onderzoeker nu eigenlijk wilt weten. Het belang is daarbij

het logisch dat zij belangstelling hebben voor het gedrag

uit te vinden hoe stevig een ondergrond van een weg moet

van het materiaal dat zij daarvoor gebruiken. Dat geldt

zijn om een solide weg te bouwen die een flinke levens-

ook voor het verzoek om het gebruik van verschillende

duur heeft zonder al te hoge onderhoudskosten.

zandsoorten in Nederland in het onderzoek te betrekken. Er is een groot verschil tussen landzand en zeezand en het is voor aannemers in de wegenbouw van belang te weten welk zand zij in welke toepassing of samenstelling het beste kunnen gebruiken. De praktijk moet iets hebben aan

69

70


| DCT.4192

Gebruik vaker en langer de wals

en het is zo goed als afgelopen met alle hobbels en kuilen. Helaas laat echter de kwaliteitcontrole op straatsteenver-

De resultaten van het onderzoek geven een aantal belang-

hardingen in gemeenten in het algemeen te wensen over.”

wekkende inzichten voor de wegenbouw. Ten eerste blijkt dat Nederland eigenlijk te gemakkelijk omgaat met de eisen voor verdichting. Als we in Nederland de lagen onder

Computerprogramma

een weg beter zouden verdichten, dan zou een kleinere onderhoudsbehoefte optreden. Ten tweede blijkt dat

Een mogelijkheid toch verbetering te brengen in deze kwa-

het type breker dat je gebruikt voor het verpulveren van

liteit, is een spin off van het onderzoek van Van Niekerk.

het bouwen sloopafval nauwelijks invloed heeft op de

Het kenniscentrum voor verkeer, vervoer en infrastructuur,

kwaliteit ervan. Over deze vraag worden vele discussies

de stichting CROW uit Ede, heeft de TU Delft een computer-

gevoerd, mede vanwege de hoge kosten van brekers,

programma laten ontwikkelen voor de dimensionering

maar per saldo blijkt de keuze voor een bepaalde breker

van straatsteenverhardingen en de bepaling van de

niet bepalend voor de kwaliteit van het uiteindelijk te

levensduur ervan. Veel van Van Niekerk’s werk is daarin

gebruiken materiaal voor de laag onder een weg. Een

geïmplementeerd. “Het is een verschrikkelijk ingewikkeld

derde conclusie betreft de eisen aan het te gebruiken

programma, maar de gebruiker merkt daar weinig van.

zand. Die lijken op het eerste gezicht wat ‘losjes’

Hij hoeft alleen maar basisgegevens zoals de te gebruiken

geformuleerd. Dat is niet geheel onterecht, want –

materialen, de belasting en de constructie van de weg

hoewel het meer hoekige en minder éénkorrelige landzand

in te voeren en de levensduur van de weg rolt er als

iets beter voldoet – met alle soorten zand is een goede

uitkomst uit”, vertelt Molenaar. In de nabije toekomst

onderlaag te leggen. Ook bij zanden is verdichting het

gaat Molenaar ook in opdracht van CROW werken aan de

sleutelwoord: hoe dichter de pakking, des te sterker is

verdere ontwikkeling van kleinere proefstukken voor het

het geheel. Met andere woorden, ook met zeezand is

triaxiaal onderzoek.

een goed zandbed te leggen, als de aannemer het maar goed verdikt. In dat verband merkt Molenaar op: “In Nederland kunnen

Internationale aandacht

we ons wel druk maken over asfalt als het gaat om de kwaliteit van een weg, maar we realiseren ons te weinig

Internationaal heeft het onderzoek van Van Niekerk ook de aan-

dat zo’n 40% van het verhardingsoppervlak uit elementen-

dacht getrokken. Zo heeft SINTEF, een Noorse variant op TNO,

verhardingen (straatstenen en tegels, red.) bestaat en dat

opdracht gegeven voor een onderzoek naar de verdichtings-

zijn verhardingen waar de straatsteen of de tegel veelal

effecten van in Noorwegen veelgebruikte materialen. Ook

direct op een zandbed wordt gelegd; de kwaliteit van dat

Australië toont belangstelling en wel voor de triaxiaal apparatuur

zandbed is dan van groot belang . Kijken we nu naar de

die de TU Delft tot zijn beschikking heeft voor onderzoek naar

kwaliteit van de bestratingen dan weten we nu dat heel

zandmonsters.

eenvoudig en goedkoop de kwaliteit van de straten en stoepen zou kunnen worden verbeterd. Een beter, dus dichter, zandbed zou volstaan. Om dit te bereiken is het alleen nodig om niet langer met trilplaatjes straten te verdichten. Ga er een aantal keren met een wals overheen

| DCT.4192

71

72


DEL.4405

BBA projectleider

Synthesis of electronic circuits, efficiently using the exponential relation of active components

Prof.dr.ir. A.H.M. van Roermund


324,67

DST.4434

BBA projectleider

Development of a kinetic model, based on intrinsic kinetic cracking data

Dr.ir. M. Makkee


363,44

doelstelling Het ontwerpen van circuits met niet-lineaire blokken met als doel

doelstelling Het doel van het project is het ontwikkelen van een kinetisch model

de verhouding kwaliteit per eenheid van vermogen te verhogen. Met de huidige

voor het kraken van de grondstof binnen het FCC proces als functie van de

circuits, gebaseerd op lineaire principes is de fundamentele limiet vrijwel bereikt. Performance verbeteringen worden verwacht ten aanzien van

katalysatorsamenstelling met behulp van een ‘short contact time riser reactor’ en geavanceerde GCMS technieken. De ‘microriser reactor’ zal worden gebruikt

vermogensverbruik, dynamische bereik en bandbreedte.

om het FCC proces met grondstoffen en modelverbindingen in aanwezigheid

resultaat na 5 jaar Gedurende het project bleek dat er onvoldoende theorie

van katalysatorverbindingen te testen en uitgebreidere gegevens over het kraakproces opleveren.

voorhanden was over het gebruik van niet-lineaire dynamische circuits voor de synthese van circuits. Het project heeft zich derhalve voornamelijk gericht op

resultaat na 5 jaar De eerste 50 milliseconden van olie-katalysator contact

het ontwikkelen en toepassen van circuit theorie voor niet-lineaire dynamische

hebben een grote invloed op de prestaties van het FCC proces. Coke formatie

circuits. Concreet heeft het onderzoek geresulteerd in een theorie waarbij dynamische eigenwaarden worden toegepast in de context van onder andere

vindt alleen plaats in de eerste 50 milliseconde, waardoor de activiteit van de evenwichtskatalysator (E-cat) gereduceerd wordt. Na deze tijd verloopt

oscillatoren, filters en klasse-B versterkers. Vele maar niet alle vragen zijn

de omzetting van de voeding zonder additionele coke formatie. Voor de

opgelost. Plannen voor de toekomst zijn de bestudering van ruis in niet-lineaire circuits, distorsie in lineair bedoelde circuits en synthese van een signaal-

beschrijving van het conversieproces vanaf de injectie is een ‘gelumped’ kinetisch model ontwikkeld, dat karakteristieke omzettingen in de verschillende

processor met niet-lineaire bouwblokken.

tijdsschalen in acht neemt. De injectie heeft een belangrijke invloed op de uiteindelijke productverdeling.

gebruiker(s) AMC, Amsterdam / CATENA Microelectronics BV, Delft / Ericsson

EuroLab Netherlands BV, Emmen / Medtronic Bakken Research Center BV, Maastricht / Philips Research Laboratories, Eindhoven / Vitatron Medical BV,

gebruiker(s) Akzo Nobel Catalysts BV, Amersfoort / Shell SIOP, Amsterdam

Dieren

DWI.4526

AAA projectleider

Accuracy improvement of flow computations

Prof.dr.ir. P. Wesseling


50,36

DEL.4540

Fast and reliable capacitive transducers

BBA projectleider

Prof.dr.ir. G.C.M. Meijer totale toewijzing in k€ 398,69 contracten Inkoop Technische Universiteit Delft; STW; Technical University Darvenitza

doelstelling Het project richtte zich op zogenaamde ‘colocated’ schema’s, en

doelstelling Capacitieve sensoren zijn erg geschikt om fysische grootheden mee

was flankerend ten aanzien van enkele grotere projecten in de groep (onder

te meten, bijvoorbeeld positie, snelheid en versnelling van bewegende objecten.

andere DWI.3305), die gericht waren op zogenaamde ‘staggered’ schema’s.

Deze sensoren hebben echter ook een aantal nadelen. Zo zijn ze gevoelig voor

De ‘colocated schema’s worden gebruikt in de gangbare commerciële computer codes.

vervuiling en vocht en is de huidige interface elektronica te langzaam voor snelle regelsystemen. Het doel van dit onderzoek is om capacitieve sensoren op deze punten verder te verbeteren.

resultaat na 5 jaar Het onderzoek heeft geleid tot betere achtergrondkennis

met betrekking tot de ontwikkeling van rekenmethoden voor stromingen in

resultaat na 5 jaar Een goedkope en nauwkeurige interface voor capacitieve

complexe geometriëen. De in dit project verworven inzichten zijn bruikbaar voor het verbeteren van de nauwkeurigheid van deze schema’s bij gebruik van

sensoren is ontwikkeld. Deze interface is uitgebreid getest en blijkt goed te werken. Ook is een contactloze rotatiesensor ontwikkeld en getest. Deze

niet-gladde roosters, zoals die voorkomen in complexe geometrieën.

sensor kan worden toegepast bij systemen met ronddraaiende assen waarbij het meten van de positie belangrijk is. De gevoeligheid voor vervuiling en vocht is veel minder dan bij traditionele sensoren. Enkele bedrijven zijn zeer nauw bij het onderzoek betrokken, maar vooralsnog is de kennis niet toegepast in commerciële producten. Verder onderzoek is hiervoor noodzakelijk. gebruiker(s) Enraf BV, Delft / SMARTEC BV, Breda / Bronkhorst High-Tech BV,

Ruurlo / Mechatronics Competence Centre, Nieuwegein / Océ-Technologies BV, Venlo

73

projecten 1997

ETN.3492

| Instelling

E_

technische universiteit eindhoven

AA0 projectleider

III-V Nitride semiconductors grown by chemical beam epitaxy long wavelength nitrides for optical communications

Prof.dr. J.H. Wolter


641,17

doelstelling Chemical Beam Epitaxy (CBE) is technologie voor de groei van

epitaxiale lagen. Groeitemperaturen zijn 100°C lager dan in Molecular Beam Epitaxy (MBE) en de bronmateriaal-consumptie is minder. Doel is een nieuwe onderzoekslijn te starten met het CBE-systeem, namelijk de groei van III-V nitrides. Onderzoek moet structuren opleveren voor emissie van korte golflengtes (de blauwe laser). De hoofddoelstelling is het ‘in de vingers krijgen’ van de CBE techniek. resultaat na 5 jaar Het oorspronkelijk voorstel was gericht op korte golflengte

nitrides. Door ontwikkelingen elders werd het CBE systeem geschikt gemaakt voor de groei van stikstof-houdende materialen. Het project stopte met het voortijdig vertrek van de postdoc. Bij voortzetting zouden de resultaten van belang zijn geweest voor de ontwikkeling van hoog-vermogen telecommunicatie-lasers (JDS/Uniphase) en diodelasers bij hoge temperatuurtoepassingen. gebruiker(s) Lucent Technologies Nederland BV, Hilversum / JDS Uniphase

Netherlands BV, Eindhoven

ETN.3760

CCB

Plasma control of the colour temperature of fluorescent lamps

ETN.3892

CBB

The role of molecules in electrode-less light sources

projectleider Prof.dr.ir. G.M.W. Kroesen totale toewijzing in k€ 320,20 contracten Overdracht Technische Universiteit Eindhoven; STW; Philips Lighting BV octrooien NL.1010101 Werkwijze voor het instellen van het spectrum van het licht van een gasontladingslamp, een gasontladingslamp en een armatuur daarvoor inkomsten in k€ 10,20

projectleider

Dr. J.A.M. van der Mullen totale toewijzing Bijdrage Philips Lighting BV inkomsten in k€ 142,93

in k€

doelstelling Ontwikkeling van een fluorescentielamp die de mogelijkheid biedt de

doelstelling Onderzoek naar de eigenschappen van elektrode-loze plasma’s is

kleurtemperatuur van het licht aan te passen aan de behoefte van het moment.

van belang omdat met deze nieuwe technologie lampen gemaakt kunnen

340,52

contracten

worden die minder energie verbruiken. Over het gedrag van dit soort plasma’s resultaat na 5 jaar Het project is succesvol afgerond. Het bleek inderdaad mogelijk

om de kleurtemperatuur van TL-buizen te variëren door controle van de plasma-

is echter nog weinig bekend. Door experimenten te vergelijken met numerieke berekeningen zal een verbeterd fysisch model ontwikkeld worden.

parameters. Pas nadat overschakeld was naar het depletieprincipe werd een hogere efficientie bereikt. Er is door STW een Nederlands octrooi aangevraagd

resultaat na 5 jaar Er zijn modellen ontwikkeld waarmee het gedrag van

op de vinding. Binnen het prioriteitsjaar is dit octrooi overgedragen aan Philips,

verschillende soorten plasma’s kan worden beschreven. De theoretische

waar dit concept (het depletieprincipe) nog steeds onderwerp van studie is. Er wordt op dit moment binnen Philips bekeken of dit principe ook kan werken

modellen zijn ingebouwd in het numerieke PLASIMO-pakket. Dit pakket is het resultaat van verschillende door STW en de industrie gefinancierde

bij andere types gasontladingslampen.

projecten. Het is inmiddels zodanig geavanceerd dat de onderzoekers een

gebruiker(s) KEMA Nederland BV, Arnhem / Philips Lighting BV, Eindhoven

toonaangevende positie in het plasma-onderzoek verworven hebben. Het PLASIMO-pakket wordt nog niet commercieel gebruikt, maar ontwikkelaars bij Philips Lighting zijn in mogelijke toepassingen geïnteresseerd. gebruiker(s) Philips Lighting BV, Eindhoven / Philips Research Laboratories,

Eindhoven / Philips GmbH, Aken / KEMA Nederland BV, Arnhem / Universiteit Gent

74


EWT.3939

ABA projectleider

Stralingswarmte-uitwisseling in hete glassmelten

Dr.ir. C.C.M. Rindt intent STW; TNO-TPD


486,89

contracten

Letter of

E I F.3959

BBC projectleider

Formal design of industrial safety-critical systems

Dr. J.J.M. Hooman


210,66

doelstelling Het doel van het project was om gereedschappen te ontwikkelen die

doelstelling Om de kwaliteit van complexe softwaresystemen te verbeteren is in

gebruikt kunnen worden voor het efficiënter produceren van glas: vermindering

de academische wereld veel onderzoek gedaan naar het gebruik van formele

van energiegebruik glasproducten en vermindering van materiaalverlies. Om dit doel te bereiken zijn drie deelprojecten opgestart.

methoden terwijl in de industrie vaak een specifieke (software) architectuur wordt gebruikt die toegesneden is op een bepaalde klasse van systemen. Dit project onderzocht hoe deze oplossingen gecombineerd kunnen worden,

resultaat na 5 jaar Spectrale stralingseigenschappen van hete glassmelten werden

gemeten. Resultaten hiervan werden o.a. gebruikt in simulatiemodellen van glas-

uitgaande van een generiek industrieel product, in dit geval Splice van Thales Nederland. Een formele methode is geformuleerd voor het ontwerp van correcte

smelt- en vormgeefprocessen. 1) Men kan ‘glazen’ doormeten. 2) De absorptiecoëfficiënt als functie van golflengte is gemeten. 3) TNO-TPD doet een project

industriële applicaties op basis van de gedistribueerde systeemarchitectuur Splice.

voor NCNG. Er is een stralingsmodel ontwikkeld, gebaseerd op de Ray Trace methode en men keek hoe de complexiteit te verminderen. (Uit)werking van de methode zijn geïllustreerd. 1) Implementatie van het ray tracen in 3 dimensies

resultaat na 5 jaar In nauwe samenwerking met Thales is de betekenis van de

voor meshes uit tetraëders. 2) Een tool om van 2D driehoeks-meshes een 3D

formele semantiek. Hierdoor werd inzicht verkregen in de verschillen met

tetraëdermesh te maken. 3) Voorbeeldimplementatie om 2D problemen op te lossen. 4) Code voor voorbeeld-warmteberekeningen. Ook leverde het een

globale dataspace-architecturen, de onderliggende timing mechanismen, en de voor- en nadelen van deze architectuur. Formele verificatie van Splice is

optische temperatuur-meetmethode zonder glascontact op. Resultaten zijn vergeleken met thermokoppelmetingen. 1) Een code om een temperatuurprofiel

onder meer toegepast op een flight-tracking-en-display systeem. Dit werk heeft geleid tot een aanpassingen van Splice en is van belang voor een recent

te reconstrueren. 2) Een experimentele opstelling om de methode te testen.

opgericht bedrijf waar architectuur vergelijkbaar met Splice ontwikkeld wordt.

gebruiker(s) BSN glass pack, Leerdam / TNO-TPD TU Eindhoven / Philips

gebruiker(s) Ministerie van Defensie, Den Haag / CWI, Amsterdam / Thales

Lighting BV, Eindhoven / Philips Display Components, Eindhoven

Nederland BV, Hengelo (O) / Chess Information Technology BV, Haarlem

EEL.3982

BAA

Verliesarme multilevel converter ten behoeve van MRI-systemen

formele concepten van Splice ondubbelzinnig vastgelegd in de vorm van een

EST.3983

BCA

Nieuwe generatie regelsystemen voor ultra lage emissie bij driewegkatalysatoren

projectleider Prof.dr.ir. A. Vandenput totale toewijzing in k€ 152,30 contracten Bijdrage Philips Medical Systems Nederland BV inkomsten in k€ 13,61

projectleider

doelstelling Magnetic Resonance Imaging (MRI) maakt het mogelijk om op

doelstelling Driewegkatalysatoren reduceren de uitstoot van schadelijke stoffen

niet-invasieve wijze afbeeldingen van organen te verzamelen. In de huidige

door automobielen. Doel van het project is, een optimale besturingsstrategie

MRI-systemen is de schakelfrequentie voor de stroompulsen maximaal 20 kHz.

te bepalen om die uitstoot tijdens korte (stads)ritten nog verder te verminderen,

Voor het opnemen van bewegende beelden zijn snellere schakeltijden gewenst. Het onderzoek is er op gericht de opbouwtijd van de stroompulsen aanzienlijk

alsmede het ontwerpen van een modelgebaseerd regelsysteem voor de realisatie van die strategie. Een besturingssysteem wordt ontworpen dat voor

te verminderen.

conversie momentaan de meest gunstige condities genereert.

resultaat na 5 jaar Het belangrijkste resultaat van het onderzoek is dat met

resultaat na 5 jaar De invloed van water en van de oxidatietoestand van de

een drie-level schakelprincipe, gecombineerd met soft-switching techniek, een verhoging van de werkspanning, de stroombelastbaarheid en de schakel-

katalysator tijdens korte ritten vereist nadere studie. Met een reactormodel is de dynamica van de uitlaatgasreactor bestudeerd. Er is een regelmodel

frequentie mogelijk is. Philips Medical Sytems (PMS) was nauw bij het

gemaakt dat weinig CPU-tijd vereist en daarom geschikt is voor toepassing

onderzoek betrokken, maar de resultaten worden nog niet commercieel toegepast. Wel wordt de gegenereerde kennis gebruikt bij het nemen van

in een real time regelaar. De goede werking hiervan is gedemonstreerd bij TNO door experimenten met een uitlaatgasreactor op een motorproefstand.

beslissingen omdat men bij PMS nu beter in staat is om verschillende opties voor nieuwe technologie met elkaar te vergelijken.

Waarschijnlijk werkt het concept beter bij modernere versies van de katalysatorformulering. Een vervolgproject EST.5774 is bij STW gestart op basis van de

Bijdrage k€ 4,54

Prof.dr.ir. J.C. Schouten totale toewijzing in k€ 452,72 PCT.NL02/00100 Autonoom mobiel voertuig

octrooien

contracten inkomsten in

gevonden informatie. gebruiker(s) Philips Medical Systems Nederland BV, Best gebruiker(s) Shell Research and Technology Centre, Amsterdam / AspenTech

Europe BV, Best / PD & E Automotive BV, Helmond

75

projecten 1997

EWT.4012

BBA

Ontwikkeling en toepassing van nieuwe simulatie- en lasermeettechnieken voor verbrandingsprocessen

ETN.4226

AAA

Matched molecular and continuum dynamics of wetting processes

projectleider

Prof.dr. L.P.H. de Goey totale toewijzing in k€ 544,42 contracten Bijdrage EnergieNed;NV Nederlandse Gasunie inkomsten in k€ 22,70

projectleider

doelstelling Het ontwikkelen van nieuwe adequate reken- en meetmethoden

doelstelling Dit project beoogt het bevochtigingsproces (‘wetting’) in model te

voor verbrandingsprocessen is van groot belang voor het stimuleren van

brengen (via moleculaire dynamica berekeningen) om daarmee gereedschap in

verdere technische ontwikkelingen, zoals de verbranding in huishoudelijke toestellen, industriële procesinstallaties, gasturbines en motoren. Het doel

handen te krijgen om bevochtigingsgedrag te kunnen voorspellen

is om verbrandingsprocessen efficiënter te maken en de hoeveelheid

resultaat na 5 jaar De utilisatiedoelstellingen zijn niet gerealiseerd. Een weten-

geproduceerde schadelijke stoffen te verminderen.

schappelijk model van bevochtiging is daarentegen wel ontwikkeld, maar moet nog experimenteel getoetst worden. Shell heeft zich als gebruiker

resultaat na 5 jaar Het project heeft geleid tot verbeterde en snellere numerieke

teruggetrokken.

Prof.dr. A.K. Chesters


220,14

technieken om het verbrandingsproces in vlammen te berekenen. Tevens zijn nieuwe meetmethoden ontwikkeld om verbrandingsmodellen beter te kunnen

gebruiker(s) Unilever Research, Vlaardingen / Akzo Nobel Central Research BV,

toetsen. Voor praktische toepassing door bedrijven is het onderzoek nog te fundamenteel. Wel worden de resultaten door de onderzoekers toegepast in

Arnhem / Philips Research Laboratories, Eindhoven

vervolgprojecten die gericht zijn op het oplossen van praktische problemen. Zo is in 2002 een project gehonoreerd waarin onderzoek gedaan wordt naar de invloed van biogas bijmenging in gasturbines. gebruiker(s) KEMA Power Generation & Sustainables, Arnhem / NV Nederlandse

Gasunie, Groningen / Gastec NV, Apeldoorn / ECN, Petten / Shell Global Solutions International BV, Amsterdam / Philips CFT, Eindhoven

EST.4364

BCB

Low temperature NH3 oxidation processes to N2

EST.4425

BBA

Elektro-optisch schakelbare mengsels van polymeren met vloeibaar kristallijne materialen

projectleider

Prof.dr.ir. J.C. Schouten totale toewijzing in k€ 442,24 contracten Bijdrage Shell Research and Technology Centre inkomsten in k€ 2,27

projectleider

doelstelling Vanuit milieuoogpunt moet je ammonia verwijderen uit lucht en water.

doelstelling Wetenschap. doel: Inzicht krijgen in de door ruthenium-verbindingen

Elektro-katalytische oxidatie van NH3 is een alternatief voor biologische zuive-

gekatalyseerde hydratatie van geconjugeerde diënen tot ketonen. De aard van

ring, waarmee men stankproblemen voorkomt. Eerdere studies toonden aan dat

het katalytische deeltje en het reactiemechanisme wordt bepaald, om hiermee

dit kan met Pt elektroden, maar de prijs van de elektroden staat gebruik in de weg. Katalytische NH3-oxidatie tot N2 bij lage temperatuur (<200 °C) in water

een beter en meer stabieler katalysatorsysteem te ontwerpen. Utiliteitsdoel: verkrijgen van katalysatoren die diënen omzetten in bruikbare oplosmiddelen

of in de gasfase, kan een alternatief zijn. Doel is het bepalen van snelheidbeperkende factoren van de reacties, en van de haalbaarheid van de katalytische

of chemicaliën. Men verwacht dat het onderzoek leidt tot een nieuw milieuvriendelijk industrieel proces dat het goedkope 1,3-butadieen kan omzetten in

oxidatieprocessen.

methylethylketon, dat de chemie op grote schaal gebruikt als oplosmiddel.

resultaat na 5 jaar Fase 1: Men ontwikkelde twee katalysatoren voor ammonia-

resultaat na 5 jaar Door gebruik van additieven voor LC materiaal kreeg men

Prof.dr. P.J. Lemstra


253,29

oxidatie bij lage temperatuur; een Cu/NaY én een bi-functionele AgCu/alumina

elektrisch schakelbare materialen. Rheologische en mechanische eigenschap-

katalysator. Shell testte beide en ze bleken voldoende actief en selectief onder industriële omstandigheden. Toch stopte Shell verder onderzoek vanwege de

pen van LC kan men zo modificeren dat men het kan coaten en een aantal daaropvolgende lagen kan aanbrengen. De geïntroduceerde twee-fase materia-

lage zwaveltolerantie en hoge ontwikkelkosten. Fase 2: Men wijzigde doelen en taakstelling i.o.m. de gebruikers. Nu ligt de nadruk op toepassing van reverse

len maakt invoering van continue display productieprocessen toegankelijk. Deze zijn kostenefficiënter dan de huidige batchprocessen en hierdoor kan men ook

flow reactoren voor selectieve ammoniakoxidatie. Dit is ingepast in een project

voorzien in de grote vraag naar beeldschermen. Men werkt aan een prototype,

dat NOVEM financiert. Zo betrekt men ook nieuwe gebruikers bij het onderzoek.

zodat gebruikers mogelijke toepassingen binnen hun bedrijf kunnen nagaan.

gebruiker(s) KEMA Nederland BV, Arnhem / Shell Research and Technology

gebruiker(s) Philips Research Laboratories, Eindhoven / Akzo Nobel Central

Centre, Amsterdam / DSM Research BV, Geleen / Norsk Hydro ASA, Porsgrunn / Norsk Hydro Agri R&D, Oslo

Research BV, Arnhem / Océ-Technologies BV, Venlo / TNO Industrie, Eindhoven / IMAG BV, Wageningen

76


Verbetering technologie fijnchemie, specifiek oxidatieprocessen

EST.4461

AAA projectleider

Prof.dr.ir. A.A.H. Drinkenburg


33,12

doelstelling Ter voorbereiding van een definitieve opzet van onderzoeksprojecten

ter verbetering van de industriële chemie en technologie van fijnchemische processen zal een onderzoek worden verricht naar oxidatieprocessen. Het project zal worden uitgevoerd middels gesprekken met de participerende industrieën en universiteiten, literatuur- en octrooirecherche, en contacten deskundigen. resultaat na 5 jaar Dit project betrof een studie in het kader van het interdepartementale wetenschapsprogramma Duurzame Technologische ontwikkeling

(DTO). Een aantal oxidatietechnologieën zijn geïnventariseerd en geanalyseerd om inzicht te krijgen in de belangrijkste parameters op het gebied van duurzaamheid en economische waarde. Uit de prioriteitsvolgorde van oxidatietechnologiën die deze analyse heeft opgeleverd, is een keuze gemaakt die heeft geleid tot drie onderzoeksthema’s die in projectvoorstellen richting subsidiegevers (zoals STW) verder zullen worden uitgewerkt. Een platform met daarin vertegenwoordigers van de fijnchemische industrie, zoals AKZO Nobel, DSM, Chemferm, IFF, Solvay, Quest, begeleidt de DTO projecten. De bedrijven in het platform zullen financieel deelnemen in de projecten.

| Instelling

G _ rijksuniversiteit groningen

GCH.3790

BAA

Development of a continuous high intensity photocatalytic reactor for destruction of water pollutants by an advanced oxidation process

projectleider contracten

Prof.dr.ir. A.A.C.M. Beenackers† totale toewijzing in k€ 383,40 Afstandsverklaring Rijksuniversiteit Groningen; STW; Geheim-

houding

doelstelling Heterogene fotokatalyse is een snelgroeiend interessegebied

voor onderzoekers en waterzuiveringsbedrijven. Doel is een technologische oplossing te ontwikkelen voor het ontwerp van een commercieel aantrekkelijke fotokatalytische reactor, gebruikmakend van een nieuwe kunstmatige lichtbron, ontwikkeld door Philips. Deze lampen bieden goede mogelijkheden voor de ontwikkeling van een nieuw reactorconcept voor commerciële toepassingen in verwijdering van kleine organische vervuilingen door fotokatalyse. resultaat na 5 jaar Een aantal reactoren zoals de gepaktbedreactor (PBR)

buisreactor (TR) zijn vergeleken. In de TR en PBR zijn kinetische modellen ontwikkeld die de invloed van de hoeveelheid katalysator, het licht, de (O 2 )

concentraties en de modelcomponent (mierenzuur) op de afbraaksnelheid beschrijven. Hiermee zijn grote schaalreactoren voor de afbraak van mierenzuur en gesimuleerd afvalwater gemodelleerd. Van verschillende reactoren is de optimale configuratie bepaald. De resultaten laten zien dat het mogelijk is om een fotokatalytische reactor te ontwikkelen met een hoge efficiëntie voor continu gebruik. Er zijn geen directe toepassingen voor de gebuikerscommissieleden. Het proces blijkt te duur te zijn voor gewone afvalwaterzuivering. gebruiker(s) TNO-MEP, Apeldoorn / Philips Lighting BV, Roosendaal / TNO-TPD TUE

/ Akzo Nobel Engineering BV, Arnhem / RIZA, Lelystad / KIWA BV, Nieuwegein

77

projecten 1997

GBI.4013

CBB

Penicillin production by Penicillium Chrysogenum role of the microbody membrane in the penicillin biosynthetic pathway

GNS.4132

Thermoluminescence dating with zircons

ACA

projectleider

Prof.dr. M. Veenhuis totale toewijzing in k€ 739,09 contracten Optie STW; DSM Bakery Ingredients octrooien EU.99201630.3 Regualtion organelle homeostasis in a cell factory inkomsten in k€ 81,68

projectleider

doelstelling Bestuderen wat de rol van het microbody membraan is in de

doelstelling In de geologie en de archeologie is het bepalen van de ouderdom

biosynthese van penicilline in de gist P. chrysogenum. Eerdere studies toonden

van monsters van cruciaal belang. Het doel van dit project was om de

aan dat de functie van dit membraan essentieel is, omdat acyltransferase in microbodies gelokaliseerd is. Het ultieme doel van deze en gerelateerde

thermoluminescentie (TL) dateringsmethode geschikt te maken voor het mineraal zirkoon. Door deze nieuwe ‘geologische klok’ zou de TL-methode

studies is om de productie van penicilline te verbeteren door gerichte

aanzienlijk nauwkeuriger kunnen worden en ook toepasbaar zijn op relatief

‘metabolic engineering’ van de biosynthese route. Een van de laatste struikelblokken is het ontbreken van inzicht in de functionele eigenschappen van het

jonge sedimenten en archeologische monsters.

microbody membraan.

resultaat na 5 jaar De belangrijkste problemen met zirkoon TL dateringen zijn

Prof.dr. H.W. den Hartog


252,13

opgelost en de eerste succesvolle dateringen zijn uitgevoerd. Er is een resultaat na 5 jaar Het onderzoek is succesvol geweest, er is een protocol

laboratorium opgebouwd waar geheel in het donker de heldere, onbeschadigde,

ontwikkeld voor de isolatie van microbody membranen en de isolatie en karakterisering van de eiwitten aanwezig in dit membraan. Aangetoond kon

voor datering geschikte zirkoonkorrels uit een zandmonster geselecteerd kunnen worden. De nieuwe ‘geologische klok’ werkt voor monsters vanaf

worden dat één van deze eiwitten (Pex11p) een directe rol speelt bij microbody

1 tot 100.000 jaar oud en zal met name zeer nuttig zijn om het zandtransport

proliferatie en dat Pex11p overproductie leidt tot een sterke toename van het aantal microbody’s in de cel. Deze Pex11p gedreven microbody proliferatie

langs de kust en in rivieren in kaart te brengen. Ook forensische toepassingen liggen nu in het verschiet. De zirkoonmethode heeft veel aandacht gekregen

bleek geassocieerd met een verhoogde synthese van penicilline. Het onderliggende mechanisme hoe Pex11p overproductie penicililine synthese

in de binnen- en buitenlandse pers.

stimuleerd is nog onduidelijk en zou onderwerp van een vervolgstudie moeten

gebruiker(s) TNO-NITG, Utrecht / RIKZ, Den Haag / Rijksdienst voor

zijn. Er is door DSM octrooi aangevraagd.

Oudheidkundig Bodemonderzoek, Amersfoort

gebruiker(s) DSM Anti-Infectives, Delft

G FA.4170

ACC

De ontwikkeling van alkalische fosfatasepreparaten voor de behandeling van septische shock na gram-negatieve bacteriële infecties

GBI.4334

CCB

Molecular cloning and characterization of the Tm-2-2 tobamovirus resistance gene from tomato (Lycopersicon esculentum)

projectleider Prof.dr. D.K.F. Meijer totale toewijzing in k€ 411,33 contracten Samenwerking onderzoek en overdracht RUG; STW; PharmAAware IP BV; BiOrion Technologies BV octrooien PCT.NL93/00171 Therapeutisch gebruik van alkalische fosfatase .......; PCT.NL98/00722 The LPS-binding moiety of alkaline phosphtase as a diagnostic tool in patients ... inkomsten in k€ 277,00

projectleider Prof.dr. J. Hille totale toewijzing in k€ 410,66 contracten Optie STW; Vrije Universiteit Amsterdam; Overdracht Rijksuniversiteit Groningen; STW; Syngenta Seeds AG octrooien EU.01108682.4 Gene encoding plant resistance protein to the toma to mosaic tobamovirus (ToMV) inkomsten in k€ 63,07

doelstelling Nieuwe inzichten in het functioneren van het enzym alkalisch fosfatase

doelstelling Tabaksmozaïekvirus (TMV) is zeer infectieus en kan in de kasteelt

(AP) geven uitzicht op de bestrijding van septische shock na infecties met

leiden tot forse schade in de teelt van onder andere siergewassen, tomaat,

gram-negatieve bacteriën. De fysiologische functie van AP was lang onbekend.

paprika en komkommer. De resistentie van tomaat tegen TMV wordt bepaald

Het heeft een pH optimum van 10. Dit optimum is in vitro alleen te bereiken in een sterk alkalisch milieu. Doel van het onderzoek is de ontwikkeling van AP

door enkele dominante genen, die echter maar een beperkte resistentie bieden. Tm-22 echter heeft een breed spectrum activiteit en blijkt tot duurzame

preparaten met een geoptimaliseerde werking na parentale toediening in vivo, en het aantonen van een beschermend effect van AP tegen septische shock.

resistentie te leiden. Doel van het onderzoek is om het Tm-22 resistentiegen te isoleren, sequencen en karakteriseren en aldus handzaam te maken voor resistentieveredeling.

resultaat na 5 jaar De wetenschappelijke doelen zijn gehaald. Voor de start van

het project was een patentaanvraag ingediend waarin de toepassing van AP

resultaat na 5 jaar Dit onderzoek wordt uitgevoerd in nauwe samenwerking met de

als endotoxine detoxificerend middel werd geclaimd. Er is veel aandacht

gebruiker waarmee een onderzoeksovereenkomst is gesloten. Het resistentie-

geweest voor de onderbouwing van deze patentaanvraag. Een tweede patent, gericht op de diagnostische toepassing van AP, is ingediend. De patenten zijn

gen is geïsoleerd en gekarakteriseerd. Enkele veelbelovende tomaatmutanten zijn nu beschikbaar voor verder onderzoek in de komende jaren. Reorganisatie

overgedragen aan PharmAAware BV, dat in 2001 is opgericht voor de verdere ontwikkeling van AP als mogelijke therapie voor sepsis. Het onderzoek wordt

bij Syngenta Seeds heeft echter de intensieve samenwerking tussen onderzoekers en gebruikers doorkruist. Getracht wordt om het aangevraagde patent

voortgezet i.s.m. PharmAAware en UU. PharmAAware is in 2002 gefuseerd met

van Syngenta over te nemen om een andere gegadigde voor deze technologie

AM-Pharma, een bedrijf eveneens voortgekomen uit STW onderzoek.

te vinden.

gebruiker(s) Yamanouchi Europe BV, Leiderdorp / PharmAAware IP BV, Bunnik /

gebruiker(s) Syngenta Seeds AG, Basel

Campina Melkunie/DMV International, Wageningen / Wilex Biotechnology GmbH, München

78


LBI.3679

| Instelling

L_

ABA

universiteit leiden

projectleider

Selectie van effectieve antagonisten tegen Pythium aphanidermatum in komkommer op basis van wortelkolonisatie en competitief vermogen

Prof.dr. J.A. van Veen


166,60

doelstelling In de komkommerteelt is P. aphanidermatum een belangrijk probleem

dat ernstige schade kan veroorzaken. Het is bovendien moeilijk te bestrijden. Resistente cultivars zijn niet voorhanden, terwijl chemische bestrijding alleen preventief mogelijk is, waardoor het bestrijdingsmiddelenverbruik zeer hoog is. Biologische bestrijding met antagonistische micro-organismen zou een oplossing kunnen bieden. resultaat na 5 jaar Het onderzoek is uitgevoerd in samenwerking met Plant

Research International te Wageningen. Een grote collectie micro-organismen is aangelegd die op relevante eigenschappen is getoetst. Een ziekte-onderdrukkende bacteriestam is gevonden, geïdentificeerd en geanalyseerd. Deze stam zal in de komende periode door PRI in het kader van een door LNV gefinancierd project worden onderzocht op bruikbaarheid. Hiervoor wordt een material transfer agreement worden gesloten. De universiteit zal dit onderzoek niet voortzetten. gebruiker(s) Syngenta Seeds BV, Enkhuizen / Praktijkonderzoek Plant en

Omgeving, Naaldwijk

LGN.3977

CCC

Development and characterisation of improved materials derived from human adenoviruses to be used in gene therapy

projectleider

Prof.dr. D. Valerio totale toewijzing in k€ 553,71 Universiteit Leiden; Crucell NV; STW inkomsten in k€ 95,30

contracten

Optie

LBI.4199

CAA

Simulated migration of European silver eel effects of long term swimming and parasitic infection pressure on energy balance and gonadal development

projectleider ten

Dr. G.E.E.J.M. van den Thillart totale toewijzing in k€ 488,70 contracBijdrage Provimi BV; Optie STW; Royaal Rokerij BV inkomsten in k€ 47,63

doelstelling Bij gentherapie wordt genetische materiaal in de cellen van patiënten

doelstelling Doordat de stand van de paling sterk terugloopt wordt hetvolgende

geïtroduceerd door virale vectoren, zoals adenovirus. Replicatie deficiënte

onderzocht. Kan de Europese schieraal de tocht naar de Sargassozee afleggen?

adenovirus vectoren (recAd) zijn efficiënter dan non-virale afgifte systemen

Wat is de energetische status gedurende en na de gesimuleerde migratie? Kan

maar hebben nadelen 1) het ontstaan van replicatie competente adenovirussen tijdens de recAd productie, 2) de toxiciteit van recAd vectoren, 3) geen goede

de schieraal tot maturatie gebracht worden, door de oceaanreis in zwemtunnels te simuleren en door hormonale stimulering? In welke mate nemen PCB’s in het

productiemethoden. Nieuwe veiliger cellijnen voor de productie van recAds moeten gemaakt worden die minder toxisch zijn en zal er een nieuwe ‘clinical

bloed toe tijdens de migratie als gevolg van vetverbranding? Wat is de invloed van pathogene virussen en de zwemblaasparasiet op het zwemvermogen?

grade' productietechnologie worden ontwikkeld. resultaat na 5 jaar Op het moment van beëindiging waren er geen overdraagbare resultaat na 5 jaar Er is een nieuwe cellijn ontwikkeld en er zijn nieuwe adenovirus

onderzoeksresultaten resultaten, maar is het inzicht in de relatie tussen

vectoren gemaakt, waarvan er een in samenwerking met de Erasmus

fysiologie van de paling (inspanning) en de reproductieve ontwikkeling

Universiteit op bruikbaarheid wordt getoetst. Er wordt onderzocht of de plaats waar het gen terecht komt, meer gericht kan worden. Gediscussieerd is over het

enorm vermeerderd. Er blijft perspectief voor productie van palinglarven in gevangenschap, hetgeen van groot belang is voor de palingkwekerij en voor

gebruik van adenovirusvectoren in gentherapie. Hierdoor is de interesse van de participant in het onderzoek, Crucell (voorheen Introgene), verschoven van gen-

de natuurlijke palingstand. Naast het effect van inspanning is, in samenwerking met meer dan zes andere onderzoeksgroepen in binnen- en buitenland,

therapie naar productie van biotherapeutica en vaccins. De PER.C6 cellijn die in

ook gekeken naar de invloed van toxische stoffen en parasieten op de

de Leidse groep is ontwikkeld, is overgedragen aan Crucell, dat ook aan andere bedrijven een licentie op het gebruik van de cellijn heeft gegeven.

geslachtsontwikkeling. gebruiker(s) Royaal Rokerij BV, Helmond

gebruiker(s) Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek, Amsterdam / Crucell

Holland BV, Leiden

79

projecten 1997

LCH.4225

BBA projectleider

Development of ruthenium catalysts for the hydration of conjugated dienes to produce ketones

Dr. E. Bouwman


167,02

inkomsten in k€

2,27

LCH.4336

BCB

treptomyces-mutanten voor antibioticumproduktie bij gefragmenteerde groei

projectleider

Dr. B. Kraal totale toewijzing in k€ 147,46 contracten Bijdrage DSM Bakery Ingredients octrooien PCT.NL99/00395 Fragmentation of fungi inkomsten in k€ 13,61

doelstelling Het wetenschappelijk doel van het project is inzicht te verwerven in

doelstelling Het verkrijgen van Streptomyces stammen met een kleiner mycelium

de door rutheniumverbindingen gekatalyseerde hydratatie van geconjugeerde

door middel van genetische modificatie, zodat tijdens groei van de schimmel

diënen tot ketonen (zoals methylethylketone). De utilisatiedoelstelling is het verkrijgen van nieuwe katalysatoren die diënen kunnen omzetten tot bruikbare

een hogere celdichtheid en groter antibioticumproductie kan worden bereikt.

oplosmiddelen of chemicaliën. De verwachting is dat het onderzoek leidt tot

resultaat na 5 jaar Een centrale rol in het fragmentatieproces in S. griseus blijkt

een nieuwe milieuvriendelijk industriële proces dat het goedkope 1,3 butadiëne kan omzetten tot methylethylketone, dat op grote schaal in de chemie gebruikt

te worden gespeeld door het ssgA-eiwit. Er is een duidelijke correlatie gevonden tussen de mate van expressie van het eiwit en het vermogen van de

wordt als oplosmiddel.

Streptomyceet om van nature in vloeibare cultures te sporuleren en gefragmenteerd te groeien. SsgA-overproductie door transformatie van

resultaat na 5 jaar De doelen zijn gedeeltelijk gehaald. Er is meer inzicht verkregen

standaard stammen die van nature geen ssgA-activiteit bezitten, leidde tot een

in de aard en de stabiliteit van het actieve katalysatordeeltje en in mogelijke deactiveringsmechanismen. Er is nog verbetering in opbrengst nodig voor

octrooiaanvraag. In een vervolgonderzoek, met financiële steun van DSM, zullen transformanten vervolgens op hun groeigedrag en specifieke productvorming

een rendabele toepassing. Het proces kan nu nog niet concurreren met de

onder fermentorcondities nader onderzocht worden.

traditionele route om methylethylketon te produceren. Als spin-off werd een ruthenium-gebaseerd katalysatorsysteem gevonden welke bij verdere

gebruiker(s) DSM Bakery Ingredients, Delft

ontwikkeling van groot belang kan zijn voor een schone, atoom-efficiënte route naar epoxyharsen. De epoxy-industrie (Dow en Resolution Performance) heeft belangstelling en steunt een nieuwe CW/STW-aanvraag. gebruiker(s) DSM Research BV, Geleen / Shell Research and Technology Centre,

Amsterdam

LGN.4349

CCC projectleider

Objective and reproducible quantitative assessment of left ventricular function from stress echo-cardiograms

Prof.dr.ir. J.H.C. Reiber


345,19

LCH.4427

BAA projectleider

Synthese van een nieuwe generatie platina-cytostatica gebaseerd op een bifunctionele interactie met DNA

Prof.dr. J. Reedijk


337,59

doelstelling Cardiologen willen graag het hart van de patiënt bestuderen zonder

doelstelling In dit project wordt onderzoek gedaan naar de bereiding, structuur-

dat het orgaan belast wordt. De UG meting staat niet toe een afbeelding te

bepaling, antitumor-eigenschappen van geheel nieuwe multifunctionele

maken van het hart als de patiënt op de loopband bezig is. Inmiddels zijn de

platinaverbindingen, gebaseerd op inzichten verworven via onze eerdere

middelen dobutamine en dipyridamole geaccepteerd om een toestand van stress in het hart op te wekken. UG beelden kunnen dan inzicht verschaffen

onderzoeksactiviteiten naar de binding van ‘klassieke’ Pt-verbindingen aan DNA en herkenning van DNA door argininegroepen.

in de mate waarin het hart nog goed functioneert. Daartoe dienen contouren rond de linker hartkamer getrokken te worden. Handwerk leidt dan tot veel

resultaat na 5 jaar Er werden vijf relatief potente en twee inactieve complexen

intra- en interindividuele verschillen. Dit project beoogt een geautomatiseerde

gezuiverd en hun cytotoxiciteit werd bepaald. Dit werk laat zien dat de vaste-

procedure, dat wil zeggen softwaremodules, te ontwikkelen.

drager methode robuust is en gebruikt kan worden voor de synthese van een groot aantal complexen. Verder wordt er aangetoond dat de ruwe producten

resultaat na 5 jaar Dit project is een opvolger van LGN.1706. De modules werden

van die reactie op een snelle manier getest kunnen worden op hun anti-

ontwikkeld en op grote schaal nationaal en internationaal getest. De software werd onder contract aan MEDIS overgedragen, alwaar deze verder uit-

kankeractiviteit en daarmee een goede indicatie geven van de activiteit van de gezuiverde verbindingen.

ontwikkeld wordt. Daartoe is een BTS-project gestart, waarin de onderzoekers verder gaan. Er wordt gewerkt aan een nieuwe Echo-applicatie, waarin de

gebruiker(s) AZ VU, Amsterdam / Pharmachemie BV, Haarlem

resultaten van echo-onderzoek ingebracht kunnen worden. gebruiker(s) Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein / AZ VU, Amsterdam / Catharina

Ziekenhuis, Eindhoven / Medis Medical Imaging Systems BV, Leiden

DR. GUIDO VAN DEN THILLART:

Red de palingstand project LBI.4199

De palingstand van vandaag is nog maar tien procent van

dertig procent bestaat de paling uit vet. Gaat hij eenmaal

wat ze twintig jaar geleden was. Voor palingkwekerijen

op reis, dan verbruikt hij ongeveer een derde hiervan

dreigt een ramp. Een goede verklaring voor deze dramati-

voor zijn reis. De rest heeft hij nodig voor de sperma- of

sche terugloop was enkele jaren geleden niet te geven.

eiproductie. Tijdens de reis eet hij niet, stopt hij niet, hij

Sinds dr. Guido van den Thillart, verbonden aan het Instituut

zwemt. Met een snelheid van een halve meter per seconde.

voor Biologie in Leiden (IBL) van de Universiteit Leiden,

Hij heeft dus een uiterst efficiënte techniek van zwemmen

in 1997 alen zesduizend kilometer door een zwembuis laat

ontwikkeld.

afleggen, is er hoop op een verklaring. Het staat echter nog niet vast of daarmee ook de palingkwekerij te redden is.

Het STW-onderzoek van Van den Thillart is in 1997 verricht met palingen uit het wild en palingen van kwekerij Royaal

“Alen zijn ware kosmopolieten De Europese paling komt

uit Helmond, die participeerde in het project. De dieren

als larf uit de paaigronden bij de Bermuda eilanden naar

uit het wild bleken zo vaak geïnfecteerd met (vooral zwem-

Europa. Zo’n larf doet daar een jaar over. Na een verblijf

blaas-)parasieten, dat zij in de zwemtunnels de afstand

van acht tot dertig jaar legt hij in een half jaar zesduizend

niet konden afleggen. Onbesmette palingen van de kweke-

kilometer af, terug naar de paaigronden om daar een

rij bleken hiertoe wel in staat. Dit verklaart dus ten dele de

partner te vinden en zich te vermenigvuldigen. Pas bij

terugloop in de palingstand, hoewel nog niet duidelijk is

aankomst op de paaigronden is de paling geslachtsrijp,

waarom de paling zo bevattelijk voor virussen blijkt te zijn.

daarvoor niet”, legt Van den Thillart, al 25 jaar aan de universiteit van Leiden verbonden, uit. “Niemand weet waarom de populatie zo hard terugloopt, maar we vermoeden dat

Voor het eerst larven geproduceerd

de paling heel gemakkelijk parasieten oploopt die hem uitschakelen. Ook weet niemand hoe paling geslachtsrijp

Hoewel Van den Thillart in het STW-onderzoek niet direct

wordt. Bij vertrek is hij het niet, na zesduizend kilometer

de resultaten boekte waarop hij en zijn onderzoeksgroep

onafgebroken zwemmen in de duisternis bij een constante

op hadden gehoopt, leveren de resultaten belangrijke

temperatuur is hij het wel. Dat heeft ons op de gedachte

bouwstenen aan voor het vervolgonderzoek dat met

gebracht dat het te maken moet hebben met de fysieke

subsidie van de Europese Unie is opgezet. De doelen

inspanning van het zwemmen zelf. Die kan de hormonale

die hij zich heeft gesteld, zijn het op natuurlijke wijze tot

huishouding sterk beïnvloeden.” Eerdere pogingen van

rijping brengen van de paling door hem te laten zwemmen.

andere onderzoekers, onder wie het echtpaar Boetius uit

Inmiddels is het met gezonde palingen gelukt larven te

Denemarken, om met hormooninjecties larven te krijgen,

produceren. Dit hoogtepunt bereikte Van den Thillart in

liepen uit op weinig hoopvolle resultaten. Voor zover het

2002. Een tweede doel in het kader van de EU-studie is

langs deze weg al lukt larfjes tot leven te wekken, is de

kunstmatige reproductie met behulp van hormonen. Ook

methode bijzonder kostbaar.

hier zal de selectie op de kwaliteit van de te gebruiken dieren van doorslaggevend belang zijn voor de resultaten.

Dertig procent vet

Beide doelen zijn waarschijnlijk binnen enkele jaren te behalen. Van den Thillart: “Voor de palingkwekerij wordt

De prestatie van een paling is het waard om even bij stil te

het nu echt interessant. Utilisatie komt binnen handbereik

staan. Het dier bouwt een flinke hoeveelheid vet op als

en daarmee kunnen we de palingkwekerij een nieuwe

energievoorraad tijdens zijn verblijf in Europa. Voor ongeveer

impuls geven als onze onderzoeken positief uitpakken.”

| LBI.4199

Nieuw onderzoek in de pijplijn

selachtig hoe palingen die weg afleggen. We weten dat zij zeer diep zwemmen en dus onder hoge druk hun inspanningen leve-

De exacte locatie van de paaigronden waar palingen tot paring

ren, maar het zou natuurlijk zeer interessant zijn een aantal palin-

komen, is nooit helemaal exact berekend. Ruim honderd jaar

gen te kunnen volgen op hun weg. Het is mogelijk een chip in te

geleden lokaliseerde de bioloog Schmidt de paaigronden aan

brengen met een zender. In een eerdere aanvraag voor een

de hand van de afmetingen van de larven die hij op de

STW-project vond de jury de technische onderbouwing van het

Atlantische Oceaan had gevangen. Zo kwam hij uit bij de

plan wat mager, maar we denken daar nu een betere methode

Bermuda eilanden. Dr. Guido van den Thillart zou dat graag wat

voor te hebben ontwikkeld. We zullen daarvoor hoogstwaar-

exacter doen. “Het is al heel bijzonder dat er maar één plek op

schijnlijk nog bij STW aankloppen”, aldus Van den Thillart.

aarde zou zijn waar palingen paren. Ook is het zeer raad-

81

82


| Instelling

N _ katholieke

universiteit nijmegen

NNS.3918

BAA projectleider

The application of 2-D laser visualization techniques to compressible flow research

Prof.dr. J.J. ter Meulen


498,04

doelstelling Ontwikkeling en toepassing van laser-diagnostische technieken voor

visualisatie van moleculaire dichtheidsverdelingen in compressibele gasstro mingen. Men gebruikt de verstrooiing van gepulst laserlicht aan de aanwezige gasmoleculen i.p.v. aan deeltjes die worden toegevoegd aan de stroming. Voor bepaling van snelheidsverdelingen in een 2D vlak wordt de Dopplerverschuiving gemeten in het verstrooide licht van een smalbandige laser in combinatie met speciale filters. Shell is geïnteresseerd in deze technieken voor verbrandingsonderzoek. NLR ziet mogelijkheden voor aerodynamische studies in windtunnels. resultaat na 5 jaar Men verrichtte Rayleigh- én Raman-metingen aan expanderende

luchtstroming uit een nozzle en aan stromingen rondom een wig in een supersone windtunnel. Rayleigh: met een enkele laserpuls kon 2D dichtheidverdelingen met hoge ruimtelijke resolutie worden gemeten. De methode is gevoelig voor achtergrondstraling i.t.t. Raman. Met Raman kon men de verdeling van stikstof en methaan in een niet-brandend mengsel meten met 10% nauwkeurigheid. Door problemen met de Cesium filters is de Dopplermethode verlaten en een nieuwe methode (APART) ontwikkeld op basis van moleculaire tracking velocimetrie technieken (zie vervolgonderzoek, onder andere in NNS.5663). gebruiker(s) ECN, Petten / NLR, Amsterdam / Shell SIEP BV, Rijswijk / Von

Karman Institute for Fluid Dynamics, Rhode-St.-Genese

NGN.3963

BCC

Systeem voor de meting van zuurstofverzadiging van organen en weefsels (OXYPULS)

NNS.4041

BBB

Smooth, well adhering CVD diamond coatings on steel and non-carbide forming substrates

projectleider

Prof.dr. B. Oeseburg† totale toewijzing in k€ 350,93 contracten Optie Katholieke Universiteit Nijmegen; Drõger Medical Electronics; STW; Overdracht STW inkomsten in k€ 34,03

projectleider

Prof.dr. J.J. ter Meulen totale toewijzing in k€ 673,70 octrooien PCT.NL03/00160 Method of forming a diamond coating on an iron-based substrate and use of such an iron based subs trate for hosting a CVD diamond coating; EU.02077145.7 Method for polishing a polycrystalline diamond sur face (CVD diamond polishing)

doelstelling Een te lage zuurstofspanning in de weefsels is een medische complicatie, omdat tekort aan zuurstof al snel tot onherstelbare schade leidt.

doelstelling Een groot praktisch probleem bij het aanbrengen van diamantlagen

Met de hier beoogde combinatie van instrumenten verenigd in de zogenaamde

diamant. Dit gezien het feit dat vlamdepositie van de diamantlaag plaatsvindt

OXYMON kan de oxygenatie van weefsels bepaald en bewaakt worden. In dit project wordt de software ontwikkeld en getest waarmee de verlangde

bij een temperatuur van 800°C. Delaminatie van de gegroeide coatings is het gevolg. Het onderzoek richt zich vooral op de toepassing van een tussenlaag

parameter (de oxigenatie van arterieel bloed) bepaald kan worden.

die het diamant beter aan het staaloppervlak moet doen hechten.

resultaat na 5 jaar Er zijn al enkele systemen (OXYMONS) gebouwd door de

resultaat na 5 jaar De onderzoekers slaagden erin om diamantlagen van hoge

researchgroep van de KUN, die in twee academische ziekenhuizen succesvol geëvalueerd zijn. Een ander exemplaar speelt een cruciale rol in STW-project

kwaliteit op verschillende soorten staal aan te brengen met verschillende tussenlagen. Het onderzoek resulteerde in twee patentaanvragen. Een aanvraag

op staal is het verschil in thermische uitzettingscoëfficient tussen staal en

TTN.4661. Door een koerswijziging van Dräger is de aanvankelijke belangstel-

betreft een methode om een diamantlaag op staal aan te kunnen brengen. De

ling van dit bedrijf verdampt. Inmiddels hebben de onderzoekers een bedrijfje opgericht na overleg met STW met de bedoeling de productie en verkoop van

andere aanvraag is min of meer bij toeval ontdekt en heeft betrekking op het elektrochemisch polijsten van diamantlagen. Vooral deze laatste vinding is veel-

de OXYMON zelf uit te voeren.

belovend. Het onderzoek is verlengd om beide gepatenteerde vindingen beter te kunnen onderzoeken om op die manier de aanvragen te kunnen versterken.

gebruiker(s) Dräger Medical Electronics, Best / Erasmus Medisch Centrum

Rotterdam / UMC, Utrecht / Physio BV Dräger Company, Best

gebruiker(s) TNO Institute of Industrial Technology, Eindhoven / Bodycote

Coating Centrum BV, Venlo / Vereenigde Octrooibureau, ’s Hertogenbosch / James Walker BV, Oud-Beijerland / Diamond Tools Group BV, Nijmegen / Katholieke Universiteit Leuven / Akzo Nobel Chemicals BV, Arnhem / RTC&P, Culemborg / Netherlands Institute for Metals Research, Delft

83

projecten 1997

NGN.4187

Regenerative bone implants

NNS.4191

CCB

AAA

projectleider

Prof.dr. J.A. Jansen totale ASTRA Tech AB inkomsten in k€ 4,54

toewijzing in k€

732,46

contracten

Bijdrage

projectleider

Ferroelectric films for optical and piezoelectric applications

Prof.dr. P.K. Larsen


979,89

doelstelling In het onderzoek wordt een studie verricht naar interactie tussen bot

doelstelling Ferroelektrische films van lood-zirconaat-titanaat hebben grote

en biomaterialen zowel op moleculair als op cellulair niveau om meer inzicht te

potenties voor geïntegreerde toepassingen, gebaseerd op piezo-elektrische

verkrijgen in de bot/biomateriaal respons. Een nieuwe RF-sputtertechniek zal worden gebruikt om dunne CaP-keramische films op titanium en polymere

eigenschappen. Een geschikte techniek voor vervaardiging van de dunne films is MOCVD, ideaal voor industriële opschaling. In Nijmegen worden met MOCVD

substraten aan te brengen. Het uiteindelijke doel van het onderzoek is om

polykristallijne PZT films gedeponeerd op platina gecoate Si-wafers (voor

optimale botimplantaten te maken die ‘tailor-made’ zijn aangepast aan de klinische toepassing.

piezo-elektrische toepassingen) en epitaxiale PZT films op Strontium-Titanaat voor elektro-optische toepassingen. In Twente wordt de vervaardiging van micro-electromechanische en optische componenten uitgevoerd.

resultaat na 5 jaar Dit project is deels de voortzetting van een eerder STW-project

NGN.2328. De daarin ontwikkelde magnetron sputtertechniek voor het

resultaat na 5 jaar De ploykristallijne PZT films laten hoge piezo-elektrische

aanbrengen van de CaP-coatings is door Astra (Zweden) overgenomen. De techniek is door hen ook gepatenteerd. Astra zou in samenwerking met Bekaert

constanten zien, maar de voor toepassingen benodigde filmdiktes van 5 micrometer vallen buiten het bereik van de huidige MOCVD techniek.

(België) implantaten, voorzien van deze coating, produceren. De samenwerking

Voor optische toepassingen van epitaxiale PZT films is aangetoond dat

met Astra Tech is in 2001 beëindigd nadat Astra na een evaluatieperiode liet weten af te zien van de financiering van de klinische studies. Inmiddels zijn er

golfgeleiding mogelijk is en werden twee TE-modes gekoppeld in een 700 mm dikke film. De realisatie van schakelaars werd helaas niet gehaald. Wel heeft

door de onderzoekers de eerste contacten gelegd met een Nederlands bedrijf die de coating wil toepassen op haar eigen implantaten.

het onderzoek nieuwe kennis opgeleverd van de structuur en morfologie van PZT films, hun optische eigenschappen en de eigenschappen van platinaelectrodes voor PZT films.

gebruiker(s)

Biomaterials Research Group, Bilthoven / AMOLF, Amsterdam / UMC, Utrecht

NCH.4213

BBA projectleider

De ontwikkeling van sensoren voor de detectie van neutrale organische moleculen gebaseerd op selectieve complexering met cyclodextrinederivaten

Prof.dr. R.J.M. Nolte

gebruiker(s) Océ-Technologies BV, Venlo / IMEC, Leuven / AIXTRON AG, Aken /

Philips Research Laboratories, Eindhoven

/ ASTRA Tech AB, Mölndal


476,28

NGN.4402

AAC

Laser spallatie als techniek om de hechtingskracht van dunne biocoatings te meten

projectleider P r o f . d r . J . A . J a n s e n totale toewijzing Haalbaarheidsstudie STW; ASTRA Tech AB

i n k€

37,16

contracten

doelstelling Het doel van dit project is het ontwerpen van sensoren voor de

doelstelling Onderzocht wordt of je door middel van sputter-coating dikke, sterk

detectie van organische moleculen. Een sensormolecuul in een sensor-device

hechtende, kristallijne keramische deklagen aan kunt brengen op metalen

moet aan een aantal voorwaarden voldoen. In het project wordt aan de ene kant

implantaten. Daartoe gebruikt men een magnetron sputter apparaat. De

gepoogd de cyclodextrines te functionaliseren met fluoroforen om ze geschikt te maken voor fluorescentiedetectie. Aan de andere kant is het doel om de

toepasbaarheid van de sputtertechniek wordt bepaald door laboratoriumexperimenten, in vitro celkweeken in vivo proefdierstudies. Resultaten van dit

cyclodextrines te immobiliseren op een goudoppervlak.

onderzoek kunnen leiden tot optimalisering van keramische coatings toegepast voor orthopedische en tandheelkundige implantaten.

resultaat na 5 jaar De oorspronkelijke doelstelling om door modificatie van

cyclodextrine-receptoren selectiviteit te bewerkstelligen is gehaald. De gevonden selectiviteit van cyclodextrines voor bepaalde steroïden, is

resultaat na 5 jaar Dit project is een beperkte uitbreiding van project NGN.2328,

interessant maar heeft niet geleid tot utilisatie door de gebruikers. Op

nu meer kennis beschikbaar is over het hechtingsgedrag van Ca-P sputter

het gebied van immobilisatie van cyclodextrines in transductielagen zijn successen geboekt. Op het gebied van selectieve massagevoelige detectie

coatings. Met ASTRA Tech is een overeenkomst afgesloten om deze techniek verder te ontwikkelen. De samenwerking met Astra Tech is in 2001 beëindigd

zijn belangrijke stappen vooruit gedaan, al is de selectiviteit nog niet met cyclodextrines bereikt, maar wel met biotinestreptavidine interactie.

nadat Astra na een evaluatieperiode afzag van de financiering van de klinische studies. Inmiddels zijn door de onderzoekers de eerste contacten gelegd met

waarin de RF-sputtertechniek werd ontwikkeld. Het resultaat hiervan is dat er

een Nederlands bedrijf die de coating wil toepassen op haar eigen implantaten. gebruiker(s) TNO Voeding, Zeist / BioMerieux bv, Boxtel / RIZA, Lelystad gebruiker(s) ASTRA Tech AB, Mölndal

84


RGN.3663

| Instelling

R _ erasmus

ACB

universiteit rotterdam

Non invasive measurement of urethral resistance in male patients

projectleider

Dr.ir. R. van Mastrigt totale toewijzing in k€ 197,14 contracten Overdracht STW; PelviTec BV octrooien NL.1011576 Bepaling urethale weerstand Werkwijze en inrichting voor het bepalen van urine blaasdruk bij mannen; NL.1015080 Instrument voor het beoordelen van een urinestroom inkomsten in k€ 0,85 doelstelling In de urologie is bij mannen de meest gestelde diagnose een

obstructie van de urinestroom door een vergrote prostaat. Het bepalen van de mate van obstructie kan nu alleen door een invasieve meting waarbij tegelijkertijd druk en snelheid van de urinestroom worden gemeten. Dit is voor de patiënt zeer belastend. Doel is om een niet-invasieve meetmethode te ontwikkelen. resultaat na 5 jaar Een incontinentiecondoom met een drukmeter en een aantal

slangetjes is ontwikkeld, waarin de patiënt plast. Met doorstroommeting kunnen patiënten met een verhoogde weerstand van de plasbuis, en die met een slecht functionerende blaas worden onderscheiden. De methode is gepatenteerd, maar bij gebrek aan belangstelling vanuit de industrie niet voortgezet. Twee samenwerkingsprojecten zijn gestart (afd. Urologie, Erasmus MC; afd. Huisartsengeneeskunde, Universiteit van Maastricht) en men bereidt een derde en vierde samenwerkingsproject voor (afd. Urologie, Ziekenhuis de Baronie, Breda en afd. Urologie, Elisabeth Ziekenhuis in Tilburg. De onderzoeker ontwierp een apparaat voor thuisgebruik dat door PelviTec en Yamanouchi binnenkort wordt uitgebracht. gebruiker(s) LUMC, Leiden / Leijenburg Ziekenhuis, Den Haag / Laprolan

Medische Producten, Beuningen / Andromeda Medizinische Systeme GmbH, Taufkirchen-Potzham / St. Franciscus Gasthuis, Rotterdam / Erasmus MC, Rotterdam / PelviTec BV, Beuningen

REC.4195

ACB

Option management and analysis of advanced R&D

projectleider Dr. L.J.O. Lint totale toewijzing in k€ 403,76 Philips International BV inkomsten in k€ 3,64

contracten

Licentie STW;

doelstelling Het project is gericht op de ontwikkeling van economische technieken om R&D investeringen te kunnen beoordelen op hun commerciële

haalbaarheid. Het onderzoek bouwt voort op een eerder STW-project (REC.2371) en heeft onder andere tot doel om een software-tool (decision support system) te ontwikkelen dat door bedrijven toegepast kan worden. resultaat na 5 jaar Het project heeft een software-instrument opgeleverd dat het

mogelijk maakt om in een vroegtijdig stadium van R&D en productontwikkeling essentiële marketing, technologische en financiële elementen te integreren. Hierdoor kan de potentiële marktwaarde van een onderzoeks- of ontwikkelingsproject worden vastgesteld en worden vergeleken met andere projecten (portfolio-analyse). Daarnaast wordt voortgekomen kennis gebruikt door bedrijven als Philips, KPN Research en France Télécom R&D. Desalniettemin is het niet gelukt de software te vercommercialiseren. Bij Philips is wel een proef gedaan, maar uiteindelijk heeft men besloten de software niet te gaan gebruiken. gebruiker(s) Philips International BV, Eindhoven / KPMG Consulting, De Meern /

Kempen & Co, Amsterdam / Philips Electronics, Amsterdam

85

projecten 1997

TEL.3750

| Instelling

T_

ABA

universiteit twente

projectleider

Structural fault-model based test generation for mixed-signal integrated circuits

Dr.ir. H.G. Kerkhoff


275,40

doelstelling Het ontwikkelen van alternatieve (structurele in plaats van de

gebruikelijke functionele) testmethodes voor chips met zowel digitale als analoge schakelingen, om een redelijke time-to-market bij goede kwaliteit van steeds complexere IC’s mogelijk te maken. resultaat na 5 jaar Om snel procesfouten in (embedded) analoge schakelingen in

complexe chips te kunnen detecteren, is een algoritme ontwikkeld, waarmee automatisch testsignalen te genereren zijn die na productie fouten in een chip kunnen opsporen op basis van de structuur (lay-out) van de schakelingen en fouten in het proces (een zogenaamde fault model based test algortihm). Dit tool wordt vooralsnog uitsluitend binnen de Universiteit Twente gebruikt, onder andere als basis voor een nieuwe STW-aanvraag. gebruiker(s) Maser Engineering BV, Enschede / Philips Semiconductors,

Nijmegen

TEL.3932

Reliability of display devices

TST.3985

BBA projectleider

BBA

27,23

projectleider Prof.dr.ing. M. Wessling totale toewijzing in k€ 549,87 Optie Universiteit Twente; STW; TNO-MEP inkomsten in k€ 13,61

doelstelling Doel van het project was lange en korte termijn betrouwbaarheid van

doelstelling De huidige processen om zuurstofverrijkte lucht of zuiver stikstof te

flat panel displays te onderzoeken en in het bijzonder de gevoeligheid voor

maken zijn duur en hebben een hoog energieverbruik. Een scheidingsproces

accidentele elektrische ontladingen (ESD).

gebaseerd op membranen kent deze problemen niet, maar de huidige mem-

resultaat na 5 jaar Het project heeft een model opgeleverd voor lange termijn

branen zijn niet selectief genoeg. Het doel is een asymmetrische vloeibare membraan te ontwikkelen met een zeer efficiënte zuurstofdrager daarin

stabiliteit van de gebruikte technologie en een testprocedure en mogelijke beschermingsmaatregelen voor/tegen ESD.

opgenomen om zuurstofverrijkte lucht en >99% zuivere stikstof mee te produceren. In dit project moet een membraan met de gewenste specificaties

Prof.dr.ir. A.J. Mouthaan


577,15

inkomsten in k€

Development of asymmetric microencapsulated liquid membranes with facilitated transport properties

contracten

worden ontwikkeld die een levensduur van tenminste een jaar heeft. De gebruiker(s) Maser Engineering BV, Enschede / Philips Research Laboratories,

Redhill / Philips LCD Cells and Modules, Heerlen

membraan zal worden gefabriceerd in kleine hoeveelheden en getest in samenwerking met geïnteresseerde industriële gebruikers. resultaat na 5 jaar Met succes is een nieuwe zuurstofdrager gesynthetiseerd.

De drager heeft een grote affiniteit met zuurstof en het gehele systeem is zeer stabiel in water (met cafeïne als base). Verbetering is nog mogelijk als de wateroplosbaarheid van het systeem wordt verbeterd. De zuurstofselectiviteit van de PBM membranen is significant hoger dan van commercieel verkrijgbare producten. De zuurstofdrager is door één van de gebruikers geëvalueerd, maar voldeed toen nog niet aan de eisen van de toepassing die men voor ogen had. gebruiker(s) DSM Research BV, Geleen / KEMA Nederland BV, Arnhem / Parker

Gas Separation BV, Etten-Leur / TNO-MEP, Apeldoorn

86


TST.4019

BBA projectleider

ENRIN

Osmotische tensiometer met sterk verbeterd bereik

Prof.dr.ir. R.A. Feddes totale toewijzing in k€ 637,78 contracten STW; NL.1008072 Tensiometer inkomsten in k€ 7,26

octrooien

TEL.4167

BCB projectleider

A triaxial rate gyroscope and accelerometer

Prof.dr.ir. P. Bergveld STW; Xsens inkomsten in k€ 45,38


426,30

contracten

Optie

doelstelling De ontwikkeling van een instrument dat de potentiaal van het

doelstelling De triaxiale accelerometer en de traxiale gyroscoop integreren tot

bodemwater kan meten. Het gaat om het bereik van volledige verzadiging tot

een sensorsysteem, dus inclusief electronica en software, waarmee plaats,

het uitdrogingspunt waar plantenwortels niet langer in staat zijn water aan de bodem te onttrekken. Het idee was om een meter te maken die niet met water

snelheid en versnelling in grootte en richting bepaald kunnen worden. Verder zullen toepassingen binnen de automotive industrie en in het medische veld

gevuld is, maar om het water te vervangen door een oplossing met een zeer

geidentificeerd worden en de toepassing samen met de gebruikers worden

lage potentiaal. Voordeel hiervan is om op enig moment nauwkeurig vast te kunnen stellen hoeveel de watergift voor een bepaalde bodem met een bepaald

onderzocht.

gewas zou moeten zijn.

resultaat na 5 jaar Verwacht werd dat de inspanning van STW en de contractpartner

Xsens tot concrete (software) producten zou leiden. Conctrete producten zijn resultaat na 5 jaar Hoewel het project hier bij Twente is ondergebracht, is het

toch nog wat verder weg. De genereerde kennis zal wel door Xsens en de

belangrijkste deel van het werk uitgevoerd op Wageningen Universiteit (prof. Feddes en prof. Klapwijk). Men is er in geslaagd een tensiometer te ontwikkelen

UT gebruikt worden voor verdere ontwikkeling. Xsens zal de automatische offset calibratie van accelerometers en de inclinatieschatting daarmee in

met een bewezen bereik voor het meten van de zuigkracht beneden het

haar ontwikkeling betrekken. Voor de technologie zijn legio toepassingen te

verwelkingspunt van planten. Essentieel daarbij was de ontwikkeling van een speciale keramische neus (UT) en de ontwikkeling van de polymeervulling voor

verzinnen, helaas slechts één met een bulk toepassing medische toepassingen. Veel zal van het ontwikkeltraject bij Xsens afhangen.

de tensiometer. Tegelijkertijd is met medewerking van gebruiker ENRIN alvast gewerkt aan de mogelijkheden voor het op de markt brengen van een low-cost

gebruiker(s) Texas Instruments Holland BV, Almelo / McRoberts BV, Den Haag /

versie van de meter. Een en ander heeft nog niet geleid tot een verkoopbaar

AZ VU, Amsterdam / Roessingh Research and Development, Enschede /

product. Een vervolgproject is aangevraagd en gehonoreerd (WLW.5828).

Bronkhorst High-Tech BV, Ruurlo / Xsens Sports Technologies BV, Enschede / Roessingh Research en Development, Enschede

gebruiker(s) Alterra, Wageningen / ENRIN, Wageningen

TTN.4177

CCC

Development of High Temperature Superconductors and Coils for Electric Power Applications

TTN.4330

FHARMON Fetal heart monitor

CBB

projectleider

Prof.dr.ir. H.H.J. ten Kate totale toewijzing in k€ 705,74 contracten Optielicentie Smit Draad; STW; Optie STW; Smit Transformatoren BV; Licentie STW; Smit Draad octrooien EU.00203389.2 Werkwijze voor het isoleren van een langwerpige geleider bestaande uit een hoge temperatuur supergeleidend in hoofdzaak keramisch materiaal ...... inkomsten in k€ 254,54

projectleider

doelstelling Het project beoogt de bestudering van de eigenschappen van

doelstelling Het doel van dit project was een foetale hartmonitor te ontwikkelen

hoge-temperatuur supergeleiders en het gebruik van deze nieuwe materialen

gebaseerd op supergeleidende magnetometers en geschikt voor klinische

bij elektrische-vermogenstoepassing. Als testsysteem zal een supergeleidende

toepassingen. Daarbij zou gebruik gemaakt worden van hoge-temperatuur

model-transformatorspoel worden gebouwd. Naast metingen zullen ook theoretische modellen worden ontwikkeld om het gedrag van supergeleidende

SQUIDS in een met Stirling koelers gekoelde meetkop.

tapes te kunnen beschrijven.

resultaat na 5 jaar Foetale magnetocardiografie (FMCG) bleek bruikbaar voor de

resultaat na 5 jaar Er is technologie ontwikkeld om supergeleidende tapes te

gen, maar heeft ook nadelen. Doelen: 1) toepassing van gesloten koelsystemen

isoleren. Deze methode is gepatenteerd en er is een licentie verleend aan Smit Draad. De verkoop van de supergeleide tape komt nu langzaam op gang.

voor koeling van supergeleidende sensoren. 2) ontwikkeling van alternatieve ruisonderdrukkingstechnieken om de magnetisch afgeschermde kamer overbo-

Daarnaast heeft het project geleid tot een veel beter begrip van de eigen-

dig te maken. Tijdens het onderzoek stagneerde de wereldwijde ontwikkeling

schappen van hoge-temperatuur supergeleiders. Er is een methode ontwikkeld waarmee de verliezen van tape-supergeleiders in elektrische vermogens-

van de hoge-temperatuur sensoren, zodat de sensoren niet voldoende reproduceerbaar en betrouwbaar gemaakt konden worden. In vervolg op het project

toepassingen verminderd kan worden. Het project is verlengd om een supergeleidende transformator te kunnen bouwen en testen.

wordt lage-temperatuur supergeleidende technologie gemaakt. Deze sensoren zijn wel betrouwbaar en gevoelig gebleken. Hier gebruikt men de resultaten van

Prof.dr. H. Rogalla totale toewijzing in k€ 610,79 contracten Bijdrage Philips Medical Systems Nederland BV inkomsten in k€ 52,24

detectie en classificatie van hartritmestoornissen en aangeboren hartafwijkin-

FHARMON, met name op het vlak van ruisonderdrukking (storingen vanuit de gebruiker(s) Smit Draad, Weurt / Philips Medical Systems Nederland BV, Best /

SMI BV, Enschede / KEMA Nederland BV, Arnhem / ESCETE, Enschede / CERN,

omgeving en ten gevolge van de koeler). Voor vervolgonderzoek zijn bijdragen toegezegd door TMS International, Philips Medical Systems en Thales Cryogenics.

Génève / Smit Transformatoren BV, Nijmegen gebruiker(s) TMS International BV, Enschede / Thales Cryogenics BV, Eindhoven /

Philips Medical Systems Ned. BV, Best / Twente Solid State Technology BV, Hengelo

87

projecten 1997

TTN.4358

CCB

A fully integrated optoelectronic chip probe for direct contact laser doppler blood flowmetry

T I F.4367

BBA

Flexible multiwavelength optical local access network supporting multimedia broadband services

projectleider

Prof.dr. J. Greve totale toewijzing in k€ 378,90 contracten Geheimh o u d i n g U T ; S T W ; M e d t r o n i c B a k k e n R e s e a r c h C e n t e r B V octrooien PCT.NL03/00074 Laser Doppler Perfusion Imaging using a two-dimensional random access high pixel readout rate image sensor

projectleider

doelstelling Het doel was het ontwikkelen van een laser Doppler instrument met

doelstelling Optische netwerken in de telecommunicatie gebruiken zogenaamde

Prof.dr.ir. I.G.M.M. Niemegeer


831,54

een zogenaamde geïntegreerde meetkop (de opnemer) die een lichtbron,

golflengtemultiplexing (WDM). Het project richt zich zowel op de device-techno-

lichtdetectoren en elektronica omvat. Het voordeel van deze aanpak ten opzichte van de gebruikelijke meetkop op basis van glasvezel is, dat de

logie, als op het fysieke netwerk en protocollen voor de toekomstige op WDM gebaseerde netwerken met hoge bandbreedte (> 1 Gbit/s). Doel is de realisatie

artefacten die ontstaan door beweging van de meetkop, patiënt of arts worden

van nieuwe devices als golflengte-omzetter en add-drop multiplexer (ADM)

gereduceerd. Een ander voordeel van de nagestreefde integratie van lichtbron, detector en signaalverwerkende elektronica is dat een gecompliceerdere

geoptimaliseerd voor toepassingen in nieuwe optische netwerk-architecturen.

detectorgeometrie mogelijk wordt (beter detectie), terwijl de omvang van de meetkop beperkt blijft.

resultaat na 5 jaar Deel van het werk aan ADM’s is uitgevoerd bij IBM in Zwitser-

land, met gebruikmaking van hun gestandardiseerd productieproces. In Twente werden de golflengte-splitsers als onderdeel van ADM ontworpen, maar een

resultaat na 5 jaar Het project heeft geresulteerd in twee typen meetkoppen, die

verschillen in de mate van complexiteit. Het eerste type is met succes klinisch

volledig ‘Twentse ADM’ op basis van hun SiON-technologie bleek niet haalbaar. De golflengte-convertor werd gerealiseerd i.s.m. JDS/Uniphase én geïntegreerd

getest, de tweede is bedoeld voor medisch onderzoek. Een niet voorzien

met een breed afstembare laser wat een compactere module mogelijk maakt.

resultaat is de ontwikkeling van een laser Doppler imager op basis van een arraydetector, waarop octrooi is aangevraagd. Met dit instrument kan de

Het bedrijf ThreeFivePhotonics toont belangstelling. De mogelijkheden van Medium Access Control (MAC) als protocol werden in simulatiestudies onder-

doorbloeding van een huidoppervlak in een keer, dus snel, bepaald worden. Toepassing bij transplantatie en brandwondengenezing.

zocht. Het onderzoek aan de fysieke laag waarinde ontwikkelde hard- en software is geïntegreerd, is na dit project voortgezet met steun van Algere Systems.

gebruiker(s) Erasmus MC, Rotterdam / AZ Groningen / AMC, Amsterdam /

gebruiker(s) Ingenieursbureau Coenecoop BV, Waddinxveen / Philips Research

Perimed AB, Jarfalla / Medtronic Bakken Research Center BV, Maastricht

Laboratories, Eindhoven / JDS Uniphase Netherlands BV, Eindhoven / IBM Research, Ruschlikon / Twentsche Kabelfabriek BV, Haaksbergen / Lucent Technologies, Huizen / TNO Telecom, Leidschendam

TWI.4412

BBA projectleider

Stochastic network analysis for the design of self optimising cellular mobile communications systems

Dr. R.J. Boucherie


527,19

TST.4428

BBA

Integrated design of efficient catalysts for the selective oxidation of alkanes

projectleider

Prof.dr.ir. L. Lefferts totale toewijzing in k€ 4 9 5 , 6 6 contracten Bijdrage DSM Research BV; ABB Lummus Global Inc. inkomsten in k€ 27,24

doelstelling Het frequentiespectrum beschikbaar voor mobiele telefoonnetwerken

doelstelling Het doel van het project is: 1) de ontwikkeling van zeer actieve en

is sterk beperkt. Om de capaciteit van het netwerk te vergroten worden frequen-

selectieve katalysatoren voor de oxidatieve dehydrogenering van lagere alkanen

ties hergebruikt, resulterend in een cellulair netwerk; een cel wordt gekarak-

tot de overeenkomstige olefinen; 2) de aanpassing en evaluatie van een reactor

teriseerd door de beschikbare frequenties. Dit introduceert een belangrijk probleem: nieuwe of bewegende gesprekken kunnen een cel treffen waarvan

met uitstekende warmteoverdracht-karakteristieken.

de capaciteit bezet is, resulterend in blokkering van het gesprek. Stochastische technieken worden ontwikkeld om de interactie tussen mobiliteit van abonnees

resultaat na 5 jaar De katalysatoren ontwikkeld in het project en gebaseerd op

en capaciteit van het netwerk te kunnen modelleren en analyseren.

met commerciële routes voor de productie van olefines, omdat: 1) propyleen

resultaat na 5 jaar Huidige (GSM/GPRS) en toekomstige (UMTS/WLAN)

is het hoofdproduct; 2) lage reactietemperaturen; en 3) warmte wordt intern gegenereerd.

Li/MgO geven een olefine-opbrengst tot 60%. Deze route kan concurreren

netwerken hebben een mix van diensten (spraak, data, video) met verschillende karakteristieken (onder andere capaciteitsvraag, mobiliteit). De wiskundige technieken uit dit project kunnen operators (KPN, Vodafone) helpen bij dimensionering (verdeling capaciteit), en admission control (toelaten gesprekken), waarbij juist de interactie tussen diensten een grote rol speelt. Zo is voor GPRS een model ontwikkeld, waarin lage prioriteit data de restcapaciteit van hoge prioriteit spraak gebruikt, waardoor de capaciteit voor zowel spraak als data wordt vergroot. Het project loopt nog. gebruiker(s) CWI, Amsterdam / KPN Telecom, Den Haag / TNO Telecom,

Leidschendam / Vodafone Group, Maastricht

gebruiker(s) Technische Universität München, Garching / DSM Research BV,

Sittard / ABB Lummus Global BV, Den Haag

88


TET.4441

Micromachined sound intensity sensors

CBA projectleider k€

Prof.dr. M.C. Elwenspoek


444,92

inkomsten in

90,76

doelstelling De Microflown is een aan de Universiteit Twente ontwikkelde

thermisch akoestische sensor waarmee de deeltjessnelheid in een geluidsveld gemeten kan worden. De werking van de sensor berust op het bepalen van het verschil in warmte afgifte tussen twee zeer dicht bij elkaar liggende siliciumnitride draadjes. Het gebruik als deeltjessnelheidsmeter heeft veel vragen en problemen opgeroepen die in dit project worden bestudeerd. resultaat na 5 jaar Het onderzoek heeft geleid tot een beter begrip van de werking

van de Microflown. Deze nieuwe kennis heeft geresulteerd in ideeën om de akoestische sensor verder te verbeteren. Voor praktische toepassing is het ook erg belangrijk om een goede calibratiemethode te ontwikkelen. Om dit te kunnen realiseren is het project verlengd. De Microflown is commercieel verkrijgbaar en wordt gemaakt door Microflown Technologies. Een belangrijke toepassing van de sensor is het meten van de geluidsintensiteit. gebruiker(s) M + P Raadgevende Ingenieurs BV, ’s Hertogenbosch / Philips CFT,

Eindhoven / Sennheiser Electronic, Wedemark / Microflown Technologies BV, Zevenaar / NMi Van Swinden Laboratorium BV, Delft / C2V BV, Enschede / AcouTronics BV, Oosterhout

| Instelling

U _ universiteit utrecht

UNS.3946

BCA

Fast spectroscopic imaging using pulsed excitation

projectleider Prof.dr. H.C. Gerritsen totale toewijzing in k€ 404,58 contracten Samenwerking onderzoek Universiteit Utrecht; Unilever Research; STW inkomsten in k€ 31,79

doelstelling Doel van het onderzoek is de ontwikkeling en evaluatie van een

ultra-snel microscopisch imaging systeem met fluorescentie levensduren als contrastmethode. Een snelle gepulste laser (TiSapphire) zorgt hier voor de excitatie van de fluorescente moleculen, zoals bijv. gelabelde proteïnen. Een CCD camera (64x64 pixels) neemt de 2-dimensionale fluorescentiepatronen waar. Het project is onderdeel van het Pionier-programma van prof.dr. H. Gerritsen, waar ook UNS.2974 (twee-foton excitatie) en UNS.4538 (cw-laser) toebehoren. resultaat na 5 jaar De ontwikkelde microscoop kan tot circa 88 beelden per

seconde opnemen en is uitermate geschikt gebleken voor het registreren van snelle verschijnselen op cellulair niveau. Er zijn diverse experimenten uitgevoerd aan levende cellen. Hierbij zijn op fluorescentie levensduur gebaseerde Calcium beelden opgenomen. Daarnaast zijn snelle membraanpotentiaal veranderingen afgebeeld. Het onderzoek heeft geleid tot een verdere intensivering van de samenwerking met Nikon Europe BV. gebruiker(s) TNO Voeding, Zeist / Unilever Research, Vlaardingen / Nikon Europe

BV, Badhoevedorp

89

projecten 1997

UCH.4011

AAA projectleider

The influence of polyols on the molecular organisation in starch based products; Applications to food and non-food products

Prof.dr. J.F.G. Vliegenthart


191,08

UGN.4024

CCB

Susceptibility-based devices and scan techniques for MR-guided vascular interventions

projectleider

D r . C . J . G . B a k k e r t o t a l e t o e w i j z i n g i n k€ 3 7 9 , 8 2 o c t r o o i e n NL.1005946 Katheter; NL.1005392 Medische inrichting met onder MR- en röntgenbeeldvorming zichtbare markering; NL.1005859 Afgeschermde katheter; NL.1006254 Met MRI-verenigbare geleidingsdraad inkomsten in k€ 70,34

doelstelling Het verwerven van inzicht in de moleculaire processen die een

doelstelling Ontwikkeling van katheters en voerdraden voor MRI geleide endovas-

rol spelen in de veroudering van brood en in de mogelijkheden om deze

culaire interventies en doorlichtingstechnieken en beeldverwerkingsfaciliteiten.

veroudering tegen te gaan. De houdbaarheid van bijvoorbeeld vetarme voedingsmiddelen hangt samen met de herkristallisatie (of retrogradatie) van

Voor de beeldvorming worden de katheters van markers voorzien die het magnetische veld ‘gecontroleerd’ verstoren. De onderzoeksgroep heeft hiermee

zetmeel samen. Ook in non-food toepassingen beïnvloedt de retrogradatie van

veel ervaring opgebouwd en de kennis benut in een extra onderzoek waar

zetmeel de verwerkingsmogelijkheden van het materiaal en de uiteindelijke eigenschappen.

relatie werd gelegd tussen metaaldeeltjes en klepschade. Er werd voor verder onderzoek acht mensjaren toegekend door autoriteiten in de USA.

resultaat na 5 jaar Met nieuwe spectroscopische (NMR- en FT-IR) methodologiën,

resultaat na 5 jaar Realisatie van kunststoffen katheters en voerdraden die veilig

alsook röntgen-diffractie en DSC, zijn diverse zetmeelmodelsystemen

gebruikt kunnen worden in een MRI omgeving, die geen nadelige invloed

onderzocht op zetmeelstructuur en waterbinding. De invloed van suikers (als weekmaker) op het retrogradatieproces blijkt te berusten op de hechting van

hebben op de beeldkwaliteit en die met behulp van paramagnetische markeringen zichtbaar gemaakt kunnen worden onder MR-doorlichting en in

weekmakermoleculen aan zetmeelketens, waardoor deze ketens niet meer aan

MR-angiogrammen. Constructie van prototype voerdraden en katheters door

elkaar kunnen hechten. Het onderzoek is voortgezet in een kort vervolgproject (UCH.4952) waarin ook meer natuurlijke modelsystemen worden onderzocht.

Cordis Europa NV en succesvolle beproeving van deze devices in achtereenvolgens flowfantomen, proefdieren en patiënten met een slecht functionerende

Er is gebruik gemaakt van meetfaciliteiten bij ATO-DLO en Unilever Research. Materialen werden beschikbaar gesteld door TNO-Voeding en AVEBE.

kunstnier. Integratie van verschillende ontwikkelde scantechnieken en beeldverwerkingfaciliteiten in het ‘Interactive and interventional MR package’ dat bij Philips MR scanners geleverd wordt.

gebruiker(s) TNO Voeding, Groningen / Unilever Research, Vlaardingen / ATO BV, gebruiker(s) AMC, Amsterdam / Philips Medical Systems Nederland BV, Best /

Wageningen / AVEBE b.a., Foxhol

St. Elizabeth Ziekenhuis, Tilburg / UMC, Utrecht / Cordis Europa NV, Roden

UGE.4124

AAA projectleider

3-D Migration of seismic data using rapid ray tracing

Dr. K. Roy-Chowdhury


141,41

UBI.4385

BBA projectleider

Variation in early growth potential, efficiency of nitrogen acquisition and water use in a genus of wild relatives of wheat

Prof.dr. L.A.C.J. Voesenek


722,26

doelstelling Een cruciale stap in het bewerken van seismische data is de

doelstelling Klimaatveranderingen door het broeikaseffect hebben tot gevolg dat

transformatie van de opgevangen ‘echo’s’ naar een zo correct mogelijk

wereldwijd grote delen van het tarwe areaal worden bedreigd door toenemende

gepositioneerd beeld van de reflectoren in de aarde. Dit proces heet ‘migratie’.

droogte. Om de tarweproductie op peil te houden is er behoefte aan rassen die

Doel van het project was om te onderzoeken of de ‘straal verstoringstheorie’ toegepast kan worden op 3D migratie van seismische data voor exploratie en

beter tegen droogte bestand zijn. Het doel is de variatie in groei-eigenschappen binnen de wilde voorouders van broodtarwe te analyseren en geassocieerde

zodoende een meer accurate en snellere methode te ontwikkelen.

moleculaire merkers te vinden.

resultaat na 5 jaar Het onderzoek heeft zich voornamelijk toegespitst op

resultaat na 5 jaar In dit nog lopende project is vastgesteld dat er behoorlijk veel

‘complexe media’ waar de aanwezigheid van meervoudige aankomsten het migratie proces compliceert. Door de stralen te beschrijven in een ruimte

variatie in groei-eigenschappen aanwezig is binnen Aegilops tauschii, één van de wilde voorouders van broodtarwe. Er is een genetische kaart geconstrueerd

van positie en hoeken, in plaats van positie alleen, is het mogelijk gebleken

en er zijn enkele moleculaire merkers gevonden die geassocieerd zijn met

snelle rekenmethodes te ontwikkelen die de efficiëntie van migratie verhogen. Tevens is met behulp van de verstoringstheorie een verbeterde interpolatie

interessante groei-eigenschappen. Met de merkers kunnen deze gunstige eigenschappen later relatief snel gebruikt worden in veredelingsprogramma’s

methode voor looptijdtabellen ontwikkeld, waardoor standaard migratie algoritmen sneller en met minder gebruik van werkgeheugen kunnen opereren.

van tarwe. De genetische info over de wilde voorouder van tarwe wordt nu verder aangevuld met merkers die ook voorkomen in andere gewassen zoals gerst, mais en rijst. De gebruikers leveren een in natura bijdrage in de vorm van

gebruiker(s) Jason Geosystems BV, Rotterdam / Schlumberger Cambridge

kweekproeven.

Research, Cambridge / Shell SIEP BV, Rijswijk gebruiker(s) Cebeco Seeds BV, Lelystad / Zelder BV, Gennep

90


UCH.4431

CCB

Development of methods and software for the evaluation of fibre diffraction data from area detection systems

UDG.4462

AAA

Ontwikkeling van een defectief levend virus-vaccin (Uitbreiding UDG.3346)

projectleider

P r o f . d r . J . K r o o n † t o t a l e t o e w i j z i n g i n k€ 3 0 0 , 4 9 c o n t r a c t e n Overdracht STW;Bruker Nonius BV octrooien PCT.NL99/00197 Werkwijze voor het bepalen van celparameters van een kristalstructuur onder toepassing van diffractie (Bepaling kristalstructuur) inkomsten in k€ 13,02

projectleider

doelstelling Ontwikkeling van een meet- en analysestrategie voor X-ray vezel-

doelstelling Het doel van het project was de ontwikkeling van de infectieuze

diffractiedata voor het CCD-systeem. Een software pakket wordt ontwikkeld

cDNA-kloon van equine arteritis virus (EAV) tot een live carrier- en expressie-

dat gebaseerd is op deze procedures. De data-analyse procedures zullen gebaseerd worden op eerdere ontwikkelingen in de groep waarbij reflectie-spot-

vector. Hierbij werden de volgende hoofdonderdelen onderscheiden: optimalisatie van EAV vector technologie; karakterisering van een nieuw arterivirus gen;

contouren gebruikt worden voor intensiteitsbepaling. De procedures worden

knockout-analyse van de structurele eiwitten van EAV. Dit project is een samen-

ontwikkeld aan de hand van grote variatie aan vezelmaterialen, en zullen nauwkeurige intensiteiten opleveren die voor alle experimentele omstandigheden

werking met project UDG.3346 van prof.dr. P.J.M Rottier, Universiteit Utrecht).

gecorrigeerd zijn. Structuurbepaling met deze data in combinatie met modelling technieken dienen om de capaciteiten van de procedures en software te testen.

resultaat na 5 jaar De effectiviteit van het EAV-systeem is door de technische

resultaat na 5 jaar De vooraf gestelde doelen zijn alle gehaald er is een compleet

buiten heeft inmiddels geleid tot een veel betere kennis van de structuur en eiwitsamenstelling van het EAV virusdeeltje. De knockout-analyse heeft onthuld

Prof.dr. W.J.M. Spaan


91,78

verbeteringen verhoogd; er is een basis gelegd voor de ontwikkeling van (defectieve) EAV-vectoren. Onderzoek in de context van dit project en daar-

softwarepakket (EVAL) ontwikkeld voor de meting van diffractie-intensiteiten voor éénkristallen, vezels en minder geordende materialen. De software is

dat alle 7 structurele eiwitten nodig zijn voor het maken van infectieuze deel-

geïntegreerd en geschikt gemaakt voor een aantal detectiesystemen. Met behulp van het nieuw ontwikkelde programma zijn structuurbepalingen uitge-

tjes, maar dat met 3 van de 7 eiwitten subvirale deeltjes te produceren zijn die wellicht nadere toepassingsmogelijkheden bieden. Ook zijn cellijnen ontwikkeld

voerd van een groot aantal vezels en minder geordende materialen, die werden geleverd door diverse gebruikers. Verificatie van deze structuurbepalingen

waarmee deze subvirale deeltjes in grote hoeveelheden kunnen worden geproduceerd. Aandachtspunten voor de nabije toekomst zijn de mogelijkheden

verliep succesvol. Uit het project is een octrooi verkocht aan Bruker Nonius.

om de ‘targeting’ van het virusdeeltje te beïnvloeden en het uitbreiden van de mogelijkheden om ‘foreign sequences’ tot expressie te brengen.

gebruiker(s) Bruker Nonius BV, Delft / Unilever Research, Vlaardingen / Akzo

Nobel NV, Arnhem / Universiteit Leuven, Heverlee / DSM Research BV, Geleen

UGN.4496

BBA projectleider

Neural Network Approach to Scale Space Grouping in Image Analysis

Prof.dr.ir. B.M. ter Haar Romeny


366,75

doelstelling Onderzoek naar de toepasbaarheid van Bayesiaanse analyse

methodes voor het herkennen van grote structuren in beeldmateriaal en voor de segmentatie van deze beeldstructuren naar objecten uit de fysieke realiteit. resultaat na 5 jaar Er is een methode ontwikkeld voor het groeperen van

lijnsegmenten, gebaseerd op een gemodificeerd spin-glas model. De methode is gebruikt voor het detecteren van locale beeldeigenschappen zoals materiaalovergangen, de bepaling van samenhangende geometrische primitieven en de groepering van deze primitieven op basis van waarschijnlijkheden en modelgegevens van fysieke objecten. De methode is geëvalueerd aan de hand van verscheidene experimenten met bevredigend resultaat. gebruiker(s) TNO-TM, Soesterberg / Laboratoire d’Electronique Philips,

Limeil-Brevannes Cedex

gebruiker(s) Intervet International BV, Boxmeer / ID-Lelystad BV, Lelystad

91

projecten 1997

VBI.3995

| Instelling

V_

De dynamiek van gist glycolyse

BAA

vrije universiteit amsterdam

projectleider

Dr. H.W. van Verseveld totale toewijzing in k€ 274,78 Bijdrage Quest International; Bijdrage DSM Bakery Ingredients k€ 14,29

contracten inkomsten in

doelstelling Door substraattoevoer is de samenstelling van gist niet gelijkmatig.

Dit project wil de invloed op gist van die toevoer meten; wil de invloed bepalen van cel-cel communicatie op de fysiologie en de productiviteit; bepalen of er autonome metabole oscillaties optreden in hoge dichtheid continue cultures; bepalen of er metabole oscillaties geïnduceerd worden door de externe oscillerende condities, en wil de invloed van signalerende concentraties van de communicator acetaldehyde meten op productiviteit, fysiologie en cellulaire oscillaties. resultaat na 5 jaar De uitkomst van het project maakt het waarschijnlijk dat in het

algemeen intracellulair gedrag van gistmetabolisme niet statisch, maar dynamisch is en bepaald wordt door een combinatie van intracellulaire en extracellulaire condities. In een vervolgproject wordt dit verder uitgezocht. Op basis van modelleren is geconcludeerd dat gedurende industriële fermentaties bij lage glucoseconcentraties fluctuaties in extracellulaire substraten de gemiddelde groeiopbrengst en daardoor de effectiviteit van de fermentatie behoorlijk kan beïvloeden. gebruiker(s) DSM Bakery Ingredients, Delft / Heineken Technical Services BV,

Zoeterwoude / Quest International, Bussum / DSM-Gist BV, Delft

VBI.4151

BCA projectleider

Realistic characterizations of the biodegradation of compounds

Prof.dr. S.A.L.M. Kooijman


374,28

VGN.4211

BAA

The three-dimensional structure of alfa 1,3-fucosyltransferase a powerful starting point for the rational design of a new generation of anti-inflammatory drugs

p r o j e c t l e i d e r D r . D . H . J o z i a s s e t o t a l e t o e w i j z i n g i n k€ 3 8 4 , 1 4 c o n t r a c t e n Samenwerking onderzoek CW-NWO; Universiteit Utrecht; Vrije Universiteit Amsterdam; STW; NV Organon inkomsten in k€ 40,00

doelstelling De Dynamische Energie Budget theorie zal gebruikt worden voor

doelstelling Doel van het project is de opheldering van de 3D-kristal structuur van

het opstellen van modellen voor de afbraak van chemische stoffen door micro-

het enzym GDP-FucGalβ1,4GlcNAc α3-fucosyltransferase. Deze structuur-

organismen. Naast een theoretisch gedeelte zal een parallel experimenteel

opheldering wordt gecombineerd met een biochemische structuur-functie

gedeelte worden opgezet om de ontwikkelde modellen te testen tegen data uit routinematige bioassays voor afbraak van stoffen en om realistische maten

analyse van de α3-fucosyltransferases. De kennis hierover vormt het startpunt voor een ‘rational design’ van fucosyltransferase remmers, die toe te passen

te vinden voor de afbraaksnelheid.

zijn als een nieuwe generatie ontstekingsremmers.

resultaat na 5 jaar Voor drie afbraakverschijnselen (a. de groei van micro-organis-

resultaat na 5 jaar De doelstellingen zijn ten dele gerealiseerd. Er is nauw

men in vlokken in plaats van in suspensie, b. co-metabolisme en c. adaptatie) zijn modellen gemaakt en zijn softwaremodules geschreven. De modellen zijn

samengewerkt met NV Organon, de enige gebruiker. Het enzym werd op grote schaal geproduceerd en na zuivering uitgebreid biochemisch en biofysisch

succesvol getoetst tegen experimentele data. Enkele bedrijven hebben gratis

gekarakteriseerd. Directe toepassingen van de resultaten van het onderzoek

experimenten en analyses uitgevoerd. Het computerprogramma DEBtox voor het analyseren van toxiciteitsdata zal binnenkort worden uitgebreid met de

zijn er dan ook niet. Alle resultaten zijn inmiddels in de wetenschappelijke literatuur gepubliceerd. Een vervolgonderzoek bleek ook niet opportuun.

DEBdeg module voor de afbraak van stoffen. Het totale programma is voor iedereen vrij downloadbaar vanaf het electronisch DEB laboratorium

gebruiker(s) NV Organon, Oss

www.bio.vu.nl/thb/. gebruiker(s) Royal Haskoning BV, Nijmegen / RIVM, Bilthoven / Proctor &

Gamble, Strombeek-Bever

92


WBI.3493

| Instelling

W _ wageningen

ABA

universiteit

projectleider

Verklaring en toetsing van interne kwaliteit van snijbloemen, met name de waterhuishouding na de oogst, als gevolg van cultivaren teeltinvloeden

Dr.ir. U. van Meeteren


275,26

doelstelling Het vaasleven van snijbloemen kan sterk verschillen. Zowel

genetische als teeltfactoren zijn van belang. Er is te weinig kennis over de (waterhuishouding)processen die een rol spelen, zodat hierop niet gestuurd kan worden. Doel is een methode te ontwikkelen om het vaasgedrag te voorspellen. Dit op grond van een verklarend kwantitatief model van wateropname en -transport door afgesneden bloemstengels. resultaat na 5 jaar Een theoretisch model is ontwikkeld, gebaseerd op de

principes van de wateropname direct na de oogst. De opbouw van de stengel is van groot belang bij het blokkeren van de wateropname door luchtembolie. Verschillen tussen rassen en tussen teelten van dezelfde soort konden worden aangetoond. De kennis kan gebruikt worden voor de selectie bij veredeling en voor het optimaliseren van teeltomstandigheden. Dit onderzoek heeft ook geleid tot verbetering van meettechnieken (NMR, cryo-SEM). Er is een voorstel gedaan voor aanpassing van de standaardisatie van vaasproeven bij snijbloemen. gebruiker(s) Fides Goldstock Breeding BV, De Lier / Produktschap Tuinbouw,

Zoetermeer / Fa. P. Jansen, Naaldwijk / Vereniging van Bloemenveilingen Nederland, Leiden

WBI.3871

AAA projectleider

Vroegheid in aardappel fysiologische achtergrond en de relatie met vatbaarheid voor Phytophtora infestans

Prof.dr.ir. P.C. Struik


384,99

WBI.3909

AAA projectleider

Mapping and molecular characterisation of quantitative trait loci (QTLs) controlling intramuscular fat and fatness in pigs

Prof.dr. M.A.M. Groenen


313,98

doelstelling De aardappelziekte richt grote schade aan. De aardappelrassen die

doelstelling Doel van het project is het terugbrengen van het vetgehalte van

resistent zijn, zijn late rassen. Het idee bestaat dat het om een fysiologische

varkens door de genen te zoeken die het vetgehalte controleren. Er is gezocht

en niet om een genetische relatie gaat tussen vroegheid en vatbaarheid.

naar locaties op genen (QTL’s) die gerelateerd zijn aan de kwantitatieve

Vroegheid wordt nader gedefinieerd, de relaties worden onderzocht en er wordt vastgesteld of er een relatie is met vatbaarheid. Ook de genetische

eigenschappen ‘aanzet totaal vet’ en ‘intramusculair vet’. Een genetische kaart voor deze eigenschappen zal worden gemaakt en vergeleken met de

relatie vroegheid-resistentie wordt onderzocht.

betreffende gebieden op bestaande kaarten van de muis en de mens. Hiermee kunnen de huidige genetische kaarten worden verbeterd.

resultaat na 5 jaar Een groot aantal kas- en veldproeven is uitgevoerd. Veroudering

blijkt niet gepaard te gaan met een toename van de vatbaarheid. Wel wordt gesuggereerd dat er een toename is in resistentie bij de bladeren van de

resultaat na 5 jaar Er is een zogenaamde Radiation Hybrid kaart van chromosoom 2

basis naar de top, onafhankelijk van variëteit, plantleeftijd of groeicondities.

eenkomsten gevonden met de humane chromosomen 11 en 19. Deze

De uitkomsten van het genetisch onderzoek zijn nog niet volledig bekend. Uit het project is veel bijzonder kruisingsmateriaal voortgekomen. Dit wordt

vergelijkende kaart is een waardevol hulpmiddel bij het verder in kaart brengen van de kwantitatieve eigenschappen van het varken op chromosoom 2.

in stand gehouden voor verder onderzoek. De achtergrondkennis is vooral belangrijk voor kwekers.

De genetische kaart van het chromosoom werd versterkt door gebruik te maken van een varkens BAC bank en het kloneren en sequensen van de

gemaakt en vergeleken met een zelfde type kaart van de mens. Er werden over-

belangrijkste stukken DNA. De identificatie van de daadwerkelijke genen in gebruiker(s) Plant Research International BV, Wageningen / Kweekbedrijf HZPC,

Metslawier / DLV Adviesgroep NV, Wageningen / Hoofdproductschap

de toekomst zal kunnen leiden tot het ontwikkelen van genetische tests om het genetisch potentieel van dieren in fokprogramma’s te evalueren.

Akkerbouw, Den Haag gebruiker(s) Nutreco, Boxmeer / ID-Lelystad BV, Lelystad / IPG, Institute for Pig

Genetics BV, Beuningen

93

projecten 1997

WBI.4000

BAA

Alkaloiden uit aardappelen als grondstoffen voor de synthese van steroiden

WBI.4100

BBB

Constructie van verbeterde protease deficiente Aspergillus expressie-stammen t.b.v. homologe en heterologe eiwitproduktie

projectleider

Prof.dr. A. de Groot totale toewijzing in k€ 147,76 contracten Bijdrage Akzo Nobel Diosynth BV; Bijdrage Avebe b.a. inkomsten in k€ 29,04

projectleider

Dr. J.A. van den Berg totale toewijzing in k€ 638,92 Bijdrage DSM Bakery Ingredients inkomsten in k€ 21,40

contracten

doelstelling Voor Organon/Diosynth is diosgenine de belangrijkste grondstof voor

doelstelling Voor de industriële productie van homologe en heterologe eiwitten

de productie van steroïdhormonen. De beschikbaarheid van diosgenine is een

wordt vaak gebruik gemaakt van schimmels. In de praktijk gaat aanmaak

punt van zorg en er bestaat een voortdurende behoefte aan een alternatieve grondstof. Deze alternatieve grondstof zou 16-hydroxypregnenolon acetaat

van het (gewenste) eiwitproduct gepaard aan (ongewenste) afbraak. Doel van het project is te onderzoeken welke eiwitafbrekende enzymen (proteasen)

(DPA) kunnen zijn. Doel van het project was om een eenvoudige, industrieel

een rol spelen bij de eiwitproductie, welke precieze functie ze hebben en of

toepasbare omzetting van α-solanidine in DPA te vinden. Het steroid alkaloïd α-solanidine is namelijk in grote hoeveelheden beschikbaar in de zetmeel-

uitschakeling van deze proteasen tot nadelige effecten leidt.

industrie (AVEBE).

resultaat na 5 jaar Een reeks van proteasen is geïdentificeerd en een reeks van

protease-deficiënte stammen is gemaakt, die vervolgens ter evaluatie aan resultaat na 5 jaar Het onderzoek heeft geresulteerd in een synthese-route van

de gebruikers zijn aangeboden. Sommige proteasen blijken overigens goed

α-solanidine naar DPA. Industriële toepassing van deze route is nog niet mogelijk door het gebruik van cyaanbromide en een te groot aantal reactie-

bruikbaar om specifieke productomzettingen efficiënt te verrichten (bijoorbeeld bij fusie-eiwitten), wat nieuwe perspectieven opent voor geavanceerde eiwit-

stappen.

productiemethodes. Bijvoorbeeld voor eiwitten die normaliter moeilijk zijn te produceren.

gebruiker(s) Akzo Nobel Diosynth BV, Oss / AVEBE b.a., Foxhol gebruiker(s) Diosynth BV, Oss / DSM Food Specialties, Delft

WMO.4133

BCC

Het ontwikkelen en testen van een meetsysteem voor het bepalen van gebiedsgemiddelde verdamping en voelbare warmtestroom

WBI.4139

CAB

Decision support systeem (DSS) ten behoeve van de bestrijding van besmettelijke dierziekten bij landbouwhuisdieren

projectleider D r . H . A . R . d e B r u i n totale toewijzing in k€ 3 4 2 , 8 2 contracten Samenwerking onderzoek Wageningen Universiteit; STW; MicroMet Scientific; Licentie Wageningen Universiteit; STW; Kipp & Zonen BV inkomsten in k€ 12,23

projectleider

doelstelling Voor veel praktische problemen is het van belang om te weten

doelstelling In een situatie van uitbraak van besmettelijke dierziekten moeten

hoeveel water er uit een bepaald gebied verdampt (verdamping), alsmede

onder hoge tijdsdruk complexe beslissingen worden genomen op het juiste

hoeveel voelbare warmte door het aardoppervlak aan de atmosfeer wordt

moment en de juiste informatie moet beschikbaar en volledig zijn. Ook moet

afgegeven (voelbare warmtestroom). Een nieuwe methode om deze grootheden te kunnen bepalen is met behulp van een scintillometer. Dit project beoogt het

de samenhang (bestrijdingsmethode, haalbaarheid, economische gevolgen) worden beoordeeld. Doel is om o.b.v. een bestaand model een DSS te maken

verder ontwikkelen en testen van dit apparaat.

waarmee consequenties van beslissingen beter kunnen worden voorzien.

resultaat na 5 jaar Aangetoond is dat een grote openingshoek scintillometer (LAS)

resultaat na 5 jaar Tijdens dit project vond een uitbraak van KVP plaats. Dit leidde

in staat is om fluxen te meten op een schaal van 2 tot 5 kilometer. Deze resultaten kunnen als een doorbraak worden gezien, omdat de huidige

tot intensieve contacten tussen onderzoekers en overheid(-sdiensten) en uiteindelijk tot een gewijzigde doelstelling. Er ontstond minder behoefte aan

meettechnieken alleen informatie per punt geven. Met de nieuwe meetmothode

een allesomvattend overdraagbaar DSS, maar meer aan afzonderlijke modellen

kan bijvoorbeeld het watergebruik van landbouwgewassen over een groot gebied worden bepaald. Aan het bedrijf Kipp & Zonen is een licentie verleend

voor dynamiek van ziekteverspreiding, evaluatie van economische consequenties (bijvoorbeeld de keuze tussen ‘stamping out’ en vaccinatie) en geografie

om de LAS commercieel op de markt te mogen brengen.

en workflow. Er zijn initiatieven ontstaan voor een reguliere overleg- en adviesstructuur (cVEE) waarin overheid, sector en onderzoekswereld deelnemen.

gebruiker(s) Staring Centrum (SC-DLO), Wageningen / Mierij Meteo BV, De Bilt /

In EU-kader zijn adviezen uitgebracht voor verbetering van de KVP-bestrijdings-

Meteo Consult BV, Wageningen / EARS, Delft / International Water Management Institute, Maurik / Kipp & Zonen BV, Delft

wijze.

Dr. M. Nielen


595,09

inkomsten in k€

211,35

gebruiker(s) Min. van LNV, Den Haag / LTO Nederland, Den Haag / Produktschap

voor Vee, Vlees en Eieren, Zoetermeer / RVV, Voorburg / Gezondheidsdienst voor Dieren, Deventer / Ministerie van Middenstand en Landbouw, Brussel

DR. HENK DE BRUIN OVER DE SCINTILLOMETER

Van puntmeting naar gebiedsmeting project WMO.4133

| WMO.4133

Een onderzoek dat in vijf jaar wordt opgezet, uitgevoerd

Een scintillometer meet de scintillaties gemiddeld over

en een product oplevert dat wereldwijd wordt verkocht,

een zekere padlengte en geeft dus de gebiedsgemiddelden

mag een excellent voorbeeld heten van een geslaagd STW-

van de voelbare warmtestroom en van de verdamping.

project. De scintillometer is het directe resultaat, maar het

De leerstoelgroep Meteorologie en Luchtkwaliteit van de

onderzoek levert ook nog eens een aantal ‘bonussen’ op.

Wageningen Universiteit heeft in het kader van een STW-project onderzoek gedaan naar de toepasbaarheid

Dr. Henk de Bruin is universitair hoofddocent aan de

van scintillometers in meteorologie, hydrologie en land-

Universiteit van Wageningen, waar hij zich bezighoudt

bouw. Hierbij worden padlengtes gebruikt variërend van

met het bestuderen van de atmosfeer vlakbij de grond.

een tot tien km. De onderzoeksvraag was: kunnen we met

Het gaat dan in dit geval om de uitwisseling van warmte,

een scintillometer gebiedsgemiddelde warmtestroom

waterdamp en CO 2 tussen land en atmosfeer. Denk

meten? En, zo ja, kunnen we daaruit de gebiedsgemiddel-

bijvoorbeeld aan een lange asfaltweg bij warm weer.

de verdamping bepalen. ‘Van een punt- naar een gebieds-

De luchttrillingen worden veroorzaakt door turbulente

meting’ stond dus centraal in het onderzoek. Zoiets

stromingen in de onderste luchtlagen van de atmosfeer.

bestond nog niet.

Boven een warm oppervlak, bijvoorbeeld boven een asfaltweg of boven de woestijn, ziet men de lucht ‘trillen’. Men neemt dan met het oog scintillaties waar. De luchtlaag

Tien kilometer

wordt in dit proces van onderaf verwarmd door opwarming van het aardoppervlak, die op zijn beurt door de zon

De Bruin: “Nadat we het apparaat hadden ontwikkeld,

wordt opgewarmd. De zon levert tevens de energie voor

hebben we uitvoerig getest of het de resultaten van

verdamping van vocht: het verticale transport van warmte

metingen goed middelt. Wanneer je van een puntmeting

en waterdamp in een turbulente stroming vindt plaats door

naar een gebiedsmeting gaat, wil je natuurlijk weten of

middel van uitwisseling van ‘luchtpakketjes’. ‘Warme en

de gemiddelde waarden juist zijn. Daartoe hebben we in

vochtige’ luchtpakketjes stijgen op en ‘koude en droge’

de Flevopolder op een goed verdeeld gebied getest, waar

dalen, waarbij het afhankelijk is van onder meer instraling

onder meer suikerbieten, aardappelen, tarwe en uien

van zon en wind hoe snel dit gebeurt. Uit deze factoren is

werden verbouwd. Samen met een Duitse onderzoeksgroep

een uitwisselingscoëfficiënt te berekenen die aangeeft of

hebben we in een tweede gebied met bos, gras, landbouw-

de turbulente uitwisseling in de lucht hoog of laag is.

grond en meertjes geëxperimenteerd. Het experiment bestond hieruit dat we eerst puntmetingen op verschillende

Tot voor kort konden onderzoekers verdamping weliswaar

homogene deeloppervlakken, bijvoorbeeld bos, in het

direct meten, maar dit kon dan alleen op één punt met

gebied deden en tegelijkertijd metingen met onze scintillo-

dure apparatuur die alleen door specialisten kan worden

meter boven het gehele niet-homogene gebied hebben

gebruikt. Het is juist interessant op grote schaal in kaart

gedaan. Dan zie je bijvoorbeeld in het Duitse gebied

te kunnen brengen wat de gemiddelde verdamping is.

enorme verschillen tussen bos en grasvelden. We vonden

Om dit probleem op te lossen, is aan de Universiteit

zeer hoge waarden van de hoeveelheden warmte die de

Wageningen in een STW-project de scintillometer ontwik-

lucht ingingen voor het bos in vergelijking met het gras.

keld. Dit eenvoudige apparaat, bestaande uit een lampje

Door de verdampingen te schatten en te vergelijken met

en een detector, meet de fluctuatie van het signaal van de

de puntmetingen, hebben we in feite een relatief goedkope

turbulentie en maakt daarmee opschaling van de punt-

verdampingsmeter gecreëerd.”

metingen mogelijk.

95

96


| WMO.4133

Een belangrijk voordeel ten opzichte van andere instru-

Boeren kunnen laten berekenen welke gewassen het best

menten voor puntmetingen is dat de scintillometer niet

zullen groeien in een specifiek gebied, omdat ze het water-

op het te meten terrein hoeft te worden geplaatst. Een

verbruik van een plant kunnen vaststellen. In het water-

agrariër heeft daar doorgaans veel hinder van. Het lampje

management kan beter rekening gehouden worden met

en de detector van de scintillometer staan aan beide

waterverbruik als er meer bekend is over de verdamping

randen van het te meten gebied en veroorzaken dus geen

van water in specifieke gebieden. “We hebben eens een

enkele storing.

onderzoek gedaan naar het waterverbruik van olijfbomen op Kreta, omdat de kwekers klaagden over droogte en

“Inmiddels hebben we al scintillometer-metingen over

broeikaseffect waardor het grondwaterpeil zo sterk zou

tien kilometer verricht. Echter, we moeten dit nog nader

zijn gedaald. Dankzij een meting bleken de olijfbomen

onderzoeken. Een tweede ‘bonus’ was dat we een scintillo-

veel meer water te gebruiken dan meer traditionele

meter getest hebben onder extreme omstandigheden,

gewassen, zoals wijngaarden. Als je de oogsten dan ook

namelijk boven een geïrrigeerd terrein omringd door de

nog kunstmatig gaat opvoeren door te gaan beregenen

Sonora woestijn in Noord-West Mexico. De lucht is dan

met grondwater, dan daalt de grondwaterspiegel in hoog

warmer dan het sterk verdampende oppervlak en er is

tempo”, vertelt De Bruin. “Met onze scintillometer was het

overdag een neerwaartse warmtestroom en een zeer hoge

eenvoudig aan te tonen dat het waterverbruik van de

verdamping. De scintillometer bleek het ook daar goed te

bomen veel te hoog was.”

doen. De belangstelling voor de scintillometer groeit snel. Zo gebruikt het Europees Weer Centrum waarnemingen die wij verrichten in Ghana om weerverwachtingmodellen

Verkoop

te testen.” De marketing voor en verkoop van de scintillometer is inmiddels in volle gang. Kipp en Zonen uit Delft, dat Radiogolf-scintillometer

wereldwijd al jaren onder andere solarimeters (zonnestralingsmeters) verkoopt, heeft de verkoop van het

In Flevoland werd tevens de toepasbaarheid van een

nieuwe product op zich genomen. De belangstelling

radiogolf-scintillometer getest. Door toeval konden we

voor de scintillometer blijkt groot.

een prototype (gemaakt in Eindhoven) lenen van een NieuwZeelandse groep. Deze ziet ‘scintillaties’, veroorzaakt

Nu bewezen is dat opschaling van metingen mogelijk

door waterdampfluctuaties. De ‘gewone’ scintillometer

is, ontstaan er nieuwe mogelijkheden waarvoor

ziet voornamelijk temperatuurfluctuaties. Voor het eerst

eveneens STW-aanvragen zijn ingediend. De Bruin vindt

werd een gecombineerd systeem bestaande uit de radio-

het verstandiger niet teveel uit te weiden over het nieuwe

golf en de gewone scintillometer systematisch getest en

voorstel omdat dit ‘under review’ is. In grote lijnen gaat

vergeleken met puntwaarnemingen. De resultaten zijn

het om technische verbeteringen, toepassingen in

zeer bemoedigend, maar meer onderzoek is nodig.

hydrologie, watermanagement en meteorologie en om de combinatie satelliet-scintillometer.

Kennis over hoe de verdamping precies in zijn werk gaat en hoe groot deze in een specifiek gebied is, kan grote

De Bruin hecht als universiteitsman grotere waarde

implicaties hebben. Met een beter begrip van verdamping

aan publicaties en aan het afleveren van promovendi

kan bovendien de weersverwachting worden verbeterd.

dan aan octrooien. “In ons onderzoeksgebied zijn

| WMO.4133

octrooien eigenlijk minder interessant. Het is ten eerste

een systeem opstellen dat verdamping en voelbare warmte

zeer moeilijk aan te tonen dat een vinding uniek is.

kan meten voor een groot gebied.”

Ten tweede is de knowhow achter de relatief eenvoudige apparatuur dermate complex dat een bedrijf dat ermee

Al met al heeft het STW-project dus veel meer opgeleverd

aan de slag gaat, hoe dan ook een voorsprong heeft op

dan oorspronkelijk gehoopt. Op 1 oktober 2003 zal

de concurrentie. En ten derde houdt het aanvragen van

Wouter Meijninger op de wetenschappelijke resultaten

een octrooi de wetenschappelijke ontwikkeling op”. Dat

promoveren. Op de achtergrond was de senior inbreng van

wil uiteraard niet zeggen dat De Bruin principieel tegen

post-doc Arnold Moene onmisbaar en een team van andere

octrooiaanvragen is. De Bruin: “Blijkt dat we in een

promovendi, studenten, technici. Technische vernieuwingen

(mogelijk) vervolgproject technisch iets nieuws vinden,

zijn gerealiseerd, er is grote belangstelling voor wat er nog

dan zal sluit ik dit geenszins uit.”

meer te vinden is in het signaal van de scintillometer, er is het streven het satellietproject operationeel te maken en er zijn toepassingen gevonden in het testen en verbeteren

Satellietbeelden

van weersverwachtingmodellen en voor optimaal watermanagement.

Eén scintillometer geeft een verdampingswaarde over enkele vierkante kilometers. Een nog uitdagender mogelijkheid is de combinatie tussen de scintillometer en satellietbeelden. De satelliet NOAA-AVHR draait in een constante baan ten opzichte van de zon en geeft de oppervlaktetemperatuur op beeldpuntafstanden van één kilometer. Tevens geeft de satelliet de oppervlaktetemperatuur. In samenwerking met onder andere het ITC (in Enschede) en een belangrijk internationaal irrigatie instituut (IWMI in Turkije) is in Turkije daarvoor onderzoek gedaan. De eerste resultaten zullen binnenkort worden gepubliceerd en zien er veelbelovend uit. De Bruin: “Een groep van Alterra (Wageningen) heeft onze scintillometerwaarnemingen die we ook nog in Spanje hebben verricht vergeleken met verdampingsschattingen uit satellietbeelden. Dat werk is dit jaar gepubliceerd. In een opvolgende projectvoorstel hopen we deze aanpak systematisch te testen en te verbeteren.onder andere in nauwe samenwerking met een jong Nederlands bedrijf WaterWatch.” De Bruin: “We willen uiteindelijk een kaart van verdamping kunnen opstellen. Er is veel belangstelling voor en we hebben er inmiddels een tweede voorstel bij STW voor ingediend. Als het onderzoek doorgaat, kunnen we straks

97

98


WBI.4153

CCA

Detection and utilization of genes influencing economically important traits in pigs using genetic markers

WBI.4395

BBA

Towards ecologically sound management of Botrytis diseases in flower bulbs

projectleider

Prof.dr.ir. E.W. Brascamp totale toewijzing in k€ 116,00 contracten Optie Wageningen Universiteit; STW; IPG, Institute for Pig Genetics BV; Euribrid BV; Bovar BV; Dalland BV; Fomeva BV octrooien PCT.NL00/00935 New QTL’s on chromosomes X, 2, 6 and 7 pigs (Parental imprinting) inkomsten in k€ 81,68

projectleider

doelstelling Eerder onderzoek van deze groep in samenwerking met Nederlandse

doelstelling Doel van het project is om het intensive gebruik van fungiciden in

fokkerijorganisaties heeft aangetoond dat kenmerken als variatie in rugspek-

de bloembollenteelt te verminderen. Er zullen nieuwe duurzame strategieën

dikte, groei en intramusculair vetgehalte, voor een deel worden gestuurd door individuele genen. Doel was de chromosoomgebieden te vinden die een

ontworpen worden voor de bestrijding van de ziekte Botrytis. De strategieën zullen gebaseerd zijn op de optimale inzet van cultuurmaatregelen en

meetbaar effect hebben op een dergelijk kenmerk en de wijze waarop de

biologische- en chemische bestrijding zodat het aantal bespuitingen om de

overerving plaatsvindt. Resultaten kunnen worden gebruikt in commerciële fokprogramma’s.

schimmel te controleren verlaagd kan worden.

Prof.dr.ir. R. Rabbinge


103,31

resultaat na 5 jaar Voor toepassing van ex-ante evaluatie van potentiële resultaat na 5 jaar Er is overtuigend bewijs gevonden voor het bestaan van

verbeteringen in waarschuwingssystemen is een instrument ontwikkeld, de

bepaalde gebieden op chromosomen die van belang zijn voor de overerving van

zogenaamde Scenario-evaluator. De Scenario-evaluator is ook bruikbaar om

de kenmerken van rugspekdikte, intramusculair vet en groei. Er is ook aangetoond dat een deel van deze eigenschappen door inprenting overerft. Alleen de

ander, bijvoorbeeld preventieve, bestrijdingsmethoden voor Botrytis in bloembollen te evalueren. Hiermee kunnen de prestaties van bestrijdingsstrategieën

inbreng van óf vaders óf moeders kant is dan van belang. Dit is niet eerder als

doorgerekend en vergeleken worden.

zodanig gevonden en is dan ook voor het hele veld van de genetica van belang. Er moeten duidelijk nog hindernissen worden genomen; de mogelijkheden voor

gebruiker(s) KAVB, Hillegom / Plant Research International BV, Wageningen /

een commercieel fokprogramma werd bediscussieerd. Door het strategisch gebruik van de gevonden kennis zouden in de toekomst diverse markten (bijv.

Opticrop BV, Vijfhuizen / DACOM PLANT-Service BV, Emmen / DLV, Zwaagdijk / Praktijkonderzoek Plant en Omgeving, Lisse

bacon; parmaham) met dezelfde varkenslijnen kunnen worden bediend. gebruiker(s) Nutreco, Boxmeer / ID-Lelystad BV, Lelystad / IPG, Institute for Pig

Genetics BV, Beuningen

99


A ABB Lummus Global BV (Den Haag) _ TST.4428 AIXTRON AG (Aken, Duitsland) _ NNS.4191 AMC (Amsterdam) _ DEL.3943 _ UGN.4024 _ BBI.4326 _ TTN.4358 _ DEL.4405 AMOLF (Amsterdam) _ NGN.4187 ASTRA Tech AB (Mölndal, Zweden) _ NGN.4402 ATO BV (Wageningen) _ UCH.4011 AVEBE b.a. (Foxhol) _ WBI.4000 _ UCH.4011 _ ACH.4217 AZ Groningen _ TTN.4358 AZ VU (Amsterdam) _ TEL.4167 _ LGN.4349 _ LCH.4427 AcouTronics BV (Oosterhout) _ TET.4441 Adviesbureau ir. J.G. Hageman BV (Rijswijk) _ DCT.3923 _ DCT.4010 Aerospace Propulsion Products BV (Bergen op Zoom) _ DTN.4108 Akzo Nobel Catalysts BV (Amersfoort) _ DST.4434 Akzo Nobel Central Research BV (Arnhem) _ ETN.4226 _ EST.4425 Akzo Nobel Chemicals BV (Amsterdam) _ NNS.4041 Akzo Nobel Coatings BV (Groot Ammers) _ DCT.4010 Akzo Nobel Diosynth BV (Oss) _ WBI.4000 Akzo Nobel Engineering BV (Arnhem) _ GCH.3790 Akzo Nobel NV (Arnhem) _ UCH.4431 Albatros Flow Research (Markenesse) _ DCT.4129 Alcatel CIT (Annecy, Frankrijk) _ DEL.4348 Alcatel Vacuum Technology (Houten) _ DEL.4348

Alkyon Hydraulic

Consult.& Research BV (Marknesse) _ DCT.4129 Alterra (Wageningen) _ TST.4019 Andromeda Medizinische Systeme GmbH (Taufkirchen-Potzham, Duitsland) _ RGN.3663 Antonius Ziekenhuis (Nieuwegein) _ LGN.4349 AspenTech Europe BV (Best) _ EST.3983 B BSN glass pack (Leerdam) _ EWT.3939 Belgian Road Research Centre (BRRC) (Brussel, België) _ DCT.4090 Beltone Netherlands BV (Eindhoven) _ DEL.3943 BioDetection Systems BV (Amsterdam) _ BBI.4161 BioMerieux BV (Boxtel) _ NCH.4213 Biomaterials Research Group (Bilthoven) _ NGN.4187 Bionchip BV (Eindhoven) _ DEL.4348 Bioplex Medical BV (Vaals) _ DST.4094 Bioscan BV (Bilthoven) _ DST.4094 Bodycote Coating Centrum BV (Venlo) _ NNS.4041 Bouwdienst Rijkswaterstaat (Utrecht) _ DCT.3923 _ DCT.3942 _ DCT.4010 Bronkhorst High-Tech BV (Ruurlo) _ TEL.4167 _ DEL.4540 Bruker Nonius BV (Delft) _ DTN.3736 _ UCH.4431 Bunting Brinkman Bees BV (Tilburg) _ ABI.4165 C C2V BV (Enschede) _ TET.4441 CATENA Microelectronics BV (Delft) _ DEL.4405 CERN (Genévè, Zwitserland) _ TTN.4177 CWI (Amsterdam) _ EIF.3959 _ TWI.4412 Campina Melkunie/DMV International (Wageningen) _ GFA.4170 Catharina Ziekenhuis (Eindhoven) _ LGN.4349 Cebeco Seeds BV (Lelystad) _ UBI.4385 Centraal Bureau voor Schimmelcultures (Utrecht) _ DCT.4010 Chess Information Technology BV (Haarlem) _ EIF.3959 Cordis Europa NV (Roden) _ UGN.4024 Corus (IJmuiden) _ DLR.4329 Corus Staal BV (IJmuiden) _ DCT.3942 Crucell Holland BV (Leiden) _ LGN.3977 D DACOM PLANT-Service BV (Emmen) _ WBI.4395 DLV (Zwaagdijk) _ WBI.4395 DLV Adviesgroep NV (Bennekom) _ WBI.3871 DOW Benelux BV (Terneuzen) _ ACH.4438 DSM Anti-Infectives (Delft) _ GBI.4013 DSM Bakery Ingredients (Delft) _ VBI.3995 _ LCH.4336 DSM Food Specialties (Delft) _ WBI.4100 DSM Research BV (Geleen) _ TST.3985 _ ACH.4217 _ LCH.4225 _ EST.4364 _ TST.4428 _ UCH.4431 _ ACH.4438 DSM Resins BV (Zwolle) _ DCT.4010 DSM Services (Geleen) _ DEL.3891 DSM-Gist BV (Delft) _ VBI.3995 Delft Electronic Products BV (Roden) _ DEL.3945 Diamond Tools Group BV (Nijmegen) _ NNS.4041 Diosynth BV (Oss) _ WBI.4100 Doven Instituut (St Michielsgestel) _ CWI.4088 Dräger Medical Electronics (Best) _ NGN.3963 Duran Audio BV (Zaltbommel) _ DEL.3943 E EARS (Delft) _ WMO.4133 ECN (Petten) _ NNS.3918 _ EWT.4012 ENRIN (Wageningen) _ TST.4019 ESA/ESTEC (Noordwijk) _ DTN.4108 ESCETE (Enschede) _ TTN.4177 ETH Hönggerberg (Zürich, Zwitserland) _ DCT.3923 Eerland Recycling Services (Geldermalsen) _ DCT.4192 Enraf BV (Delft) _ DEL.4369 _ DEL.4540 Erasmus MC (Rotterdam) _ RGN.3663 _ TTN.4358 _ GN.3963 Ericsson EuroLab Netherlands BV (Emmen) _ DEL.4405 Esso Nederland BV (Botlek) _ DEL.3891 F Fa. P. Jansen (Naaldwijk) _ WBI.3493 Fides Goldstock Breeding BV (De Lier) _ WBI.3493 Fokker Aerostructures BV (Dordrecht) _ DLR.4329

100



G Gastec NV (Apeldoorn) _ EWT.4012 Gefran Sensori (Provaglio, Italië) _ DEL.3780 General Design (Amsterdam) _ CWI.4088 GeoDelft (Delft) _ DCT.4192 Gezondheidsdienst voor Dieren (Deventer) _ WBI.4139 Grontmij Advies & Techniek (De Bilt) _ DST.4027 H Heineken Technical Services BV (Zoeterwoude) _ VBI.3995 _ DEL.4369 Hildebrands Laboratorium voor Bodemziekten BV (Wijster) _ ACH.4217 Hoofdproductschap Akkerbouw (Den Haag) _ WBI.3871 Hoogheemraadschap van Rijnland (Leiden) _ DST.4027 Humanoid (Vejle, Denemarken) _ CWI.4088 I IBM Research (Ruschlikon, Zwitserland) _ TIF.4367 ID-Lelystad BV (Lelystad) _ WBI.3909 _ WBI.4153 _ UDG.4462 IMAG BV (Wageningen) _ EST.4425 IMEC (Leuven, België) _ NNS.4191 IPCOS Technology BV (Boxtel) _ DEL.3891 IPG, Institute for Pig Genetics BV (Beuningen) _ WBI.3909 _ WBI.4153

ITM CV (Zwijndrecht) _ DCT.4010 Impress BV (Deventer) _ DEL.4369

Ingenieursbureau Coenecoop BV (Waddinxveen) _ DEL.4203 _ TIF.4367 Ingenieursbureau Geodelta BV (Delft) _ DGD.4006 International Water Management Institute (Maurik) _ WMO.4133 Intervet International BV (Boxmeer) _ UDG.4462 Intron BV (Culemborg) _ DCT.3923 _ DCT.4010 Iris Vision BV (Etten-Leur) _ BBI.4326 IsoTis NV (Bilthoven) _ DST.4094 J JDS Uniphase Netherlands BV (Eindhoven) _ ETN.3492 _ TIF.4367 James Walker BV (Oud Beijerland) _ NNS.4041 Jason Geosystems BV (Rotterdam) _ UGE.4124 K KAVB (Hillegom) _ WBI.4395 KEMA Nederland BV (Arnhem) _ ETN.3760 _ ETN.3892 _ DCT.3942 _ TST.3985 _ DCT.4010 _ TTN.4177 _ EST.4364 KEMA Power Generation & Sustainables (Arnhem) _ EWT.4012 KIWA BV (Nieuwegein) _ GCH.3790 KOAC-WMD (Apeldoorn) _ DCT.4192 KPMG Consulting (De Meern) _ REC.4195 KPN Telecom (Den Haag) _ TWI.4412 Kappa Packaging Development Centre BV (Hoogeveen) _ DLR.4329 Katholieke Universiteit Leuven (België) _ NNS.4041 Kempen & Co (Amsterdam) _ REC.4195 Kipp & Zonen BV (Delft) _ WMO.4133 Koppert BV (Berkel en Rodenrijs) _ ABI.4165 _ ABI.4398 Kweekbedrijf HZPC (Metslawier) _ WBI.3871 L LTO Nederland (Den Haag) _ WBI.4139 LUMC (Leiden) _ RGN.3663 _ BBI.4326 Laboratoire d’Electronique Philips (LimeilBrevannes Cedex, Frankrijk) _ UGN.4496 Laprolan Medische Producten (Beuningen) _ RGN.3663 Leica Microsystems BV (Rijswijk) _ BBI.4326 Leijenburg Ziekenhuis (Den Haag) _ RGN.3663

Lucent Technologies (Huizen) _ TIF.4367 Lucent

Technologies Nederland BV (Hilversum) _ ETN.3492 Luxan BV (Elst) _ ACH.4217 M M + P Raadgevende Ingenieurs BV (’s Hertogenbosch) _ TET.4441 MIVATEC Hard- und Software GmbH (Schnaich, Duitsland) _ DEL.3945 Maser Engineering BV (Enschede) _ TEL.3750 _ TEL.3932

McRoberts BV (Den Haag) _ TEL.4167 Mebin BV

(Amsterdam) _ DCT.4010 Mechatronics Competence Centre (Nieuwegein) _ DEL.4540 Medis Medical Imaging Systems BV (Leiden) _ LGN.4349 Medtronic Bakken Research Center BV (Maastricht) _ TTN.4358 _ DEL.4405 Melexis R&D Center (Tessenderlo, België) _ DEL.3780 Meteo Consult BV (Wageningen) _ WMO.4133 Microflown Technologies BV (Zevenaar) _ TET.4441 Mierij Meteo BV (De Bilt) _ WMO.4133 Ministerie van Defensie (Den Haag) _ EIF.3959 Ministerie van LNV (Den Haag) _ WBI.4139 Ministerie van Middenstand en Landbouw (Brussel, België) _ WBI.4139


N NV Nederlandse Gasunie (Groningen) _ EWT.4012 NIKO-TNO (Groningen) _ ACH.4217 NIVR (Delft) _ DTN.4108 NLR (Amsterdam) _ NNS.3918 NLR Testhouse (Oude Meer) _ DLR.4329 NMi Van Swinden Laboratorium BV (Delft) _ TET.4441 NOB Interactive (Hilversum) _ CWI.4088 NOTOX (Den Bosch) _ BBI.4161 NPC Netherlands Pavement Consultants BV (Utrecht) _ DCT.4192 NV Organon (Oss) _ VGN.4211 Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek (Amsterdam) _ LGN.3977 Nederlandse Vereniging voor Slechthorenden (Houten) _ DEL.3943 Netherlands Institute for Metals Research (Delft) _ NNS.4041 Nikon Europe BV (Badhoevedorp) _ UNS.3946 Norsk Hydro ASA (Porsgrunn, Noorwegen) _ EST.4364 Norsk Hydro Agri R&D (Oslo, Noorwegen) _ EST.4364 Nutreco (Boxmeer) _ WBI.3909 _ WBI.4153 O Océ-Technologies BV (Venlo) _ NNS.4191 _ EST.4425 _ DEL.4540 Opticrop BV (Vijfhuizen) _ WBI.4395 P PBG (Aalsmeer) _ ABI.4398 PD & E Automotive BV (Helmond) _ EST.3983 Parker Gas Separation BV (Etten-Leur) _ TST.3985 PelviTec BV (Beuningen) _ RGN.3663 Perimed AB (Jarfalla, Zweden) _ TTN.4358 PharmAAware IP BV (Bunnik) _ GFA.4170 Pharmachemie BV (Haarlem) _ LCH.4427 Philips CFT (Eindhoven) _ EWT.4012 _ TET.4441 Philips Components (Eindhoven) _ DEL.3945 Philips Display Components (Eindhoven) _ EWT.3939 Philips Electronics (Amsterdam) _ REC.4195 Philips GmbH (Aken, Duitsland) _ ETN.3892 Philips International BV (Eindhoven) _ REC.4195 Philips LCD Cells and Modules (Heerlen) _ TEL.3932 Philips Lighting BV (Eindhoven) _ ETN.3760 _ GCH.3790 _ ETN.3892 _ EWT.3939 Philips Medical Systems Nederland BV (Best) _ EEL.3982 _ UGN.4024 _ TTN.4177 _ TTN.4330 Philips Multimedia Center - PMC (Sunnyvale, Verenigde Staten) _ CWI.4088 Philips Research (Briarcliff Manor, Verenigde Staten) _ CWI.4088 Philips Research Laboratories (Eindhoven) _ ETN.3892 _ TEL.3932 _ DEL.3945 _ CWI.4088 _ NNS.4191 _ ETN.4226 _ DEL.4348 _ TIF.4367 _ DEL.4405 _ EST.4425 Philips Semiconductors (Nijmegen) _ TEL.3750 _ DEL.4038 Physio BV Dräger Company (Best) _ NGN.3963 Plant Research International BV (Wageningen) _ WBI.3871 _ WBI.4395 Praktijkonderzoek Plant en Omgeving (Naaldwijk) _ LBI.3679 _ WBI.4395 _ ABI.4398 Proctor & Gamble (Strombeek-Bever, België) _ VBI.4151 Produktschap Tuinbouw (Zoetermeer) _ WBI.3493 Produktschap voor Vee, Vlees en Eieren (Zoetermeer) _ WBI.4139 Proefstation voor Bloemisterij in Nederland (Aalsmeer) _ ABI.4165 Q Quest International (Bussum) _ VBI.3995 R RIKZ (Kamperland) _ DCT.4129 _ GNS.4132 _ BBI.4161 RIVM (Bilthoven) _ DWT.4130 _ VBI.4151 RIZA (Lelystad) _ GCH.3790 _ DCT.4129 _ NCH.4213 RTC&P (Culemborg) _ NNS.4041 RVV (Voorburg) _ WBI.4139 Rexroth Hydraudyne BV (Boxtel) _ DLR.4329 Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek (Amersfoort) _ GNS.4132 Rijkswaterstaat (Delft) _ DCT.4090 _ DCT.4192 Roelfstra Consultants BV (Mheer) _ DCT.4010 Roessingh Research and Development (Enschede) _ TEL.4167 Royaal Rokerij BV (Helmond) _ LBI.4199 Royal Haskoning BV (Nijmegen) _ VBI.4151 Röntgen Technische Dienst BV (Rotterdam) _ DCT.3942 S SMARTEC BV (Breda) _ DEL.4540 SMI BV (Enschede) _ TTN.4177 STOWA (Utrecht) _ DST.4027 Schlumberger Cambridge Research (Cambridge, Groot Brittannië) _ UGE.4124 Sennheiser Electronic (Wedemark, Duitsland) _ TET.4441 Shell Global Solutions International BV (Amsterdam) _ EWT.4012 Shell Global Solutions S.A. (Petit-Couronne, Frankrijk) _ DCT.4090 Shell Research and Technology Centre (Amsterdam) _ DCT.3942 _ EST.3983 _ LCH.4225 _ EST.4364 _ ACH.4438 Shell SIEP BV (Rijswijk) _ NNS.3918 _ DCT.3923 _ DCT.4010 _ UGE.4124 Shell SIOP (Amsterdam) _ DST.4434 Sigma Coatings BV (Amsterdam) _ DCT.4010 Silidur Benelux NV (Rotterdam) _ DCT.4010 Smit Draad (Nijmegen) _ TTN.4177 Smit Transformatoren BV (Nijmegen) _ TTN.4177 SonionMicrotronic Nederland BV (Amsterdam) _ DEL.3943 Spanbeton BV (Koudekerk a/d Rijn) _ DCT.4010 St. Elizabeth Ziekenhuis (Tilburg) _ UGN.4024 St. Franciscus Gasthuis (Rotterdam) _ RGN.3663 Staring Centrum (SC-DLO) (Wageningen) _ WMO.4133 Stichting Academisch Rekencentrum Amsterdam _ BBI.4326 Stichting CROW (Ede) _ DCT.4192 Stork

101

102



Engineers & Contractors BV (Amsterdam) _ DGD.4006 Stork Food & Dairy Systems BV (Amsterdam) _ DEL.4369 Stork Veco BV (Eerbeek) _ DCT.4010 Stratos BV (Veenwouden) _ ACH.4217 Structural Laminates BV (Delft) _ DLR.4329 Syngenta Seeds AG (Basel, Zwitserland) _ GBI.4334 Syngenta Seeds BV (Enkhuizen) _ LBI.3679 T TMS International BV (Enschede) _ TTN.4330 TNO Bouw (Delft) _ DCT.4010 TNO DIANA BV (Delft) _ DCT.3923 _ DCT.4010 TNO Industrie (Eindhoven) _ EST.4425 TNO Institute of Industrial Technology (Eindhoven) _ NNS.4041 TNO Telecom (Leidschendam) _ CWI.4088 _ TIF.4367 _ TWI.4412 TNO Voeding (Zeist) _ UNS.3946 _ UCH.4011 _ NCH.4213

TNO-FEL (Den Haag) _ DEL.4203

TNO-MEP (Apeldoorn) _ GCH.3790 _ TST.3985 TNO-NITG (Utrecht) _ GNS.4132 TNO-PML (Rijswijk) _ DTN.4108 TNO-TM (Soesterberg) _ UGN.4496 TNO-TPD (Delft) _ DEL.3891 _ DCT.3942 _ DEL.3945 _ DGD.4006 _ BBI.4326 TNO-TPD TU (Eindhoven) _ GCH.3790 _ EWT.3939 Tai-Ji Control (Eindhoven) _ DEL.3891 Technische Universität München (Garching, Duitsland) _ TST.4428 Teladin Consultancy BV (Gouda) _ DEL.4038 Texas Instruments Holland BV (Almelo) _ DEL.3780 _ TEL.4167 Thales Nederland BV (Hengelo) _ EIF.3959 ThreeFive Photonics BV (Houten) _ DEL.4203 Twente Solid State Technology BV (Hengelo) _ TTN.4330 Twentsche Kabelfabriek BV (Haaksbergen) _ TIF.4367 U UMC (Utrecht) _ NGN.3963 _ UGN.4024 _ NGN.4187 Unilever Research (Vlaardingen) _ DEL.3891 _ UNS.3946 _ UCH.4011 _ ETN.4226 _ DEL.4369 _ UCH.4431 Universiteit Gent (België) _ ETN.3892 Universiteit Leuven (Heverlee, België) _ DEL.4038 _ UCH.4431 V VOBN (Veenendaal) _ DCT.4010 Vereenigde Octrooibureau (’s Hertogenbosch) _ NNS.4041 Vereniging van Bloemenveilingen Nederland (Leiden) _ WBI.3493 Vitatron Medical BV (Dieren) _ DEL.4405 Vodafone Group (Maastricht) _ TWI.4412 Von Karman Institute for Fluid Dynamics (Rhode-St.-Genese, België) _ NNS.3918 W WL - Delft Hydraulics (Delft) _ DCT.4129 Waterschap Groot Salland (Zwolle) _ DST.4027 Wilex Biotechnology GmbH (München, Duitsland) _ GFA.4170 Witteveen & Bos (Deventer) _ DST.4027 Wärtsilä Nederland BV (Zwolle) _ DST.4376 X Xensor Integration BV (Delfgauw) _ DEL.3780 Xsens Sports Technologies BV (Enschede) _ TEL.4167 Y Yamanouchi Europe BV (Leiderdorp) _ GFA.4170 Z Zelder BV (Gennep) _ UBI.4385 Zuiveringsschap Hollandse Eilanden (Dordrecht) _ DST.4027

| WMO.4133

103

Technologiestichting STW. Utilisatierapport 2003

Recommend Documents