Technologiestichting STW december Komt een dokter bij de ingenieur. Rol van Technologiestichting STW binnen medische technologie

Technologiestichting STW december 2010

Komt een dokter bij de ingenieur Rol van Technologiestichting STW binnen medische technologie

2 02

Technologiestichting STW / Komt een dokter bij de ingenieur

Technologiestichting STW realiseert kennisoverdracht tussen technische wetenschappen en gebruikers. Om dit te bereiken stimuleert STW excellent technisch-wetenschappelijk onderzoek en brengt zij bij elk project gebruikers en onderzoekers bij elkaar.

Technologiestichting STW

Colofon

bezoekadres

tekst

Van Vollenhovenlaan 661

ir. Sonja Knols-Jacobs, Ingenieu e

3527 JP Utrecht

fotografie

postadres

alle foto’s hebben betrekking op resultaten uit

Postbus 3021

onderzoek dat door STW is gefinancierd

3502 GA Utrecht

coördinatie

telefoon

drs. Huub Eggen, STW

030 6001 211

ontwerp

fax

Argante Argante, Amsterdam

030 6014 408

druk

e-mail

Spinhex & Industrie drukkerij, Amsterdam

[email protected] foto omslag _ voorzijde: Bram Saeys, Prototype van een biologisch

internet

geïnspireerd multi-stuurbaar instrument voor minimaal-invasieve chirurgie, ontwikkeld door Paul Breedveld, sectie MISIT/BITE, afdeling Bio-Mechanical Engineering, TU Delft achterzijde: Bram Saeys met medewerking van het Maxima Medisch Centrum in Eindhoven

www.stw.nl

STW-nummer

ISBN

NUR

2010/18272/STW

978-90-73461-70-3

950

03


Inhoud

Komt een dokter bij de ingenieur Rol van Technologiestichting STW binnen medische technologie

04

Aanbeveling van minister Maxime Verhagen

05

Voorwoord

07

1. _ Medische technologie, een maatschappelijke prioriteit 08

Technologie is een oplossing voor de gezondheidszorg Interview met Veronica van Nederveen, ministerie van VWS

10 13

Arts en techneut samen in de OK

2. _ Werkwijze STW 15

Nieuwe instrumenten voor de gezondheidszorg Interview met Gerrit van Ark, ZonMw en NIG

16

Kleine kiem groeit uit tot nationaal initiatief Interview met Clemens van Blitterswijk, UT en DutchFoRM

18

3. _ Financiering 21

Kiem leggen voor langdurige samenwerking Interview met Marja Oosterlaken-Dijksterhuis, STW

23 24

4. _ Toekomstvisie Bijlage:

betrokken gebruikers bij medisch-technologische projecten van STW

04


Aanbeveling Maxime Verhagen Minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie

Deze prachtige brochure laat zien waar we als klein land groot in zijn.

Medische technologie is een belangrijke sector in ons bedrijfsleven. Dankzij innovatie in de zorg houden we onze mensen én onze economie gezond. Nederland heeft volop kansen om internationaal toonaangevend te zijn in de medische technologie.

Het kabinet hecht grote waarde aan nieuwe ontwikkelingen in Life Sciences & Gezondheid. We hebben het dan ook benoemd tot één van onze topgebieden. Een sterke kennisinfrastructuur voor medische technologie komt ten goede aan mens en bedrijf. Hoe meer kennisinstellingen, het bedrijfsleven en de zorg op dit vlak samenwerken, hoe beter.

Met elkaar kunnen we er voor zorgen dat er meer geïnnoveerd wordt in de gezondheidszorg. Dit boekje laat alvast inspirerende voorbeelden zien!

05


Voorwoord Paul Smit Zorginnovatieplatform

Voor u ligt een brochure over ont-

De kosten van de zorg zullen stijgen

Bij kanker is de komende jaren

wikkelingen binnen de medische

naar een kwart van het Bruto Natio-

de meeste winst te behalen door

technologie. Dat is een onderwerp

naal Product. Om dat te betalen,

tumoren vaker in een vroegtijdig

dat het Zorginnovatieplatform,

zullen we de belastingen en zorg-

stadium te ontdekken. Voorkomen

ingesteld om innovaties in ons zorg-

premies enorm moeten verhogen.

van lange behandeltrajecten levert

systeem te versnellen, zeer aan het

uiteindelijk de meeste kwaliteit

hart gaat. Nu is het meer dan ooit

De enige manier om dit doemscena-

de tijd om te investeren in innovatie.

rio te voorkomen, is door de zorg

Je aanbod vernieuwen is uiteindelijk

ingrijpend te innoveren. Technolo-

In de acute zorg kunnen we tegen-

de beste weg om-hoog uit een eco-

gie speelt hierin een belangrijke

woordig veel problemen goed

nomische crisis. Nederland is echter

rol. Technologie kan processen effi-

oplossen. Dat betekent echter wel

ver verwijderd van de Lissabon-

ciënter maken, ziekten voorkomen,

dat ziekten waar mensen voorheen

doelstelling om drie procent van het

behandelingen verbeteren, maar

aan stierven nu chronisch worden,

Bruto Nationaal Product te besteden

kan ook het werk van de verpleeg-

wat een extra druk op de zorg

aan onderzoek en ontwikkeling. Met

kundige lichter maken waardoor

oplevert. Op dit terrein lopen veel

name de overheid geeft op dit gebied

het beroep wellicht aantrekkelijker

onderzoeken naar minimaal-inva-

te weinig uit.

wordt voor jongeren.

sieve technieken. Deze verkleinen

van leven en tijd- en geldwinst op.

de kans op complicaties en verEn dat terwijl onze maatschappij

Van preventie tot verpleeghuis

korten de nabehandelingstrajecten

kampt met grote uitdagingen op

Binnen de zorg zijn verschillende

aanzienlijk.

het gebied van duurzame energie,

fasen te onderscheiden. In elk

gezond voedsel en de gezondheids-

van deze fasen kan gebruik van

Veel winst is ook te behalen in de

zorg. Met name in die gezondheids-

technologie een significant verschil

zorg voor langdurig zieken, en in

zorg zijn de problemen voor de

maken. Op de eerste plaats in de

de verpleeghuiszorg. Hier gaat het

toekomst evident. Als we nu niets

preventie. Hoe voorkom je dat

vaak om arbeidsintensieve zorg,

doen, hebben we binnen twintig

mensen ziek worden? Dat heeft te

die met hulp van technologie veel

jaar een half miljoen extra arbeids-

maken met iemands leefpatroon,

efficiënter zou kunnen. Denk aan

krachten nodig in de zorg. Die men-

maar ook met de mogelijkheden

domotica, die langdurig zieken

sen zijn er niet, we hebben zelfs een

om vroegtijdig risicogevallen te

thuis zelfredzamer kan maken. Of

licht afnemende beroepsbevolking.

identificeren. Als je bij iemand

aan het automatiseren van zwaar

En als je ze ergens vandaan weet

hevig ontstoken aderen ontdekt,

werk zoals het wassen en aankle-

te halen, creëer je daarmee nieuwe

kun je ingrijpen om een hart- of

den van patiënten. Voor Nederland

tekorten op andere terreinen.

herseninfarct te voorkomen.

zou het goed zijn om juist hierin

06


te investeren. Wij hebben de beno-

De kracht van STW in het veld van

digde kennis van ontwerpen, soft-

de medische technologie is wat

ware, mechatronica en elektronica

mij betreft dat ze zich ontfermt

in huis, en kunnen hiermee boven-

over de ‘weesprojecten’: goede

dien een goede exportpositie voor

ideeën van slimme onderzoekers

het bedrijfsleven creëren.

die zorgproducten of zorgprocessen verbeteren. Dat kan, getuige deze

Rol van STW

brochure, van alles zijn: een hand-

Om de innovatie op deze terreinen

zame vorm van thuisdiagnostiek,

te bevorderen zijn er verschillende

een targeted therapy met nano-

zorginnovatieprogramma’s gestart

bolletjes, of een bioimplantaat van

via het Zorginnovatieplatform, het

lichaamseigen weefsel. Gezien

ministerie van Volksgezondheid,

haar beperkte budget zal STW zich

Welzijn en Sport en ZonMw. Dit zijn

echter genoodzaakt zien keuzes

veelal thematische programma’s,

te maken. Ik wacht met interesse

gericht op specifieke aandachts-

af welke koers STW in dit veld gaat

gebieden. Dat werkt goed om die

varen. Als men zou besluiten meer

geselecteerde gebieden aan te

vanuit de bestaande maatschap-

pakken. Maar hoe moet het met al

pelijke problemen terug te denken

die briljante ideeën die niet binnen

naar de benodigde technologische

zo’n thema vallen? Daar komt STW

oplossingen, zou ik dat zeker

om de hoek kijken. STW weet goede

toejuichen. Maar ik hoop dat ook

ideeën te selecteren en te stimu-

die onderzoeker met een minder

leren. In deze brochure is te lezen

modieus maar bijzonder slim idee

hoe STW dat doet, hoe het bedrijfs-

bij STW een luisterend oor zal

leven hierbij betrokken wordt, en

blijven vinden.

wat die aanpak zoal oplevert. Binnen de medische technologie vullen het Zorginnovatieplatform en STW elkaar in zekere zin aan. Beiden zetten wij ons in om mensen binnen het veld met elkaar in contact te brengen. In het geval van het platform gaat dat vooral via fora en netwerkbijeenkomsten, bij STW draait het netwerkmodel om de gebruikerscommissies. Beiden financieren we onderzoeksprojecten die tot een toepassing moeten leiden. En ondanks de verschillen in aanpak, is het niet ondenkbaar dat we elkaar eens in een gezamenlijk stimuleringsprogramma zullen vinden.

07


1 Medische technologie, een maatschappelijke prioriteit

De gezondheidszorg staat onder druk. De

in de zorg in Nederland. Het rapport becijfert

zint een technologisch topproduct, maar de arts

kosten rijzen de pan uit. In Nederland beste-

ondermeer dat honderden miljoenen euro’s zijn

kan het om praktische redenen niet gebruiken.

den we jaarlijks inmiddels al bijna 70 miljard

te besparen door het gebruik van simpele hulp-

euro aan gezondheidszorg. Als gevolg van

middelen als speciale washandjes en lakens

Hoe stimuleer je nu op een zinvolle manier inno-

de vergrijzing zal de vraag naar zorg alleen

voor de thuiszorg. Het ZorgInnovatiePlatform

vatie in deze sector? Hoe gebruik je nieuwe

maar stijgen. Steeds meer ziekten en aan-

deed in juni 2010 in een manifest2 een oproep

wetenschappelijke vindingen om tot bruikbare

doeningen die voorheen uitzichtloos waren,

aan het toen nog te vormen kabinet om te

nieuwe behandelmethoden, geneesmiddelen of

zijn nu te behandelen. Ook dit levert een

investeren in innovaties in de zorg, om daarmee

diagnostiek te komen? Uit een studie4 van het

extra zorgvraag op. Tegelijk daalt het aantal

de effectiviteit en betaalbaarheid van de gezond-

ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport

mensen dat in de zorg werkt.

heidszorg aanzienlijk te verbeteren. Investerin-

blijkt dat zogeheten sociale innovatie – het ver-

gen in innovaties in de zorg leiden bovendien

loop van de samenwerking tussen de verschil-

Medische technologie kan kosten besparen,

niet alleen tot maatschappelijk rendement, maar

lende betrokkenen – hierin een zeer belangrijke

effectievere preventie, diagnose en behandeling

ook tot economisch voordeel voor Nederland.

rol speelt. Al sinds haar oprichting in 1981 is dat

opleveren en de kwaliteit van leven aanzienlijk

exact wat Technologiestichting STW voorstaat

verbeteren. Nieuwe diagnostieken zorgen voor

Gat tussen onderzoek en gebruik

met haar werkwijze: STW zet de ingenieur die de

vroegtijdige opsporing van problemen, waar-

Medische technologie staat wereldwijd boven-

nieuwe technologie verzint, het bedrijf dat het

door ingewikkelde ingrepen voorkomen kunnen

aan de prioriteitenlijst van overheden en inter-

product moet maken, en de arts die het uiteinde-

worden. Cel- en weefseltechnologie maken

nationale organisaties. De World Health

lijk moet gaan gebruiken vanaf het vroegste

het mogelijk lichaamseigen weefsels te kweken

Organisation publiceerde onlangs het rapport

begin bij elkaar aan tafel. Pas dan snapt de inge-

die op termijn verslechterde organen kunnen

Priority Medical Devices3. Dit rapport beschrijft

nieur wat het werkelijke probleem is, kan het be-

vervangen. Ontwikkelingen als telemedicine,

de resultaten van een onderzoek naar het belang

drijf bedenken welke markt hiermee kan worden

telecare en telehealth maken de patiënt veel

en de effectiviteit van onderzoeks- en ontwikke-

aangeboord en kan de arts meeontwerpen aan

meer zelfredzaam, waardoor hij minder afhan-

lingswerk op het terrein van medical devices.

een oplossing die ook bruikbaar is in de praktijk.

kelijk is van zorgverleners. Hulpmiddelen zoals operatierobots maken de noodzakelijke zieken-

Het projectteam concludeert dat op dit moment

huiszorg efficiënter en doelmatiger.

veel medische hulpmiddelen worden ontwikkeld die niet zijn gebaseerd op maatschappelijke

Medische technologie hoeft niet altijd ingewik-

behoeften. Om deze lacune te vullen, zou er

keld te zijn. Soms zit de winst in hele kleine

meer en beter gestructureerd moeten worden

dingen. Gezondheidsonderzoeksfinancier

samengewerkt door alle betrokkenen. Ook sig-

ZonMw heeft onlangs een quickscan1 uitge-

naleert het rapport een ‘mismatch between the

bracht waarin wordt beschreven hoe lopende

design of the device and the context in which it

onderzoeksprojecten kosten kunnen besparen

is used’. Met andere woorden: een ingenieur ver-

1

www.ZonMw.nl/uploads/tx_vipublicaties/ZonMw_ KostenBesparendeProjecten.pdf

2

www.zorginnovatieplatform.nl/nieuws/323/ ZIP-Manifest-Innovatie-als-motor-voor-toekomst bestendige-zorg

3

Medical devices: managing the mismatch: an outcome of the priority medical devices project

4

www.zorginnovatieplatform.nl/upload/file/ Documentatie/Rapport_MeerRendementUitRD.pdf

08


Technologie is een oplossing voor gezondheidszorg

Veronica van Nederveen Senior beleidsadviseur bij de directie Geneesmiddelen en Medische Technologie van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport

“Technologie wordt in de medische

Aan tafel

werkelijk gebruikt wordt. Dus nodig men-

sector te veel als een probleem ervaren,

“Hoe kunnen we deze kloof dichten?

sen uit van de werkvloer: de verpleger,

als een potentiële bron van fouten, en

VWS heeft laten onderzoeken hoe we

de thuiszorg, de arts en zo mogelijk ook

dat terwijl die juist zoveel problemen

meer rendement kunnen halen uit R&D

de patiënt. En vergeet vooral niet de verze-

kan oplossen! Techniek kan bijdragen

in de life sciences. En wat blijkt? Binnen

keraar op de hoogte te houden, want die

aan een betere kwaliteit van leven van

de medische productontwikkeling is het

moet het uiteindelijk allemaal betalen.’

patiënten, de effectiviteit van de zorg

succes van innovaties voor zeventig

aanmerkelijk vergroten en nieuwe

procent afhankelijk van sociale innovatie,

“Een innovatietraject komt verder alleen tot

behandelingen mogelijk maken die nu

en voor dertig procent van onderzoek en

een goed einde als alle betrokkenen een

nog ondenkbaar zijn.”

ontwikkeling, dus zeg maar van kennis en

gezamenlijk belang hebben, en men zich

geld. Sociale innovatie is het organiseren

in de andere partijen wil verdiepen. De

“Op het terrein van medische technologie

van de innovatie: dat is een kwestie van

industrie wil een fatsoenlijke afzetmarkt,

– daarmee bedoel ik zowel hulpmiddelen

kennen mensen elkaar, zoeken ze elkaar

VWS wil dat de patiënt ergens iets mee

als geneesmiddelen en tissue engineering

op, verstaan ze elkaar, werken ze goed

opschiet en de techneut wil een zo slim

– bestaat genoeg vernieuwende kennis,

samen, delen ze kennis? We moeten

mogelijk product verzinnen. Dat hoeft

maar die wordt te weinig toegepast. Dat

dus artsen en technici daadwerkelijk met

elkaar helemaal niet te bijten, als je maar

komt vooral omdat in ziekenhuizen en zorg-

elkaar om tafel zetten, en samen proble-

bereid bent echt naar de andere partij te

instellingen techniek een ondergeschoven

men laten oplossen.”

luisteren en een gezamenlijke oplossing te bedenken. Ik denk dat oplossing sowieso

aandachtsgebied is. Het feit dat STW niet in het Zorginnovatieplatform zit, zegt

“Om vervolgens tot daadwerkelijke

een centraal woord moet zijn. We moeten

genoeg. Dat is niet omdat STW geen grote

toepassing te komen van hun onderzoeks-

af van het idee dat we medische producten

speler is op dit terrein, maar omdat de

resultaten, moet je eindgebruikers vanaf

moeten verkopen. Medische innovatie gaat

gezondheidszorg nu eenmaal van oudsher

het begin van een ontwikkeltraject betrek-

niet over handel in producten, maar over

een blinde vlek heeft voor goed gebruik

ken, zodat zij kunnen aangeven wat wel

handel in oplossingen voor problemen.”

van techniek. Er zijn nog steeds genoeg

en niet praktisch is. Hoe meer gebruikers

dokters die snoertjes met pleisters aan

betrokken zijn, hoe groter de kans dat

elkaar maken.”

een nieuwe methode of een apparaat ook

Waar gaat deze brochure over?

Technologiestichting STW is van oudsher

van medische technologie, van diagnostiek

Medische technologie is een verzamelnaam.

een zeer actieve speler in de ontwikkeling van

tot het kweken van lichaamseigen cellen en

Welke producten en diensten er wel en

medische technologie. Op dit moment is bijna

weefsels.

niet onder worden geschaard, verschilt per

dertig procent van de complete onderzoeks-

organisatie. Technologiestichting STW verstaat

portefeuille van ruim 600 lopende projecten

In deze brochure wil STW laten zien dat medi-

onder medische technologie alle hulpmiddelen,

gericht op medische technologie. Hiermee is

sche technologie de laatste jaren sterk in de

technieken en methodes die vallen binnen

een totale lopende investering gemoeid van

belangstelling staat van onderzoekers aan de

de farmacie (van geneesmiddelen tot medische

134 miljoen euro, wat betekent dat STW jaar-

Nederlandse kennisinstellingen en dat zij op

voeding), cel- en weefseltechnologie, diag-

lijks ongeveer 25 miljoen euro investeert in

vele onderzoeksterreinen werken aan innovatie

nostiek, implantaten, chirurgische technieken,

nieuw medisch technologisch onderzoek.

in de zorg. Samenwerking tussen partijen is

nieuwe materialen en instrumentatie.

STW-projecten zijn gericht op alle aspecten

daarbij cruciaal. Diverse betrokkenen komen

09


aan het woord die vanuit hun persoonlijke

179

optiek een inbreng leveren, maar die eens-

01

gezind van mening zijn: innovatie is mensen-

Aandeel medische technologie in STW-portfolio (aantal projecten per juni 2010)

werk. Of een wetenschappelijk onderzoek ook echt een toepasbaar product of een dienst oplevert is bij de start onvoorspelbaar. m e d i s ch e t e ch nologie

Zeer bepalend voor de succeskans is hoe

o v e r i g e ST W p ortfolio

de universitaire onderzoeker – de techneut – en de uiteindelijke gebruiker van het product – de arts – in het hele proces met elkaar

441

samen-werken. Of zoals ondernemend hoogleraar Dick Sterenborg van het Erasmus MC het zegt: “Je moet samen een band opbouwen die sterk genoeg is om risico’s te durven nemen, en die ervoor zorgt dat je nieuwe wegen durft in te slaan als je eerste idee een doodlopend spoor bleek.”

36%

02

Budgetverdeling medische technologie naar onderwerp van alle STW-projecten; per juni 2010; totaalbedrag 134 miljoen

15% d i a g n o s t i s ch e apparatuur e n t e ch n i e k e n m e d i c i j n e n , f a rmacie en m e d i s ch e v o e ding

21%

ch i r u r g i s ch e t echniek, m a t e r i a l e n e n instrumentatie c e l - e n w e e f s e ltechnologie

28%

Het Erasmus MC demonstreerde tijdens het Lowlands Festival in augustus 2010 in het Llowlab een mobiele echo-unit voor het maken van hartfilmpjes _ foto: Nout Steenkamp/FMAX

10


Arts en techneut samen in de OK

Medici en technici die samen de zorgsec-

Longen, mond, lymfeklieren

Een volgende onderzoeksvraag ligt ook

tor vernieuwen. Klinkt mooi, maar hoe gaat

Amelink en zijn Rotterdamse collega Dick

al klaar: kun je met DPS een idee krijgen

dat in de praktijk? En waarom willen beide

Sterenborg hebben de optische techniek

welke lymfeklieren zijn aangetast en welke

partijen hier tijd en energie in steken? Max

Differential Pathlength Spectroscopy (DPS)

niet? “Lymfeklieren van kankerpatiënten zijn

Witjes, Arjen Amelink en Dick Sterenborg

in eerste instantie ontwikkeld om kwaad-

vaak opgezet. Dat kan betekenen dat er een

bevlogen onderzoekers vertellen over hun

aardige plekken in longweefsel te identifice-

uitzaaiing in zit, maar dat kan ook gewoon

jarenlange samenwerking.

ren. Om longkanker vast te stellen, moet men

door een relatief onschuldige ontsteking

soms wel vijf biopten nemen. Vaak wijst de

komen. We weten dat een uitzaaiing ervoor

“Ik zie hier een spier, zal ik die ook meteen

biopsie uit dat er niets aan de hand is, maar

zorgt dat de vaatsamenstelling in het centrum

meten? En de binnenkant van de huid, hebben

heeft de patiënt toch kanker. Met DPS kan

van de klier verandert. Kunnen we, door een

we daar ook iets aan?” Op de operatietafel

een longarts een beeld krijgen welke plek het

glasvezel met een naaldje in de lymfeklier te

ligt een 49-jarige man. Zojuist heeft kaak-

meest waarschijnlijk kwaadaardige cellen

prikken, zeggen of die klier een uitzaaiing

chirurg Max Witjes van het UMC Groningen

bevat. Dat moet de ‘vals-negatieven’ met een

bevat of slechts ontstoken is?”

een flinke tumor uit de mondholte verwijderd.

factor twee kunnen verminderen, claimen de

Nu ligt de hals van de patiënt open, omdat er

onderzoekers.

Uitdagingen Dit klinisch-technische onderzoek is zowel

uitzaaiingen in de lymfeklieren zijn geconstateerd. Witjes staat met een glasvezel in zijn

Sterenborg vertelde kaakchirurg Witjes, met

voor de technici als voor de betrokken artsen

hand, en overlegt met natuurkundige Arjen

wie hij in een ander onderzoek samenwerkte,

een ontdekkingsreis. “Voor mij als fysicus

Amelink van het Erasmus MC op welk weef-

over deze techniek. “Dat moet toch ook toe te

is het de uitdaging om een klinische vraag

sel hij de glasvezel nu zal zetten.

passen zijn in de mondholte?” vroeg Witjes.

om te zetten in meetbare parameters,” zegt

En zo was een nieuw onderzoek geboren.

Amelink. Witjes: “Maar dat betekent niet dat al het denkwerk op natuurkundig vlak ligt.

Amelink staat achter een verrijdbaar tafeltje. Daarop een laptop, en daarnaast een kastje

“We willen makkelijk en pijnloos voor de

Zo’n nieuwe technologie moet echt iets toe-

waar de fiber op aangesloten is. Klik, meting

patiënt beginnende tumoren kunnen onder-

voegen in de klinische praktijk.”

aan. Op het scherm verschijnt een kromme

scheiden van onschuldige afwijkingen,”

lijn, met daarin wat dipjes. Ondertussen

zegt de arts. Met name patiënten die eerder

Voor alle betrokkenen betekent dit soort

houdt de fysicus de boekhouding bij: meting

kwaadaardige afwijkingen in hun mond heb-

multidisciplinair onderzoek investeren. “De

21, lymfeklier, ziet er volgens arts verdacht

ben gehad, worden zeer scherp in de gaten

fysicus mist klinische ervaring, en de arts weet

uit. “Zet er maar op, Max.” De fiber verdwijnt

gehouden. Verdachte witte of rode plekken

niet wat er technisch mogelijk is. Een arts zal

in de openliggende hals. “Arjen, deze meting

vormen een eerste indicatie dat er iets mis

niet vragen om iets waarvan hij het bestaan

was niet zo goed.” Amelink lacht. “Dat is

kan zijn. Maar die plekken kunnen ook niets

niet kent,” zegt Dick Sterenborg. “Je moet je

duidelijk ja. Doe het maar even opnieuw.”

betekenen. “En dat is nu precies het pro-

kunnen inleven in wat het echte probleem is

bleem,” leggen Witjes en Amelink uit. De

in de klinische praktijk. Een arts wil niet per

Aan alles kun je merken dat hier een arts

enige manier om zeker te weten of ergens

se minder biopten nemen, hij wil uiteindelijk

en een techneut daadwerkelijk samen onder-

kwaadaardige cellen zitten, is een biopt

gewoon betere zorg leveren. En dat het liefst

zoek staan te doen. Doel: ontwikkelen van

nemen en dit onder een microscoop bekijken.

met simpel te bedienen apparatuur, die niet

een techniek die beginnende tumoren in de

“In tachtig procent van de gevallen blijken die

te veel plek inneemt in een behandelruimte.”

mondholte kan herkennen, en die voor de

biopten zinloos te zijn omdat het om normale

patiënt geen ongemakken geeft.

afwijkingen gaat,” zeggen de onderzoekers.

Amelink beaamt de noodzaak om je in elkaars

Met de nieuwe techniek moet een arts al

belevingswereld te verdiepen. “Als ik hier in

meteen een aantal van die goedaardige afwij-

de OK naast Max sta, zie ik bijvoorbeeld dat

kingen kunnen uitsluiten.

zo’n operatielamp veel te veel licht in mijn

11


fibers schijnt om nog een zinnige meting te

van nieuwe inspiratie.” Sterenborg vervolgt:

kunnen doen. Zoiets verzin je niet achter je

“Een instrument als het Open Technologie-

tekentafel, maar is wel essentieel voor de toe-

programma van STW is voor het starten van

pasbaarheid van de technologie.”

dit soort langdurige samenwerkingen essen-

Het UMC Groningen ligt niet naast het

tieel. Meestal begint het bij een project,

Erasmus MC in Rotterdam. Vanwaar dan

Een succesvolle samenwerking ontstaat pas

waar mensen met verschillende achtergron-

toch deze collaboratie? “Die samen-

als er een persoonlijke klik is, zeggen de drie

den zich aan committeren. Als die mensen

werking tussen de medici in Groningen

heren eensgezind. Het lijkt net een huwelijk.

goed door een deur kunnen met elkaar,

en de technici in Rotterdam bestaat al

Je moet het leuk vinden om met elkaar samen

komen de vervolgprojecten vanzelf. Maat-

meer dan twintig jaar. Het begon met

te werken, je moet op de ander kunnen vertrou-

schappelijke sturing is mooi, maar moet je

Jan Roodenburg, een kaakchirurg uit

wen en je moet elkaars expertise kunnen res-

vooral gebruiken om prioriteiten te stellen.

Groningen die onderzoek deed naar

pecteren. “Je hebt vooral vertrouwen nodig,

De invulling van onderzoeksvragen en het

medische lasers. Hij zocht een fysicus

zodat je ook samen op je gezicht durft te

vormen van samenwerkingsverbanden moet

die hem bij de technische kant kon

gaan en dan weer kunt opkrabbelen om aan

van onderop komen, pas dan is iedereen

helpen. Die samenwerking beviel zo

iets nieuws te beginnen,” lacht Sterenborg.

gemotiveerd en levert het ook wat op.”

goed, dat er steeds nieuwe onderzoeks-

Groningen-Rotterdam

vragen gezamenlijk werden opgepakt. Zo bleek een eerdere poging om met fluores-

De optimale mix voor succesvolle innovatie

De afstand Rotterdam-Groningen is in

centie tumoren te detecteren, niet op te

is volgens Sterenborg dan ook niet zo moei-

al die tijd nooit een probleem geweest.

leveren wat men had verwacht. “Als alle

lijk. “Je hebt een team nodig van goede

Zolang je allebei maar plezier beleeft

betrokkenen alleen snelle resultaten hadden

mensen die graag samenwerken, en een

aan de samenwerking en er voldoende

willen boeken, was het afgelopen geweest.

financieringsklimaat dat goede ideëen van

resultaat mee haalt, wil je er graag tijd

Nu was de gezamenlijke frustratie een bron

dit soort mensen ondersteunt.”

en energie in steken.”

Arts en techneut in de OK _ foto: Sonja Knols-Jacobs

12


Differential Pathlength Spectroscopy Differential Pathlength Spectroscopy heet de optische techniek die Sterenborg, Amelink en Witjes ontwikkelen. Het licht van een halogeenlampje schijnt via een glasfiber op weefsel. Een andere fiber vangt het terugverstrooide licht op. Het opgevangen licht wordt door een spectrograaf uiteen gerafeld in de verschillende golflengtes. Het spectrum dat dit oplevert, vertoont deuken bij de golflengten die door de meest oppervlakkige lagen van het weefsel geabsorbeerd zijn. Uit de golflengte en de grootte van de absorptie weten de fysici terug te rekenen welke stoffen er in welke hoeveelheden in het bestudeerde weefsel aanwezig zijn. Met deze methode kunnen ze tot op heden vooral uitspraken doen over de eigenschappen van het bloed in het Bedrijf Luminostix

Meting met DPS tijdens de operatie om verdacht weefsel te identificeren _ foto: Max Witjes

weefsel, zoals de hoeveelheid en soort hemoglobine, de zuurstofverzadiging en de gemiddelde diameter van de bloed-

Om de spectroscopietechniek te vermark-

klein en goedkoop zijn. Daar moeten we

vaten. Dit zijn belangrijke eigenschappen

ten, is Dick Sterenborg zelf een bedrijf

nog wat slagen in maken.”

in de oncologie. Tumoren kunnen alleen groeien als ze voldoende voedingsstoffen

begonnen. “Ik had een klinisch onderzoek dat bewees dat de technologie werkt,

Luminostix streeft geen massaproductie

krijgen. Groeiende tumoren maken daarom

maar kon geen bedrijf vinden dat het

na. “Ik ben een onderzoeker, geen ver-

veel bloedvaten aan, waarin de zuurstof-

aandurfde deze geheel nieuwe techno-

koper,” lacht de hoogleraar. “Uiteindelijk

verzadiging bijvoorbeeld lager is dan in

logie in de markt te zetten. Bestaande

hopen we een aantal apparaten te kunnen

andere bloedvaten.

bedrijven vonden de technologie nog te

verkopen, en vervolgens een ander bedrijf

experimenteel en de stap naar de markt

te interesseren om de technologie over

In de toekomst wil het drietal ook gaan

was in hun ogen nog te groot.” Dat kon

te nemen. Stel je voor dat ik met zo’n ding

meten aan water en vet. Daarvoor heeft

de fysicus niet op zich laten zitten. “Een

onder mijn arm naar Max Witjes moet gaan

Amelink de spectrograaf uitgebreid, zodat

succesvol onderzoeksresultaat mag niet

en dan met hem moet gaan zitten onder-

deze een groter golflengtebereik heeft.

in de bezemkast verdwijnen,” zegt hij.

handelen over de prijs. Daarvoor kennen

In hoeverre water- en vetgehalte indicato-

we elkaar te goed, dat gaat niet werken.”

ren zijn voor tumorweefsel, is nog grotendeels onbekend. “Maar dit is sowieso voor

Met Luminostix, de start-up die nauw met zijn onderzoeksgroep samenwerkt, is

Meer informatie op www.luminostix.nl

cardiologen interessant, om bijvoorbeeld

Sterenborg de technologie nu verder aan

iets te kunnen zeggen over plaques in

het ontwikkelen. “Zo moet de uiteindelijke

de halsslagader.” Uiteindelijk willen de

apparatuur voldoen aan een lijst eisen

onderzoekers met één apparaat zoveel

die de medische wereld hieraan stelt.

mogelijk klinisch relevante parameters

Je moet bepaalde certificeringen halen,

kunnen meten. Enerzijds om de diagnos-

de KEMA moet testen of alles wel elek-

tiek te verbeteren, anderzijds om het

trisch veilig is, noem het maar op.” Daar-

begrip van bijvoorbeeld zoiets als begin-

naast moet de uiteindelijke apparatuur

nende tumoren verder te brengen.

een stuk kleiner worden dan de eerste prototypes. “Als je wilt dat elke tandarts

Meer informatie op www.erasmusmc.nl/

met spectroscopie naar witte vlekken in

radiotherapie/research/pdthome

de mond kan kijken, moet zo’n ding wel

13


2 Werkwijze STW

Technologiestichting STW ziet het delen

stellen). Alle mogelijke gebruikers van kennis,

van de Nederlandse Organisatie voor Weten-

van kennis door technische wetenschappers

zowel kennisinstellingen als grote bedrijven,

schappelijk Onderzoek en van het ministerie

en gebruikers als kerntaak van haar missie.

MKB-ers als R&D-ers, artsen als maatschappe-

van Economische Zaken, Landbouw en Innova-

Om deze missie te volbrengen, financiert

lijke organisaties, kunnen lid zijn van de gebrui-

tie. Het budget wordt op verschillende manie-

STW excellent technisch-wetenschappelijk

kerscommissie. Gedurende de looptijd van een

ren ingezet voor het bevorderen van innovatie.

onderzoek en brengt zij onderzoekers en

project organiseert STW halfjaarlijkse bijeen-

De meeste instrumenten van STW zijn bottom-

potentiële gebruikers bij elkaar om die

komsten waarin de gebruikers en onderzoekers

up georganiseerd: het onderzoeksveld bepaalt

kennisuitwisseling te vergemakkelijken.

overleggen over de voortgang van het project.

in sterke mate de inhoud van de portfolio van

Op deze manier wordt kennisuitwisseling

STW. In de tabel is een overzicht opgenomen

Onderscheidend in de werkwijze van STW is

optimaal gestimuleerd, en ontstaan netwerken

van de instrumenten van STW.

de positie en rol van de ‘gebruiker’. STW is

waarvan de levensduur de looptijd van een on-

een organisatie die wetenschappelijk onder-

derzoekstraject veelal ruimschoots overschrijdt.

Binnen alle STW-instrumenten is het aandeel van medische technologieprojecten aanzienlijk.

zoek financiert. Aanvragers van subsidies zijn dus per definitie verbonden aan een universiteit

Bottom-up

Van oudsher levert het Open Technologie-

of kennisinstelling. Voorstellen worden beoor-

STW heeft een jaarlijks budget van ongeveer

programma echter de grootste bijdrage binnen

deeld op basis van wetenschappelijke kwaliteit.

75 miljoen euro, dat grotendeels afkomstig is

dit veld.

Maar dat is niet alles. Voor STW telt de zogeheten utilisatie – de toepassingspotentie van 03

7

het onderzoek – even zwaar mee in de beoordeling. Een subsidieaanvraag moet dan ook een paragraaf bevatten over de toepassings-

Aantal medische technologische projecten STW naar programma; per juni 2010

mogelijkheden van het onderzoek, en de aanvrager moet al contacten hebben gelegd met

Open

9

Te ch n o l o g i e p rogramma

een of meer mogelijke ‘gebruikers’ van het

N i e u w e I n s t r umenten

onderzoeksresultaat. Als een project wordt gehonoreerd, formeert STW een commissie

46

15

van alle betrokken gebruikers rondom een

i n h e t OT P Ve r n i e u w i n gsimpuls

project. Deze mensen – veelal vertegenwoor-

Bsik

digers van het bedrijfsleven, merendeels vanuit

Pe r s p e c t i e f

het midden- en kleinbedrijf – leveren inhoude-

Va l o r i s a t i o n Grant

lijke input voor het project, en leveren ook financiële of in-kind bijdragen (bijvoorbeeld door menskracht of apparatuur beschikbaar te

v o o r d e G e z o ndheidszorg

17 6

14


manier werken aan het vergaren van nieuwe

De laatste stap in deze lijn is het onlangs

kennis en het tot toepassing brengen daarvan.

gelanceerde Partnershipprogramma. In dit

Ook hier geldt dat de wetenschappelijke kwali-

programma kunnen bedrijven met een onder-

Aan de basis staat het Open Technologie-

teit en de utilisatiekwaliteiten van de onderzoeker

zoeksvraag naar STW komen. Het bedrijf en

programma. Binnen dit programma concur-

gelijkwaardig worden beoordeeld en bekroond.

STW investeren dan samen in een centraal

Instrumenten

reren allerleisoortige projecten met elkaar

budget, dat vervolgens weer in een open

om onderzoeksgelden. Aanvragen worden

competitie wordt toegekend aan excellente

door middel van peer review beoordeeld en

Om de funding gap te helpen overbruggen die

door een lekenjury geprioriteerd. Het Open

vaak ontstaat tussen vinding en markt, introdu-

academische onderzoekers.

Technologieprogramma kent een open indie-

ceerde STW in 2004 de Valorisation Grant.

ning en wordt op geen enkele wijze inhoudelijk

In twee fasen mogen onderzoekers met geld

Hiernaast participeert STW ook in andere

gestuurd op onderwerp.

van STW hun vinding marktrijp maken en de

programma’s, zoals in NWO-programma’s op

organisatie optuigen en verstevigen die nodig

het gebied van nanotechnologie en energie,

is om de markt te betreden. De Valorisation

en in het initiatief Nieuwe Instrumenten voor

Om de persoonlijke ontwikkeling van veelbelo-

Grant vormt een opstap naar het kunnen aan-

de Gezondheidszorg. Vanuit haar ervaring

vende onderzoekers te stimuleren, heeft STW

trekken van kapitaalverschaffers.

met de samenwerking tussen onderzoek en bedrijfsleven is STW eerder gevraagd om een

een aantal persoonsgebonden subsidies. Naast

aantal Bsik-projecten te begeleiden, zoals

de programma’s als de Vernieuwingsimpuls en Rubicon, waaraan STW als gebied Technische

Sinds 2006 kent STW Perspectiefprogram-

NanoNed en het Dutch Program for Tissue

Wetenschappen van NWO deelneemt, heeft

ma’s. Deze programma’s komen bottom-up

Engineering (DPTE).

STW ook de Simon Stevin-lijn: van Simon

tot stand en worden in competitie beoordeeld.

Stevin Leerling voor veelbelovende promovendi,

Onderzoekers en de industrie dienen gezamen-

via de Simon Stevin Gezel voor recent-

lijk een voorstel in voor een programma. Een

gepromoveerden tot de prestigieuze titel Simon

Perspectiefprogramma is gericht op samen-

Perspectief op

Stevin Meester. Deze drie titels met bijbehorend

werking tussen academia en de industrie,

medische beeldverwerking

(onderzoeks)budget worden eenmaal per jaar

waarbij zowel de wetenschappelijke excellentie

toebedeeld aan veelbelovend talent en aan

als innovatie bevorderd wordt in specifieke

Carisma is een van de lopende Perspec-

excellente onderzoekers die op overtuigende

segmenten van de industrie.

tiefprogramma’s van STW. Perspectiefprogramma’s zijn programma’s die bottom-up door onderzoekers worden voorgesteld en in open competitie worden

STW en Danone samen

het voorkomen en behandelen van ziekten

beoordeeld. Het programma richt zich op

in gezonde voeding

die door de World Health Organisation

medische beeldverwerking, met speciale

zijn benoemd als prioriteit. Hieronder val-

aandacht voor signalering, diagnose, be-

len bijvoorbeeld allergische aandoenin-

handeling en vaststellen van een prognose

Om effectievere samenwerking tussen het bedrijfsleven en universiteiten te stimuleren, heeft STW Perspectief op een nieuw instrument ontwikkeld: STW Partnership Promedische het beeldverwerking gramma. Een van de partners waarmee STW zo’n isprogramma opgezet, is Carisma een van deheeft lopende Perspechet voedingsconcern tiefprogramma’s van Danone. STW. Perspectiefprogramma’s zijn programma’s die bottom-up Indoor een onderzoekers Partnership Programma stelt de worden voorgesteld industriële het thema van het en in openpartner competitie worden beoordeeld. programma voor. richt Universitaire groepen Het programma zich op medische kunnen vervolgens met in een open competitie beeldverwerking, speciale aandacht binnen dit thema onderzoeksvoorstellen voor signalering, diagnose, behandeling indienen. en vaststellen van een prognose van het verloop van hart- en vaatziekten. In het Danoneprogramma draait het om

gen; chronische ontstekingsziekten zoals van industriële partners. Binnen dit proreuma; hart- en vaatziekten en de ziekte gramma kunnen twaalf aio’s, vijf postdocs van Alzheimer. Het onderzoek zal zich richen vijf arts-onderzoekers vier jaar lang ten op de hele keten van de samenstelling onderzoek doen. van losse ingrediënten tot de effecten van

van het verloop van hart- en vaatziekten.

de spijsvertering op de opname van nutHet Perspectiefprogramma is een schakel tige stoffen door het lichaam. tussen het inmiddels beëindigde innovatie-

gramma kunnen twaalf aio’s, vijf postdocs

gericht onderzoeksprogramma (IOP) STW en Danone investeren beide 1,5 Beeldverwerking van Agentschap NL, miljoen euro in dit Partnership Programma. dat liep van 1997 tot 2007, en het NWOUiteindelijk wil Danone met dit programma thema Nieuwe Instrumenten voor de toegang krijgen tot excellente onderzoeGezondheidszorg (zie interview pag. XX), kers en nieuwe kennis, en een nationaal dat moet leiden tot een nieuwe investering netwerk van wetenschappers en bedrijven in dit onderzoeksterrein vanaf 2011. opbouwen met kennis van voeding,

Carisma is gestart in 2010 en loopt tot 2016. Het totale budget is 6 miljoen euro, waarvan 1,5 miljoen euro afkomstig is van industriële partners. Binnen dit proen vijf arts-onderzoekers vier jaar lang onderzoek doen. Het Perspectiefprogramma is een schakel tussen het inmiddels beëindigde innovatiegericht onderzoeksprogramma (IOP) Beeldverwerking van Agentschap NL, dat liep van 1997 tot 2007, en het NWOthema Nieuwe Instrumenten voor de

gezonde kunnen voeding Carismavoeding. is gestartHoe in 2010 en we loopt tot

vertering van voedsel en algehele gezond-

Gezondheidszorg (zie interview pagina 15),

ontwerpen de gezondheid bevordert? 2016. Hetdie totale budget is 6 miljoen euro,

heidseffecten van voedingsmiddelen.

dat moet leiden tot een nieuwe investering

Binnen het1,5 programma ligt afkomstig de focus op waarvan miljoen euro is

in dit onderzoeksterrein vanaf 2011.

15


Nieuwe instrumenten voor de gezondheidszorg “Nieuwe instrumenten voor de gezond-

tatief goede aanvragen binnenkwamen,

heidszorg (NIG) is een grootschalig ini-

is er uiteindelijk voor 12 miljoen euro geho-

tiatief waarbinnen ZonMw, STW, FOM en

noreerd. ZonMw heeft er een half miljoen

ICTRegie samenwerken. Doel van NIG

extra ingestoken, FOM een miljoen en

is om de kennisinfrastructuur voor medi-

STW anderhalf miljoen euro.”

Gerrit van Ark senior stafmedewerker strategisch beleid bij ZonMw en secretaris NIG

cal devices in Nederland aanzienlijk te verbeteren. We willen een wezenlijke

Centres of Research Excellence

organisatieverandering in de wetenschap

“Op dit moment wordt het grootschalige

bewerkstelligen die ervoor zorgt dat zorg

initiatief van NIG afgerond. Dit plan,

en bedrijvigheid meer profiteren van de

getiteld Innovative Medical Device Initiative

kennis uit wetenschappelijk onderzoek.”

Netherlands (IMDI.nl), stelt de oprichting voor van acht grote gebundelde Centers

“Als voorbereiding op dit grote initiatief

of Research Excellence. Deze Centres

hebben de betrokken partijen eerst een sub-

gaan de infrastructuur versterken door

sidieronde voor kleinschalige onderzoeks-

middel van schaalvergroting en focusse-

projecten georganiseerd. Hiervoor was in

ring. Ze voldoen aan hoge eisen wat betreft

eerste instantie 9 miljoen euro bijeenge-

internationaal beoordeelde wetenschap-

bracht door de vier gebieden (ieder 1

pelijke kwaliteit van het onderzoek, en

miljoen euro), een bijdrage van VWS

leveren aanzienlijke bijdragen aan bedrijvig-

(2 miljoen euro) en een bijdrage van het

heid en gezondheidszorg.

algemeen bestuur van NWO (3 miljoen euro). Onderzoekers konden zelf kiezen of ze

De eigen inbreng van de acht instituten

hun voorstel wilden indienen bij FOM, STW

bedraagt meer dan 60 miljoen euro per

of ZonMw. Elke organisatie beoordeelde de

jaar. Zij willen in tien jaar deze inzet verdub-

voorstellen niet alleen op de richtlijnen van

belen. Om dat te kunnen bewerkstelligen

NIG, maar ook op zijn eigen criteria binnen

wordt de overheid gevraagd de komende

de open competitie. Dus bij STW moest er

tien jaar garant te staan voor een impuls-

een utilisatieperspectief zijn, en bij ZonMw

investering van twintig miljoen euro per

moest er duidelijk worden gemaakt wat het

jaar. Deze investering zal een rendement

onderzoek zou opleveren voor de zorg.

opleveren voor zorg (besparingen door beperking van de benodigde menskracht)

De ronde was bedoeld om aan de buiten-

en bedrijvigheid (uitbreiding van werk-

wereld te laten zien dat het onderzoeksveld

gelegenheid) die ruim opweegt tegen

meer dan genoeg potentie biedt, en dat

de totale investering. De combinatie van

NWO zelf ook wil investeren in dit onder-

bewezen effectieve spelers als ZonMw,

werp. Uiteindelijk zijn er ongeveer tachtig

die zich met name richt op verbeteren van

projectvoorstellen behandeld, waarvan

de zorg, en STW, die het stimuleren van

STW meer dan de helft heeft binnengekre-

de bedrijvigheid voor ogen heeft, staat

gen en beoordeeld. Geld van ICTRegie

garant voor succes op beide terreinen.

werd door STW toebedeeld aan ICT-gere-

De KNAW en de VSNU ondersteunen dit

lateerd onderzoek. Omdat er zoveel kwali-

initiatief dan ook van harte.”

Een reumatest om thuis snel uit te sluiten of men aan reuma lijdt _ illustratie: Euro-Diagnostica, Nijmegen

16


Kleine kiem groeit uit tot nationaal initiatief

Clemens van Blitterswijk hoogleraar cel- en weefseltechnologie Universiteit Twente, wetenschappelijk directeur MIRA, voorzitter DutchFoRM

Regenerative Medicine – de wetenschap

ontwikkelingen te signaleren, die ze vervol-

miljoen euro. Inmiddels zijn die laatste

die lichaamseigen herstel bevordert van

gens met een stimuleringsprogramma

twee samengevoegd en zijn we alweer

aangedane weefsels en organen – is

op weg kan helpen om uit te groeien tot

aan het volgende programma begonnen,

een goed voorbeeld van hoe een vakge-

iets groters. In dit geval leidde het stimu-

dat het National Institute for Regenerative

bied zich bottom-up kan organiseren.

leringsprogramma Weefsel op Maat tot

Medicine heet.”

Clemens van Blitterswijk, betrokken

het Dutch Program for Tissue Engineering,

vanaf het eerste uur, vertelt:

een initiatief waarbinnen universiteiten

“De kracht van dit onderzoeksveld is de

en bedrijfsleven samen vijftig miljoen euro

coherentie. Omdat cel- en weefseltechno-

te besteden hadden aan onderzoek.

logie zo multidisciplinair zijn, moet je wel

“Eigenlijk is de basis voor de huidige grootschalige programma’s op het gebied

met elkaar samenwerken. Dat hoeft dus

van Regenerative Medicine gelegd door

Ongeveer tegelijkertijd ontstond het

niemand van bovenaf op te leggen, elke

een kleinschalig stimuleringsprogramma

SmartMix-initiatief TeRM, Translational

onderzoeker doet dat uit zichzelf. Daar-

van STW en ZonMw op het gebied

evaluation of Regenerative Medicine,

naast is het een jong veld, wat het voordeel

van tissue engineering. Met het Open

waar in totaal dertig miljoen euro in om-

heeft dat het nog niet is vastgeroest en nog

Technologieprogramma heeft STW bij

ging. Kort daarna volgde het Biomedical

openstaat voor allerlei organisatievormen.”

uitstek een middel om vroegtijdig nieuwe

Materials Program ter waarde van negentig Denktank “Binnen de Regenerative Medicine bestaat een soort denktank, waar stakeholders vanuit alle betrokken groeperingen – onderzoek, bedrijfsleven, start-ups – op onregelmatige basis samenkomen en ideeën uitwisselen. Dit zogeheten DutchFoRM probeert allerlei losse initiatieven te coördineren en te bundelen. Het werkt nu eenmaal veel beter als je met honderd man onder één paraplu een nationaal programma aanvraagt, dan wanneer honderd individuen los van elkaar financiering zoeken.” “De volgende stap waar we met DutchFoRM nu over na denken, is de oprichting van een fysiek instituut, waar mensen elkaar face-to-face kunnen ontmoeten. Waarom schaatsen Nederlanders op topniveau? Omdat ze trainen met iemand die wereldkampioen is geworden, en dan denken: “Dat kan mij dus ook lukken”.

Een kunstmatige meegroeiende hartklep in ontwikkeling _ foto: QTIS/e BV, Eindhoven

17


Omgaan met talentvolle mensen inspireert. We denken nu aan een plek waar mensen een dag in de week zijn. Zo houden ze een stevige basis in hun oorspronkelijke werkomgeving, bijvoorbeeld bij een academisch ziekenhuis of een technische universiteit, maar zijn ze ook vaak genoeg aanwezig in het instituut om met elkaar van gedachten te kunnen wisselen.” Goed geregeld “Voor mijn vakgebied is het in Nederland allemaal best goed geregeld. Het enige jammere is dat er vaak sprake is van een

mogen brengen in die financiering. Zeg

schijncontinuïteit. Als je dat lijstje opeen-

gewoon dat je voor vier jaar geld krijgt

volgende programma’s zo ziet, loopt de

op basis van een rolling forecast. Ieder

financiering voor dit type onderzoek ge-

jaar bekijk je of de financiering met nog

woon goed. Alleen... elk programma loopt

een jaar wordt verlengd. Op het moment

maar vier of vijf jaar. En als je er dan niet

dat je besluit de geldkraan dicht te draaien,

op tijd bij bent om nieuwe bronnen aan

heeft een dergelijk programma altijd nog

te boren, stopt je onderzoekslijn. Dat is

vier jaar om af te bouwen. Dit biedt conti-

zonde van de tijd, het geld en de energie

nuïteit voor onderzoekers en bedrijfsleven,

die je er eerder in hebt gestopt. Wat mij

terwijl de overheid nog steeds zelf beleid

betreft zou de overheid veel meer structuur

kan definiëren.”

De Actifit kunststof meniscus _ foto’s: ORTEQ BV, Groningen

18


3 Financiering

Binnen het wetenschappelijk onderzoek op het

UU/UMCU

terrein van medische innovatie zijn meerdere

U L/ LU M C

financiers actief. De belangrijkste organisaties

UT

die verwant zijn aan STW zijn Agentschap NL

RU/UMCN

en ZonMw. Agentschap NL, STW en ZonMw

RuG / U M C G

vullen elkaar in belangrijke mate aan. Waar

TU Delft

Agentschap NL zich met name richt op het

EUR/EMC

bedrijfsleven, en ZonMw haar focus legt op

TU /e

de zorg, richt STW zich in hoofdzaak op univer-

VU /VU M C

sitaire onderzoekers. Alhoewel de traditionele

UvA/AM C

STW-achterban voornamelijk bij de drie tech-

UMCM

nische universiteiten werkzaam is, investeert

WU R

STW binnen de medische technologie op

Overig

dit moment juist het meest in projecten bij 0

de Utrechtse, Leidse en Nijmeegse medische centra. Bij deze projecten zijn meer dan 200 verschil-

5

10

15

20

25 miljoen euro

04

Lopende STW-investering medischtechnologisch onderzoek in miljoen euro naar instelling; per juni 2010

lende gebruikerspartijen betrokken. Voor een volledige lijst zie bijlage A. De netwerken die

laagdrempelige gebruikerscommissies ook

werp investeert. De rijksoverheid richt zich met

rondom STW-onderzoeksprojecten ontstaan,

veel vertegenwoordigers uit het midden- en

name via Agentschap NL vooral op innovatie-

zijn vaak regionaal van aard. Bijna 85 procent

kleinbedrijf bij haar projecten. Zij hebben daar-

programma’s geleid door het bedrijfsleven.

van de gebruikers is gevestigd in een regio met

door met relatief weinig investering van tijd en

STW is dus niet de grootste speler op het

universitaire kennisinstellingen of medische

middelen, snel beschikking over state-of-the-art

gebied van de medische technologie, maar

centra. Naast bedrijven bevatten de gebruikers-

onderzoeksresultaten.

wel vervult zij een schakelfunctie tussen ZonMw en Agentschap NL doordat zij zowel

commissies binnen de medische technologie ook veel vertegenwoordigers van de (klinische)

De jaarlijkse investering van STW in medische

het bedrijfsleven als vernieuwende technische

zorg. Juist deze koppeling van zorg en bedrij-

technologie van circa 25 miljoen euro moet

wetenschap betrekt bij innovatie in de zorg.

vigheid kan leiden tot succesvolle implementa-

men zien tegen de achtergond van het jaarlijks

tie van onderzoeksresultaten, die niet alleen

budget van ZonMw van ongeveer 260 miljoen

ZonMw

maatschappelijk maar ook economisch rende-

euro per jaar voor medische wetenschap en

Binnen ZonMw nemen de programma’s een

ment opleveren. Naast de grote bedrijven, met

zorgonderzoek en het budget van 250 miljoen

centrale plaats in. Deze zijn ondergebracht in

name in de farmasector, betrekt STW met haar

euro per jaar dat de rijksoverheid in dit onder-

vijf programmakaders. Deze programma’s zijn

19


Wetenschap en innovatie, Preventie, Lang05

13

durende zorg, Zorg en samenleving en Kwaliteit en doelmatigheid. De meeste projecten die medische technologie betreffen, vallen onder

Aantal gebruikersrelaties bij medisch-technologisch STWonderzoek (alle programma’s); per juni 2010

de programma’s Wetenschap en innovatie en Preventie. Deze beide programma’s hebben

107

MKB

215

gezamenlijk een budget van ongeveer 200

grote bedrijven

miljoen euro per jaar. Het totale budget van ZonMw is 250 tot 270 miljoen euro per jaar.

zorginstellingen

139

k e n n i s i n s t e l l i n gen m a a t s ch a p p e l ijke

Agentschap NL

organisaties

Een aantal belangrijke investeringen van Agentschap NL op dit terrein is gebundeld in het in 2008 gestarte Innovatieprogramma Life Sciences & Gezondheid (LS&G). Dit programma beslaat het terrein van de medische

164

life sciences en de medische technologie. Agentschap NL verstaat hieronder farmaceutica, drug delivery en gentherapie, implantaten en imaging.

06

11

Het programma rondom LS&G richt zich op

Aantal organisaties betrokken bij medisch-technologisch STWonderzoek (alle programma’s); per juni 2010

valorisatie en exploitatie van kennis door het bedrijfsleven binnen het hele terrein van LS&G

30

MKB

en stoelt met name op drie kennispoten waarin al fors geïnvesteerd is:

136

grote bedrijven

30

z o r g i n s t e l l i n g en

_ geneesmiddelen: het topinstituut

k e n n i s i n s t e l l i ngen

Pharma (TI Pharma),

m a a t s ch a p p e l ijke

_ diagnostiek: Centre for Translational

organisaties

Molecular Medicines (CTMM), _ biomedische materialen: Biomedical Materials Program (BMM). Het TI Pharma is gefinancierd vanuit FES (Fonds Economische Structuurversterking)

97

met een bedrag van 150 miljoen euro voor de periode 2006-2011. Het CTMM is gefinan-

Agentschap NL levert daarnaast via de WBSO

Rijksoverheid totaal

cierd met FES-geld à 150 miljoen euro voor

een substantiële bijdrage aan de medische

In het rapport Innovation Intelligence Life

de periode 2006-2012. Het BMM-initiatief

technologiesector in Nederland. De WBSO

Sciences & Gezondheid van het ministerie van

wordt ook ondersteund vanuit de FES-gelden

is een fiscale stimuleringsregeling die een

Economische Zaken7 worden de totale directe

met 60 miljoen euro voor de periode 2006-

deel van de loonkosten voor speur- en ontwik-

investeringen van de rijksoverheid in dit veld

2011. Binnen het innovatieprogramma zijn 90

kelingswerk (S&O), vergelijkbaar met Research

geschat op ongeveer 250 miljoen euro. De

vertegenwoordigers uit het midden- en klein-

and Development (R&D), compenseert. De

meest forse kennisinvesteringen zijn gedaan

bedrijf, 22 grote bedrijven, 21 kennisinstellingen

bedrijven die bij Agentschap NL binnen de

via FES-gelden en de Bsik-regeling. ZonMw

Life Sciences criteria vallen, hebben in 2008

en STW voerden het beheer over enkele Bsik-

28 miljoen euro WBSO-afdrachtvermindering

programma’s.

5

en drie overige organisaties betrokken . De totale omzet binnen de sector van het

verrekend. In 2009 gingen de tarieven omhoog

LS&G-programma is door het ministerie van

ten opzichte van 2008, waardoor in 2009

Economische Zaken becijferd op 15,9 miljard

in totaal 39 miljoen euro werd geïnvesteerd.

euro. Dat komt neer op 3,1 procent van het

Hiermee maakte de life sciences sector in

Bruto Binnenlands Product. De totale omzet

2008 6,2 procent van het totale budget uit

wordt gegenereerd door een kleine 1.000

en in 2009 5,8 procent.

bedrijven6.

5

6

7

Voortgangsrapportage innovatieprogramma’s, pag. 8 www.senternovem.nl/mmfiles/Verkenning %20LSG%20DEF_tcm24-269399.pdf www.senternovem.nl/mmfiles/Verkenning %20LSG%20DEF_tcm24-269399.pdf, tabel 13 p. 46

20


Talent in medische technologie

weefsel – en daarmee het palet aan bijwer-

Nanomedicine

kingen van zo’n chemobehandeling – Tijdens haar promotie publiceerde ze

beperkt. Dat is in een notendop het idee

Binnen de medische technologie wordt

meermaals in high impact tijdschriften,

waar Rijcken en haar collega’s aan werken.

steeds meer gekeken naar de mogelijk-

ze is mede-eigenaar van verscheidene

Na haar promotieonderzoek, waarin zij

heden van nanotechnologie. Het vak-

patenten, won verschillende prijzen waar-

bolletjes wist te maken die inderdaad bij

gebied van de zogeheten nanomedicine

onder de titel Simon Stevin Gezel van

voorkeur in de buurt van een tumor blijven

betreft de toepassing van nanotechnolo-

STW, en ze is bezig met de oprichting van

hangen, wilde Rijcken de technologie

gie in met name de moleculaire biologie

haar eigen bedrijf. Cristianne Rijcken is

verder ontwikkelen voor een breed scala

en geneeskunde.

niet alleen een slimme onderzoeker, maar

van aandoeningen. Met een Valorisation

ook een ondernemend mens.

Grant van STW wist ze onder andere

De wetenschappelijke en technologische

een gecontroleerde, verbeterde genees-

ontwikkelingen gaan zo snel dat de

Rijcken ontwikkelde gedurende haar

middelenafgifte aan te tonen in vivo, heeft

detectie en aanpak van ziekten en erfelijke

promotieonderzoek polymeren nanobolle-

ze de eerste translationele stap vanuit

afwijkingen op celniveau binnen bereik

tjes die selectief geneesmiddelen kunnen

de academische wereld gezet en is een

komen. Biomoleculaire systemen met

vervoeren en op de juiste plaats kunnen

business plan geschreven.

nieuwe eigenschappen kunnen bijvoor-

afgeven. Medicijnen zoals kankerremmers

beeld gebruikt worden voor afbeelding in

hebben vaak ernstige bijwerkingen, omdat

Op dit moment is ze druk bezig om haar

een cel, of voor het heel specifiek lokaal

ze geen onderscheid kunnen maken

bedrijf Cristal Delivery op te zetten en

afleveren van medicijnen. Een stap verder

tussen gezond weefsel en een tumor.

wordt er gewerkt aan een eerste product

is het inzetten van complexere structuren

dat bij menselijke proefpersonen getest

voor diagnose en behandeling. Met nano-

Met nanobolletjes kun je deze kanker-

kan worden in een klinische studie. Om

devices kunnen moleculaire diagnostiek

remmers ingepakt door de bloedbaan

de kosten voor dit intensieve traject te

en imaging met targeted therapie gecom-

heen naar een tumor vervoeren. Als de

betalen, wordt er gezocht naar investeer-

bineerd worden. Implantaten kunnen

bolletjes pas daar hun medicijn loslaten,

ders en nieuwe subsidiebronnen.

functionele onderdelen krijgen die voor specifieke medicijnafgifte zorgen. Bio-

kan het ter plaatse zijn werk doen en blijft verdere schade aan het omringende

Meer informatie op: www.cristaldelivery.com

sensoren kunnen door nanotechnologie veel breder worden ingezet, doordat ze gebruiksvriendelijker, goedkoper en sneller kunnen worden dan traditionele apparatuur, en slechts minimale hoeveelheden lichaamsstof nodig hebben voor een volledige analyse. Op deze manier kunnen bijvoorbeeld een huisarts of een patiënt zelf thuis, eenvoudig, snel en goedkoop een diagnostische test uitvoeren. Binnen het thema NWO Nano, waar STW in participeert, is een gedeelte van het budget gereserveerd voor nanomedicine. Tevens is binnen het grootschalige Nederlands Nano Initiatief, waar STW een van de initiatiefnemers van is, nanomedicine een van de belangrijke aandachtsgebieden.

Ontwikkeling van een nanomedicijn bij Cristal Delivery, Utrecht _ foto: Ivar Pel

21


Kiem leggen voor langdurige samenwerking

Marja Oosterlaken-Dijksterhuis STW Program Director Life Sciences & Technologie

“STW brengt mensen met gedeelde

wetenschappen en gebruikers. De STW-

langdurige samenwerkingen, waarin de

onderzoeksinteresses bij elkaar.

bijdrage aan het programma Nieuwe

partijen elkaar vertrouwen en ieder een

Onze bewezen formule is het instellen

Instrumenten voor de Gezondheidszorg

belang hebben. Zo’n samenwerking

van gebruikerscommissies waarin

is daar een goed voorbeeld van. Voor

tussen verschillende disciplines, en soms

onderzoekers en potentiële gebruikers

de besluitvorming van STW vormt het

zelfs tussen bedrijven in de gebruikers-

informatie met elkaar uitwisselen.”

bottom-up proces de basis. Of dit nu

commissie, levert nieuwe ideeën op.

gaat om de kleinschalige projectaanpak

Een gebruikersbijeenkomst is dan ook

“Soms voegen we ook gebruikerscommis-

in het Open Technologieprogramma of

een bron van creativiteit. Je ziet dat tijdens

sies samen, bijvoorbeeld bij projecten

de totstandkoming van de grootschaliger

de koffiepauze mensen met elkaar in

die onder onze thematische programma’s

thematische programma’s. Uiteindelijk

gesprek raken over zaken buiten het

Perspectief en Partnership vallen. Gezien

begint succesvolle innovatie bij enkele

project waarvoor ze bij elkaar zijn. En daar

ons bescheiden budget ondersteunen we

individuen, die elkaar vinden en samen tot

komen dan soms weer nieuwe ideeën uit.

andere grootschalige initiatieven op basis

grootse dingen komen.”

van een aantal criteria die gerelateerd zijn aan de missie van STW: het realiseren

“Innovatie is niet iets van de korte termijn.

van kennisoverdracht tussen technische

Daadwerkelijke vernieuwing ontstaat uit

Geavanceerde 3D-echocardiografie in ontwikkeling in het Erasmus MC _ foto: Ivar Pel

22


Er is geen sprake van concurrentie, maar

“Het Open Technologieprogramma is

vooral van een gezamenlijk doel dat men

onze basis. Binnen dat OTP zien we al in

nastreeft.”

een vroeg stadium grote ontwikkelingen opkomen, die uiteindelijk soms zelfs uit-

Gezamenlijk doel

groeien tot grootschalige nationale onder-

“Voor STW is een project daarom niet

zoeksprogramma’s. Binnen de medische

alleen maar succesvol als er patenten of

technologie zien we momenteel vooral

start-ups worden gerealiseerd. Ook als

steeds meer incorporatie van nanotechno-

onderzoek in eerste instantie alleen resul-

logie, de ontwikkeling van nanomedicine,

teert in goedopgeleide wetenschappers

en het combineren van imagingtechnieken

en degelijke wetenschappelijke resultaten,

voor diagnostiek. Een van de problemen

kan een project voor ons geslaagd zijn.

is dat de steeds betere imagingtechnieken

Patenten, producten of startende bedrij-

ook steeds grotere datastromen opleveren.

ven vormen een bonus. Maar minstens

Hoe kun je die zo combineren dat je er

zo belangrijk vindt STW het als via een

ook bruikbare informatie uit kunt halen?”

project de basis is gelegd voor een langdurige samenwerking tussen techneuten

“Op dit moment zijn we in gesprek met

en artsen. Als medisch specialisten – die

verschillende partners om de volgende

je normaal zelden kunt bereiken omdat ze

stap te bepalen: hoe kunnen we met alle

een volle agenda hebben – altijd naar de

betrokkenen de ontwikkeling en toepassing

halfjaarlijkse gebruikerscommisievergade-

van medische technologie in Nederland

ring komen, houdt dat in dat zo’n arts echt

op nationaal niveau bevorderen? We

mogelijkheden ziet voor toepassing in de

hebben als STW met onze verschillende

klinische praktijk. Meestal is er in dat geval

instrumenten als het OTP, de Perspectief-

een persoonlijke klik tussen de techneuten

programma’s, Partnershipprogramma’s en

en de artsen en hebben die mensen ook

de Valorisation Grant mooie instrumenten

buiten de halfjaarlijkse vergaderingen veel

in handen die bewezen effectief zijn.”

contact met elkaar. De wisselwerking leidt tot mooie dingen, die meestal de inhoud van dat ene beginproject overstijgen.”

Met videokymografie de trillingen van stemplooien in beeld brengen en zo stemproblemen analyseren _ foto rechts: Cymo BV, Groningen; foto onder: Ivar Pel

23


4 Toekomstvisie

Met de investering die STW structureel

kelde technische kennis ook daadwerkelijk

mogelijk ook te houden. Zoals hiervoor ook

doet in medische technologie, is de

wordt toegepast in de zorgsector om be-

door een van de geïnterviewden werd aan-

Technologiestichting al decennialang een

staande problemen op te lossen. Ook volgt

gegeven is daarbij belangrijk dat continuïteit

van de grotere, zij het minder opvallende,

STW met grote belangstelling de ontwikkelin-

in keuzes, financiering en structuur kunnen

gen binnen het Zorginnovatieplatform, dat is

worden gewaarborgd. Dat zal in de komende

ingesteld om meer richting te geven aan het

bezuinigingsjaren niet gemakkelijk zijn, maar

Haar bottom-up werkwijze wordt door zowel

onderzoek op dit terrein en partijen met elkaar

STW gaat daarvoor graag het gesprek en de

onderzoekers als gebruikers gewaardeerd en

te verbinden.

samenwerking aan.

8

spelers op dit terrein .

leidt tot concrete resultaten, zoals vaccins, diagnostische apparatuur en methoden,

STW blijft in de komende jaren graag een

implantaten als kunstmeniscussen en lichaams-

bijdrage leveren om de medische technologie

eigen hartkleppen, en hulpmiddelen als

nationaal op een hoger plan te brengen en zo

hoorbrillen. Haar portefeuille bestaande uit onderzoeksinitiatieven die vanuit het veld opkomen heeft STW de afgelopen jaren steeds meer gebruikt om trends te signaleren in onderzoek, en deze trends vervolgens te stimuleren door programma’s op deze thema’s in te richten. Ook heeft zij zich met succes ingezet om grote programma’s van zoals het Dutch Program for Tissue Engineering, uit te voeren. Dit komt overeen met de wens van STW om zich meer tot een actief programmerende organisatie te ontwikkelen. STW heeft van oudsher een sterke basis binnen de drie technische universiteiten. Deze universiteiten zien medische technologie, of health, steeds meer als een speerpunt voor hun onderzoek. STW zoekt naar een goede vorm om hierop in te spelen, zodat de ontwik8

tidz.huuf.net/Verkennende%20studie% 20Technologie%20in%20de%20Zorg.pdf

Onderzoek bij de Erasmus Universiteit Rotterdam om prostaatvergroting op te sporen door te luisteren naar ruis in de urinebuis _ foto: Ivar Pel

24


Bedrijf met meer dan 250 medewerkers

53.

1.

Abbott Healthcare Products BV

54. Oticon A/S

2.

Acteon

55.

Betrokken gebruikers

3.

Adelante-zorggroep

56. Philips

bij medisch-technologische

4.

Advanced Bionics Corporation

57.

projecten van STW

5.

Agilent Technologies Germany GmbH

58. R&R Mechatronics BV

6.

Astellas Pharma BV

59. Royal FrieslandCampina

7.

AstraZeneca

60. Schering-Plough International

8.

Bang & Olufsen A/S

61.

Sennheiser Electronic GmbH & Co. KG

9.

Bayer Bioscience NV

62.

Siemens Computer Aided Diagnosis Ltd.

10.

Bioclinica

63.

Smurfit Kappa

11.

Biolitec Pharma

64. Stork SP Aerospace BV

12.

Bromyc BV

65.

13.

Bruker Nederland BV

66. Syngenta

14.

Cardialysis BV

67.

15.

Cochlear Technology Center Europe

68. Targeson, LLC

16.

Collexis BV

69. Tibotec BVBA

17.

Cordis Europa NV

70.

Toshiba Medical Systems Europe BV

18.

Croda Chemicals Europe Ltd

71.

Unilever R & D

19.

Crucell Nederland BV

72.

Veridex LLC

20.

CSM NV

73.

W&H Dentalwerk

21.

Danone Research BV

22.

De Koningh Medical Systems BV

Kennisinstellingen

23.

DeCODE Genetics

74.

Aalborg University

24.

DePuy Spine International

75.

Karlsruher Institut für Technologie

25.

Devgen NV

76.

Memorial University of Newfoundland

26.

Dimensional Imaging ltd

77.

Newcastle University

27.

Dräger Medical BV

78.

Sanquin Research

28.

DSM

79.

TNO

29.

Elekta Ltd.

80. Top Institute Food & Nutrition

Bijlage

Océ Technologies NV

PerkinElmer

Purac Biochem BV

Sylvan Foods Netherlands BV

Talecris Biotherapeutics

30. EMS Electro Medical Systems SA 31.

ESAOTE Europe BV

Midden- en kleinbedrijf, inclusief start-ups

32.

ESI Group

81.

21st Century Medicine, Inc.

33.

EXALOS AG

82.

2M Engineering Ltd

34. FEI Company

83.

AAP bio implants Netherlands BV

35.

84. Ablynx NV

Ford Research Laboratory

36. Friesland Campina Innovation

85.

37.

86. Aglaia BioMedical Ventures BV

Gambro Dialysatoren GmbH

Advanced Photovoltaic Applications BV

38. GE Healthcare

87.

39. Genencor International BV

88. Arai Helmet (Europe) BV

40. GlaxoSmithKline

89. Ardoz Research

41.

Hoffmann-La Roche Ltd.

90. A-Skin Nederland BV

42.

Hu-Friedy

91.

Astra Tech Benelux BV

43.

Intervet International BV

92.

Atos Medical BV

44. Johnson & Johnson Medical BV

93.

BAAT Medical Engineering

45.

94. Beckman Coulter Nederland BV

Medison Europe BV

Applikon Biotechnology BV

46. Medtronic Bakken Research Center BV

95.

47.

96. BerkelBike BV

Menzis zorg en inkomen

Bedrocan BV Medicinale Cannabis

48. Merck Serono International S.A.

97.

49. Merck Sharp & Dohme BV

98. Bio-Imaging Technologies BV

50. Micromed S.p.A.

99. Bioké

51.

Nikon Instruments Europe BV

100. Biomet Nederland BV

52.

Nutreco Nederland BV

101. BiOrion Technologies BV

BioComp Industries BV

25


102. Brainclinics Diagnostics BV

155. Leibniz Institute

208. Vitens Water Technology

103. Bureau Medicinale Cannabis

156. LioniX BV

209. VitrOmics BV

104. BV Cyclotron VU

157. Liquids Research Limited

210. VORtech BV

105. Cam Bioceramics BV

158. Luminostix BV

211. ZoBio BV

106. CellCoTec

159. Materials Innovation Centre BV

107. Ceradis BV

160. Matricel GmbH

Zorginstellingen

108. CITEQ BV

161. MDCL NV

212. Brandwondencentrum Rode Kruis Ziekenhuis

109. Coherent BV

162. Medicim NV

213. Jellinek

110. Cosmoferm BV

163. Medis Medical Imaging Systems BV

214. Landelijk Referentie Centrum voor Borstkan-

111. Crossbeta Biosciences BV

164. Micro Candela Systems

112. Danisco Genencor

165. MicroScan BV

215. MAASTRO Clinic

113. DC Prime BV

166. ModiQuest BV

216. Medisch Centrum Haaglanden

114. DEAM

167. Nanosens

217. Princess Margaret Hospital

115. Demcon Twente BV

168. Nederlands Vaccin Instituut

218. Quens Elizabeth Hospital

116. Dionex Benelux BV

169. NIZO Food Research

219. Revalidatiecentrum Het Roessingh

117. DYNA Dental Engineering BV

170. Noldus Information Technology BV

118. Encapson BV

171. Novacta Biosystems Limited

Overig

119. Enceladus Pharmaceuticals BV

172. Nucletron BV

220. Bevolkingsonderzoek Oost Business

120. Enzyscreen BV

173. Ocean Optics BV

121. ESA Biosciences Inc.

174. OctoPlus NV

221. Dwarslaesie Organisatie Nederland

122. Euriskein

175. Oldelft Ultrasound BV

222. Hoofdproductschap Akkerbouw

123. Euro-Diagnostica BV

176. ORCA Therapeutics BV

223. Kenniscentrum Papier en Karton

124. Farmalyse BV

177. Orthoproof Digital Models

224. Ministerie van Justitie

125. FeyeCon D&I BV

178. Össur Europe BV

225. Nederlandse Vereniging voor

126. FKG Dentaire

179. PamGene International BV

127. Flexible Optical BV

180. Pepscan Presto BV

226. NTCP

128. ForceLink BV

181. Pharming Group NV

227. Trimbos-instituut

129. Fort Dodge Animal Health

182. Phisimed

228. Vereniging Spierziekten Nederland

130. FREYA

183. Pie Medical Imaging BV

131. Fuji Photo Film BV

184. Polyvation Medical Technologies BV

132. Fytagoras BV

185. Porogen BV i.o.

133. GABA International AG

186. PRISNA BV

134. Genmab BV

187. Profibrix

135. GN ReSound BV

188. Progentix BV

136. Haemoscan BV

189. Pyxis Discovery BV

137. HemoLab BV

190. QTIS/e BV

138. Het Waterlaboratorium

191. Quest Innovations BV

139. HILL-ROM

192. RADI Medical Systems AB

140. IMD BV

193. River Diagnostics BV

141. Immunicom Europe, Inc.

194. Service XS BV

142. InnoCore Technologies

195. Spark Holland BV

143. InSpine Netherlands BV

196. Syncom BV

144. Institute for Pig Genetics BV

197. Technobis Mechatronics

145. InteRNA Technologies BV

198. Therosteon

146. Ionics MSV BV

199. Tigenix

147. IQ Products BV

200. TMS International BV

148. ISA Pharmaceuticals BV

201. to-BBB

149. Key Drug Prototyping BV

202. TomTec Imaging Systems GmbH

150. Keygene NV

203. Topcon Europe BV

151. Koninklijke Kentalis

204. U-Protein Express BV

152. Kreatech Diagnostics

205. Varibel BV

153. KtedoGen

206. Verathon Medical

154. Lasertec BV

207. Virosome Biologicals BV

kerscreening (LCRB)

Unit Borstkanker Nijmegen

Endoscopische Chirurgie (NVEC)

26

27

Technologiestichting STW realiseert kennisoverdracht tussen technische wetenschappen en gebruikers. Om dit te bereiken stimuleert STW excellent technisch-wetenschappelijk aan onderzoek en brengt zij bij elk project gebruikers en onderzoekers bij elkaar.

Technologiestichting STW

Technologiestichting STW december Komt een dokter bij de ingenieur. Rol van Technologiestichting STW binnen medische technologie

Recommend Documents