Technologiestichting STW
| Jaarverslag 2004
| Inhoud
| Voorwoord
5
| Jaaroverzicht
6
43
| Onderzoek | Overzicht programma’s en activiteiten
43
| OTP-STW
44 44
| Trends en ontwikkelingen
6
| Open Technologieprogramma (OTP)
| De strategie van STW
7
_ figuur 25 t/m 27
45
| Financiering
8
| Programma’s met NWO, EZ en/of derden
48
| Bestuur en Bestuursraad
9
_ interview |
DR. INA KLAASEN _ DCB.6006 (Aspasia)
50
| Bureau
9
_ interview |
PROF.DR.IR. ERIK THEUNISSEN
54
| Diversen
10
| Tot slot
10
_ interview |
DR.IR. ASKER BAZEN _ TCS.6051 (Veni)
61
| Conferenties, workshops en symposia
11
_ interview |
PROF.DR. BERT KOOPMANS
66
| Prijzen en eerbewijzen
12
_ interview |
14
IR. ELCO OOST EN DR.IR. BOB GOEDHART _ LGN.4508 (OTP)
_ DET.5844 (Vidi)
_ ETF.6473 (NanoImpuls)
| Andere programma’s en activiteiten
71
_ interview |
75
PROF.DR.IR. ARTHUR VAN ROERMUND _ Simon Stevin Meester
| Statistieken en kengetallen
17 | Lijst van gebruikers
79
23
| Jurykamers en commissies
88
26
| Financieel verslag
95
| Opkomende technologieën in het OTP
26
| Lijst van afkortingen
| Ontwikkelingen in de fysica
27
| Wetenschappelijke portfolio STW/WU
29
_ figuur 1 t/m 17
17
_ interview |
DR. IRMA VAN DIE _ VDG.6502 (OTP)
| Ontwikkelingen in technologie
29
_ figuur 18 _ interview |
PROF.DR. JAN GREVE _ TGT.6146 (OTP)
| Bijlage: CD-ROM: In 2004 lopend onderzoek
30 | Eerder gehonoreerde projecten
| Toepassing en kennishandel
33
| Gehonoreerde projecten in 2004 | Beëindigde projecten in 2004
| Resultaten in 2004
33
_ figuur 19 t/m 21
36
_ figuur 22 t/m 24
38
_ interview |
39
PROF.DR.IR. HARRY HOEIJMAKERS _ TSF.6170 (OTP)
| Lopende projecten NanoImpuls
118
4
jaarverslag 2004
| Bestuur Prof.dr.ir. P.M. Dewilde, voorzitter Technische Universiteit Delft Prof.dr.ir. D.N. Reinhoudt, vice-voorzitter Universiteit Twente Mw.dr. E.M.M. de Brabander-Van den Berg DSM Fine Chemicals
1
Dr. F.J.A.M. Greidanus Philips Research Laboratories Ir. D.Ph. Schmidt TNO TPD Prof.dr. W.H.M. Zijm Universiteit Twente
2
| Bestuursraad Prof.dr. P.M.G. Apers Universiteit Twente Prof.dr.ir. F.P.T. Baaijens Technische Universiteit Eindhoven Prof.dr. C.A. van Blitterswijk Universiteit Twente
3
4
Prof.dr.ir. R. de Borst Technische Universiteit Delft; vertegenwoordiger KIvI Mw.dr. ir. Y. Engelen DSM Venturing & Business Development Dr.ir. C.P. Jongenburger Corus Research
4
5
4
Prof.ir. G.D. Khoe Technische Universiteit Eindhoven
3
Dr. C.J. Kroese ex-Kadaster Prof.dr. J.H. van Lint Technische Universiteit Eindhoven (overleden op 28 september) Mw.dr. M.J. de Nie-Sarink Shell Pensioenfonds Beheer BV Prof.dr. ir. R. Rabbinge Wageningen Universiteit
6
7
4
Ir. A.A.J. Reuver IBM Nederland NV Prof.dr.ir. K. van ‘t Riet Adviesbureau Ir. J.A. Roels DSM NV Prof.dr. F.W. Saris Universiteit Leiden Prof.dr.ir. G. van Straten Wageningen Universiteit Dr. K . Wiedhaup OctoPlus International Holding BV
4
Dr. S. Wittekoek ASML BV | Directie Dr.ir. A.A.J.M. Franken MBA, directeur
5
Dr. C.A.M. Mombers, adjunct-directeur
5
Dr. J.W. Maas, interim-directeur
8
1
tot juli
2
sinds januari tot en met december
3
sinds juni
4
sinds februari
5
sinds november
6
tot maart
7
tot februari
8
tot november
5
| Voorwoord
Met veel genoegen bieden wij u het
gieën en op basis daarvan het vorm-
merciële haalbaarheid van een idee of
jaarverslag 2004 van de Technologie-
geven van nieuwe programma’s. Om
concept uit te werken. Deze regeling
stichting STW aan. Dit jaarverslag
dit alles te kunnen blijven doen, is
bevordert de interactie tussen bedrijfs-
weerspiegelt de toenemende activi-
een hechtere relatie en kennis van
leven en universiteiten en stimuleert
teiten van STW.
onze achterban nodig, zowel van de
de doorstroom van kennis. Wij denken
industrie als kennisinstellingen.
in 2005 en de volgende jaren dit nog actiever te kunnen vormgeven. De
Zowel via de presentatie van alle projecten in handzame vorm op
Het jaar 2004 was een hectisch jaar;
eerste tranche van het programma
CD-ROM, de rapportages over alle
voor STW een jaar van transitie. Door
leverde een verheugde respons op en
programma’s, als via de presentatie
het toenemend aantal activiteiten,
voorziet blijkbaar in een behoefte.
van de cijfermatige management-
onder andere door Bsik-programma’s
Uitbreiding van de financiële ruimte
informatie, trachten wij maximale
zoals Tissue Engineering en NanoNed,
voor dit initiatief is wel een noodzaak.
transparantie te geven over onze
is de personele capaciteit van STW
eigen prestaties en rendement.
uitgebreid en werd een fors beroep
Ook in 2004 hebben weer vele refe-
gedaan op de bureaumedewerkers. De
renten en juryleden een forse bijdrage
STW heeft zich in 2004 bezonnen op
interne managemen- en organisatie-
geleverd aan het beoordelen van
haar strategische positie en ambities.
structuur is gewijzigd met de vorming
wetenschappelijk hoogstaande OTP-
Heel kort samengevat staan wij de
van twee nieuwe teams: het Open
projecten met een goede utilisatie-
komende jaren voor de opgave om
Technologieprogramma (OTP)-team en
paragraaf. Via deze weg willen wij
ons verder door te ontwikkelen in het
het Programma’s en Strategie (P&S)-
alle betrokkenen hiervoor hartelijk
initiëren, selecteren en begeleiden
team. Verder is gewerkt aan verdere
bedanken. STW zou zonder haar
van kwalitatief goed wetenschappelijk
kwaliteitsverbetering van de proces-
uitgebreide netwerk haar werk niet
onderzoek en het uitvoeren van
sen, gerelateerd aan het OTP.
kunnen verrichten.
kennisvalorisatie. Dit alles op een
STW is gestart met het programma
efficiënte manier. Inhoudelijk zal
Valorisation Grant, een middel om
Wij wensen u veel leesplezier toe.
STW actiever werken aan het signale-
star-ters uit de universiteiten in staat
Anton Franken, directeur (links)
ren van nieuwe opkomende technolo-
te stellen om de technische en com-
Chris Mombers, adjunct-directeur (rechts)
6
jaarverslag 2004
| Jaaroverzicht
TRENDS EN ONTWIKKELINGEN
In 2004 is innovatie nog meer dan in
De Industriebrief 2004 geeft aan dat
in hoge mate bij aan dynamisering
2003 in de belangstelling gekomen.
Nederland een aantal technologie-
en flexibiliteit. Samenwerking en
Terecht gaat veel aandacht uit naar
clusters bezit op het gebied van
afstemming tussen actoren in de
het stimuleren van wetenschappelijke
agro/food, materialen, maritieme
keten (kennisinstellingen, ministeries,
excellentie in combinatie met utilisa-
technologie, elektronica/mecha-
uitvoeringsorganen en intermediaire
tie/valorisatie van resultaten, dynami-
tronica/embedded software en
organisaties en bedrijfsleven) zijn
sering van geldstromen, versterken
clusters rondom de petrochemische
hierbij cruciaal. In samenwerking
van de publiek-private samenwerking
industrie en de grafische sector met
met organisaties zoals SenterNovem,
en het aansluiten op de innovatie-
de uitgeverijen. In de Innovatiebrief
TNO en andere GTI’s, regie-organen,
keten. Het Innovatieplatform heeft
en het Wetenschapsbudget 2004 zijn
universiteiten, bedrijven en de
een aantal initiatieven ontwikkeld die
de gebieden ICT, genomics en nano-
NWO-gebieden, zal STW werken aan
deze onderwerpen voor een deel bij
technologie door de overheid
optimalisatie van de utilisatie van
de kop pakken zoals ‘Smart mix’ en
benoemd tot nationale prioriteiten.
onderzoeksresultaten en het organi-
‘Casimir’. In het generieke plan van
Ook het Innovatieplatform heeft een
seren van de innovatieketen. Focus
aanpak pleit het Innovatieplatform
aantal sterke clusters benoemd en
en massa zullen gecreëerd worden
onder andere voor meer aandacht
clusters die nog nadere versterking
via samenwerking met partners en
voor valorisatie van kennis en toe-
nodig hebben.
door het opstarten van programma’s op belangrijke onderwerpen, zonder
passingsgericht onderzoek. Daarbij geeft het platform tevens aan dat
Kort samengevat: er is een algemene
overigens afbreuk te doen aan het
de octrooi-exploitatie op een aantal
trend om meer focus en massa te
Open Technologieprogramma van
terreinen nog verbetering behoeft.
creëren op specifieke onderwerpen.
STW.
Het inbouwen van flexibiliteit en De komende jaren zullen naar alle
dynamisering met betrekking tot de
Er zijn echter ook zorgen. Ondanks
waarschijnlijkheid meer tijdelijke,
inzet van geldstromen is noodzakelijk
alle aandacht voor innovatie zijn er
flexibele sturingsorganen worden
om tijdelijk extra investeringen te
ook gewoon bezuinigingen voor NWO,
opgericht om de ontwikkeling van
kunnen doen op kansrijke technolo-
STW en de universiteiten, die haaks
specifieke wetenschaps- en valori-
gieën. Verder wordt met betrekking
staan op de doelstelling om van
satieterreinen een extra impuls te
tot innovatie langzamerhand meer
Nederland een concurrerende kennis-
geven. Deze organen stemmen
ketengericht gedacht en gehandeld
economie te maken. Universiteiten
de inzet van middelen af met de
om hiaten in het innovatieproces op
en GTI’s hebben verder een groot
diverse partijen in de innovatieketen.
te vullen.
matchingprobleem, hetgeen momenteel door de overheid nog onvoldoende
Zo is inmiddels het regie-orgaan ICT opgericht in navolging van het
Deze ontwikkelingen raken het hart
wordt onderkend . Door een gebrek
Nationaal regie-orgaan Genomics.
van STW en bieden STW nieuwe kan-
aan eigen vrije middelen, incidenteel
Via onder andere de komende Smart
sen om haar maatschappelijke functie
dan wel structureel, blijken succes-
mix-regeling zal in feite ook nadere
te versterken.
volle en kansrijke onderzoeksgroepen moeilijk in staat om aanvullende
invulling worden gegeven aan de regiefunctie op andere prioritaire
STW en NWO, die voor een groot deel
externe financiering te verwerven.
gebieden.
verantwoordelijk zijn voor de tweede
Zij worden hierdoor geremd in hun
geldstroom van universiteiten, dragen
ontwikkeling. STW heeft nogmaals
| jaaroverzicht
DE STRATEGIE VAN STW
gewezen op dit probleem bij de uit-
In 2004 heeft STW zich, onder leiding
nadrukkelijker inzet nodig zijn voor
werking van nieuwe regelingen zoals
van de vorige directeur, dr. J.W. Maas,
en met de wetenschappelijke achter-
Smart mix.
nadrukkelijk bezonnen op haar
ban, niet alleen in uitvoerende zin
strategie. De komende jaren heeft
maar ook in initiërende en regis-
Het aanwijzen van sterke gebieden,
STW de doelstelling om te groeien
serende zin.
ofwel clusters, houdt geenszins in
in kwaliteit en in omvang van de
dat dit de enige gebieden zijn die op
activiteiten ten behoeve van haar
_ STW financiert permanent jaarlijks
de lange termijn wetenschappelijk en
maatschappelijke functie. STW zal
meer dan 500 aio’s en postdocs,
economisch relevant zijn. Er dient te
een aantal specifieke rollen vervullen
waarvan 300 bij de 3 TU’s en zal
allen tijde ruimte te zijn voor excellent
tegen de achtergrond van boven-
meer activiteiten in het kader van
wetenschappelijk onderzoek buiten
staande ontwikkelingen die het
de traditionele sterke clusters, juist
best getypeerd kunnen worden als
_ Waar nuttig en noodzakelijk zal
om kansen te geven aan kansrijke
‘bruggenbouwer’, ‘wegbereider’ en
STW samenwerkingen tussen
opkomende technologieën. De
‘regisseur’. Voorbeelden hiervan zijn
universiteiten, op terrein van weten-
instandhouding van het OTP is daar-
Nanotechnologie, Tissue Engineering,
schappelijk onderzoek en utilisatie
om voor STW van wezenlijk belang.
ICT en de Valorisation Grant.
van onderzoek, actief ondersteunen
‘community building’ ontplooien.
en stimuleren. STW heeft een
De vormgeving van nieuwe programma’s op basis van OTP-activiteiten
STW heeft sinds haar oprichting de
relatie met minstens 800 grote en
mag uiteindelijk niet ten koste gaan
missie om excellent technisch weten-
kleine bedrijven onder andere via
van de ‘open onderzoeksruimte’.
schappelijk onderzoek in Nederland
het gebruikersnetwerk. Ook dit
te bevorderen met als doel de kennis-
netwerk wil STW beter benutten om
positie van Nederland op gebied van
onderzoeksvragen beter te kunnen
technologie te versterken. Technologie
articuleren en behoeften te vertalen
is de basis van innovatie. De concur-
in technologie-ontwikkeltrajecten.
rentie wordt echter gewonnen met
Hiervoor zal onder andere worden
goed management en goede marketing. Excellente wetenschappelijke
samengewerkt met SenterNovem. _ Op terrein van utilisatie,
kwaliteit en een goede projectaanpak
waaronder de Valorisation Grant,
moeten voor STW gepaard gaan met
zal met de NWO-gebieden, TNO
een goed utilisatieplan. STW begeleidt
en regieorganen verder worden
onderzoek en de transfer van resultaten naar de samenleving met als oog-
samengewerkt. _ In internationaal verband is het
merk het gebruik van de resultaten
noodzakelijk dat STW samen
te bevorderen. STW beseft echter dat
met NWO aanwezig is bij grote
valorisatie van onderzoek niet haar
internationale technologie-
enige taak is en zij zal zich de komen-
programma’s en aansluiting
de tijd ook expliciet inzetten voor het
zoekt bij of initiatief neemt voor
vooral wetenschapsgedreven deel
internationale netwerken.
van de technische wetenschappen. Om deze missie te realiseren zal een
7
8
jaarverslag 2004
| Jaaroverzicht
FINANCIERING
De kernprocessen van STW zijn:
EZ en NWO zijn de hoofdfinanciers
De algemene reserve is derhalve met
_ het stimuleren en selecteren
van STW die in principe hun bijdragen
1,7 miljoen euro afgenomen tot 6,6
van onderzoeksvoorstellen op
leveren in de verhouding 40/60
miljoen euro negatief. In de komende
wetenschappelijke kwaliteit en
procent op basis van een afspraak tot
jaren zal de negatieve algemene
utilisatiekans;
en met 2006. In 2004 heeft STW het
reserve verminderd worden.
_ projectbegeleiding via onder andere
Algemeen Bestuur van NWO verzocht
goede projectaanpak en gebruikers-
om extra financiering ter beschikking
De algemene beheerskosten, inclusief
commissie gericht op utilisatie;
te stellen voor strategische heroriën-
kosten kennishandel, bedroegen 5,9
_ kennistransfer en
tatie, verdere professionalisering
procent (2003: 6 procent) gerelateerd
_ juridische ondersteuning op het
en ter opvang van de toegenomen
aan de totale lasten.
terrein van technologietransfer.
aanvraagdruk. Het Algemeen Bestuur
Deze processen worden ingezet voor
heeft hier positief op gereageerd.
De opbrengsten en kosten van het
het Open Technologieprogramma en
Eenmalig werd 4 miljoen euro ter
programma NanoImpuls en de
de speciale programma’s (bijvoorbeeld
beschikking gesteld en tot en met
Bsik-programma's Nanoned en
Bsik, Valorisation Grant). De komende
2007 vervolgens 2,3 miljoen euro
Tissue Engineering zijn niet in het
jaren zal geïnvesteerd worden in
per jaar. STW stelt dit erg op prijs.
financiële jaarverslag opgenomen,
verdere professionele ontwikkeling
EZ is vanwege budgettaire redenen
omdat STW deze uitvoert voor derden
van de medewerkers.
niet ingegaan op het verzoek van
en slechts een vergoeding ontvangt
STW tot verhoging van de subsidie.
voor haar werkzaamheden. Het
In de keten van onderzoek naar
In 2006 zal EZ STW wederom evalu-
verschil tussen kosten en opbreng-
innovatie wil en kan STW niet alles
eren, op basis waarvan de finan-
sten is in de balans opgenomen als
zelf doen. STW ziet zichzelf als de
ciering na 2006 zal worden bepaald.
rekeningcourant- schuld of -vordering. Het liquiditeitssaldo is gedaald naar
aanjager in de eerste stappen van
3,2 miljoen euro (2003: 4,2 miljoen
het innovatieproces. Via het OTP heeft STW een goed beeld van kans-
Financiële positie
euro). Gerelateerd aan de kortlopende
rijke en nieuwe technologieën die
Het resultaat 2004 bedraagt bijna
schulden geeft dit een percentage
een bijdrage kunnen leveren aan
6 miljoen euro negatief. Dit is het
van 6,5 procent (2003: 8,1 procent).
het versterken van de economie
gevolg dat de druk op het OTP onver-
van Nederland. Vandaar dat onze
minderd hoog blijft. Het volume aan
Gezien de meerjarenraming op
financiers EZ en OCW/NWO de radar-
nieuw gehonoreerde projecten is
kasbasis, als bijlage opgenomen in
functie van het OTP belangrijk achten.
vrijwel even hoog als andere jaren.
het financieel jaarverslag, blijkt dat
Op deze basis kunnen in de toekomst
Echter de projectkosten zijn meer dan
de kaspositie van STW voldoende
eventuele nieuwe programma’s
gemiddeld gestegen. De personeels-
veiligheid biedt om normale financiële
worden gestart. In dit jaarverslag
kosten zijn na herwaardering relatief
bedrijfsrisico’s op te vangen.
wordt daar nader op ingegaan
meer gestegen dan de normale ver-
(pagina 26). STW hoopt in het jaar
wachte jaarlijkse verhoging. Doordat
Voor de overige financiële zaken
2005 deze radarfunctie samen met
dit in de loop van het jaar al duidelijk
verwijzen wij naar het financieel
de Stichting FOM en zo mogelijk ook
werd heeft NWO een extra toezegging
jaarverslag op pagina 95.
met andere NWO-gebieden verder te
gedaan van 4 miljoen euro. EZ had
verbeteren.
geen extra middelen beschikbaar.
9
| jaaroverzicht
BESTUUR EN BESTUURSRAAD
BUREAU
In december vond de 266e vergadering
Voor het STW-bureau was 2004 een
program officer, mr. J.C. Knijpenga,
van het bestuur plaats. De bestuurs-
overvol jaar. Niet alleen door de
legal counsellor. In de loop van het
toegenomen hoeveelheid werk
jaar traden als nieuwe medewerkers
Het bestuur nam afscheid van mw.dr.
maar ook door een aantal interne
aan: dhr. A.A.J. van Meerveld en mw.
E.M.M. de Brabander-Van den Berg
organisatiewijzigingen. In 2004
M.W. Horst, management assistenten;
en van prof.dr. W.H.M. Zijm. Prof. Zijm
werden twee nieuwe teams opgericht:
dr. G. Bögels, mw.dr. E.C. de Haan,
was in januari toegetreden tot het
een team voor het Open Technologie-
dr.ir. C.G.P. Herben en dr. P.A.J. de
bestuur, maar heeft wegens zijn
programma (OTP) en een team voor
Witte, program officers; mw.mr.
benoeming tot rector magnificus van
Programma’s en Strategie (P&S).
M. Idsardi en mw.mr. S.P. Oudejans,
de Universiteit Twente (met ingang
De teamleiders vormen samen met
legal counsellors; mw. M. Adriaansen-
van 2005) zich genoodzaakt gezien
het hoofd van de juridische afdeling
Klerkx, P&O-adviseur en dr.ir. A.A.J.M.
zich eind december uit het bestuur
en de directie het managementteam
Franken MBA, directeur.
terug te trekken.
van STW. Er werd een ondernemings-
raad kwam voor de
70e
keer bijeen.
raad formeel ingesteld. Op basis
De omvang van het STW-bureau
De bestuursraad nam afscheid van
van de NWO-systematiek werd een
telt hiermee 51 personen, in totaal
prof.dr. J.H. van Lint en mw.dr. M.J.
start gemaakt met het ontwerp van
46,1 fte. STW heeft daarnaast 3
de Nie-Sarink. Zij hebben STW vele
nieuwe functiebeschrijvingen, die
medewerkers voor langere tijd
jaren met raad en daad terzijde
specifiek de STW-situatie reflecteren.
(langer dan 1 jaar) ingehuurd.
gestaan. Wij zijn hen daarvoor zeer
Dit moet in 2005 afgerond worden.
erkentelijk. Helaas werd STW op 28
Verder werd een project gestart om de
september onaangenaam verrast door
kwaliteit van de OTP-processen nog
het plotselinge overlijden van prof.dr.
beter vorm te geven. De start
Jack van Lint.
van de Bsik-programma’s NanoNed
tabel 1
medewerkers STW-bureau per 31 december 2004
en Tissue Engineering vergden evenTot de bestuursraad zijn toegetreden:
eens een flink commitment van de
prof.dr.ir. F.P.T. Baaijens (Technische
medewerkers.
totaal
mannen
Voltijds
30
19
Deeltijd
21
3
18
51
22
29
Universiteit Eindhoven), prof.dr. C.A.
vrouwen 11
van Blitterswijk (Universiteit Twente),
Het STW-bureau werd uitgebreid
prof.dr.ir. R. de Borst (Technische
om het extra werk op te vangen.
Universiteit Delft en vertegenwoor-
Dr. Jan Maas, interim-directeur tot
diger KIvI), mw.dr.ir. Y. Engelen
1 november 2004, werd opgevolgd
(DSM), dr.ir. C.P. Jongenburger
door dr.ir. Anton Franken MBA.
(Corus Research), prof.ir. G.D. Khoe
Dr. Chris Mombers werd benoemd tot
leeftijd
(Technische Universiteit Eindhoven),
adjunct-directeur, tevens leider van
<25
0
2
prof.dr. ir. R. Rabbinge (Wageningen
het team Programma’s en Strategie.
25-34
5
15
Universiteit) en dr. K . Wiedhaup
Drs. Nico Boots werd benoemd tot
35-44
9
5
(OctoPlus International Holding BV).
leider van het team OTP.
45-54
7
5
55-59
1
tabel 2
leeftijd medewerkers STWbureau per 31 december 2004
Bij het bureau van STW vertrokken
60-64
verder dr.ir. A.W.J.P. den Boer,
totaal
mannen
vrouwen
2 22
29
10
jaarverslag 2004
| Jaaroverzicht
DIVERSEN
TOT SLOT
Behalve de talloze buitenlandse
STW is veel dank verschuldigd
Met dank vermelden wij de samen-
contacten, contracten, samenwerkings-
aan de nationale en internationale
werking met andere organisaties: de
vormen, werk- en conferentiebezoeken
referenten, die met uitstekende en
universiteiten, onderzoeksinstituten,
van onderzoeksmedewerkers, zijn er
vaak uitvoerige en diepgaande
andere NWO-gebieden, overheden,
ook andere (buitenlandse) activiteiten
commentaren op projectaanvragen
intermediaire instellingen en het
waarbij bureaumedewerkers zijn
een verantwoorde beoordeling
bedrijfsleven. Door participatie in
betrokken. Enkele voorbeelden:
mogelijk maakten.
jury’s, referentenpanels en gebruikerscommissies geven zij blijk van hun
_ Dipl.-Phys. C.N.M. Jansz is lid van de International Society for
Dat geldt evenzeer voor de bijna
waardering voor het werk van STW
Scientometrics and Informetrics
honderd leden van de jury’s die in
en voor de waarde van de geboekte
(ISSI), van het KIvI en lid van het
2004 actief waren. Alle juryleden
resultaten.
bestuur van de Stichting Plaxis;
hebben zich nauwgezet gekweten van hun moeilijke taak, namelijk het
Tevens ontvangt STW in haar werk
in het Informaticaplatform en
op eigen merites beoordelen van
de steun van haar financiers, van de
heeft tot februari in de taskforce
zeer ongelijksoortige onderzoeks-
Commissie Technologie van het
van I-Research/Collexis gezeten;
aanvragen. STW prijst zich gelukkig
VNO/NCW, van het Nederlands Forum
_ Dr. D.T. Janssen is waarnemer
met het feit dat referenten en
voor Techniek en Wetenschap en van
bestuur van de Stichting Neurale
juryleden bereid zijn om zonder
de Koninklijke Nederlandse Akademie
Netwerken;
compensatie tijd te besteden aan
van Wetenschappen.
_ Dr. W.H. Segeth is lid van het
de beoordeling van STW-onderzoeks-
_ Dr.ir. A.A.J.M. Franken MBA is lid van het algemeen bestuur van KLV,
voorstellen. Tot op heden hebben
de vereniging van academici actief
ruim 2300 juryleden en een veelvoud
in landbouw-voeding-natuur en
aan referenten aan het werk van
milieu, en is tevens voorzitter van
STW bijgedragen.
de vaste Commissie Wetenschap en Onderzoek van KLV.
tabel 3
STW (-onderzoek) in de pers n.a.v. STW-persbericht
n.a.v. NWO-bericht
zonder aanleiding
totaal
Landelijke krant
7
3
12
22
Regionale krant
11
0
3
14
Universiteitsblad
14
10
11
35
Vakblad
29
16
46
91
Publiekstijdschrift
2
2
2
6
Internet
9
5
9
23
Radio
1
2
0
3
Televisie
1
0
1
2
Overig
4
2
21
27
78
40
105
223
STW verstuurde in 2004 14 persberichten en publiceerde 21 berichten in de tweewekelijkse NWO-persbundels. De aangegeven getallen zijn gesignaleerde mediavermeldingen. Het totaal totaal
aantal vermeldingen zal aanzienlijk hoger liggen.
| jaaroverzicht
CONFERENTIES, WORKSHOPS EN SYMPOSIA
In 2004 werden weer tal van conferen-
25 juni
25 en 26 november
ties, workshops en symposia door
NWO-Cognitie symposium in de
SAFE: 6th Annual Workshop on
het STW-bureau georganiseerd of
Geertrudiskapel te Utrecht.
Semiconductor Advances for Future
door STW gesponsord. Wij noemen de meeste (jaarlijkse) activiteiten:
Electronics en ProRISC: 14th Annual 29 juni
Workshop on Circuits, Systems and
Freeband Seminar: Kick-off Freeband
Signal Processing, te Veldhoven.
6 februari
Communications Bsik-programma
NWO-Cognitie publieksdag ‘De
in conferentiecentrum The Strip te
2 december
Toekomst van het Leren’ in de RAI
Eindhoven. Organisator was Telematica
De NanoImpulsdag werd gehouden bij
te Amsterdam.
Instituut.
de TUD. De TUD was tevens organisator
3 maart
20 oktober
COMBURA 2004 (Combustion Research
PROGRESS 2004: Embedded Systems
3 december
and Application) in het Nieuwegein’s
symposium met als thema:
Nationale workshop voorkomend uit
Business Center. De organisatie was in
‘PROGRESS results soon available’,
het NWO-Programma Biodiversiteit
handen van STW-Platform Schone en
in het Nieuwegein’s Business Center.
en uit het STW-project NBI.4724. De
Zuinige Verbranding, de Nederlandse
De organisatie was in handen van
workshop ‘Toekomst van Heidegebieden
sectie van het Combustion Institute en
PROGRESS (STW, NWO en EZ) en FHI.
in Nederland’ is gefinancierd uit het
voor deze dag.
de Nederlandse Vlamvereniging.
programma van NWO, door STW en 20 oktober
door derden (ieder 6.000 euro) en mede
15-19 maart
NOAG-ict kick-off: Start van formulering
georganiseerd door STW. Daarnaast
Wiskunde Toegepast symposium
van een Nationale Onderzoeksagenda
moest men inschrijfgeld betalen.
vond plaats tijdens het Nederlands
ICT door de onderzoekers, gefaciliteerd
Mathematisch Congres. De Studiegroep
door NWO-EW en STW. De organisatie
Wiskunde met de Industrie is in 2004
was in handen van STW.
voor de zesde keer georganiseerd. 26 en 27 oktober 23 maart
Symposium Scheidingstechnologie
De conferentie ‘Sense of Contact 6’
‘Netherlands Process technology
georganiseerd in samenwerking met
Symposium’ in het Congrescentrum
FHI, vond plaats bij het Wageningen
Koningshof te Veldhoven.
International Conference Centre.
Organisator was SenterNovem.
16 en 17 april
24 november
NMC 2004, UvT, een door STW
NOAG-ict brainstorm: Inzet van de
georganiseerd mini-symposium
brainstorm was de thema’s van
Wiskunde Toegepast.
de toekomst voor de Nationale Onderzoeksagenda ICT te formuleren. Organisator was STW.
11
12
jaarverslag 2004
| Jaaroverzicht
PRIJZEN EN EERBEWIJZEN
Diverse projectleiders en -medewerkers
fellow voor zijn bijdrage aan ‘medical
ontvingen in 2004 prijzen en eerbewij-
image analysis and its application’.
zen. Een greep uit de vele bijzondere momenten voor relaties van STW:
_ Prof.dr. C. Dekker, projectleider van project DTF.6382 haalde met vier van zijn dertien artikelen in Science
_ Dr.ir. J.A. van Oijen (op dit moment
and Nature de cover.
postdoc op project EWO.5874,
_ Ing. J.P. van Dijk onderzoeker
projectleider van Veni-project
_ Prof.dr. A.S. Tanenbaum is door de
van project NGN.3818 ontving op
EWE.6285) heeft een EUROTHERM
Koninklijke Nederlandse Akademie
26 oktober het Van Noordwijk
Young Scientist Award 2004 ontvan-
van Wetenschappen (KNAW)
Stipendium van de Willem Kolff
gen voor zijn proefschrift betreffende
benoemd tot Akademiehoogleraar.
Stichting voor zijn bijdrage aan de
het afgeronde project EWT.4012.
De KNAW heeft in totaal vijf
ontwikkeling van en het onderzoek
De award werd uitgereikt tijdens het
Akademiehoogleraren geselecteerd.
met het ‘High-Density EMG System’.
EUROTHERM congres in Birmingham.
Tanenbaum is (en was) betrokken bij
Het stipendium is 10.000 euro groot
De award bestond uit een certificaat
meerdere STW-projecten.
en wordt aangewend voor het
en een geldbedrag van 1000 euro.
_ X.M. Li M.Sc., onderzoekster op
genoemde onderzoek.
_ Tijdens het World Biomaterials _ A.A.A. Kock, aio op het project
project TST.4946, ontving de
Congress in Australië heeft
prestigieuze Backer Prijs voor het
EWV.6462 heeft voor zijn afstudeer-
Prof.dr. J.A. Jansen (SSM 2003)
beste proefschrift op het gebied
werk de Corus Jong Talent Afstudeer-
van de Amerikaanse Society for
organic chemistry, een geldbedrag
prijs (discipline Werktuigbouwkunde
Biomaterials de ‘2004 Clemson
van 2500 euro.
en Materiaalkunde) gewonnen. Op
Award for Outstanding Contributions
25 november werd de prijs uitgereikt
to the Literature’ ontvangen.
door de Koninklijke Maatschappij
Deze prijs wordt eigenlijk alleen bij
mede-aanvrager van diverse STW-
der Wetenschappen te Haarlem.
uitzondering aan een niet-Amerikaan
projecten werd benoemd tot Ridder in
uitgereikt. Zijn enige Nederlandse
de Orde van de Nederlandse Leeuw.
_ Dr. M. Danilouchkine onderzoeker
_ Prof.dr. J. Greve, projectleider en
voorgangers zijn prof.dr. J. Feijen
_ Dr.ir. P.J.M. van der Hoogt, lid van
van project LPG.5651, heeft in
en prof.dr. K. de Groot. Verder is
september voor zijn werk op het
Jansen tijdens hetzelfde congres ook
grote congres van de European
benoemd tot Fellow, Biomaterials
projecten TWO.5154 en TMR.5636
Society for Magnetic Resonance
Science en Engineering (FBSE)
werd benoemd tot Ridder in de Orde
in Medicine and Biology na een
van de International Union of
van Oranje Nassau.
presentatie de tweede prijs
Societies for Biomaterials Science &
gewonnen. De presentatie wordt
Engineering. Dit brengt het totale
als artikel gepubliceerd.
aantal Nederlandse Fellows op vijf
project NCH.5188, kreeg de jaarlijkse
(prof.dr. J. Feijen, prof.dr. K. de Groot,
prijs voor jonge onderzoekers van
prof.dr. C.A. van Blitterswijk, Dr.
de European League against
W.J.A. Dhert en prof.dr. J.A. Jansen).
Rheumatism, een Europees samen-
_ Prof.dr.ir. H. Reiber, projectleider van project LPG.5651, is na een
de gebruikerscommissie bij de
_ Dr.ir. A. Zendman, onderzoeker bij
strenge selectie van kandidaten, op
werkingsverband voor de bestrijding
21 november benoemd tot IEEE
van reumatoïde artritis. De prijs,
| jaaroverzicht
30.000 euro, werd uitgereikt tijdens een congres in Berlijn.
_ Dr. A.P.H.J. Schenning, medeaanvrager van project APC.5744 heeft de nieuwe EURYI-beurs van
_ De NWO-Spinozapremie en het
1,25 miljoen euro van ESF in ont-
Spinozabeeldje is op 3 november
vangst mogen nemen voor zijn onder-
uitgereikt aan onder andere
zoek ‘Zelfbouwende elektronica’.
prof.dr.ir. J.S. Sinninghe Damsté, geochemicus aan het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (Koninklijk NIOZ) en aan de Universiteit Utrecht. Zijn onderzoek (project BAR.5275) met chemische fossielen herschreef de theorieën over koolstofkringloop en zwavelcyclus. De premie is de grootste Nederlandse onderscheiding in de wetenschap. Elke onderzoeker krijgt anderhalf miljoen euro, te besteden aan onderzoek naar keuze.
_ Dr. Th. Piersma, mede-aanvrager van project GBI.4804 heeft de Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs voor Natuurbehoud 2004 ontvangen. Hij kreeg de prijs voor zijn principiële strijd voor het behoud van de Wadden en zijn natuurlijke bewoners.
_ Prof.dr.ir. W.P.M. van Swaaij, oud-STW-projectleider en oudbestuursraadlid van STW, heeft de Konkinklijke Shellprijs ontvangen. De prijs is een bedrag van 100.000 euro te besteden aan zijn pionierswerk aan omzettingstechnologieën van biomassa.
13
IR. ELCO OOST EN DR.IR. BOB GOEDHART
Voor technici is het prettig als ‘de witte jassen’ meekijken project: LGN.4508 (OTP)
| LGN.4508 (OTP)
“Medische beeldverwerking vind ik de nuttigste beeld-
Het is tijdrovend en het is moeilijk, omdat de beeld-
verwerkingstoepassing”, waarmee ir. Elco Oost zijn
kwaliteit lang niet altijd even goed is. Daarnaast verschil-
overstap van Landbouwtechniek aan de Universiteit
len de interpretaties tussen cardiologen heel sterk”,
Wageningen naar de faculteit Geneeskunde, Afdeling
zegt Oost. “Verschil van inzicht over wat je ziet, ontstaat
Radiologie, laboratorium voor klinische en experimentele
ondermeer door een slechte verdeling van de contrast-
beeldverwerking, aan het Leids Universitair Medisch
vloeistof in de hartkamer of door een overlap met het
Centrum verklaart. Oost heeft tweeënhalf jaar gewerkt
middenrif. En patiënten kunnen lang niet altijd dertig
aan een nieuw algoritme om geautomatiseerd de con-
seconden hun adem inhouden, wat eigenlijk nodig is
touren (de wanden) van de linker hartkamer te ‘tekenen’
om het middenrif niet in beeld te krijgen. Verder verschilt
in röntgenfilmpjes. Een uitermate geslaagd voorbeeld
de apparatuur nogal eens van kwaliteit. Die variabiliteit
van nieuwe kennis die meteen is toegepast.
tussen artsen kunnen we nu wegwerken met een statistisch model.”
Als een patiënt hartklachten heeft, zal een cardioloog vaak een catheterisatieprocedure uitvoeren. Door via de
Dit zogenaamde ‘active appearance’ model is samenge-
lies een slangetje naar de linker hartkamer op te duwen
steld uit voorbeeldbeelden en -contouren. “We hebben
en een contrastvloeistof in de hartkamer te spuiten, kan
zeventig beelden van eind-diastolen en van eind-systolen
op röntgenfilmpjes een beeld worden verkregen van
plus de handmatig door experts getekende contouren
deze linker hartkamer. Op basis van deze filmpjes kan de
gebruikt. We bepalen gemiddelde vorm van het hart, de
cardioloog de pompcapaciteit van het hart beoordelen.
gemiddelde representatie van de intensiteit van beelden
Die beoordeling hangt af van hoe de linker hartkamer
en de statistisch waarschijnlijke variatie in vorm en
er op zijn grootst uitziet (eind-diastole fase) en hoe hij er
intensiteit die kan optreden. De cardioloog hoeft, als hij
op zijn kleinst uitziet (eind-systole fase). De arts tekent in
het beeld van de linker hartkamer van zijn patiënt op het
beide fasen een contourlijn om de hartkamer. Op basis
beeldscherm heeft, slechts op drie plekken een punt te
van een mathematisch model (aanname over de vorm van
markeren”. Vervolgens doet het algoritme van Oost de
de kamer) kan een volume van het hart per tijdstip worden
rest en komt er een nagenoeg perfecte contour op het
afgeleid. De verandering in volume tussen de grootste en
scherm. “Mocht de arts op basis van wat hij ziet toch nog
kleinste fase levert de zogenaamde ejectie-fractie op.
een correctie willen toepassen, dan biedt de software hem
Dit getal geeft aan welk percentage van het hartvolume
daartoe de gelegenheid. Het werk is hierdoor zo eenvoudig
(gevuld met bloed) per hartslag wordt uitgepompt; dit
geworden dat de cardioloog het werk aan een analist kan
getal is van groot belang voor de diagnostiek en voor het
uitbesteden.”
bepalen van het behandeltraject door de cardioloog. Elegantie Interpretatieverschillen wegwerken met statistisch model
In een demonstratie wordt de elegantie van de applicatie Het onderzoek van Oost, dat onder leiding van prof.dr.ir.
mooi zichtbaar. De eind-diastole fase laat zich doorgaans
J.H.C. Reiber en dr.ir. B.P.F. Lelieveldt stond, verandert
het nauwkeurigst in beeld brengen. Op de röntgenfilm is
aan deze invasieve behandeling niets. Het lost echter
de contrastvloeistof zichtbaar en na het zetten van drie
wel een belangrijk probleem voor de cardioloog op.
markeringspunten verschijnt de contour van de linker
“Het tekenen van de contouren gebeurt nu nog handmatig.
hartkamer heel snel in beeld. Bekijk je vervolgens de film,
15
16
jaarverslag 2004
| LGN.4508 (OTP)
dan is zichtbaar hoe exact de contour de linker hartkamer
ontbrak, was dit model. Nu hebben we het in de software
afbakent. Hierop volgt de eind-systole fase, waarvan de
geïntegreerd en introduceren we het onder de naam QLV-
contour vaak veel moeilijker in beeld te brengen is. Dat is
CMS (Quantitative Left Ventriculography – Cardiovascular
ook de praktijk als de cardioloog handmatig aan de slag
Measurement Solutions, red.) als de nieuwe generatie”,
moet, niet in de laatste plaats omdat het bloed met de
aldus Goedhart.
contrastvloeistof in deze fase grootendeels weggepompt is. De elegantie toont zich als zichtbaar wordt hoe de tekening van de eind-systole fase zich aanpast op basis
Grote stap voorwaarts
van de eind-diastole contour. Deze aanpassing is wederzijds, maar meestal het sterkst merkbaar bij de eind-
De nieuwe software is in september 2004 voor het eerst
systole fase omdat deze nu eenmaal het moeilijkst te
voor een groot publiek gedemonstreerd op de Transcatheter
tekenen is. Het zelfaanpassende vermogen komt voort
Cardiovascular Therapeutics beurs in Washington. Dit is
uit de hoeveelheid gegevens over praktijkvoorbeelden die
een grote beurs op het gebied van interventiecardiologie.
in de applicatie zijn verwerkt.
“De eerste reacties zijn positief. Cardiologen zien direct dat wij hiermee een grote stap voorwaarts zetten.”
Witte jassen kijken mee
Bij MEDIS Medical Imaging Systems uit Leiden is dr.ir. Bob Goedhart, directeur R&D. Evenals Oost is ook hij geen medicus maar ingenieur. “MEDIS is een spin off bedrijf van de universiteit”, zegt Goedhart. “Wij vinden het, net als Elco, prettig om als technici dichtbij de medische wereld te werken. Als wij bepaalde software ontwikkelen, is het juist prettig als de ‘witte jassen’ over je schouder meekijken. Op die manier kunnen we met onze producten zo goed mogelijk op hun wensen en behoeften inspelen. Overigens is een ander voordeel dat we dichtbij nieuw wetenschappelijk onderzoek zitten. We kennen de mensen in de laboratoria en weten waar zij mee bezig zijn. Dat biedt een mooie uitgangsbasis om vernieuwende technieken te introduceren.” “Uit ervaring weten we dat artsen bij het interpreteren van de data in de klinische praktijk het liefst zo snel mogelijk tot resultaten komen. Daarin voorziet deze applicatie. De detectie van de linker hartkamerwand is in ongeveer een seconde klaar. Op het gebied van de interpretatie van röntgenfilmpjes hadden we al een software applicatie op de markt. Het enige wat daaraan nog
17
| Statistieken en kengetallen
STW heeft vanaf haar oprichting niet alleen verantwoording afgelegd over de besteding van de haar toevertrouwde gelden, maar ook over de ‘output’ en wel door haar jaarlijkse Utilisatierapport. In de huidige tijd zien we de behoefte aan meer inzicht in de resultaten toenemen, zo ook bij onze financiers NWO en EZ. Om hieraan tegemoet te komen is het aantal outputindicatoren uitgebreid. Deze cijfers meten niet alleen de prestaties van STW, maar kunnen in veel gevallen ook als een thermometer van het veld gezien worden. De kengetallen zijn nog voor een deel in ontwikkeling. De komende jaren kunnen mogelijk andere indicatoren ontwikkeld worden die nog meer inzicht bieden in de prestaties van het ‘STW-veld’ zowel in wetenschap als utilisatie. figuur 1
aantal referenten
Aantal referenten per ingediend projectvoorstel in 2004 in de beoordelingsfase.
figuur 2
gebruikers Aantal gebruikers in de gebruikerscommissies. Van de projecten met één of twee bedrijfsmatige gebruikerscommissieleden is voor meer dan de helft een overeenkomst afgesloten (of in voorbereiding), waarin aan de participant een exclusieve optie of licentie wordt geboden op de projectresultaten. Bij de overige projecten zijn meer gebruikers betrokken, maar dan in de sfeer van vertegenwoordigers van andere kennisinstellingen.
18
| Statistieken en kengetallen figuur 3
jaarverslag 2004
projecten en gebruikers Verdeling van de externe gebruikers naar het aantal projecten waarbij zij zijn betrokken. Zo zijn er 531 gebruikers ‘slechts’ bij één STWproject betrokken, 125 gebruikers zijn bij twee projecten betrokken. Ook zijn er nog 17 gebruikers bij meer dan 14 verschillende projecten betrokken. STW-onderzoek is er dus niet voor een ‘happy few’, in 2004 waren totaal 807 gebruikers bij het onderzoek betrokken. N.B. Divisies van bedrijven worden niet als afzonderlijke gebruikers weergegeven.
figuur 4
aantal industriële gebruikerscontacten
figuur 5
grootte gebruikerscontacten in 2004
| statistieken en kengetallen
figuur 6
status projecten per instelling
Status van de STW-projecten bij de verschillende onderzoeksinstellingen.
figuur 7
honoreringspercentage per instelling
Honoreringspercentage bij de verschillende onderzoeksinstellingen. NB. Alleen die instellingen die tien of meer aanvragen hebben ingediend, zijn opgenomen.
figuur 8
gemiddelde projectkosten per jaar
De gemiddelde projectkosten gedurende de laatste tien jaar. (De personeelskosten zijn geïndexeerd.)
19
20
| Statistieken en kengetallen figuur 9
jaarverslag 2004
honoreringsbeleid
Verdeling van de gehonoreerde, afgewezen (staafdiagram) en ingediende projectvoorstellen (lijn) in de afgelopen 25 jaar. De stand voor 2004 is nog niet definitief omdat nog niet over alle projectvoorstellen een besluit is genomen.
figuur 10
startdatum > 6 maanden na honorering
Aantal projecten dat vacatures kent die langer open staan dan 6 maanden is in de jaren 20012003 licht gestegen. Het blijkt nog steeds moeilijk om voor alle projecten snel na de honorering geschikte promovendi of postdocs aan te trekken. Het aantal projecten voor 2004 is afwijkend omdat nog niet over alle projectvoorstellen (ingediend in 2004) een besluit is genomen.
figuur 11
lopende projecten OTP en overige programma’s
| statistieken en kengetallen
figuur 12
lopende projecten per instelling in 2004
TU: TUD, TUE, UT AU: alle andere universiteiten en para-universitaire instituten overig: FOM, CWI
figuur 13
vergelijking wetenschappelijke kwaliteit
De beoordelingsschaal voor juryleden varieert tussen 1 en 9. 1 = uitstekend 9 = ondermaats
figuur 14
beëindigde aio-posities
Beëindigde aio-posities waarvan de aanstelling 48 maanden of langer heeft geduurd.
21
22
jaarverslag 2004
figuur 15
totale inkomsten STW
figuur 16
verdeling totaal STW-projectbudget
figuur 17
bureaulasten ten opzichte van de totale lasten
DR. IRMA VAN DIE
Leiden parasieten met hun suikers het immuunsysteem om de tuin, of juist niet? project: VDG.6502 (OTP)
Een vaccin vinden tegen parasitaire wormen. Dat is tot
ze de suikers van de parasiet als een “gevaar” herkennen
op heden niemand gelukt. Dr. Irma van Die, Universitair
en het immuunsysteem activeren. Het kan ook zo zijn dat
Hoofddocent aan de afdeling Moleculaire Celbiologie en
de ene immuncel suiker activeert en de andere juist weer
Immunologie van het VU Medisch Centrum in Amsterdam,
niet. Het wordt dus een kwestie van zoeken naar een com-
gaat een ernstige poging wagen.
binatie van moleculen, dat hoeven overigens niet alleen suikers te zijn, die een goede afweerreactie opleveren.
De afdeling Moleculaire Celbiologie en Immunologie
Pas als we daar inzicht in hebben, kunnen we een rationeel
doet onderzoek naar regulatie van immuunprocessen in
plan maken om een effectief vaccin te ontwikkelen”.
chronische ontstekingen en infecties. De onderzoeksgroep van Van Die heeft zich daarbinnen gespecialiseerd in het onderzoek naar suikermoleculen op het celoppervlak.
Interdisciplinair onderzoek
“Wij zijn geïnteresseerd in de functie van deze oppervlaktemoleculen”, zegt zij. “We weten dat zij een rol spelen bij
Eerst gaat Van Die verschillende suikers van parasieten
de communicatie tussen cellen. Met specifieke receptoren
namaken. Vervolgens worden immuuncellen uit bloed
kunnen immuuncellen suikermoleculen op andere cellen
geïsoleerd en wordt bekeken welke moleculen de suikers
herkennen en binden, en daarbij worden signalen door-
herkennen en of er iets verandert in de immuuncellen als
gegeven. Deze receptor-suikerinteracties zijn onmisbaar
de suikers worden gebonden. Als daaruit resultaten komen,
voor een goede communicatie in het lichaam, zonder deze
kan Van Die met haar team op zoek naar de combinatie
interacties kan bijvoorbeeld het immuunsysteem geen
waarop het immuunsysteem gunstig reageert. Het onder-
afweerreactie opbouwen tegen ziekteverwekkers.
zoek is zeer zeker innovatief te noemen. Van Die: “We kennen vaccins tegen bacteriën en tegen virussen, maar tegen parasitaire wormen is nog geen kruid gewassen.
Parasitaire wormen
Een van de redenen is hun vermogen het immuunsysteem te misleiden. Daarnaast is er überhaupt nog erg weinig
Ook parasitaire wormen vertonen veel verschillende suiker-
bekend over de functie van suikermoleculen. Wij hebben
moleculen op hun oppervlak. Van Die gaat met drie mede-
een unieke expertise binnen Nederland, omdat we de
werkers in haar vier jaar durende onderzoek bestuderen
complexe suikermoleculen met enzymen kunnen maken,
hoe immuuncellen binnendringende parasieten herkennen
wat natuurlijk cruciaal is om het onderzoek uit te voeren.
aan de suikers op hun oppervlak. “We weten al dat bepaal-
Ook is het interdisciplinaire karakter van het onderzoek
de receptoren op immuuncellen suikers van de parasiet
bijzonder. We moeten chemische, parasitologische en
herkennen, maar we weten nog niet goed hoe dat de
immunologische kennis combineren om dit onderzoek te
functie van de immuuncellen beïnvloedt. Een complicatie
kunnen doen. We prijzen ons dan ook gelukkig dat we die
daarbij is dat wormen heel goed zijn in het ontwijken van
disciplines binnen onze afdeling in huis hebben.”
het immuunsysteem. Ze komen in het lichaam als larve en ontpoppen zich tot worm. Daarbij werpen ze hun velletje
Het onderzoek heeft naast een duidelijk fundamenteel
af als ze worm worden. Voor immuuncellen kan dat verwar-
wetenschappelijke vraagstelling ook een biochemische
rend zijn, omdat die dan net dat velletje hebben ontdekt
poot, namelijk het verder verfijnen van de technologie om
en dat gaan aanvallen, terwijl de worm er dan weer anders
complexe suikermoleculen van parasieten te synthetiseren.
uitziet. Een van de vragen is dan ook of de de immuun-
Het antwoord op de vraag hoe de suikermoleculen het
cellen door de suikers om de tuin geleid worden, of dat
immuunsysteem beïnvloeden is nodig omdat je zonder
jaarverslag 2004
| VDG.6502 (OTP)
die kennis niet weet wat geschikte kandidaten zijn voor
Mens of schaap
een vaccin. Daarom was er voor STW alle reden om het deels fundamenteel wetenschappelijk onderzoek te hono-
De nadruk in dit project ligt op een anti-parasiet vaccin
reren. Van Die: “Mijn ervaring met STW is nog beperkt.
voor schapen. Het liefst zou Van Die soortgelijk onderzoek
Als postdoc heb ik aan een STW-project meegewerkt,
bij mensen doen, maar dat ligt nog gecompliceerder.
en dit nu is mijn tweede STW-project. De voorbereiding
“Toch vinden we bij dieronderzoek vaak resultaten die
van het project heeft veel tijd gekost, maar het was
niet veel van processen bij mensen verschillen. Voor de
zeker de moeite waard. Ook ben ik positief over de ronde
toekomst kan dit onderzoek dus mogelijk ook een bijdrage
met reacties van referenten. Er kwamen een paar goede
leveren aan oplossingen voor vaccins bij mensen”, zegt
suggesties naar voren.”
Van Die. “Een andere reden om het onderzoek op schapen te richten, is een puur economische. Als schapen ziek
| VDG.6502 (OTP)
worden, is er naast dierenleed ook sprake van economi-
nu juist dat de resultaten vooraf niet bekend zijn. Toch
sche schade. Daarom zijn er bedrijven die geïnteresseerd
verwacht Van Die dat er op de lange termijn toepassingen
zijn in een vaccin. Eén daarvan is Intervet, dat als enige
in de samenleving terug te vinden zullen zijn. “Ook onder-
bedrijf zitting heeft in de gebruikerscommissie. Intervet
zoek naar zo’n specifiek vaccin kan een grote spin-off
draagt substantieel bij aan het onderzoek. Wij hebben
hebben. We zullen veel leren over immuunevasie en de
elkaar via de Nederlandse Vereniging voor Parasitologie
rol van suikers daarin, en we verwachten dat die kennis
leren kennen en hebben een plezierige samenwerkings-
ook zal bijdragen aan het begrip van immuunevasie door
vorm opgebouwd.”
andere pathogenen, of tumorcellen”, aldus Van Die. Dat kan mogelijk leiden tot aanknopingspunten om effectieve
Rond de utilisatie van een onderzoek is altijd discussie mogelijk. Het aardige van wetenschappelijk onderzoek is
geneesmiddelen te ontwikkelen.
25
26
| Ontwikkelingen in technologie
jaarverslag 2004
OPKOMENDE TECHNOLOGIEËN IN HET OTP
Door zijn niet-thematische kader is
zichzelf bezien, een substantiële
In de twee volgende paragrafen
het OTP een instrument bij uitstek
omvang hebben en zich soms
‘Ontwikkelingen in de fysica’ en
om nieuwe, toepassingsgerichte
ontwikkelen tot programma’s in
‘Bibliometrische portfoliovergelijking
onderzoeksinitiatieven tot wasdom
miniformaat, maar dit laat onverlet
STW en Wageningen Universiteit’
te laten komen. Dit geldt zowel voor
dat de stimulering van een bepaald
wordt een poging gedaan om veel-
onderzoeksplannen die voortkomen
thema soms baat heeft bij samen-
belovende onderwerpen te identifi-
uit nieuwe wetenschappelijke inzich-
werking van STW met andere partijen
ceren die zich tot focusgebieden
ten en verworvenheden, als uit de
of bij cofinanciering door derden.
zouden kunnen ontwikkelen.
vraagkant, dat wil zeggen de behoefte
Deze derden zijn NWO-gebieden,
aan nieuwe wetenschappelijke
departementen, het bedrijfsleven,
De paragraaf ‘Ontwikkelingen in de
oplossingen voor praktijkproblemen.
organisaties als SenterNovem,
fysica’ geeft een overzicht van een
maar ook de universiteiten, TNO,
eerste portfoliovergelijking die STW
Het OTP biedt een grote variëteit
GTI’s, onderzoeksscholen en in de
en FOM gezamenlijk hebben gedaan
aan onderwerpen, vraagstellingen
toekomst mogelijk het HBO.
met het oogmerk om raakvlakken in beider onderzoeksprogramma’s te
en samenwerkende (sub)disciplines die alle gemeen hebben dat technolo-
In de loop der jaren heeft STW menig
identificeren en om mogelijkheden
gische vraag en aanbod bij elkaar
programma voortgebracht op basis
te inventariseren voor nadere samen-
komen. Deze variëteit is daarmee een
van activiteiten die al in het OTP
werking. Het specifieke terrein van
weerspiegeling van (internationale)
werden gesignaleerd, vaak in samen-
fotonica en fotonische materialen
wetenschappelijke researchagenda’s
spel met betrokkenen in het veld
zullen FOM en STW in het komende
en universitaire ambities en compe-
en in de gebruikerscommissies.
jaar nader uitwerken.
tenties enerzijds, en de technologie-
Veel van de op pagina 43 genoemde
ontwikkeling waaraan de ‘markt’
STW-programma’s zijn aldus tot stand
De paragraaf ‘Bibliometrische port-
behoefte heeft anderzijds. Dit maakt
gekomen.
foliovergelijking STW en Wageningen Universiteit’ doet verslag van een
het OTP tot het dynamisch systeem bij uitstek dat de ‘state of the art’ volgt
Nu de vraag om innovatie steeds
eerste experiment om met biblio-
en kansen creëert voor innovatieve
pregnanter wordt en ‘focus, massa
metrische gegevens de portfolio’s
oplossingen.
en valorisatie’ de leidraad is, stelt
van STW en een institutionele partij
STW zich ook nadrukkelijker de
te vergelijken. Het doel hiervan is
Een belangrijke vraag is hoe deze
vraag op welke manier de micro-
een indruk krijgen van relatieve
‘vrije ruimte’ voor toepassingsgericht
organisatie binnen het OTP kan
sterktes en van gebieden die een
onderzoek kan leiden tot initiatieven
aansluiten op de ontwikkelingen
aanknopingspunt bieden voor nadere
die zich lenen voor intensivering en
elders en op de onderzoeksagenda
afstemming.
schaalvergroting.
voor BV Nederland in het algemeen.
Schaalvergroting is vaak nodig om
De komende jaren zal STW, in samen-
gericht beleid te voeren en een
werking met anderen, meer kwantita-
meerwaarde te geven die met de
tief de ontwikkelingen in technologie
OTP-aanpak moeilijk kan worden
gaan volgen.
bereikt. OTP-projecten kunnen, op
| ontwikkelingen in technologie
ONTWIKKELINGEN IN DE FYSICA tabel 4
ontwikkelingen in de fysica
STW financiert circa 70 projecten op het gebied van de fysica. Dat is een
moleculaire elektronica
De ontwikkeling van instrumenten waarmee individu-
kleine 20 procent van alle projecten
ele atomen en moleculen kunnen worden bekeken
die in 2004 door STW werd gefinan-
en gemanipuleerd, heeft fabricage van elektronische
cierd (exclusief het Bsik-programma
schakelingen op atomaire of moleculaire schaal
NanoNed). Dit vertegenwoordigd een
mogelijk gemaakt. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de
totaalbudget van ruwweg 50 miljoen
scanning tunneling microscoop (STM). Ook FOM
euro.
ziet op het gebied van de moleculaire elektronica ontwikkelingen die als doorbraak kunnen worden
De belangrijkste fysische onder-
beschouwd. Onderzoek naar quantumcomputers is
zoeksgebieden bij STW zijn nano-
hiervan een voorbeeld. Een ander belangrijk onder-
technologie, detectietechniek en
werp binnen de moleculaire elektronica is onderzoek
instrumentatie, materialen en stro-
naar de eigenschappen van quantum dots. Dit zijn
ming en warmte. Detectietechniek
nanostructuren die bestaan uit enkele honderden
en instrumentatie kan worden
tot enkele duizenden atomen die zich gedragen als
opgedeeld in fotoakoestiek, geluid,
één groot atoom. Quantumdots hebben bijzondere
microscopie en optica. Ook materialen
optische- en geleidingseigenschappen die nieuwe
is een breed gebied dat onder andere
toepassingen, zoals nieuwe generaties leds, kunnen
dunne lagen, fotonica, telecommunicatie en energie omvat. Andere
hebben. fotonische materialen
Fotonische materialen zijn materialen waarvan de
onderzoeksgebieden van fysici zijn
brekingsindex varieert op lengteschalen gelijk aan
onder meer lasertechnologie, plasma-
de golflengte van licht. De brekingsindex van een
technologie, microsysteemtechnolo-
materiaal bepaalt hoe snel licht zich erin voortplant
gie en koeltechnologie.
en veroorzaakt de buiging van licht in lenzen en prisma’s. Fotonische materialen zijn opgebouwd uit
De fysica-onderwerpen bij STW
verschillende fijn verdeelde stoffen. Hoe groter het
hebben een duidelijke relatie met
verschil in brekingsindex tussen die stoffen, hoe
de aandachtsgebieden van FOM.
ongebruikelijker licht zich gedraagt in zo’n materiaal.
FOM financiert voornamelijk
Onderzoek naar dergelijke materialen neemt de
fundamenteel onderzoek, waarbij
laatste jaren sterk toe, zowel vanwege de nieuwe
de toepassingshorizon in het alge-
fundamentele aspecten als de mogelijke toepas-
meen verder weg ligt dan bij STW-
singen, bijvoorbeeld in computers die werken met
projecten. Op sommige gebieden is er echter sprake van een nauwe
licht in plaats van elektrische stromen. nanomaterialen
De mogelijke toepassingen van nanomaterialen zijn
samenwerking tussen beide
bijzonder groot. Enkele voorbeelden van toepassin-
organisaties. Programma’s waarin
gen waaraan gewerkt wordt zijn nieuwe magnetische
wordt samengewerkt zijn bijvoor-
geheugens, wrijvingsloze materialen, coatings voor
beeld het Prioriteitsprogramma
ramen en spiegels die niet meer vuil worden, een
Materialen (PPM) en het programma
nieuwe generatie verlichting en nanodeeltjes voor
Gedispergeerde Meerfasestroming.
medische toepassingen. Het OTP-onderzoek in de
27
28
| Ontwikkelingen in technologie
jaarverslag 2004
De meeste raakvlakken tussen de
foto-akoestiek
akoestische technologie
nanotechnologie heeft bij STW in hoofdzaak een
STW- en FOM-programma’s vallen
materiaalkundige inslag.
onder het sleutelgebied ‘High-tech
Met foto-akoestische detectie kunnen zeer kleine
systemen en materialen’ van het
hoeveelheden van een gasvormige stof (ppb’s)
Innovatieplatform. Dit geldt voor
worden gedetecteerd. Toepassingen liggen onder
moleculaire elektronica, fotonische
andere op het gebied van de medische technologie,
materialen, nanomaterialen, foto-
biologie en milieutechnologie. Zo wordt bijvoorbeeld
akoestiek, akoestische technologie
apparatuur ontwikkeld waarmee de gezondheids-
en optische microscopie. Onderzoek
toestand van een patiënt kan worden bepaald louter
op het gebied van stroming en
en alleen door zijn adem te analyseren.
warmte valt onder de sleutelgebieden
Het gebruik van geluid als afbeeldingstechniek wordt
‘Chemie’ en ‘Duurzame Energie’.
steeds verder geperfectioneerd. De belangrijkste toepassingen bij STW zijn medische technologie en
Vergelijking van de researchporte-
materialenonderzoek. Door het inbrengen van een
feuilles van STW en FOM leverde de
catheter kan de binnenkant van aderen worden
raakvlakken op, genoemd in tabel 4.
onderzocht op zwakke plekken en vernauwingen. Ook wordt een ultragevoelige techniek ontwikkeld waarmee de nieuwste materialen voor vliegtuigen kunnen worden onderzocht op inwendige beschadigingen. optische microscopie
Met nieuwe optische technieken wordt het mogelijk om processen in levende cellen op moleculair niveau te volgen. Voor biologen betekent dit een belangrijke doorbraak. Door het toepassen van nieuwe optische technieken is het ook mogelijk om de scherpte van lichtmicroscopen verder op te voeren.
stroming en warmte
Door de ontwikkeling van nieuwe meettechnieken en nieuwe fysische modellen worden stromingsverschijn-selen steeds beter begrepen. Bij STW is onderzoek naar schonere en zuinigere verbrandingsprocessen een belangrijk onderwerp waaraan ook door fysici wordt gewerkt. Door de ontwikkeling van nieuwe laser-meettechnieken kan nu bijvoorbeeld ook fundamenteel onderzoek worden gedaan naar het verbrandingsproces in een werkende motor. Onderzoek naar stroming in microsystemen zal ook steeds belangrijker worden. Dit laatste is belangrijk voor de ontwikkeling van lab-on-a-chip systemen.
29
| ontwikkelingen in technologie
WETENSCHAPPELIJKE PORTFOLIO STW/WU
Met een bibliometrische portfolio-
(onder andere plantwetenschappen: P,
eenvoudig aan de hand van biblio-
analyse is – bij wijze van experiment –
dierwetenschappen: D en microbiolo-
metrische indicatoren beschrijven.
onderzocht waar de belangrijkste raak-
gie: M) sterk is vertegenwoordigd.
Om het beeld compleet te maken wat
vlakken liggen in de onderzoeksporte-
Op enkele terreinen blijft de weten-
betreft de STW-doelstellingen zal de
feuilles van STW en de Wageningen
schappelijke impact van STW-onder-
portfolio analyse op basis van weten-
Universiteit. Daarbij is zowel gekeken
zoekers achter (bruin). Dit kan een
schappelijke output moeten worden
naar prestatie (wetenschappelijke
gevolg zijn van de doelstelling van
aangevuld met een frequente analyse
output) als naar kwaliteit (wetenschap-
het desbetreffende onderzoek, bij-
van de technologische portfolio en
pelijke impact) voor de periode 2000-
voorbeeld meer utilisatiegericht dan
van de relevantie van het onderzoek
2003). De horizontale as in figuur 18
wetenschappelijk geörienteerd, maar
voor de gebruiker. Hierbij kan de
geeft de productiviteit weer van de
ook is mogelijk dat in deze gevallen de
analyse van octrooien een rol spelen.
Wageningse STW-onderzoekers qua
beste Wageningse onderzoekers STW
Afhankelijk van het vakgebied kan de
aantallen publicaties in de genoemde
nog onvoldoende weten te vinden.
aanwezigheid van een octrooi een
periode. De verticale as geeft aan wat
Het is bemoedigend om te zien dat
belangrijke indicator zijn voor de tech-
de relatieve citatie-impact van deze
STW bij de belangrijkste Wageningse
nologische relevantie. Dit wil STW in
publicaties was ten opzichte van de
speerpunten uitstekend is vertegen-
de toekomst ook nader exploreren.
internationale maatstaf voor het des-
woordigd. Op andere terreinen (onder
betreffende vakgebied (1,0 = wereld-
andere food sciences) is te zien dat
In het kader van focussering en
gemiddelde). De cirkels staan voor de
de STW-prestaties op zich prima zijn,
valorisatie komen aldus gebieden
diverse bibliometrische onderzoekster-
maar dat STW dit geval een groter
in beeld die voor STW en derden, in
reinen, waarbij de diameter van de
Wagenings potentieel zou kunnen
dit geval de Wageningen Universiteit,
cirkels wordt bepaald door de omvang
aanspreken. De relatie tussen ‘basic
aanknopingspunten bieden voor
van het desbetreffende vakgebied in de
research’ en ‘de markt’ laat zich niet
verdere afstemming.
totale Wageningse publicatie-output, een maat voor de omvang van het vakgebied in de Wageningse portefeuille.
figuur 18
wetenschappelijke portfolio STW/WU (2000-2003) bron CWTS
De kleur van de cirkels geeft aan hoe de STW-portfolio in wetenschappelijke zin presteert binnen het totale WU-onderzoek. Rood: het STW-onderzoek heeft een leidende positie qua aantallen publicatie én qua impact. Bruin: het STW-onderzoek blijft qua wetenschappelijke impact achter bij het Wageningse gemiddelde voor het desbetreffende vakgebied. De duiding van deze resultaten is dat STW op een aantal vakgebieden
PROF.DR. JAN GREVE
Goedkoop en eenvoudig het immuunsysteem controleren project: TGT.6146 (OTP)
Witte bloedcellen tellen met een stromingscytometer. Deze
apparatuur in fysisch opzicht niet veel nieuws meer gebeurde,
activiteit besloeg een niet onaanzienlijk deel van de weten-
is verder onderzoek hieraan gestopt.
schappelijke loopbaan van prof.dr. Jan Greve. Het huidige doel: een goedkope, eenvoudig bedienbare cytometer die
“In samenwerking met het startende bedrijf Immunicon ont-
de gevolgen van de ontwikkeling van het HIV-virus bij
stond zeven jaar geleden het idee om cellen te labelen met
patiënten in ontwikkelingslanden in de gaten kan houden.
magnetische bolletjes, ze naar het oppervlak te brengen en ze daar uit te lezen door er een laserbundel op los te laten.
Hoewel de hoogleraar aan de Universiteit Twente, Faculteit
Door de aan het oppervlak aanwezige cellen te kleuren, kon
Technische Natuurwetenschappen, leerstoel Biofysische
het aantal witte bloedcellen worden vastgesteld. Immunicon
Techniek, drie jaar geleden met de VUT ging, is Greve
haalt, na magnetische labeling met een magnetisch schei-
nog drie dagen per week bezig met de ontwikkeling van
dingsapparaat, tumorcellen uit bloed. Bij solide tumoren,
een methode om zo eenvoudig en goedkoop mogelijk het
zoals bij borstkanker, lukt dat goed. Zijn de tumorcellen
aantel witte bloedcellen te tellen.
eenmaal gescheiden, dan bevat het afscheidsel nog allerlei ander materiaal. Met onze apparatuur moet nu het aantal
“Eigenlijk loop ik het pad van mijn carrière terug en dat
intacte tumorcellen worden bepaald en geanalyseerd. Het
vind ik nog plezierig ook”, zegt Greve. “Je begint je loop-
gevonden aantal is heel belangrijk voor het maken van een
baan met een kleine onderzoeksgroep en in de loop der
juiste prognose voor het ziekteverloop van de patiënt. Aan
jaren breidt zich dat uit. In mijn geval ondermeer tot het
de verdere ontwikkeling van deze apparatuur werken nog
decaanschap aan de Universiteit Twente gedurende ruim
twee promovendi. Immunicon financierde het geheel”, licht
achtenhalf jaar. Omdat mijn opvolging in de leerstoel
Greve het verband met het voorgaande onderzoek toe.
enkele complicaties met zich bracht, ben ik wat langer aangebleven dan gebruikelijk. Inmiddels heb ik het werk weten te beperken tot het cytometriedeel van de onder-
HIV-geïnfecteerde patiënten
zoeksgroep waarmee ik drie dagen per week bezig ben.” De tot dan ontwikkelde apparatuur is kostbaar, geavanceerd, gevoelig en complex. Zij wordt hoofdzakelijk Magnetische bolletjes
gebruikt in moderne ziekenhuizen. Ongeveer drie jaar geleden begon Greve zich ook te buigen over de vraag of
Behalve in fundamenteel wetenschappelijk onderzoek,
dezelfde principes zich zouden kunnen lenen voor het
ondermeer aan de Vrije Universiteit is Greve altijd geïn–
onderzoek naar de fase waarin HIV-geïnfecteerde patiën-
teresseerd geweest in toepassingen van de wetenschap. Zo
ten zich in ontwikkelingslanden bevinden. De uitdaging is
begeleidde hij ruim twintig jaar geleden een promovendus
bijna omgekeerd aan die waarvoor Greve zich doorgaans
bij de ontwikkeling van het systeem om witte bloedcellen
gesteld zag. “Het ging er niet langer om hoe alles zo
met een laserbundel te tellen bij patiënten met chronische
geavanceerd mogelijk kon worden gemaakt, maar vooral
lymfatische leukemie. Een fysicus bouwde daar een appa-
om de vraag hoe de kosten van zulk onderzoek naar
raat bij dat werd gepatenteerd. Het patent ging naar het
beneden konden, hoe de apparatuur eenvoudig bedienbaar
Amerikaanse Abbott. Inmiddels is dit apparaat gemeen-
kon worden gemaakt en of de apparatuur onder moeizame
goed. De kans is groot dat als je in een Nederlands zieken-
omstandigheden kon functioneren. Ziekenhuizen in
huis je bloed laat testen, je bloed door dit apparaat gaat
ontwikkelingslanden hebben nu eenmaal een ander voor-
voor een telling van de witte bloedcellen. Omdat met deze
zieningenniveau dan in het westen”, zegt hij.
| TGT.6146 (OTP)
31
32
| TGT.6146 (OTP)
jaarverslag 2004
“In het huidige onderzoek, dat door STW en Immunicon
logie worden gekoppeld. Greve: “We wilden de CD4pluscel-
mogelijk is gemaakt, tellen we een specifieke fractie witte
len meten. Helaas bleek de gebruikte immunologische mar-
bloedcellen. Naarmate het aantal kleiner is, staat het
ker voor de CD4plus cellen niet uniek te zijn voor T-helpers,
immuunsysteem onder grotere druk. Bij de ontwikkeling
zodat ook andere typen cellen, met name granulocyten en
van HIV gaat het aantal virussen bij de patiënt eerst vrij
monocyten, meekomen naar het oppervlak. Hier zou nog
snel omhoog, waarna het afneemt. Vervolgens ontwikkelen
een oplossing voor moeten worden gevonden.”
de virussen zich weer in een periode van soms wel tien jaar. Deze virussen vernietigen een specifieke fractie witte bloedcellen, ook wel de T-helpers genoemd. Worden er teveel
Meer gegevens over het immuunsysteem
witte bloedcellen uitgeschakeld door virussen, dan wordt de patiënt extra vatbaar voor ziektes. Heeft een patiënt minder
“Een mogelijke, tweede oplossingsrichting is ook CD3plus-
dan 200 witte bloedcellen per microliter, dan luidt de diagnose
labels toe te voegen”, zegt Greve. “Dit label is namelijk
aids. Heeft een patiënt 350 T-helpers per microliter, dan begint
specifiek voor alle T-cellen. Dus door eerst alle T-cellen
de medicatie en vanaf 500 per microliter wordt een patiënt
aan het oppervlak te brengen, zou het door de combinatie
extra in de gaten gehouden. Een gezond persoon heeft
van beide antilichamen mogelijk moeten zijn om te schiften
ongeveer 1200 T-helpercellen per microliter”, legt Greve uit.
en alleen de beoogde cellen over te houden. Een nadeel van deze aanpak is dat er twee antilichamen nodig zijn. Dit jaagt de kosten op. Een voordeel is dat deze benade-
Kosten van 45 naar 1 euro
ring meer informatie over het immuunsysteem oplevert.”
In ontwikkelingslanden liggen de prioriteiten in aids-
Een derde weg zou kunnen zijn eerst de CD4pluscellen te
bestrijding niet anders dan in de westerse wereld. In de
meten, dan in de monocyten en in de granulocyten een daar
eerste plaats gaat het om het voorkomen van HIV-infecties.
aanwezig oxiderend systeem te activeren. Door het oxide-
Dat is echter wel nog vele keren moeilijker in die landen
rende systeem wordt daarbij een kleurstof gevormd waaraan
dan hier. Er liggen nu eenmaal andere taboes op de ziekte
deze cellen dan te herkennen zijn. Trek vervolgens de granu-
en op seksualiteit. Is een patiënt eenmaal in het stadium
locyten en de monocyten af van het totaal aantal cellen en je
dat hij in aanmerking komt voor toediening van medicijnen,
zou ook het goede resultaat moeten hebben. De tweede en
dan is het van belang te testen welk effect de medicatie
derde oplossingsrichting zijn nog niet voldoende betrouw-
heeft. In Nederland krijgen patiënten eens in de twee
baar om in de praktijk te worden gebracht. Op gezonde
weken een controle hierop. Een dergelijke test met een
donoren werkt het allemaal goed, momenteel worden testen
stromingscytometer kost ongeveer 45 euro. De onder-
met bloed van HIV-patiënten uitgevoerd. Ondanks de hogere
zoekers van Greve zijn op zoek naar een methode die iets
kosten verwacht Greve meer van de tweede optie, mede
minder dan één euro per controle zou kosten.
omdat zij meer gegevens oplevert over het immuunsysteem. Daarnaast ontstaan er wellicht mogelijkheden om ook de
In de aanpak van het onderzoek heeft in de eerste fase
aanwezigheid van andere ziektebeelden in de gaten te
de vraag centraal gestaan welke onderdelen van het oor-
houden. Greve verwacht dat hij de installatie van een nieuw
spronkelijke apparaat konden worden weggelaten. Twee
apparaat dat robuust, eenvoudig bedienbaar en operationeel
jaar geleden studeerde Erik Droog hierop af. Hij maakte
op batterijen of een autoaccu zal zijn in een ontwikkelings-
een apparaat waarmee magnetisch gelabelde cellen kun-
land nog zal meemaken. Of hij dan nog als hoogleraar
nen worden geteld. Vervolgens moest hieraan de immuno-
actief zal zijn? “We zullen wel zien!” zegt hij.
33
| Toepassing en kennishandel
RESULTATEN STW IN 2004
Bevordering van utilisatie - de kans
waarbij steeds wordt afgewogen wat
dat de onderzoeksresultaten ook
de beste volgende stap is om een zo
worden toegepast buiten het eigen
hoog mogelijke waarde te verkrijgen.
Opnieuw zijn er op grond van de
vakgebied – behoort tot de missie
De opties hierbij zijn: verkopen (of
resultaten uit STW-projecten of een
van STW. Zo is het bijna 25 jaar
licentiëren), of verder onderzoek
reeks van STW-projecten nieuwe
geleden geformuleerd. STW heeft
doen om de technologie verder te
ondernemingen opgestart (tabel 5).
deze opdracht vorm gegeven middels
onderbouwen of een bedrijf oprichten.
Afgelopen jaar waren dat er drie.
haar OTP-model, dat in feite alle ele-
Het gaat dus om daadwerkelijke
Het economisch klimaat is nog
menten van een Technology Transfer
toepassingsmogelijkheden, niet om
steeds zeer matig. Desondanks
proces bevat.
technologie op zichzelf. Er wordt
waren investeerders bereid hun geld
waarde toegevoegd met de bedoeling
in de ontwikkeling van een nieuwe
Het ‘Technology Transfer Model
daarmee een veelvoud aan opbrengst
technologie te investeren.
van STW’ zoals gepresenteerd op
mogelijk te maken.
pagina 34 past binnen het theoretische
Nieuwe ondernemingen
In de laatste drie jaren zijn totaal
model van Artley et al. (zie referentie).
STW heeft zich het afgelopen jaar
17 nieuwe bedrijven voortgekomen
De verschillende fasen in het OTP-
verder in dit traject begeven met haar
(mede) op basis van STW-projecten.
proces vormen een cyclus waarmee
Valorisation Grant. Hierbij gaat het
Deze bedrijven hadden gezamenlijk
ondernemerscultuur, valorisatie
veelal om embryonale technologieën,
een balanswaarde van circa 17 miljoen
en exploitatie worden bevorderd en
die niet worden opgepakt door het
euro per jaar.
waarmee tevens recht wordt gedaan
bedrijfsleven en waarvoor nog geen
aan de universitaire onderzoeks-
private investeerders te vinden zijn.
cultuur.
In eerste instantie moeten deze
Octrooiaanvragen 2004*
technologieën daarom met publiek
In 2004 zijn in totaal 27 nieuwe
Het OTP-model plus de organisatie
geld verder worden onderbouwd en
octrooien aangevraagd op vindingen
die STW heeft opgebouwd ter uitvoe-
ontwikkeld, opdat de ‘funding gap’
uit STW-projecten. In drie gevallen
ring van haar taak dekken deze fasen
wordt overbrugd en er vervolgens wel
heeft een bedrijf de aanvraag inge-
goed af, althans wanneer men zich
private gelden aangetrokken kunnen
diend, na hiertoe een overeenkomst
beperkt tot de overdracht van tech-
worden. Zo wordt waarde toegevoegd
met STW te hebben gesloten. Van de
nologie. Daarbij ziet STW het als haar
om uiteindelijk meer opbrengst te
aanvragen zijn er 17 Europees inge-
taak kennis en technologie over te
genereren.
diend en zeven via de Nederlandse
dragen aan bedrijven die hiermee
indieningroute. Van de octrooien zijn
commercieel aan de slag kunnen.
er drie overgedragen en er zijn in totaal 82 overeenkomsten gesloten,
STW wil in de komende tijd echter van
waarbij in een groot aantal gevallen
utilisatie naar technologie-exploitatie
een octrooiaanvrage onderwerp van
en valorisatie. Dat wil zeggen het
de overeenkomst was.
creëren van commerciële waarde. Op veelbelovende terreinen zal een strategisch exploitatieplan per tech-
* In deze tekst wordt onder octrooien ook begrepen
nologie c.q. octrooi worden opgezet
octrooien die nog in het aanvraagstadium zijn.
34
jaarverslag 2004
| Toepassing en kennishandel
OTP-model STW
1
2
3
nieuw utilisatiedoel
vindingen
overleg met
toetsing utilisatieplan
meldingsplicht publicaties
gebruikerscommissie
gebruikerscommissie
octrooibeleid
en projectleider
8
4 gebruikers melden interesse
interne en externe
marketing
rapportage IP + licentiebeleid STW
PR follow up
7
6
5
inkomstenprojecten
bewaking STW van
onderhandeling
netwerkfunctie
contracten en octrooien
licentie overdracht starters
Schema naar ‘Making money out of Technology’, uit: Artley, Dobrauz, Plasonig, Strasser; published by ETeCh AG, Swiss (ISBN 3-7143-0018-X).
| toepassing en kennishandel
tabel 5
drie nieuwe ondernemingen
projectnr.
projectleider
naam bedrijf
product
LGC.5583
Prof.dr. P.J.J. Hooykaas
Add2X Biosciences BV
Technologieën voor gestuurde en efficiënte inbreng van DNA en/of proteïnen in eukaryotische cellen
GGN.4878
Dr. G. Rakhorst
Organ Assist i.o.
Ontwikkeling van orgaanpreserverende apparatuur
UGN.4966
Dr. W.J.A. Dhert
PoroGen BV i.o.
Dragermateriaal voor cel- en weefseltechnologie
tabel 6
STW-octrooiaanvragen en -mutaties overzicht 2004
aanvragen
mutaties
Nederlandse octrooiaanvrage
7
Searches
3
aangevraagd/ingediend Europese octrooiaanvrage
17
PCT-procedure
24
aangevraagd/ ingediend Octrooiaanvragen direct
3
Overdracht van octrooien
3
door derden Octrooien, instandhouding
19
stopgezet
tabel 7
tabel 8
inkomsten in 2004 in M€
overeenkomsten gesloten in 2004
Royalties
0,4
Licentie
Lumpsum
1,0
Optie
7
Bijdragen
1,7
Optie en licentie
1
3,5
Material Transfer Agreement
6,6
Samenwerking onderzoek
8
Overdracht octrooi
3
Overdracht kennis
-
Bijdragen in natura totaal
9
Geheimhouding
11
17
Letter of intent
6
Overig
20 totaal
82
35
36 figuur 19
verdeling lopende OTP-projecten naar discipline
1%
aardwetenschappen
4%
civiele techniek
4%
wiskunde
5%
werktuigbouwkunde
10%
informatica
11%
natuurkunde
13%
elektrotechniek
figuur 20
18%
scheikunde
18%
levenswetenschappen
16%
medische wetenschappen
26%
medische wetenschappen
20%
scheikunde
verdeling totale octrooiportefeuille naar discipline
1%
aardwetenschappen
4%
informatica
7%
werktuigbouwkunde
11%
elektrotechniek
15%
natuurkunde
16% levenswetenschappen
figuur 21
exploitatieoverzicht totale octrooiportefeuillle
11%
overdracht en/of licentie
10%
optie
4 0%
octrooien op naam van derden met overeenkomst
9%
in onderhandeling
3 0%
geen overeenkomst
| toepassing en kennishandel
Octrooikosten
Bij samenwerkingsovereenkomsten
krijgen. Ook de personele bijdragen
(acht) wordt meestal een substantiële
zijn van groot belang omdat daarmee
Door STW is in 2004 een bedrag
bijdrage van het bedrijf afgesproken,
vaak zeer specifieke kennis van een
van 680.420 euro aan octrooikosten
die in de overeenkomst gedetailleerd
bedrijf ter beschikking van het onder-
betaald. Dit zijn de kosten van de
is vastgelegd en waartegenover een
zoek komt. Kortom, de waarde van
octrooigemachtigden voor de aan-
‘right of first refusal’ (optie) staat.
de bijdragen in natura gaat verder dan het bedrag waarmee deze bijdrage in
vragen, inclusief nieuwheidsrapport,
geld kan worden uitgedrukt.
kosten voor de bewaking van de procedure en de instandhouding-
Inkomsten en bijdragen
kosten. Van dit bedrag is 153.959 euro doorberekend aan en ontvangen van
In totaal is in 2004 een bedrag van 3,1
gebruikers, dan wel verrekend met
miljoen euro aan financiële inkomsten
royalty/lumpsum inkomsten van
ontvangen, inclusief een bedrag van
STW alvorens deze gelden aan de
0,4 miljoen euro royalties. Daarnaast
universiteiten c.q. onderzoekers ter
werd, in natura, 3,5 miljoen euro
beschikking worden gesteld. De netto
rechtstreeks bijgedragen aan STW-
octrooikosten bedroegen dus voor
projecten.
STW in 2004 526.461 euro. Tegenover bijdragen aan STW-projecten staan rechten. Dat is in ieder Overeenkomsten
geval een plaats in de gebruikerscommissie, hetgeen een recht van
In 2004 zijn er 82 overeenkomsten
eerste informatie over de resultaten
gesloten. Dit was in zeven gevallen
inhoudt. Maar afhankelijk van de
een optie-overeenkomst, waarbij aan
omvang van de bijdrage kan dat
bedrijven een eerste recht op het
ook een optierecht zijn of zelfs een
verkrijgen van al dan niet exclusieve
recht om de kennis uit het STW-
rechten op de resultaten wordt
project in de eigen bedrijfsvoering
verleend. Hiertegenover staat dan
te gebruiken. Dit laatste kan alleen
een vergoeding in de vorm van een
als het précompetitief onderzoek
bijdrage aan het onderzoek, finan-
betreft. In dat geval zijn er meestal
cieel of in natura. In negen gevallen
meerdere gebruikers die een substan-
is een licentie onder een octrooi
tiële bijdrage leveren.
verleend. Met zes ‘letters of intent’ worden doorgaans principeafspraken
Bijdragen in natura zijn voor de
vastgelegd die in een later stadium
STW-projectleiders vaak zeer wezen-
in een tweede overeenkomst nader
lijke bijdragen voor hun onderzoek.
worden uitgewerkt.
Zij krijgen daarmee de beschikking over materialen of diensten, waar zij anders geen toegang toe zouden
37
38
jaarverslag 2004
aantal
figuur 22
nieuwe bedrijven
10 9 8 7 6 5 4
Aantal uit STW-onderzoek 3
opgestarte bedrijven. 2 1
aan tal o c tr o o i aan v r ag en
figuur 23
200 4
2003
2002
2001
0
octooiaanvragen
40
30
20
Aantal octrooiaanvragen voortgekomen uit STW-onderzoek.
10
200 4
2003
2002
inkomsten op STW-projecten
8 7
r o y al ty b i j d r ag e i n g el d
6
lumpsum 5
b i j d r ag e i n n atu r a
4 3
Totale inkomsten op STW-projecten. ‘Bijdrage in geld’ zijn de inkomsten
2
die door STW zijn gefactureerd en 1
ontvangen. ‘Bijdrage in natura’ zijn alle andere bijdragen. 200 4
2003
2002
2001
0 2000
i nkom sten (i n M € )
figuur 24
2001
2000
0
PROF.DR.IR. HARRY HOEIJMAKERS
Effecten van cavitatie op termijn onder controle project: TSF.6170 (OTP)
GEBRUIKERSCOMMISSIE SLAAT BRUG TUSSEN WETENSCHAP EN INDUSTRIE
Iedere wetenschapper die ooit bij een STW-project
wervelstructuur wordt meegevoerd met de stroming naar
betrokken is geweest, kent de plaats en de rol van de
gebieden met hogere druk waar de bellen imploderen,
gebruikerscommissie. De gebruikerscommissie is immers
een lokaal zeer heftig fenomeen. Als dat dicht bij het
sinds de oprichting van STW een belangrijk onderdeel
oppervlak van het blad of waaier plaatsvindt, kan dat
van haar werkwijze. Utilisatie staat hoog in het vaandel
erosie van het oppervlak veroorzaken. Het gevolg is grote
van STW, daarom ziet zij graag dat bedrijven in de
schade aan het materiaal of zelfs het bezwijken van een
gebruikerscommissie in een vroeg stadium bij de kennis-
blad van de scheepsschroef. Een andere vervelende
ontwikkeling betrokken raken. Maar hoe gaat het er aan
bijwerking vormen de vrijkomende fluctuerende krachten
toe in een willekeurige gebruikerscommissie? Verslag
die vaak tot trillingshinder leiden.
van een bijeenkomst van de gebruikerscommissie van een onderzoek naar cavitatie, belvorming die bijvoorbeeld
Naast de kennisopbouw over cavitatie, heeft Koop ook
voor scheepsschroeven heel ongunstig is.
eerste numerieke simulaties gemaakt om te bekijken wat er onder verschillende omstandigheden gebeurt.
Tijdens de tweede bijeenkomst van de gebruikerscommis-
De informatie die daaruit volgt wordt gebruikt om in
sie van het STW-project ‘The structure of unsteady 3D sheet
nauwe samenwerking met prof. Gert Kuiper van het MARIN
cavitation’, bijgewoond door twaalf vertegenwoordigers
(Maritiem Research Instituut Nederland), een optimale
van betrokken bedrijven, presenteerden de twee promovendi
geometrie van een caviterend hydrofoil te ontwerpen dat in
van het project, Arjen Koop (UT) en Evert-Jan Foeth (TUD)
de cavitatietunnel van de TU Delft zal worden onderzocht.
hun eerste bevindingen. Filmpje Kennisopbouw rondom cavitatie
Arjen Koop gaat zich vervolgens buigen over de eerste Arjen Koop bleek zich in de eerste fase van het onderzoek
testresultaten die Evert-Jan Foeth in Delft heeft bereikt.
te hebben geconcentreerd op een aantal cursussen en
Van de testresultaten is een filmpje gemaakt waarop heel
bezoeken aan expertise centra om de finesse van cavitatie
overtuigend in beeld wordt gebracht wat er tijdens cavitatie
beter onder de knie te krijgen. Onder huis-, tuin- en keuken-
gebeurt. Dat lijkt nog het meest op een golf die plotseling
omstandigheden in Nederland kookt water bij 100 graden
over de volle breedte uit een damwand doorbreekt, waar-
Celsius. Op plekken waar de druk laag is, zoals op de
achter de vliescaviteit opbreekt in een chaotisch caviterende
Mount Everest, gaat water al veel eerder in damp over.
wervelstructuur. Het in beeld brengen bleek meer voeten in
Vroegtijdige verdamping treedt ook op waar de druk laag
de aarde te hebben dan het maken van de proefopstelling.
is onder de waterspiegel, zoals aan de voorkant van de
Behalve een videoregistratie heeft Foeth foto’s gemaakt
schroefbladen van een draaiende scheepspropeller, of bij
en met behulp van lasers (Particle-Image Velocimetry, PIV)
een pompwaaier van een bagger- of waterjetpomp. Dit heet
de cavitatie in beeld gebracht. En dan nog blijkt het niet
cavitatie: in het gebied met lage druk ontstaat damp dat
mogelijk ìn de vliescaviteit zelf te kijken om te onderzoeken
een gat (caviteit) in de vloeistof vormt. De vorm van de
wat daar precies gebeurt. Het is alleen vanaf de buitenkant
caviteit is vaak een dun vlies op een deel van het oppervlak
in beeld te brengen. Voor wie het indrukwekkende filmpje
van een schroefblad of pompwaaier. Als deze vliescaviteit,
eenmaal gezien heeft, is het duidelijk dat Koop een stevig
die vaak niet te vermijden is, niet stabiel is, breekt het vlies
karwei staat te wachten wanneer hij deze schijnbare chaos
op in een chaos van caviterende wervels. De caviterende
in rekenkundige modellen moet gaan vervatten.
| TSF.6170 (OTP)
jaarverslag 2004
| TSF.6170 (OTP)
Cavitatie
methoden en tenslotte zijn wij op zoek naar de vraag wat de stabiliteit van een vliescaviteit bepaalt. Als de
Prof.dr.ir. Harry Hoeijmakers van de Universiteit Twente
vliescaviteit stabiel blijft zal er geen bellenwolk worden
en prof.dr.ir. Tom van Terwisga van de Technische
afgeschud en zal er geen gevaar zijn dat er erosie optreedt.
Universiteit Delft en het MARIN in Wageningen zijn
De kennis over de stabiliteit van een vliescaviteit is
beiden projectleider in dit project dat een uitgebreide en
derhalve van zeer groot belang voor het ontwerp van de
zeer geïnteresseerde gebruikerscommissie kent. Bedrijven
scheepspropeller.”
zoals Wärtsilä (voorheen Lips), IHC en Flowserve zijn uitermate geïnteresseerd omdat het gevolg van cavitatie voor hun opdrachtgevers een kostbare aangelegenheid kan zijn.
Belang voor maritieme-voortstuwerindustrie
Bijvoorbeeld voor een vrachtschip kan de optredende erosie betekenen, dat het een aantal dagen aan de kade
Tijdens de bijeenkomst van de gebruikerscommissie gaf
moet blijven liggen voor reparaties. Daar is al gauw veel
gastheer ir. Norbert Bulten, development engineer bij
geld mee gemoeid.
Wärtsilä, een presentatie van zijn bedrijf. Het bedrijf, in 1880 begonnen als Lips, is wereldmarktleider op het
Delft en Twente hebben de taken verdeeld: Twente doet het
gebied van scheepsvoortstuwers en is in 2003 overgenomen
rekenwerk en Delft de praktische experimenten. In Twente
door het Finse Wärtsila. Het heeft onder meer de propellers
is daar ook prof. Guenter Schnerr van de TU Munchen bij
voor het cruiseschip Queen Elisabeth II geleverd.
betrokken, die deeltijd hoogleraar in de Twentse groep van Hoeijmakers is. Uiteraard is het de bedoeling dat de reken-
Kennisontwikkeling is voor Wärtsilä cruciaal om haar
resultaten vanuit Twente en de experimentele bevindingen
positie te behouden en uit te breiden. In dat licht speelt
vanuit Delft elkaar bevestigen. Hoeijmakers: “Wij ontwik-
het bedrijf een actieve rol in de gebruikerscommissie van
kelen een rekenmethode om de verschijnselen van cavitatie
het STW-project. “Hoe beter wij in staat zijn de bladen op
zoals je die waarneemt in de experimenten, te modelleren.
propellers te beschermen tegen de effecten van cavitatie,
Uiteindelijk wil je kunnen voorspellen hoe cavitatie onder
des te betere producten kunnen wij onze opdrachtgevers
bepaalde omstandigheden zal optreden en hoe je het onder
leveren. De erosie die uit cavitatie ontstaat, kan voor onze
controle kunt brengen. Cavitatie voor complexe vormen als
opdrachtgevers tot enorme schade leiden. Enkele dagen
scheepsschroeven en waaiers van pompen is een heel
aan de wal in plaats van varen kan tonnen kosten. Zij
complexe materie, maar we hopen toch na vier jaar een
zullen dus eerder kiezen voor een propellerbouwer die
model te hebben ontwikkeld die voorspellingen kan doen.”
het probleem aanpakt dan een die er alleen op uit is om propellers te verkopen”, aldus Bulten. “Op het moment hebben we de Computational Fluid Dynamics (CFD) en
Beter begrip van fysica
de Finite Element Method (FEM) om onze producten op dit gebied te verbeteren. Logisch vervolg hierop zou zijn
Van Terwisga formuleert de belangrijkste doelstellingen
dat we met de kennis die uit dit STW-onderzoek komt, iets
voor het Ship Hydromechanics Laboratory van de faculteit
tegen de gevolgen van cavitatie ondernemen.”
Design Engineering and Production in Delft als volgt: “Wij streven in de eerste plaats naar een beter begrip van
Ook IHC, dat onder meer baggerpompen produceert,
de fysica rond cavitatie. Ten tweede willen we data van
heeft grote belangstelling voor het project, hoewel
hoge kwaliteit genereren voor de validatie van de reken-
ing. C. van den Berg, manager research & development,
41
42
| TSF.6170 (OTP)
jaarverslag 2004
benadrukt dat de problemen waarmee IHC kampt, nog
Het is zelfs de vraag of zij de rekenmodellen tot een
groter zijn. Van Terwisga bevestigt dat: “Bij baggerpompen
stadium kunnen ontwikkelen waarin het interessant wordt
heb je niet alleen met water, maar ook met zand te maken.
voor het bedrijfsleven om ze direct in die vorm te gaan
De apparatuur heeft dus ook te lijden onder het schuren
toepassen. Zij streven naar de ontwikkeling van een
van de bagger langs het oppervlak, waardoor ze nog schade-
pilotcode. Maar geen nood, want ook het MARIN heeft
gevoeliger is. IHC zit daarom ook in verschillende andere
zitting in de gebruikerscommissie. Van Terwisga, in
gebruikerscommissies van projecten waarin de aandacht
Delft deeltijdhoogleraar, is bij het MARIN senior project
naar dat probleem uitgaat.” Andere leden van de commissie,
manager ships-powering. “Een ideale positie”, vindt hij.
zoals Holland Roer Propeller, Flowserve (ondermeer
“Het MARIN is er juist voor om kennis van de universiteiten
grote pompen voor gemalen), Van Voorden Gieterij en de
te vertalen naar nuttige toepassingen voor de industrie.”
Koninklijke Marine, zijn eveneens vooral aangeschoven
Door deels aan de universiteit verbonden te zijn en deels
om de ontwikkeling van kennis op het gebied van cavitatie
bij het MARIN consultancy te bedrijven ten behoeve van de
op de voet te volgen.
industrie werkt hij, net als deze en alle andere gebruikerscommissies, aan de brug tussen wetenschap en industrie.
Rol projectcoördinator
Vanuit STW coördineert dr. Leo Korstanje het project. Hij stelt tijdens de presentaties veel vragen om in kaart te brengen welke kant het opgaat met het project. Als fysicus is hij duidelijk thuis op het terrein van cavitatie. De vragen gaan onder meer over kansen op utilisatie. Ook oppert hij dat de commissie kan besluiten bepaalde kennis te laten beschermen door STW. Verder stelt hij aan de orde of en zo ja, hoe, bedrijven kunnen bijdragen aan een verzoek van de onderzoekers om enkele extra proeven te doen die een extra aanslag op het budget vormen. Daarbij maakt hij duidelijk dat extra uitgaven niet exclusief door STW worden gehonoreerd, er dient in dat geval ook een bijdrage van de deelnemende bedrijven te zijn.
Nuttige toepassingen
Al met al zijn zowel leden van de gebruikerscommissie als de onderzoekers zelf te spreken over de eerste resultaten. Ze hebben nog zo’n kleine drie jaar te gaan. Toch weten de onderzoekers dat zij cavitatie in het vier jaar durende project niet volledig kunnen ontleden.
43
| Onderzoek
OVERZICHT PROGRAMMA’S EN ACTIVITEITEN
OTP-STW
PROGRAMMA’S MET NWO, EZ EN/OF DERDEN
ANDERE PROGRAMMA’S EN ACTIVITEITEN
Open Technologieprogramma (OTP)
Aspasia
NanoNed en NanoImpuls
Simon Stevin Meesterschap
pagina 44
pagina 48
pagina 60
pagina 71
CPO-programma
Cognitie
Tissue Engineering
Valorisation Grant
Duurzame Energie
pagina 48
pagina 64
pagina 71
pagina 46
Ethiek van Technologisch
ICT:
Werkbezoekregeling en
Neurale Netwerken
Onderzoek
_ Regie-orgaan voor
buitenlandse reizen
pagina 46
pagina 49
ICT-onderzoek en
pagina 72
ProRISC
Gedispergeerde meerfasestroming
innovatie pagina 65
Casimir i.o.
pagina 46
pagina 49
_ Freeband pagina 65
pagina 72
SAFE
Materialen
_ JACQUARD pagina 69
Internationalisering
pagina 47
pagina 53
_ Progress pagina 69
pagina 73
Schone en Zuinige Verbranding
Mozaïek
_ Sentinels pagina 69
ITEA
pagina 47
pagina 53
_ NOAG-ict pagina 70
pagina 73
Sensortechnologie
Procesvernieuwing
Genomics:
MEDEA+
pagina 47
voor een Schoner Milieu
_ Innovatieve
pagina 73
pagina 53 PROFETAS pagina 57
Clusters pagina 70 _ Technology for Genomics pagina 71
Scheidingstechnologie pagina 57 Stimuleringsprogramma Energieonderzoek pagina 57 Vernieuwingsimpuls pagina 58 _ Veni pagina 58 _ Vidi pagina 59 _ Vici pagina 59 Wiskunde Toegepast pagina 59
Dit overzicht noemt de programma’s en activiteiten van STW die op de volgende pagina’s nader worden omschreven. De indeling is gemaakt naar type programma en staat los van de wijze van financiering. Met uitzondering van de Bsik-programma’s NanoNed en Tissue Engineering worden namelijk bijna alle programma’s (mede) gefinancierd met OTP-middelen.
Bsik-monitoring pagina 74
44
jaarverslag 2004
| Onderzoek
OTP-STW
projecten ruimschoots aan bod
Sinds 2000 is het bureau erin
komen. Alle onderzoeksplannen
geslaagd de behandelingsduur te
Het Open Technologieprogramma
worden beoordeeld door een telkens
verminderen. Ook in 2004 is de
(OTP) is de kern van de STW-activitei-
wisselende, onafhankelijke jury. De
behandelingsduur voor alle
ten. Ongeveer tachtig procent van
juryleden hebben allen verschillende
projecten samen nipt onder de zes
het reguliere budget is voor het OTP
achtergronden en komen van verschil-
maanden gebleven. In 2005 wordt er
bestemd. De belangrijkste kenmerken
lende organisaties. Door die brede
naar gestreefd dat de behandelings-
van het OTP zijn dat het geen discipli-
samenstelling zijn de jury’s geen
duur ruim onder de zes maanden
naire grenzen kent en dat onderzoeks-
commissies van inhoudelijk deskun-
blijft. Het verschil in behandelings-
voorstellen in onderlinge competitie
digen, maar zogeheten lekenjury’s.
duur tussen de gehonoreerde en
worden beoordeeld. Er zijn dus
In 2004 waren tien OTP-jury’s actief
afgewezen projecten, wordt overigens
geen geoormerkte budgetten voor
die 201 aanvragen hebben beoor-
verklaard door het feit dat de afhan-
de diverse vakgebieden. Ieder onder-
deeld. Van deze aanvragen zijn er
deling van bestuursbesluiten met
zoeksvoorstel is welkom mits de
75 gehonoreerd. Het honorerings-
betrekking tot gehonoreerde aanvra-
aanvrager aannemelijk kan maken
percentage komt daarmee op 39,1
gen vaak meer tijd in beslag neemt
dat het resultaat van het onderzoek
procent. De leden van de tien jury’s,
dan die van afgewezen projectaan-
op termijn ergens gebruikers vindt,
staan per jurykamer vermeld op
vragen, met name als er sprake is
uit het bedrijfsleven of andere
pagina 88.
van bijdragen van participanten.
OTP functioneert op deze manier
De beoordelingsprocedure in het
Een deel van het OTP-programma
als kraamkamer voor innovatieve
OTP is een zorgvuldig proces. STW
wordt door het NWO-Gebied
ideeën op diverse terreinen, zonder
vindt het belangrijk dat bij elke aan-
Chemische Wetenschappen uitge-
begrenzing door een inhoudelijk
vraag de meest geschikte weten-
voerd in het programma ‘Chemie
programmatisch kader. Het OTP
schappelijke beoordelaars worden
Toegepast’. De onderzoekers in de
komt zo tegemoet aan de behoefte
gezocht en gevonden. Omdat niet
chemische faculteiten kunnen
van onderzoekers en het bedrijfsleven
altijd voldoende expertise binnen
zowel bij STW als bij CW hun OTP-
om projecten van de grond te kunnen
Nederland aanwezig is, worden
aanvraag indienen. Voor deze laatste
tillen die zijn toegesneden op vragen
vaak referenten buiten Nederland
aanvragen verzorgt het CW-bureau
die in de praktijk naar boven komen.
benaderd. Referenten en juryleden
de samenstelling van het beoorde-
Indienen in het OTP is het gehele jaar
hebben voldoende tijd nodig om hun
lingsprotocol. Daarna volgt net als
mogelijk.
werk goed te doen. Ook de indiener
voor de overige OTP-voorstellen
moet voldoende gelegenheid krijgen
een afweging in een STW-jury.
Het open karakter van het OTP
om al het commentaar te kunnen
De begeleiding van de gehonoreerde
houdt in dat voorstellen van sterk
pareren. STW streeft ernaar om de
projecten is daarna verder in handen
verschillende wetenschapsgebieden
behandeling van een aanvraag
van de program officers van CW. In
met elkaar concurreren. De beproefde
binnen zes maanden af te ronden.
2004 zijn negen projectvoorstellen
formule van de STW-lekenjury blijkt
In figuur 25 staat de behandelingsduur
via het CW-programma bij STW inge-
na bijna 25 jaar nog steeds een uitste-
van aanvragen waarover is besloten
diend. Drie daarvan zijn gehonoreerd.
kende beoordelingsmethode te zijn,
in de periode 2000 tot 2004.
Eind 2004 liepen er 41 projecten in
Open Technologieprogramma (OTP)
maatschappelijke organisaties. Het
waar-door ook sterk multidisciplinaire
het ‘Chemie Toegepast’ programma.
45
figuur 25
gemiddelde behandelingsduur OTP-projecten
De behandelingsduur van projecten die in een STW-jury zijn beoordeeld. Dit betreft het OTP of de daarmee vergelijkbare programma’s. Projecten in programma’s met een afwijkende procedure zijn hier niet opgenomen. Ook de behandelingsduur van projectaanvragen die niet in behandeling zijn genomen (bijvoorbeeld door vormfouten of ontbrekende informatie), zijn niet meegeteld.
figuur 26
totale waardering onderzoekers
figuur 27
totale waardering gebruikers
46
jaarverslag 2004
| Onderzoek
Sinds 2003 monitort STW de tevreden-
Het programma is in oktober 2000
toepassing vindt. Op dit gebied lopen
heid van zowel haar klanten, onder-
van start gegaan. De laatste onder-
momenteel 15 OTP-projecten.
zoekers, als gebruikers, na afloop van
zoeker rondt zijn onderzoeksproject
Het platform is voor 5 jaar ingesteld.
het STW-project. Figuur 26 en 27 laten
af in april 2006.
Contactpersoon bij STW is dr. W.H. Segeth. Zie ook www.snn.kun.nl.
zien dat STW van veel onderzoekers en gebruikers een goed rapport krijgt,
De gebruikers in het programma zijn
maar dat er in 2004 een lichte daling
ECN als technologieontwikkelaar en
is van de algehele tevredenheid. Dit is
de bedrijven verenigd in de VIRAN,
ProRISC (Program for Research on
te wijten aan de grote veranderingen
de industriële adviesraad van de
Integrated Systems and Circuits)
binnen het STW-bureau. In 2005 zal
katalyse-onderzoekschool NIOK.
worden geprobeerd minimaal het
Zij dragen gezamenlijk 635.300 euro
ProRISC is een platform voor onder-
niveau van 2003 weer te halen.
bij. In de gebruikerscommissie zijn
zoekers op het gebied van micro-
naast ECN de volgende bedrijven
elektronische ontwerpkunde en
uit de VIRAN rechtstreeks vertegen-
signaalverwerking. ProRISC, in 1989
CPO-programma Duurzame energie:
woordigd: DSM Research BV, Dow
gestart, richt zich op de Nederlandse
‘Catalytic Partial Oxidation (CPO) of
Benelux NV, Engelhard De Meern BV,
onderzoekersgemeenschap en onder-
Methane Combined Air Separation’
Shell Global Solutions, en Synetix.
zoekers uit de omringende landen.
Contactpersoon bij STW voor dit
Het platform heeft als belangrijkste
programma is dr.ir. C.L.M. Marcelis.
taak het onderzoek aan de univer-
In dit programma werken onderzoekers
siteiten, de industrie en de vragen uit
uit de universiteiten van Amsterdam,
de markt aan deze industrie op elkaar
Leiden, Twente, Utrecht en Eindhoven samen aan een CPO-proces dat kan
Neurale Netwerken
af te stemmen. Hiervoor wordt jaar-
worden gecombineerd met een
(Adaptieve Intelligentie)
lijks een tweedaagse workshop georganiseerd. De formule bleek in
membraanproces voor het scheiden van zuurstof uit lucht. Doel van het
Het Platform Adaptieve Intelligentie,
het verleden zeer succesvol te zijn en
onderzoek is het ontwikkelen van nieu-
een initiatief van Stichting voor
te voorzien in een behoefte. ProRISC
we technieken om aardgas (of ander
Neurale Netwerken met steun van
houdt deze workshop samen met
methaanhoudend gas zoals uit bio-
STW, stelt zich ten doel het onderzoek
SAFE. De belangstelling voor de
massavergassing) om te zetten in een
naar lerende systemen binnen
workshops is in de loop van de jaren
mengsel van koolmonoxide en water-
Nederland te stimuleren. De centrale
gegroeid tot een vaste schare van
stof (synthesegas). Synthesegas kan
vraag hierbij is hoe we computers
rond de 240 deelnemers, waarvan
in de chemische industrie als grond-
kunnen uitrusten met lerende intelli-
150 ProRISC-bezoekers.
stof voor verdere synthese dienen.
gente software. Dit onderzoek heeft
CPO kan ook worden toegepast voor
een duidelijke spin-off in uiteenlopen-
Dit jaar vond de 15e-workshop
de omzetting van vloeibare brandstof-
de toepassingen zoals robotica,
plaats op 25 en 26 november te
fen in auto’s. Hiermee worden een
expertsystemen, adaptieve systemen,
Veldhoven. Op dit gebied lopen
efficiënter gebruik van benzine, en
datamining, etcetera. Er is sprake
momenteel 43 OTP-projecten.
een reductie in CO2-emissie van meer dan 50 procent mogelijk.
van een hernieuwde belangstelling
Contactpersonen bij STW zijn dr.
voor dit onderzoeksgebied, nu de
W.H. Segeth en mw.drs. H.R. Varwijk.
technologie in praktische situaties
Zie ook www.stw.nl/programmas/prorisc.
| onderzoek
| Onderzoek
SAFE (Semiconductor Advances for
Schone en Zuinige Verbranding
Het Platform SZV bereidt op dit moment de opzet van een nieuw
Future Electronics) Het STW-programma Schone en
onderzoeksprogramma ‘Fundamentals
SAFE, in 1998 opgericht, heeft ver-
Zuinige Verbranding (SZV) moet het
of Clean and Efficient Combustion’
gelijkbare doelstellingen als ProRISC,
onderzoek aan verbrandingsproces-
voor. Hoewel verbranding heel
namelijk: het bieden van een platform
sen stimuleren en de samenwerking
gewoon lijkt, is het in wezen een
voor onderzoekers afkomstig uit
tussen bedrijven en universiteiten
complex samenspel van fysische
Nederland, België en Duitsland en
vergroten. De activiteiten binnen het
en chemische processen die nog
sinds dit jaar ook Zwitserland.
programma worden gecoördineerd
onvoldoende begrepen zijn. Wil men
Het onderzoeksgebied van SAFE
door het Platform SZV. Hierin zitten
echt komen tot fundamenteel nieuwe
betrof in eerdere jaren de vernieuwing
vertegenwoordigers van universitaire
schone en zuinige verbrandings-
binnen de halfgeleidertechnologie
onderzoeksgroepen, bedrijven en
systemen dan is het versterken van
voor micro-electronica maar sinds
technologische instituten die betrok-
de basiskennis en het ontwikkelen
twee jaar is de sensortechnologie ook
ken zijn bij verbrandingsonderzoek.
van betere numerieke modellen
sterk vertegenwoordigd.
Tot de activiteiten behoren het organi-
onontbeerlijk. Dit vergt een verder-
seren van een jaarlijks symposium,
gaande aanpak dan via het OTP
Tijdens gezamenlijke bijeenkomsten
het initiëren van nieuw onderzoek en
mogelijk is. Het bedrijfsleven is direct
van ProRISC en SAFE kunnen onder-
het uitbrengen van een Brandbrief
bij de opzet van het nieuwe program-
zoekers van elkaars werkterrein leren.
(korte artikelen en wetenswaardig-
ma betrokken. Contactpersonen bij
Zo kunnen de SAFE-onderzoekers
heden over verbrandingsonderzoek).
STW voor dit programma zijn dr. L.J.
zien wat er met hun ontwikkelde
In 2004 zijn twee Brandbrieven uit-
Korstanje en dhr. A.A.J. van Meerveld.
devices en technologieën gebeurt
gebracht.
als er daadwerkelijk chips worden Sensortechnologie
ontworpen. Onderzoekers van
Het programma bestaat momenteel
ProRISC zien wat er allemaal nodig
uit vijftien projecten met een totaal
is voor de ontwikkeling van de
budget van ruim 9 miljoen euro.
Sensortechnologie is sinds vele
componenten die zij gebruiken in hun
Van deze projecten zijn er inmiddels
jaren een belangrijk onderzoeksthe-
schakelingen. De hoofdonderwerpen
acht afgerond. De overige projecten
ma bij STW. Om dit thema verder te
van de SAFE workshop zijn:
(4,2 miljoen euro) zijn nog in uitvoe-
versterken is in 1984 het platform
Processing & RF, Devices, Materials &
ring. In 2004 zijn er geen nieuwe
Sensortechnologie ingesteld. Onder
Modelling en Sensors and Actuators.
projecten bijgekomen.
auspiciën van dit platform werd in
Op dit gebied lopen momenteel 23 OTP-projecten.
de periode van 1992 tot 1997 het prioHet jaarlijkse COMBURA-symposium
riteitsprogramma Sensortechnologie
is gehouden op 3 maart 2004 in
uitgevoerd. Na beëindiging van de
Dit jaar werd de SAFE/ProRISC work-
Nieuwegein. Van de 80 deelnemers
programmatische steun door het
shop gehouden op 25 en 26 november
waren er 15 afkomstig uit het buiten-
ministerie van EZ ging het platform
te Veldhoven. Contactpersonen bij
land en 15 uit het bedrijfsleven.
verder, mede met financiële hulp
STW zijn dr. P.C. Schuddeboom en mw.drs. H.R. Varwijk. Zie ook www.stw.nl/programmas/safe.
van STW.
47
48
jaarverslag 2004
| Onderzoek
PROGRAMMA’S MET NWO, EZ EN/OF DERDEN
Op 23 maart dit jaar vond de work-
Aspasia
Ter stimulering van de cognitiewetenschappen is in 2001 zoals
shop sensortechnologie plaats onder de naam ‘The Sense of Contact VI’.
Het Aspasia-programma is een
aanbevolen in het rapport ‘Fruits of
De bijeenkomst brengt universiteiten,
tijdelijk programma ter vergroting
Enlightenment’ het programma
kennisinstellingen en bedrijfsleven
van het aantal vrouwelijke universitair
Cognitie gestart. Dit programma
bij elkaar en bevordert de interactie
hoofddocenten (UHD’s). In een eerder
valt binnen het NWO-thema Cognitie
om gezamenlijk tot nieuwe onder-
stadium waren vier kandidates in de
en Gedrag en is een initiatief van
zoeksprojecten te komen. Centraal in
technische wetenschappen in dit
het Algemeen Bestuur van NWO,
het programma stonden dit jaar bio-
programma succesvol. Daarmee is
de vijf NWO-gebieden Aard- en
sensoren, alternatieve energiebron-
een totaalbedrag van 690.000 euro
Levenswetenschappen, Exacte
nen voor sensoren en de rol van
gemoeid, waarvan de helft door het
Wetenschappen, Geestesweten-
sensoren bij kunstmatige intelligen-
AB-NWO wordt betaald. In 2004
schappen, Maatschappij- en Gedrags-
tie. De sensorconferentie is een inspi-
werden geen nieuwe posities gehono-
wetenschappen en Medische
ratiebron voor onderzoekers van
reerd. Dit programma wordt door
Wetenschappen en STW.
bedrijven en universiteiten. Bovendien
NWO niet voortgezet. Vanaf 2005
kan door het directe persoonlijke
gaat het Aspasia-programma op in de
Het Cognitieprogramma wordt
contact de basis worden gelegd voor
Vernieuwingsimpuls. Contactpersoon
gezamenlijk gefinancierd door
verdere zinvolle ontwikkeling van
bij STW voor dit programma is
genoemde deelnemers en heeft een
sensortechnologie. Contactpersonen
Dipl.-Phys. C.N.M. Jansz.
totaalbudget van 12,5 miljoen euro.
bij STW zijn dr. G. Bögels en dhr. Voor het verwezenlijken van de vijf
N. Voskamp. Cognitie
doelstellingen heeft het programma Cognitie een vijftal actielijnen
Cognitie gaat over waarnemen, leren,
opgesteld:
denken en allerlei andere processen
_ onderzoek;
die in de hersenen plaatsvinden en
_ wetenschappelijke bijeenkomsten;
die soms ook door computers kunnen
_ publieksactiviteiten;
worden uitgevoerd. Het onderzoek
_ educatieve activiteiten;
naar cognitie is verspreid over vele
_ informatievoorziening.
vakgebieden: bijvoorbeeld psychologie, kunstmatige intelligentie, filosofie,
Meer informatie over het
neurowetenschappen en taalkunde.
Cognitieprogramma is te vinden
Wat onderzoekers uit al deze
op de website, www.nwo.nl/cognitie.
verschillende vakgebieden tot
Contactpersonen bij STW zijn
cognitiewetenschappers maakt, is
Dipl.-Phys. C.N.M. Jansz en
dat ze allen dezelfde vraag proberen
dr. D.T. Janssen.
te beantwoorden: hoe werkt de menselijke geest?
| onderzoek
Ethiek van Technologisch Onderzoek
Contactpersoon voor dit programma
ma uit 20 projecten. De programma-
NWO-programma Ethiek, Onderzoek en
bij STW is mr. M.M.L. Konings.
commissie zal begin 2005 besluiten hoe de resterende middelen het
Bestuur Gedispergeerde meerfasestroming
meest effectief kunnen worden besteed.
Binnen het programma Ethiek, Onderzoek en Bestuur van NWO
Doel van het programma Gedisper-
loopt het subprogramma Ethiek van
geerde meerfasestroming is het
Medio 2004 heeft een tussentijdse
Technologisch Onderzoek. Het STW-
ontwikkelen van strategisch-
evaluatie van het programma
bestuur heeft hiervoor 450 duizend
technologisch belangrijke kennis
plaatsgevonden. De commissie
euro beschikbaar gesteld. NWO
over de stroming van mengsels, in het
concludeerde dat het programma
heeft dit budget aangevuld met 225
bijzonder mengsels waarbij de ene
wetenschappelijk van hoge kwaliteit
duizend euro. Er is gekozen voor
fase (gas, vast of vloeistof) zich
is. De betrokkenheid van het bedrijfs-
parallel onderzoek, wat wil zeggen
bevindt in en verspreidt (dispergeert)
leven is goed, mede door het instellen
dat de ethici parallel aan het STW-
over de andere fase. Het programma
van gebruikerscommissies voor de
project hun eigen onderzoek doen
beoogt het wetenschappelijk onder-
projecten uit de tweede indienronde.
en de resultaten daarvan regelmatig
zoek structureel te versterken, en wel
terugkoppelen naar de technologen.
zodanig dat het zich beter richt op de
De onderzoekers binnen het program-
De in 2003 gehonoreerde projecten
voor de (Nederlandse) industrie rele-
ma hebben een belangrijke bijdrage
zijn inmiddels van start gegaan.
vante vraagstukken. Gedispergeerde
geleverd aan de wetenschappelijke
De onderwerpen zijn:
meerfasestroming is relevant voor
FOM-dagen Stroming en Warmte
_ ‘Ethical aspects of ultrafast
een breed gebied van processen,
die op 8 en 9 november in Veldhoven
communication’ (gerelateerd
zoals menging, warmteoverdracht,
werden gehouden. Het programma
aan project ETC.5963);
conversie-processen en chemische
is nauw verbonden met de onderzoek-
reacties en voor allerhande appara-
school voor stromingsleer, het
involved in the transition from
ten, waaronder bellenkolommen,
J.M. Burgercentrum, waar alle project-
lab-scale model to full-size open
geroerde vaten, gefluïdiseerde bed-
leiders deel van uitmaken. Plannen
plant in bioprocess technology’
den, slurrie reactoren en fermentoren.
om de kennisoverdracht naar het
(gerelateerd aan project DPC.5577);
Kennisoverdracht tussen de univer-
MKB te stimuleren door het opzetten
_ ‘Ethical aspects of the risks
siteiten en het bedrijfsleven en het
van een CFD-expertisecentrum zijn
Care Process’ (gerelateerd aan
vormen en verankeren van netwerken
nog niet van de grond gekomen.
project LPG.5651).
vormen eveneens expliciete doelen
Meer informatie over dit programma
_ ‘Medical images in the Health
van het programma.
is te vinden op: www.stw.nl/programmas/meerfasestroming/index.html.
Op 22 maart 2005 zal er een workshop plaatsvinden, waar de eerste ervarin-
Financiers van het programma zijn
Contactpersoon bij STW voor het
gen en resultaten van de drie parallel-
FOM, STW, NWO, EZ en het bedrijfs-
programma is dr. L.J. Korstanje.
onderzoeken worden uitgewisseld.
leven. Het totale budget bedraagt
Meer informatie over dit programma
momenteel 6,2 miljoen euro, met
is te vinden op via de website,
bijdragen door FOM, STW, NWO, EZ
www.nwo.nl/subsidiewijzer.nsf/pages/NW
en het bedrijfsleven.
OP_5FLEAB.
Op dit moment bestaat het program-
49
,
50
DR. INA KLAASEN
Stukje stad maken met wiskundig onderbouwde ontwerpprincipes project: DCB.6006 (Aspasia)
Aan de Technische Universiteit Delft begeleidt dr. Ina
Een stedelijk gebied is georganiseerde complexiteit.
Klaasen, deeltijd universitair hoofddocent van de afdeling
Met goed ontwikkelde ontwerpprincipes is het mogelijk
Stedenbouwkunde, een promovendus die een wiskundige
die complexiteit beter te organiseren. De taak van een
basis legt onder ruimtelijke ontwerpprincipes. Daarmee
ontwerper is om de uiteindelijke beslisser over de
wordt een bijdrage geleverd aan de ‘body of knowledge’,
inrichting van een gebied de opties voor te leggen. “Wat
die het vakgebied een meer verantwoorde ontwerpbasis
wij kunnen, is vanuit een multidisciplinaire benadering
moet geven.
voorleggen wat er te verwachten is van bepaalde beslissingen, zowel in tijd als in ruimte. Bij het multidisciplinaire
Het vakgebied van Klaasen, bouwkunde, kent weinig
karakter valt te denken aan sociologische, demografische,
wetenschappelijke cultuur waar het gaat om stedenbouw-
psychologische, economische en ecologische gevolgen
kundig ontwerpen en architectonisch ontwerpen. Dat komt
van bepaalde beslissingen, maar overigens ook aan de
vooral door het idee dat ontwerpen geen wetenschappelijk,
condities die in deze opzichten aanwezig zijn.”
maar meer een creatief proces is. Maar een ‘stukje stad maken’, wat je als stedenbouwkundige doet, is wel degelijk een praktische wetenschap. “Wij buigen ons over ontwerp-
Tijd
principes”, zegt Klaasen. “Ons doel is het inzicht vergroten in het toepassen van wetenschappelijke kennis bij het
“Tijd speelt in twee opzichten een rol. Het gaat bij ruimte-
stedenbouwkundig ontwerpen. Dat is iets anders dan het
lijke indelingsvraagstukken niet alleen om de vraag hoe
toepassen van kennis in een specifiek geval. Een arts bijvoor-
we er ten aanzien van die elementen over twintig jaar voor
beeld is ook niet wetenschappelijk bezig als hij één patiënt
staan. Ook het 24-uurs ritme van mensen speelt een
pillen voorschrijft. Dat is hij wel als hij het geneesmiddel
belangrijke rol. Tijd verstrijkt in uren, dagen en weken en
of de ziekteverschijnselen in het algemeen onderzoekt.”
daar horen specifieke ritmes bij. Alle processen waarbij mensen betrokken zijn, verlopen in uren. Daar moet je dus rekening mee houden in het maken van ruimtelijke structu-
Georganiseerde complexiteit
ren. Ergens wonen doe je bijvoorbeeld de hele dag, ook al ben je niet de hele dag op die plek en slaap je ‘s nachts.
Klaasen is in meer opzichten een bijzondere aanvulling
Een woonbestemming impliceert de noodzaak in die omge-
voor de Technische Universiteit Delft. Zij is één van de
ving voorzieningen, zoals winkels, bioscopen, theaters,
weinige vrouwen die tot het mannenbolwerk aan de TU
bibliotheken, sportverenigingen of ziekenhuizen te treffen.
Delft is doorgedrongen. Bovendien is zij geen ingenieur,
Daar hebben ook mensen die in het gebied werken wat
maar opgeleid als fysisch geograaf. “Vakmatig heb ik me
aan, omdat ze zo noodzakelijke activiteiten kunnen combi-
bedacht dat je zowel in de fysische geografie als in de
neren. Kies je daarentegen voor een industriële bestem-
stedenbouwkunde met ruimte bezig bent. Natuurlijk kun
ming, dan zul je bijvoorbeeld op een andere manier naar
je niet van de ene dag op de andere overstappen, maar na
de infrastructuur moeten kijken. In een woongebied kun
ruim vijfentwintig jaar durf ik wel te stellen dat ik genoeg
je ervoor kiezen de fiets veel aandacht te geven, in een
heb bijgeleerd om mij te meten met ingenieurs”, aldus
industriële omgeving moet vrachtverkeer zoveel mogelijk
Klaasen. “Dat ik vrouw ben, is voor sommige mensen even
vrij baan hebben, of het nu per spoor of over de weg is.
wennen. Ik ben voor mijn baan in aanmerking gekomen
En als je ergens woont, moet je als gezin op zijn minst de
dankzij de Aspasia-regeling. Naarmate ik inhoudelijk meer
keuzemogelijkheid hebben om je kinderen in de nabijheid
laat zien, hoop ik dat de aarzelingen ook afnemen.”
van je woning naar school te laten gaan. Om het in
| DCB.6006 (Aspasia)
vaktermen te stellen: de functionele organisatie van de
van één auto per huishouden. Tegenwoordig moeten we
ruimte moet zoveel mogelijk maatschappelijke processen
allemaal aan het werk. Dat impliceert dus twee banen, al
mogelijk maken.”
dan niet in deeltijd, per huishouden en dus meer verplaatsingen buiten de woonbuurt. Voor twee auto’s per huis-
Een mooi voorbeeld waarin de praktijk uiteindelijk anders
houden is er op ons wegennet echter onvoldoende plaats.”
bleek dan beleidsmakers jaren geleden dachten, is het groeikernenbeleid van de jaren tachtig. Klaasen: “Beleidsmakers gingen er in die tijd van uit dat in elk huis-
Korte versus lange termijn
houden één persoon een baan zou hebben. Die basisgedachte heeft allerlei consequenties voor de ruimtelijke
Wat moet de wetenschapper nu doen in al die discussies
indeling. Zo ging men in het geval van de groeikernen uit
over ruimtelijke inrichting, zoals die de afgelopen jaren
51
52
jaarverslag 2004
| DCB.6006 (Aspasia)
woeden over onder meer de HSL, de Noord-Zuid-lijn in
niet alleen op haar of zijn blauwe ogen hoeft te geloven.”
Amsterdam en de Betuwelijn? Klaasen: “Wij moeten in
Voor een STW-project is het bijzonder dat een gebruikers-
kaart brengen welke effecten beslissingen over dit soort
commissie ontbreekt. “Dat is inderdaad ongebruikelijk”,
thema’s hebben. Wie heeft er baat bij verschillende soorten
zegt Klaasen. “In de aanvraagprocedure heb ik wel reacties
beslissingen? Denk aan de HSL. Een verbinding tussen
van referenten ontvangen. Die waren positief. Voor een
Parijs en de Randstad is prima, maar bezie de Randstad
gebruikerscommissie zou ik niet zo snel leden kunnen
dan als een stedelijke regio. Dat betekent dat je een
bedenken. Het is per slot van rekening een onderzoek
verbinding tussen Parijs en Rotterdam of Utrecht legt en
dat niet direct een product of dienst oplevert, terwijl het
de verdere verkeersafwikkeling op het niveau van de
praktisch nut op langere termijn evident is. Immers, hoe
Randstad organiseert. In die korte stukken tussen
beter je vooraf op basis van goed onderbouwde ontwerp-
Rotterdam en Den Haag, of Utrecht en Amsterdam, zijn
principes de consequenties van plannen kunt beoordelen,
de HSL-snelheden van 300 kilometer per uur niet te halen
des te groter wordt de kans dat de juiste keuzes worden
en valt er weinig tijdwinst te boeken. Door daarentegen
gemaakt. We gaan dan ook samen met het STW-bureau
juist aan die stadsgewestelijke verbindingen geld te
aan het werk om alsnog voor dit onderzoek een gebrui-
besteden, hebben veel meer mensen baat bij een derge-
kerscommissie samen te stellen.”
lijke investering: voor- en natransportvoorzieningen voor de lange afstandreizigers, maar ook betere reismogelijkheden voor mensen die dichter bij huis blijven.” Het dilemma in dit soort keuzes is vaak de keuze tussen korte versus lange termijn denken. “Politici hebben in het
Wat lukt wel en wat niet?
algemeen de neiging de korte termijn te verkiezen boven de lange. Dat wil nog wel eens verkeerd uitpakken.”
Weinig is zo leuk als praten over de vraag welke buurten, wijken, steden of regio’s helemaal ge- dan wel mislukt zijn. Ina Klaasen, universitair hoofddocent bij de afdeling Ruimtelijke Planning aan
Blauwe ogen
de Technische Universiteit Delft, benadrukt bij herhaling dat dit geen wetenschappelijke activiteit is. Toch kan ook zij het zo nu
Vanwege het relatief korte bestaan van de discipline
en dan niet laten. “Kijk eens naar het ‘Zuidas’-gebied tussen het
stedenbouwkunde en de nog gebrekkige wetenschappelijke
centrale deel van Amsterdam en Buitenveldert”(1), zegt ze. “Dat
cultuur rond haar vakgebied, benadrukt Klaasen het belang
gebied is wat functie en vormgeving betreft niet goed verweven
van de opbouw van een ‘body of knowledge’. Steden-
met de stad. Moet je ‘s avonds eens doorfietsen. Doodeng.
bouwkundig ontwerpen moet zich nog tot een praktische
Waar ik bewondering voor heb, is de aanpak van de vorige
wetenschap ontwikkelen. Dat is ook de achtergrond waar-
burgemeester van Bogota in Colombia. Hij heeft in bepaalde
tegen Klaasen het projectvoorstel bij STW indiende om de
wijken gekozen voor de verbetering van de directe woonomgeving
ontwerpprincipes ook wiskundig te kunnen onderbouwen.
in plaats van het beter bestraten van de autowegen in die wijken.
“Met bepaalde formules kun je de principes steviger onder-
Hij heeft daar veel kritiek op gekregen, vooral van autobezitters.
bouwen”, zegt Klaasen. “Daarvoor heb ik nu een promoven-
Hij koos echter voor die mensen die hun buurt nooit uitkomen.”
dus, Arthur van Bilsen, kunnen aannemen die zich daar vier jaar lang op stort. De kracht achter de wiskundige benadering is dat je stedenbouwkundig ontwerpers dan
(1)
Buitenveldert is ook Amsterdam
| onderzoek
Materialen (PPM) Het Prioriteitsprogramma Materialen
Naar verwachting zal het eindrapport
competitie beoordeeld en een aantal
van de programmacommissie in
voorstellen kan worden gehonoreerd.
januari 2005 verschijnen. Uit de bijna 200 geïnteresseerde
(PPM) heeft tot doel via een programmatische aanpak universitair onder-
De verankering van het PPM-onder-
kandidaten werden de beste veertig
zoek te stimuleren naar fundamentele
zoek heeft in belangrijke mate plaats-
afgestudeerden gekozen door een
aspecten die een rol spelen bij de
gevonden binnen de technologische
selectiecommissie. Zij mochten
toepassing van materialen.
topinstituten Dutch Polymer Institute
NWO-workshops volgen en hun
Speerpunten binnen het PPM zijn
(DPI) en Netherlands Institute for
onderzoeksideeën verder uitwerken.
constructiematerialen (bulkmaterialen),
Metals Research (NIMR). Daarnaast
De uitgewerkte aanvragen werden
coatings, composieten en functionele
heeft het onderzoek een plaats
daarna beoordeeld door wetenschap-
materialen. Functionele materialen
gekregen binnen de verschillende
pers uit het binnen- en buitenland.
zijn nieuwe materialen voor toepas-
toponderzoekscholen in Nederland. Uiteindelijk heeft NWO 21 jonge,
sing in componenten gericht op de Op 10 februari 2005 zal een eindsym-
talentvolle allochtone afgestudeerden
posium plaatsvinden. Daar wordt
voor honorering geselecteerd. Elke
Het PPM is gestart in 1995 en heeft
een kort overzicht gegeven van de
kandidaat krijgt 180.000 euro voor
een budget van 30,5 miljoen euro.
resultaten van het PPM. Er zal echter
een promotieonderzoek aan een uni-
De helft van dit bedrag is afkomstig
vooral aandacht worden besteed aan
versiteit. Het totaalbudget bedraagt
van OCW, EZ en NWO. De overige
nieuwe richtingen in het materialen-
voor 2004 3,8 miljoen euro, gezamen-
investering vond plaats in de vorm
onderzoek, volgens het thema “PPM;
lijk gefinancierd door NWO en het
van 14,8 miljoen euro van door STW,
nieuwe inzichten, nieuwe vergezich-
ministerie van OCW. Contactpersoon
FOM en het NWO-gebied Chemische
ten?” Meer informatie is te vinden op
bij STW is dr. C.B. de Boer, zie ook
Wetenschappen gehonoreerde
www.stw.nl/programmas/materialen.
www.nwo.nl/kleurrijktalent.
projecten. De industrie draagt 2,4
Contactpersoon bij STW voor het
miljoen euro bij aan het programma.
programma is dr. L.J. Korstanje.
informatietechnologie.
Totaal zijn 77 projecten binnen het
Procesvernieuwing voor een schoner
PPM gehonoreerd waarvan er 26
milieu
worden gefinancierd via STW voor
Mozaïekprogramma
een bedrag van bijna 13 miljoen euro.
Dit programma is gestart in 1997 en
De leiding van het PPM berust bij
Dit nieuw ontwikkelde NWO-program-
is samen met het NWO-gebied
een autonome programmacommissie
ma heeft tot doel meer allochtone
Chemische Wetenschappen uitgevoerd
die verantwoordelijkheid draagt
afgestudeerden in de wetenschap te
in het kader van de NWO ‘Kennis
voor de inhoud en het budget.
laten instromen. Het programma biedt
Verrijkt’ actie. In het programma
Momenteel worden geen nieuwe
getalenteerde allochtone studenten
zijn elf projecten gefinancierd.
projecten meer gefinancierd of
de mogelijkheid om een meerdaagse
In het afgelopen jaar zijn twee
geadopteerd. Het programma zal
workshop te volgen, waarin zij worden
projecten beëindigd. De overige
naar verwachting in 2005 worden
ondersteund bij het schrijven van een
twee worden in 2005 afgerond.
afgerond.
promotievoorstel. De onderzoeks-
Meer informatie is te vinden op
voorstellen worden vervolgens in
www.stw.nl/programmas/proces/index.html.
53
PROF.DR.IR. ERIK THEUNISSEN
Delft trekt luchthavennavigatie uit Fred Flintstone tijdperk project: DET.5844 (Vidi)
“Pakweg tien jaar geleden had een supersonisch vliegtuig een
Wiskunde en Informatica, basiseenheid Telecommunicatie-
enorme hoeveelheid technologie aan boord om het toestel te
en Teleobservatietechnologie, de huidige situatie op vlieg-
laten vliegen en landen. Eenmaal op de grond belandde de
velden. Op zich is het begrijpelijk dat een hulpmiddel voor
piloot echter in een Fred Flintstone tijdperk. Hij hoorde van de
het taxiën lange tijd geen prioriteit heeft gehad. Immers,
verkeersleiding van een vliegveld naar welke ‘gate’ hij moest
het gaat om een systeem dat slechts voor een zeer beperkt
taxiën en hij had een papieren plattegrondje van het vliegveld
deel van de vlucht belangrijk is.
tot zijn beschikking. Dat is samen minder dan de gemiddelde automobilist die met een navigatiesysteem rondtoert.”
Zijn STW-onderzoek naar luchthavennavigatie komt niet ‘uit de lucht vallen’. Het past in een reeks van projecten
Zo beschrijft prof.dr.ir. Erik Theunissen, verbonden aan de
waar Theunissen bij betrokken is geweest. Hij houdt zich
Technische Universiteit Delft, faculteit Elektrotechniek,
al sinds 1990 bezig met oplossingen voor navigatie voor
| DET.5844 (Vidi)
complexe naderingen. Later kwamen daar een Delphins 2
Theunissen voegt eraan toe: “Behalve veiligheid spelen
project en een Vidi-onderzoek bij, waarin hij zijn aandacht
commerciële motieven ook een rol. Bij gebruik van
richtte op de vraag hoe het verder moest met navigatie als
ons systeem voor luchthavennavigatie, treden minder
een vliegtuig eenmaal is geland.
vertragingen op, waardoor ook minder vliegtuigen hoeven uit te wijken. Het draagt zo duidelijk bij aan efficiënter afhandelen van verkeersstromen op het vliegveld.”
Veiligheid prioriteit
Sinds Amerikaanse luchtvaartautoriteiten het verkeer op Na ernstige ongevallen, ondermeer op vliegvelden in
het vliegveld tot veiligheidsprioriteit nummer één hebben
Milaan en Taipeh, kwam de afwikkeling van verkeer hoog
verheven, verheugt Theunissen zich helemaal in grote
op de veiligheidsagenda van de luchtvaart te staan.
belangstelling voor zijn luchthavennavigatiesysteem.
55
56
jaarverslag 2004
| DET.5844 (Vidi)
Zijn systeem bestaat uit software die piloten op hun
zeggen. In alle testfasen bevragen we de piloten daar uit-
scherm in de cockpit wegwijs maakt op een vliegveld. Het
voerig over en we hebben daar tot op heden zeer positieve
bijzondere aan dit systeem is dat het niet alleen de weg
reacties op gekregen.”
wijst, maar ook aan de piloot toont waar hij zich bevindt, waar hij moet wachten tot hij ‘clearance’ van de luchthaven
Het onderzoek van Theunissen, dat tot 1 september 2007
krijgt, en waar hij naar toe moet. Hij krijgt, in vakjargon, de
loopt, bevindt zich nog in een testfase. Zijn team verkeert
complete routering aangeboden. Dat is alles bij elkaar dus
regelmatig in de Verenigde Staten om de puntjes op de i
meer dan wat een navigatiesysteem in een auto doet.
te zetten. Rockwell Collins zit in de gebruikerscommissie en dankzij dit bedrijf heeft het onderzoeksteam toegang tot NASA, waar een deel van de tests wordt uitgevoerd. De
‘Theunderbirds’
Amerikaanse Federal Aviation Administration is inmiddels zo geïnteresseerd in het systeem, dat ze het tijdelijk in een
De belangrijkste uitdaging voor Theunissen en zijn drie
van hun toestellen installeren om er ervaring mee op te
onderzoekers Fenne Roefs, Joris Koenis en Richard
doen.
Rademaker, ligt in de complexiteit van het systeem. “Die complexiteit zit vooral in de nauwkeurigheids- en betrouwbaarheidseisen waaraan het systeem moet voldoen. Om
Plattegronden
in Delft te kunnen testen, heeft Theunissen een complete cockpit ingericht en vormen een aantal computers, heel
Theunissen: “Het staat er inderdaad goed voor. We hebben
toepasselijk de ‘Theunderbirds’ genaamd, de luchtverkeers-
nu een goed overzicht van alle ideeën tot in detail. Voordat
leiding. Zo kan hij dus akelig levensechte simulaties
we nu kunnen gaan proberen het systeem geaccepteerd te
maken. Theunissen: “Voor een systeem dat de vluchtroute
krijgen in bestaande en nieuwe toestellen, zullen we de
uitstippelt, maakt het niet uit of een vliegtuig ergens boven
paden moeten schetsen om eerst delen van functies die we
de oceaan een bocht met een afwijking van twintig meter
kunnen aanbieden aan boord te krijgen. Een cockpit zit nu
maakt. Doet ons systeem dat echter, dan staat het toestel
eenmaal zo vol met technologie en elektronica dat je een
ergens in de wei naast de baan. Wij kunnen ons nauwelijks
technisch en politiek traject zult moeten doorlopen om
afwijkingen veroorloven.”
daar iets aan toe te voegen. Met de troeven van veiligheid en toenemende efficiëntie op vliegvelden maken we echter
Fenne Roefs is gespecialiseerd in cognitieve ergonomie.
een goede kans.”
Zij denkt vooral mee over hoe de informatie op het scherm wordt gepresenteerd. Daarbij speelt bijvoorbeeld kleur
Een van de praktische kanten is dat er een database moet
een belangrijke rol. “Rood in de cockpit is taboe”, haalt
komen met nauwkeurige plattegronden van alle vliegvelden
Roefs de ‘geboden’ aan van de certificerende instellingen,
ter wereld. “Een instelling als Eurocontrol is ook bezig met
die bepalen of een systeem in een cockpit kan worden
dit probleem. Wij zeggen: we hebben de experimentele
toegelaten. “Overigens kun je je daar niet altijd voor de
dataset beschikbaar. Gebruik die als uitgangspunt. Als je
volle honderd procent aan houden. Een temperatuurmeter-
het hebt over onderzoek dat de veiligheid moet bevorderen,
tje heeft bijvoorbeeld al gauw ergens een rood streepje om
dan moet je je kennis niet voor jezelf willen houden. Zo
een kritische grens aan te geven. Waar wij vooral op letten,
zijn wij ook niet uit op patenten. We willen geen vertraging
is hoe de piloot de aangeboden beelden en informatie
in de publicatiemogelijkheden en we willen onze kennis
ervaart. Hoe komt het bij hem binnen, om het populair te
delen”, aldus Theunissen.
| onderzoek
Coördinatoren van het programma
Transition towards sustainable
sleuteltechnologie wordt duidelijk
zijn drs. N.H.C.M. Boots (STW) en
protein supply chains, gehouden waar
benadrukt door de ‘innovation road-
dr. I.S. Ridder (NWO-CW).
de algemene bevindingen uit het
map separation technology’ die in
programma zijn gepresenteerd en
oktober 2004 is afgerond. Binnen
bediscussieerd. Hierbij is duidelijk
deze door EZ geïnitieerde roadmap
geworden dat het onderzoek naar
zijn de gewenste innovaties op het
het bereiken van een transitie van
gebied van scheidingstechnologie
Het programma PROFETAS (Protein
dierlijk naar plantaardig eiwit nog
voor de komende 5-15 jaar beschre-
Foods, Environment, Technology
lang niet zijn doel heeft bereikt.
ven. Scheidingstechnologie was
and Society), maakt deel uit van het
Aan een vervolg op PROFETAS in de
reeds één van de onderwerpen in
maatschappelijk geïnspireerde
vorm van een multidisciplinair NWO-
het NWO-thema: ‘Opkomende
onderzoeksbeleid ‘Kennis Verrijkt’
programma wordt gewerkt. Hierin
Technologieën’. Voor het programma
van NWO. In het onderzoek dat loopt
zal ook de relatie tot gezondheid een
is in totaal een bedrag van 3,3 miljoen
tot het jaar 2005 willen onderzoekers
rol spelen. De eindrapportage is in
euro beschikbaar.
de mogelijkheden voor een radicale
februari 2005 gereed. Zie ook de
verandering van voedselpatronen
website www.profetas.nl.
Het programma is in januari 2004
verkennen. In dit programma werken
Contactpersoon voor dit programma
van start gegaan met de honorering
ecologen, economen, politicologen en
bij STW is ir. C.H. Kemper.
van acht projecten. Inmiddels zijn
PROFETAS
de meeste onderzoeksposities
technologen samen met biologen en
ingevuld en gebruikerscommissies
chemici om te onderzoeken wat de consequenties zijn van een over-
Scheidingstechnologie
samengesteld. De officiële kick-off heeft plaatsgevonden tijdens het
gang van dierlijke naar plantaardige eiwitproductie. De onderzoekers
Dit gezamenlijke CW/STW-program-
‘Netherlands Process technology
analyseren daartoe in welke mate
ma richt zich op de ontwikkeling van
Symposium’. Naast de besloten
deze wisseling het milieu spaart en
innovatieve, industrieel toepasbare
gebruikerscommissie-vergaderingen
of ze wel maatschappelijk wenselijk
scheidingstechnologieën ten behoeve
zullen resultaten uit het scheidings-
en technologisch haalbaar is.
van een duurzame procestechnologie.
technologie programma jaarlijks wor-
Nieuwe scheidingsprincipes moeten
den gepresenteerd op symposia. Zie
Het onderzoek wordt geleid door de
het mogelijk maken dat de chemische
ook de website www.stw.nl/programmas/.
onderzoekscholen SENSE (milieu)
en biologische syntheses van de
De contactpersonen voor dit program-
en VLAG (voeding). STW financiert
toekomst ook daadwerkelijk op een
ma zijn dr.ir. C.L.M. Marcelis (STW)
en begeleidt het technologische
duurzame wijze kunnen worden
en dr. I.S. Ridder (NWO-CW).
deel van het onderzoek, het NWO-
toegepast in een productieproces.
Gebied Maatschappij- en Gedragswetenschappen het maatschappelijk
Scheidingstechnologie moet worden
Stimuleringsprogramma
getinte deel.
gezien als een essentiële stap op weg
Energieonderzoek
naar procesintensificatie en draagt In het jaar 2004 zijn de meeste
in belangrijke mate bij aan de atoom-
Het NWO/SenterNovem Stimulerings-
PROFETAS-projecten afgerond. In
efficiëntie van innovatieve industriële
programma Energieonderzoek is
oktober 2004 is het eindsymposium,
processen. Het belang van deze
bedoeld om kennis te ontwikkelen
57
58
jaarverslag 2004
| Onderzoek
gericht op de overgang naar een
gespeeld bij de lange termijn
Veni
duurzame energievoorziening. Het
energieonderzoekstrategie (EOS)
In 2004 ontving STW in de eerste
programma is een nauwe samen-
van EZ.
Veni-ronde achttien aanvragen. Daarvan konden acht aanvragen uit
werking tussen NWO en SenterNovem en is opgezet op verzoek van de
Begin 2004 is het programma tussen-
het reguliere Vernieuwingsimpuls-
ministeries van OCW en EZ. Speer-
tijds extern geëvalueerd in opdracht
budget van STW gehonoreerd worden.
punten in het programma zijn de
van de Stuurgroep. De conclusies
Op voordracht van STW honoreerde
samenwerking tussen bèta- en
en aanbevelingen zijn gebruikt om
het Algemeen Bestuur van NWO uit
gammadisciplines, de versterking
het programma verder te versterken.
centrale middelen een extra aanvraag,
van het universitaire energieonder-
Meer informatie over het programma
die bij STW was ingediend door een
zoek en de versterking van de band
kan worden gevonden op:
vrouwelijke kandidaat. Deze aanvraag
tussen universitair en toegepast
www.nwo.nl/energieonderzoek.
werd door de beoordelingscommissie
energieonderzoek. Het stimulerings-
Contactpersoon bij STW is dr. L.J.
wel als honorabel beoordeeld, maar
programma beschikt over een budget
Korstanje.
eindigde op een negende, niet-subsidiabele, plaats.
van 5,6 miljoen euro, gefinancierd door NWO centraal, NWO-gebied Maatschappij- en Gedragsweten-
Vernieuwingsimpuls 2004
Door de extra toewijzing kwam het percentage gehonoreerde aanvragen
schappen, STW en EZ/SenterNovem. Het NWO-programma Vernieuwings-
van vrouwelijke kandidaten op twee
Het programma bestaat uit negen
impuls richt zich op onderzoekers in
van de totaal negen gehonoreerde
grote onderzoeksprojecten.
verschillende fasen van hun carrière:
aanvragen. Dit was gelijk aan het
Daarnaast is ook een aantal kort-
Veni (pas gepromoveerd), Vidi
percentage aanvragen dat door
lopende explorerende projecten
(enkele jaren post-doc ervaring) en
vrouwen was ingediend bij STW
uitgevoerd. Per project is een klank-
Vici (senior-onderzoekers met hoog-
(vier van de achttien).
bordgroep samengesteld met
leraarskwaliteiten). Na honorering trok de Veni-kandidaat
vertegenwoordigers uit maatschapDe maximale subsidiebedragen zijn
die bij de beoordeling op de eerste
200.000 euro (met een looptijd van
plaats eindigde zich terug omdat hij
Op 11 maart is door de Programma-
drie jaar) voor Veni-aanvragen,
een baan in de industrie aanvaardde
commissie de conferentie “Wie bèta
600.000 euro (looptijd vijf jaar) voor
(projectnummer EWO.6541). De open-
zegt, moet ook gamma zeggen”
Vidi-aanvragen en 1.250.000 euro
gevallen Veni-positie werd door het
georganiseerd. Naast presentaties
(looptijd vijf jaar) voor Vici-aanvragen.
STW-bestuur alsnog toegekend aan
van de onderzoekers waren er work-
Daarvan wordt 32,4 procent betaald
de kandidaat die op de tiende positie
shops met als centrale vraag hoe
door de universiteit waar de
eindigde. Voor de tweede Veni-ronde
de samenwerking tussen bèta- en
Vernieuwingsimpulslaureaat zijn/haar
in 2004 konden aanvragen worden
gammawetenschappen de transitie
onderzoeksprogramma zal uitvoeren.
ingediend tot 1 september. STW ont-
pelijke organisaties en bedrijven.
naar een duurzame energiehuis-
ving hier achttien aanvragen waarvan
houding tot een succes kan maken.
zeven van vrouwen. Het besluit over
De resultaten van deze workshops
honorering van deze Veni-aanvragen
hebben onder andere een rol
vindt plaats in maart 2005.
| onderzoek
Vidi
werd aan vier kandidaten een Vici-
In het Vidi-onderdeel van het
subsidie toegekend (dit is inclusief
Vernieuwingsimpulsprogramma
de positie die beschikbaar kwam na
In de wiskunde ontmoeten de funda-
ontving STW vijftien aanvragen,
de bovengenoemde Vidi-omzetting).
mentele wetenschap en de toepassing
waaruit na een eerste (schriftelijke)
Bij de vooraanmeldingen waren geen
elkaar. Dat is meteen het bestaans-
beoordelingsronde acht kandidaten
vrouwelijke onderzoekers.
recht van het onderzoeksprogramma
werden uitgenodigd om hun plannen
Wiskunde Toegepast
Wiskunde Toegepast. Het NWO-
in een interview met de beoordelings-
Met de honorering van negen Veni-
gebied Exacte Wetenschappen (NWO-
commissie te presenteren. Daarvan
aanvragen, vier Vidi-aanvragen en
EW) en STW beheren dit programma
werden vier kandidaten gehonoreerd,
vier Vici-aanvragen, ingediend bij
samen. In het onderzoek spelen
waaronder de enige vrouwelijke
STW, is in 2004 een bedrag gemoeid
fundamentele vragen die geïnspireerd
kandidaat die bij STW een Vidi-
van 9,2 miljoen euro waarvan 3 miljoen
zijn door een toepassing, maar ook
aanvraag had ingediend.
euro ten laste van de ontvangende
nieuwe toepassingen van bestaande
(universitaire) instelling.
wiskunde.
wezen op grond van de kwaliteitseis
Vrouwen
In 2004 was er weer een Wiskunde
dat de door de beoordelingscommis-
Ter bevordering van de participatie
Toegepast symposium tijdens het
sie toegekende eindscore beter moet
van vrouwen in het wetenschappelijk
Nederlands Mathematisch Congres.
zijn dan 3,5 (nb: 3 = zeer goed, 5 =
onderzoek heeft NWO als eis gesteld
De Studiegroep Wiskunde met de
goed). Omdat STW maximaal zeven
dat het percentage vrouwen dat een
Industrie is in 2004 voor de zesde
Vidi-aanvragen per ronde kan
Vernieuwingsimpulssubsidie wordt
keer georganiseerd. Hier werkte een
honoreren is het Algemeen Bestuur
toegekend minimaal gelijk dient te
groep wiskundigen een week lang aan
van NWO gevraagd om van de drie
zijn aan het percentage vrouwen
praktische problemen uit het bedrijfs-
niet-toegekende Vidi-posities er twee
dat een aanvraag indient. STW scoort
leven, en met succes.
om te zetten in één extra Vici-positie
bij het Veni- en Vidi-onderdeel in dit
Het ging dit jaar om bijvoorbeeld:
voor de ronde van 2004 en de derde
opzicht bovengemiddeld.
_ de Bourdon klok en de scheve
De samenstelling van de Veni-,
_ een lekdetectiemethode voor mem-
De overige kandidaten werden afge-
Vidi-positie voor de 2005-ronde te reserveren.
toren van de Oude Kerk te Delft; Vidi- en Vici-beoordelingscommissies
branen van holle vezels die gebruikt
Vici
van rondes van 2004 staat vermeld
Voor het Vici-programma geldt
op pagina 93. Meer informatie over de
een vooraanmeldingsprocedure.
Vernieuwingsimpuls is te vinden op
Kandidaten konden tot 1 april een
www.nwo.nl/vernieuwingsimpuls.
korte aanvraag indienen. Uit de
De contactpersonen bij STW zijn
Het werk van de Studiegroep leidde
dertien ontvangen aanvragen werden
dr.ir. F.T.M. van den Berg en mw.
tot verschillende publicaties in de
door de beoordelingscommissie
C. Heesakkers.
landelijke pers. Proceedings zijn
zeven kandidaten geselecteerd die
worden om drinkwater te reinigen; _ het isoleren en corrigeren van fouten bij statistische controles van boekhoudingen.
beschikbaar.
zijn uitgenodigd om vóór 1 september een uitgewerkte Vici-aanvraag in te
In 2003 is een evaluatie van het
dienen. Van deze zeven kandidaten
Wiskunde Toegepast programma
59
60
jaarverslag 2004
| Onderzoek
uitgevoerd. Hierna is besloten om
NanoNed en NanoImpuls
flagship. NanoNed wordt uitgevoerd in samenhang met zijn voorloper
het programma te stoppen. Reden hiervoor was dat de doelstellingen
Wereldwijd wordt verwacht dat
NanoImpuls (een KennisImpuls
van het programma zoals vastgelegd
nanotechnologie dé technologische
programma van het Ministerie van
bij de start in 1996 (financieren
revolutie zal worden van de 21e
EZ, gestart in 2003), bestaande uit
van wetenschappelijk onderzoek,
eeuw. Nanotechnologie stelt ons in
4 flagships, waardoor een investering-
wiskundigen stimuleren bij indienen
staat om materialen en systemen
sactiviteit ontstaat met een totale
en uitvoeren van toepassingsgericht
te ontwikkelen waarvan de compo-
omvang van omstreeks 240 miljoen
onderzoek en het ondersteunen
nenten en structuren revolutionaire
euro (voor zeven jaar).
van activiteiten tot bevordering van
nieuwe fysische, chemische en
communicatie tussen wiskundigen
biologische eigenschappen hebben.
De bundeling van krachten in
onderling en wiskundigen en de
Toepassingen van deze ontwik-
NanoNed voor technologisch onder-
maatschappij) zijn behaald.
kelingen zijn bijvoorbeeld te vinden
zoek op het multidisciplinaire terrein
in de chip- en gentechnologie, in
van de nanotechnologie zal de inter-
Wiskundevoorstellen kunnen nog
nieuwe eigenschappen van stoffen
nationale positie van Nederland op
steeds in het Open Technologie-
en materialen maar ook in precisie-
dit terrein duidelijk een stimulans
programma van STW of bij NWO-EW
instrumentatie. Hierbij spelen
geven. NanoLab NL zal hier een
worden ingediend.
verschijnselen en processen zich af
belangrijke rol in spelen doordat
op de schaal van nanodimensies
het een coherente en toegankelijke
(1 tot 100 nm).
infrastructuur voor gebruikers op
De komende jaren zullen ook nog
het gebied van nanotechnologie in
activiteiten zoals de Studiegroep
Nederland creëert.
Wiskunde met de Industrie worden
NanoNed, een programma in het
georganiseerd. Meer informatie
kader van het Bsik-investerings-
over Wiskunde Toegepast is
schema van de overheid, is het nano-
Bsik-programma’s zijn niet alleen
te vinden op de website,
technologienetwerk in Nederland.
gericht op investering in excellente
www.stw.nl/programmas/wiskunde.
Het programma heeft een looptijd
wetenschap en infrastructuur, maar
Contactpersonen bij STW zijn
van 2004 tot en met 2009 en is gericht
ook op kennisoverdracht en waarde-
dr. D.T. Janssen en mw. Q.C. Ruis.
op stimulering van hoogwaardig
creatie. In NanoNed en NanoImpuls
nanotechnologisch onderzoek binnen
zal derhalve veel aandacht worden
het NanoNedconsortium en op de
gegeven aan valorisatie, samen-
bevordering van economische
werking met en kennisoverdracht
waardecreatie. De partners in het
naar bedrijven.
NanoNedconsortium zijn zeven Nederlandse universiteiten (penvoer-
In NanoNed en NanoImpuls is ook
der MESA+/UT), TNO en Philips.
nadrukkelijk aandacht voor maat-
Het NanoNedprogramma bestaat
schappelijke aspecten van nano-
uit 11 flagships voor technologisch
technologie. In de vorm van meerdere
onderzoek, het NanoLab NL infra-
onderzoeksprojecten op het gebied
structuur-flagship en het overkoepe-
van Technology Assessment, die in
lende Technology Assessment
samenhang met het technologisch
DR.IR. ASKER BAZEN
Glijdende schaal leidt tot betere vingerafdrukherkenning project: TCS.6051 (Veni)
Alles wat met het herkennen van personen aan de hand
lijk met behulp van een computerprogramma. Daarin is de
van metingen van lichaamskenmerken of gedrag te maken
centrale vraag hoe je de computer leert wat mensen goed
heeft. Dat is de juiste omschrijving van biometrie. En als
kunnen herkennen.”
het even kan, dan graag ook nog automatisch. Als dr.ir. Asker Bazen, post doc aan de Universiteit Twente faculteit
Om een vingerafdruk te kunnen herkennen, kijken experts,
Elektrotechniek Wiskunde en Informatica, helemaal eerlijk
van oorsprong vooral afkomstig uit de wereld van onder
is, dan is de stand van wetenschap eigenlijk nog niet zo ver.
meer automatische toegangscontrole en biometrische pas-
Bazen heeft zich vanaf zijn promotie verdiept in vinger-
poorten, naar de eindpunten en de splitsingen in de lijnen
afdrukherkenning en komt heel ver, maar kan ook nog geen
(minutiae). Daaruit ontstaan puntenwolken die overeen
100 procent herkenning garanderen.
moeten komen met wat er van mensen in de computer aan vingerafdrukken is geregistreerd. Op het moment zijn
“100 Procent herkenning is in de praktijk zelfs onmogelijk”,
van 1,2 miljoen mensen in Nederland vingerafdrukken gere-
zegt Bazen, die halverwege het STW-project ‘Towards
gistreerd. Aangezien veruit de meeste van hen tien vingers
Robust Fingerprint Recognition’ is. “Je meet een kenmerk
hebben, kan een vingerafdruk met twaalf miljoen afdrukken
nooit nauwkeurig genoeg. Bijvoorbeeld het gezicht of een
vergeleken worden. Deze hoeveelheid verklaart tevens
vinger is niet in een identieke positie te fotograferen en
waarom er zo’n behoefte is aan automatische herkenning.
bovendien verandert een lichaam. Daarom moet je genoe-
Handmatige vergelijking is domweg onbegonnen werk.
gen nemen met een bepaalde mate van overeenkomst. Als een kenmerk meer lijkt dan een bepaalde drempelwaarde, dan accepteren we de overeenkomst tussen bij-
Lokaal en globaal
voorbeeld een vingerafdruk, gevonden op een plaats delict en een vingerafdruk van dezelfde persoon, opgeslagen in
Over zijn STW-project zegt Bazen: “Bij het ontwerpen van
een computer.”
een verificatiesysteem zijn er twee vormen om foutkansen te berekenen. Het kan op basis van ‘false rejection’ en ‘false acceptance’. Bij false rejection wordt een kenmerk ten
Elastische matching
onrechte niet herkend en bij false acceptance wordt het ten onrechte wel herkend. False rejection is in principe goed
Bij vingerafdrukken speelt eveneens het probleem dat
herkenbaar, maar ook false acceptance is te verbeteren.
mensen nooit exact dezelfde vingerafdrukken houden.
In huidige toegangscontrolesystemen geeft één op de tien-
Bovendien gebeurt het zetten van een vingerafdruk nooit
duizend afdrukken ten onrechte een match. Dat betekent
onder dezelfde omstandigheden. “De ene keer drukt
dus dat je binnenkomt terwijl je daar geen recht toe hebt.
iemand hard, de andere keer iets zachter, de ene keer draait
In ons onderzoek willen we de elastische matching verbete-
iemand naar links, de volgende keer naar rechts en en een
ren. Dat kan in twee stappen. Eerst kijk je lokaal. Neem
derde keer kan hij zelfs een beetje draaien. Er zijn met
een klein stukje van de afdruk, zodat je beter kan zien of
andere woorden elastische vervormingen. De elasticiteit in
het past. Daarbij kan je bijvoorbeeld combinaties van
vingerafdrukken bemoeilijkt matching. Daar komt nog eens
drie minutiae bij elkaar nemen en ze als setje vergelijken.
bij dat ongeveer één tot drie procent van de bevolking heel
Vervolgens kijk je globaal, wat zoveel betekent als een
slecht zichtbare vingerafdrukken heeft”, zegt Bazen. “In de
combinatie van de lokale overeenkomsten met behulp
herkenning van vingerafdrukken moet je voor al die tekort-
van een elastisch vervormingmodel. In deze opzet is het
komingen en handicaps zien te compenseren. Dat is moge-
mogelijk de overeenkomende minutiae te tellen.”
62
| TCS.6051 (Veni)
jaarverslag 2004
| TCS.6051 (Veni)
Glijdende schaal
Praktijk
Een tweede doel in het STW-project is de ontwikkeling van
Een van de belangrijkste uitdagingen in zijn werk vindt
een heel snel matching algoritme. “In vingerafdrukherken-
Bazen dat hij werkt aan een oplossing voor vingerafdruk-
ning duurt feature extractie, een kenmerk uit een plaatje
herkenning die sterk voor genoeg is voor toepassing in
halen, een seconde”, legt Bazen uit. “De matching, de
de praktijk. “In een laboratorium is het natuurlijk wel
vergelijking van twee extracties, duurt tien milliseconden.
mogelijk om 100 procent herkenning te bereiken. Als je
Dat betekent dat matching sneller moet kunnen. Immers,
je database maar heel mooi maakt met allemaal goed
alleen al in een databank van 10.000 afdrukken, duurt mat-
herkenbare afdrukken, alle twijfelgevallen eruit gooit en
ching tien seconden. Dat is voor een toegangssysteem te
daar alleen maar goed herkenbare afdrukken tegenover
lang. Daarom ontwikkelen we een algoritme dat dit sneller
stelt, dan lukt het best. Alleen heb je er niets aan. Je
kan doen. Verder verdiepen we ons in de vergelijking van
moet in de praktijk rekening houden met slecht herkenbare
vormen. In de vingerafdrukherkenning zijn de Henry Classes
afdrukken, elastische vervormingen, etc. Bij gezichts-
vermaard. Dit zijn categorieën of klassen. Wat wij er een
herkenning is het nog erger. Dan moet je rekening houden
nadeel aan vinden, is dat negentig procent van afdrukken
met veranderingen in het gezicht, met lichtinval op het
in drie van de vijf klassen in te delen zijn. En een computer
moment van opname, noem maar op. Juist het ontwikkelen
zoekt alleen in de klasse waarin een afdruk is ingedeeld.
van een goede herkenningsmethode voor de praktijk van
Je reduceert de aantallen dus nauwelijks en bovendien
alledag is van belang.” In dat verband kijkt Bazen uit naar
laat je de foutkans toenemen. Daarom werken wij aan een
de mogelijkheden die biometrie kan bieden aan het nieuw
continue schaal waarop je twintig getallen aan afdrukken
te ontwikkelen paspoort.
kunt toekennen. Daarmee vermijd je classificatiefouten en laat je de foutkans niet toenemen. De vergelijking gaat ontzettend snel, een miljoen vergelijkingen per seconde.” Irisherkenning gaat in belang toenemen
De basis van het project is inmiddels dik in orde, er worden vorderingen gemaakt. De rest van de tijd die Bazen heeft,
Irisherkenning figureert vaak in science fiction films als het om
wil hij besteden aan verdere optimalisering van de resul-
autorisatie of herkenning gaat. Op dat gebied is nog veel onder-
taten. “Nogmaals, 100 procent score zullen we nooit halen,
zoek mogelijk. Er is echter een bedrijf dat heel veel kennis rond
niemand trouwens. Maar het is een uitdaging daar zo dicht
iriscopie zodanig heeft beschermd dat het voor veel onderzoekers
mogelijk bij in de buurt te komen”, zegt hij.
vrijwel onmogelijk is op het gebied van irisherkenning nieuwe producten op de markt te brengen. Bazen: “Irisherkenning is zo
De gebruikerscommissie die Bazen begeleidt, is vrij breed.
zwaar gepatenteerd dat het betreffende bedrijf zich eigenlijk uit
Philips Research, DRNI (voorheen CRI), Paspoortuitgeverij
de markt heeft gespeeld. Je kunt wel allerlei onderzoek doen en
SDU en Atos Origin zijn vertegenwoordigd. Bazen: “De
er verschijnen regelmatig publicaties, maar de bescherming via
gebruikerscommissie is belangrijk. Zij is een toetssteen voor
patenten verhindert de introductie van nieuwe toepassingen.
de vraag of het wel relevant is wat je aan het doen bent.”
En dus vordert de kennisontwikkeling over irisherkenning niet
Bovendien speelt de vraag of sommige elementen van de
zo goed. In 2005 lopen de patenten echter af en het zou mij niet
bevindingen van Bazen patenteerbaar zijn. En dan is het
verbazen als veel onderzoekers zich er dan op zullen storten,
altijd prettig om al een goed contact te hebben met bedrijven
want het oog biedt zeer goede mogelijkheden herkenning te
die mogelijk belangstelling hebben dit patent te verwerven.
perfectioneren.”
63
64
jaarverslag 2004
| Onderzoek
onderzoek en in een internationaal
Wageningen, Delft en Groningen.
kader worden uitgevoerd, zal aan-
De omvang van de projectenporte-
dacht worden gegeven aan en worden
feuille nanotechnologie binnen het
Het programma Tissue Engineering
gereflecteerd op mogelijke conse-
OTP bedraagt structureel, afhankelijk
is een gezamenlijk programma van
quenties van technologisch handelen.
van de definitie van het vakgebied,
ZonMW en STW, en het is ook het
Tissue Engineering
minimaal drie á vier miljoen euro per
eerste programma dat van start ging
STW is de uitvoeringsorganisatie
jaar. Gezien de interdisciplinaire aard
in het NWO-thema ‘Opkomende
voor het programma. De totale
van het vakgebied is ook binnen
Technologieën’. Met een additionele
activiteit van NanoNed en NanoImpuls
andere technologische onderzoeks-
financiering van NWO is voor het pro-
vergt een significante ondersteuning
bieden (bijvoorbeeld medische
gramma 3 miljoen euro beschikbaar.
in termen van bestuurs- en communi-
technologie en civiele technieken)
De programmacommissie van dit
catiestructuur, administratieve voor-
de belangrijke invloed van de nano-
kleine NWO-programma heeft het
zieningen en kennisbeheer. Hiertoe is
technologie waarneembaar, waardoor
initiatief genomen voor een nationaal
in 2004 bij STW het NanoNed-bureau
de omvang eigenlijk groter is.
onderzoeksprogramma Tissue
ingericht. Het bureau voert het secre-
Naast deze toepassingsgebieden
Engineering. Daarvoor werd er in
tariaat van het NanoNed-bestuur en
binnen TW worden er ook nanoactivi-
het kader van ICES/KIS-regeling
drie program officers begeleiden de
teiten ontplooid binnen de NWO-
(later Bsik) een aanvraag ingediend.
flagships.
gebieden voor Natuurkunde/FOM, CW
Het Twentse BMTI is penvoerder.
en ALW. Om de krachten te bundelen
Het voorstel voor het DPTE (Dutch
NanoNed zal aandacht besteden aan
en de subsidie-instrumenten effectie-
Program for Tissue Engineering) werd
de samenwerking met het verwante
ver in te zetten, is een Thema-voor-
weliswaar in februari gehonoreerd,
Bsik-programma MicroNed, gericht
bereidingscommissie ingesteld met
maar wel met een grote budgetkorting
op microsysteemtechnologie, en
de leden prof.dr.ir. D.N. Reinhoudt,
(van de gevraagde 85 miljoen euro
aansluiting zoeken bij gerelateerde
prof.dr. J.W.M. Frenken, prof.dr. E.W.
werd 25 miljoen euro toegewezen).
STW-activiteiten en het NWO-thema-
Meijer en prof.dr. C.G. Figdor. Deze
De overheid gaf toestemming voor
programma ‘Nanowetenschappen en
Themavoorbereidingscommissie heeft
de uitvoering van een beperkt
-technologie’, dat zich vooral gaat
tot doel het in kaart brengen van het
programma met onderzoek op de drie
richten op de fundamentele, weten-
Nanolandschap binnen Nederland en
technologieplatforms: stamcellen,
schappelijke dimensie van nanotech-
het definiëren van een programma
biomaterialen en bioreactoren, aan-
nologie. Uiteraard is van belang dat al
Nanowetenschappen en -technologie
gevuld met klinisch onderzoek. De
deze initiatieven en beleidsintensive-
binnen NWO.
commissie heeft ervoor gekozen niet alleen de kaasschaafmethode toe te
ringen in goede coördinatie verlopen. Contactpersonen voor de nano-
passen, maar ook hele onderdelen
Gerelateerde nanotechnologie activiteiten
technologische programma’s bij
uit het programma te schrappen,
Binnen de kweekvijver van het Open
STW zijn dr. L.H. Gielgens, mw. M.H.
waarbij de keus op bepaalde toepas-
Technologieprogramma bestaat al
la Grand, mw. M.W. Horst, dr. P.C.
singsgebieden is gevallen vanwege
jarenlang veel activiteit op het gebied
Schuddeboom, mw.drs. H.R. Varwijk
de verwachting dat de resultaten
van nanotechnologie. De belangrijk-
en dr. P.A.J. de Witte.
van het onderzoek eerder de kliniek
ste onderzoeksgroepen zijn gevestigd in Twente, Eindhoven, Nijmegen,
zullen bereiken.
| onderzoek
De middelen voor het DPTE zijn eind
Een belangrijke taak van het Regie-
Freeband
november vrijgekomen, zodat het
orgaan is het bij elkaar brengen van
Het Freeband onderzoeksprogramma
programma met een vertraging van
de vraag naar ICT-kennis uit het
richt zich op ‘vrije communicatie’:
bijna een jaar van start is gegaan.
bedrijfsleven en het aanbod daarvan
iedereen kan elkaar overal en altijd
De financiële administratie van het
uit kennisinstellingen. Op basis daar-
met voldoende bandbreedte bereiken
Bsik-programma is in handen van STW.
van stelt het regie-orgaan in een stra-
en heeft toegang tot diensten en
ZonMw en STW zijn gezamenlijk ver-
tegisch plan vast welk ICT-onderzoek
data. Hiervoor is nog veel onderzoek
antwoordelijk voor de begeleiding van
Nederland de komende jaren nodig
nodig op alle lagen van de tele-
de projecten. De contactpersonen voor
heeft en waar de prioriteiten moeten
communicatie, van elektronische
het Tissue Engineering programma zijn
liggen. Hierin wordt de hele kenniske-
en optische componenten tot aan
drs. N.H.C.M. Boots (STW), dr. E.C. de
ten betrokken, van ICT-onderzoek tot
diensten, die aan mobiele gebruikers
Haan (STW) en drs. R. Baardman
-toepassing. Met deze prioriteiten –
kunnen worden aangeboden. Het
(ZonMW).
die nationaal van hoge wetenschap-
KennisImpulsgedeelte is gefinancierd
pelijke, maatschappelijke en economi-
door EZ (13,9 miljoen euro subsidie)
In november werd het Forum voor
sche waarde zijn – moet Nederland
en bestaat uit een applicatiegericht
Tissue Engineering en Regenerative
zich internationaal kunnen profileren.
onderzoeksprogramma beheerd door het Telematica Instituut (6,7 miljoen
Medicine opgericht. Dit forum, voorzitter prof.dr. C.A. van Blitterswijk,
Het Regie-orgaan krijgt medezeggen-
euro), een telecommunicatiegericht
heeft tot doel om alle relevante spe-
schap over de programmatische
onderzoeksprogramma beheerd door
lers op dit terrein bijeen te brengen
middelen die EZ en NWO nu al
STW (5,7 miljoen euro, zes projecten)
en een gezamenlijke onderzoeks-
beschikbaar stellen voor stimulering
en een draadloos internet testbed,
agenda op te stellen en zo mogelijk
en aansturing van ICT-onderzoek
gedraaid door SURFnet (1 miljoen
uit te voeren. In 2005 zal dit forum
en -innovatie. EZ, OCW en NWO
euro). De tweejarige KennisImpuls
worden versterkt en verbreed.
stellen elk 5 miljoen euro beschikbaar
liep 1 april af, maar loopt naadloos
voor de periode 2004-2006. Open
over in een Bsik-gefinancierd
programma’s zoals OTP en de
programma, Freeband, dat beheerd
Vernieuwingsimpuls vallen hierbuiten.
wordt door het Telematica instituut
ICT
(30 miljoen euro). Voor het in 2004 Regie-orgaan voor ICT-onderzoek
Het Regie-orgaan voor ICT-onderzoek
gestarte Freeband in het kader van
en innovatie
is de opvolger van het ICT-Forum.
de Bsik-regeling heeft STW de
Op 8 september ondertekenden
STW heeft altijd een sterke band
externe beoordeling van de project-
Minister Brinkhorst van EZ en
met ICT-Forum onderhouden. In
aanvragen verzorgd. De aio’s uit
Minister Van der Hoeven van OCW,
samenwerking met het Gebied Exacte
de KennisImpulsprojecten werken
een convenant voor oprichting van het
Wetenschappen en het Regie-orgaan
door in aansluiting op het Bsik-
‘Regie-orgaan voor ICT-onderzoek en
zijn stappen gezet om een Nationale
programma. Contactpersonen bij
-innovatie’. NWO zal het regie-orgaan
Onderzoeksagenda ICT voor de
dit programma zijn: drs. P. Kaaijk
opzetten, in samenwerking met
komende periode te definiëren.
(EZ), ir. D. Velthausz (Telematica
SenterNovem voor een periode van
Instituut), en dhr. K. Wierenga
zes jaar.
(SURFnet BV) en dr.ir. F.A. Karelse (STW). Zie ook www.freeband.nl.
65
PROF.DR. BERT KOOPMANS
Hollen om de ontwikkelingen in de ICT-sector bij te houden project: ETF.6473 (NanoImpuls)
Prof.dr. Bert Koopmans is sinds april 2004 hoogleraar
singen terug in de informatie- en communicatietechnologie.
Nanogestructureerde Materialen aan de Technische
De trend van kleiner naar kleiner is overigens niet het
Universiteit Eindhoven. Zijn oorspronkelijke oriëntatie is
enige dat speelt binnen de nanospintronica. Een hogere
de optica, waarbinnen hij systemen onderzoekt met lasers.
informatiedichtheid is immers alleen zinvol wanneer de
Binnen dit vakgebied is hij vooral op zoek naar specifieke
verwerkingssnelheid even snel toeneemt. Snelheid en
expertise om materialen langs optische weg te bestuderen.
dichtheid krijgen hun ultieme waarde wanneer ze vanuit
In Eindhoven, waar hij zeven jaar geleden begon, was de
een functionele insteek worden benaderd.”
universiteit vooral op zoek naar complementariteit. Complementariteit in disciplines is vereist in de nanospin-
Een tweede type onderzoek betreft de integratie van half-
tronica. Met moderne elektronica streeft de nanospintronica
geleiders met ferromagnetische materialen. Hierbij is minder
ernaar elektrische stromen in halfgeleiders te ‘temmen’.
duidelijk wat op korte termijn de directe toepassingsmoge-
De stromen moeten gemixt kunnen worden met magnetische
lijkheden in de industrie zijn. Wel kijkt de industrie volgens
materialen.
Koopmans graag over de schouders van de onderzoekers mee.
“Wij willen normale elektronica en magnetische functionaliteit combineren. Het vakgebied is grosso modo in drie soorten onderzoek in te delen. Puur fundamenteel weten-
Golven
schappelijk onderzoek, waarin we ons afvragen wat er gebeurt als we devices kleiner en kleiner maken. Hier geldt
De ontdekkingen in de nanospintronica volgen elkaar op in
het nano-aspect het sterkst. Hoewel we fundamentele
golven. Halverwege de jaren negentig diende de opvolger
vragen bestuderen, zien we de effecten van dit type onder-
van GMR zich aan in de vorm van magnetische tunneljunctie.
zoek relatief snel terug in toepassingen”, zegt Koopmans.
De integratie van halfgeleiders en ferromagnetische materialen kan gezien worden als een derde golf die rond 2000 goed op gang kwam. Deze leidde weer tot nieuwe
Factor tien meer vermogen in pc
toepassingen. Zo is de magnetische tunneljunctie de drijvende kracht achter de huidige industriële ontwikkeling
“Zo heeft de harde schijf van een computer dankzij dit
van de Magnetische geheugens, MRAM geheten. De MRAM
soort onderzoek in tien jaar tijd een factor duizend meer
bestaat uit een regelmatig netwerk van gecontacteerde
capaciteit gekregen. Dat wil zeggen een verdubbeling elk
magnetische tunneljunctie-elementen, opgebouwd op een
jaar! Het verschijnsel ‘Giant Magnetic Resistance’ (GMR)
laag met halfgeleidertechnologie. MRAM, dat binnen twee
is hiervoor essentieel gebleken. Dit fenomeen wordt
jaar op de markt kan komen, leidt opnieuw tot een enorme
toegepast in de leeskop van de harde schijf van een
uitbreiding van de mogelijkheden in het geheugen van de pc.
personal computer”, zegt hij. “Daar zit een heel kleine en
De ontwikkelingen in de nanospintronica gaan razendsnel.
gevoelige sensor in die de data kan lezen. Vervolgens
Dat komt volgens Koopmans mede omdat de ontwikkelingen
moet dat magnetische signaal worden vertaald in een
in de ICT-sector zo hard gaan. “Al decennia lang zien we in
elektrisch signaal. Wij onderzoeken nieuwe fenomenen
de ICT het aantal transistors per oppervlakte-eenheid op een
op het grensvlak tussen magnetisme en elektronica.
computerchip toenemen met een factor twee per twee jaar.
Dat kunnen verbeteringen en verfijningen zijn, maar ook
De behoefte aan ontwikkelingen in ons vakgebied is dus
complete vernieuwingen. Die kunnen van pas komen in
ook groot.”
allerlei apparaten. In de praktijk zien we de meeste toepas-
| ETF.6473 (NanoImpuls)
67
68
| ETF.6473 (NanoImpuls)
Elektrische stromen in halfgeleiders regelen
jaarverslag 2004
kunnen we ze naar behoeven manipuleren? Dat zijn de vragen waar ik met behulp van verfijnde elektrische en
Over belangstelling van het bedrijfsleven heeft Koopmans
optische meettechnieken een antwoord op wil vinden.
dan ook niet te klagen. Bedrijven als Philips, Fiat en Alcatel
Daarmee gaat Koopmans op zoek naar nieuwe toepassingen
behoren, samen met bijvoorbeeld de Universiteit Twente,
binnen de moleculaire elektronica. Maar er zijn wellicht
de Technische Universiteit Delft, het Radboud in Nijmegen
ook nieuwe mogelijkheden voor spin-injectie devices,
en de Rjksuniversiteit Groningen, tot het Nanospintronica
waarvoor tot op heden alleen conventionele anorganische
Consortium, een van de zogenaamde vlaggenschepen
halfgeleiders in beschouwing zijn genomen. Gelet op de
binnen het Nederlandse nanotechnologie-initiatief
snelheid van de ontwikkelingen zou het Koopmans niet
NanoNed. Philips werpt zich daarin op als echte deelnemer
verbazen als de eerste producten naar aanleiding van dit
aan onderzoeken, andere aangesloten bedrijven leveren
onderzoek in 2010 op de markt verschijnen.
faciliteiten en denken mee in de gebruikerscommissie. Het project binnen Nanospintronica waar Koopmans nu leiding aan geeft, is het best in te delen in de categorie fundamenteel maar strategisch relevant onderzoek. De onderzoekers willen elektrische stromen vanuit een ferromagnetisch materiaal in een halfgeleider injecteren
Het vlaggenschip Nanospintronica
zodanig dat de ‘spins’ van de elektronen hun oriëntatie behouden. De spins zijn de tollende bewegingen van
Het STW-project naar het regelen van elektrische stromen in
elektronen in het ferromagnetische materiaal. De vraag
halfgeleiders, is onderdeel van het vlaggenschip Nano Spintronica
is nu wat de verschillende devices aan extra faciliteiten
aan de Technische Universiteit Eindhoven.
kunnen bijdragen. Zodra dit bekend is, kan pas in toepassingen gedacht gaan worden. In vorige vondsten, GMR en
Centrale doelstelling van het vlaggenschipproject Nano Spintronica
MRAM, kwam de directe combinatie niet voor. Daarmee
is de ontwikkeling van nieuwe concepten voor manipulatie, trans-
zet de TU Eindhoven dus weer een stapje voorwaarts in
port en opslag van spins in magnetische nanostructuren en de
de integratie van de disciplines rond elektronen en ferro-
implementatie hiervan in nanoschaal elektronische devices en
magnetische materialen. Een extra stimulans voor het
systemen. Hoofdapplicatiegebieden binnen dit onderzoek met
Eindhovense onderzoek vormt de Vici-subsidie die
name magnetische geheugens (MRAM), magnetische sensoren,
Koopmans eind 2004 ontving. Zijn Vici-onderzoek zal zich
hybride halfgeleider devices gebaseerd op spin-injectie in half-
richten op het manipuleren van spin gepolariseerde ladings-
geleiders, nanostructuren en devices gebaseerd op spin-injectie
dragers in hybride devices bestaande uit dunne ferromagne-
in halfgeleiders, en nanostructuren en devices van nieuwe ferro-
tische laagjes in combinatie met moleculaire of polymere
magnetische materialen. Deze zijn geselecteerd vanwege hun
materialen (plastics). Het is bekend dat moleculaire materia-
relevantie binnen de informatiemaatschappij. Het voorgestelde
len kunnen functioneren als een halfgeleider en daaroor
programma beoogt te komen tot een intensieve bundeling van de
voor elektronische circuits gebruikt kunnen worden. Hoe de
in Nederland aanwezige complementaire expertise. De samenwer-
elektronen spins zich echter in deze materialen gedragen is
king is essentieel om de vooraanstaande positie die Nederland in
nog volledig onbekend. Hoe lang blijft de uitlijning in stand
dit onderzoeksgebied inneemt te handhaven en te vertalen naar
en welke mechanismen leiden tot de verstoring ervan?
een voor de nationale industrie competitieve kennisinfrastructuur.
Krijgen we ze überhaupt het organische materiaal in en
| onderzoek
JACQUARD
Contactpersonen bij dit programma
In 2004 is ook de vijfde inschrijvings-
JACQUARD is een gezamenlijk
zijn: drs. J.T. Bisseling (SenterNovem),
ronde gestart onder het thema:
onderzoeksprogramma van het
drs. W.F. Tostmann (EZ) en dr.ir. F.A.
‘Dependability’, het complex van
ministerie van Economische Zaken
Karelse (STW).
aspecten dat maakt dat men zich afhankelijk kan laten zijn van een
en NWO Exacte Wetenschappen, STW en het Algemeen Bestuur (inbreng
PROGRESS
systeem. Dit betreft met name het
respectievelijk 5,5; 0,9; 0,9 en 0,9
PROGRESS is een nationaal onder-
complex van eigenschappen zoals
miljoen euro). De doelstelling van het
zoeksprogramma op het gebied
beschikbaarheid, beveiliging, veilig-
onderzoeksprogramma JACQUARD
van embedded systemen en software,
heid en betrouwbaarheid. Dit zijn
is de versterking van de Nederlandse
gefinancierd door EZ (3,6 miljoen
aspecten die vaak tegenstrijdige
kennispositie op het onderzoekster-
euro) en NWO (EW, STW en Algemeen
eisen stellen.
rein van software engineering.
Bestuur, respectievelijk 1; 3; 1 en
JACQUARD beoogt dit doel te
3,8 miljoen euro). Het totaalbudget
Op basis van twaalf vooraanmeldin-
bereiken door het bedrijfsleven sterk
van het programma wordt geschat
gen zijn zes aanvragers uitgenodigd
te betrekken bij de aansturing van
op bijna 20 miljoen euro, waarvan
een volledig projectvoorstel in te
het wetenschappelijk onderzoek
8 miljoen is opgebracht door het
dienen.
op dit terrein en de toepassing van
bedrijfsleven, dat actief participeert
‘concurrent research’, dat wil zeggen
in de projecten. Dit laatste bedrag
PROGRESS wil speciale aandacht
het gelijktijdig uitvoeren van theore-
is een schatting omdat de bedrijfs-
besteden aan ‘outreach’, de dissemi-
tisch, empirisch en experimenteel
bijdrage per project wordt bepaald .
natie van projectresultaten naar
onderzoek.
STW beheert PROGRESS.
studenten en bedrijven die niet
JACQUARD spitst zich toe op de
In 2004 zijn de vijf projecten die in
Hiervoor is ir. W. Hendriksen, lector
voortdurende evolutie en de steeds
de vierde inschrijvingsronde eind
aan de Hogeschool van Arnhem en
verder toenemende complexiteit
2003 gehonoreerd werden, gestart.
Nijmegen, aangesteld als functionaris.
van softwaresystemen: software-
Deze projecten werken aan de
architectuur, configuratie van
thema’s ‘Platformen van de volgende
In 2004 vond het vijfde PROGRESS
softwarecomponenten, alignment
generatie en hun componenten’
symposium plaats waar de embedded
van bedrijfsprocessen en de onder-
en ‘Methodes en gereedschappen
systemen gemeenschap bij kennis-
steunende software en kwantificering
om niet-functionele aspecten te
instellingen en bedrijfsleven bij elkaar
en evaluatie van kwaliteitseigen-
borgen’. Het eerste thema betreft
gebracht werd. Contactpersonen bij
schappen van software zijn de thema’s.
de (embedded) systemen van de
dit programma zijn: dr.ir. F.A. Karelse
toekomst, het tweede thema betreft
en mw.drs. M. Schweizer (STW).
direct bij de projecten betrokken zijn.
In december zijn de projecten uit de
aspecten die uiterst belangrijk zijn
tweede inschrijvingsronde gehono-
voor het functioneren van (embedded)
reerd. Hiervoor was in maart een
systemen, maar die lastig kwantitatief
Sentinels
zogeheten matchmaking event
zijn uit te drukken, zoals betrouw-
Een computersysteem of computer-
gehouden, waarop bedrijfsleven en
baarheid, onderhoudbaarheid, veilig-
netwerk moet aan een aantal
onderzoekers met elkaar onderzoeks-
heid.
voorwaarden voldoen die soms tegen-
vragen hebben geformuleerd.
strijdig zijn: er moet een compromis
69
70
jaarverslag 2004
| Onderzoek
worden gevonden tussen vele voor-
In essentie wil het Sentinels-
de ICT. Dat wil zeggen een agenda
waarden waaronder kosten, perfor-
programma een versterking van de
waarin gewenste ontwikkelingen in
mance, flexibiliteit, veiligheid en
kennisinfrastructuur in Nederland
de informatica en de informatie- en
betrouwbaarheid. Bijvoorbeeld: hoe
op computer en netwerk security-
communicatietechnologie op elkaar
veiliger een systeem, des te minder
gebied bewerkstelligen, niet alleen
zijn afgestemd. Het streven is om in
flexibel het is en waarschijnlijk des
aan universiteiten en onderzoeks-
2005 deze agenda gezamenlijk aan
te moeilijker te gebruiken. Bovendien
instellingen, maar ook bij bedrijven en
te bieden aan het nieuwe regie-
zal het meer gaan kosten.
overheidsinstellingen. Kenmerkend
orgaan voor de ICT.
Traditioneel wordt computerveiligheid
voor de aanpak van Sentinels is de
vooral bestudeerd in gebieden zoals
aandacht voor de gehele security-
databases, operating systems en in
keten, waarbij systemen als een geïn-
computernetwerken. In een wereld-
tegreerd geheel worden behandeld.
wijde ICT-infrastructuur zal dat niet
Genomics Innovatieve Clusters
meer afdoende zijn: computerveilig-
Sentinels is begin 2004 gestart en
Het genomicsonderzoek in Nederland
heid moet op alle niveaus geïnte-
wordt gefinancierd door EZ, NWO en
onder verantwoordelijkheid van het
greerd worden. Het programma
STW. Bedrijven dragen per project
NROG is ingericht langs de lijnen van
Sentinels gaat over computerveilig-
bij. Het totale budget bedraagt op
vier thema’s. Binnen deze thema’s
heid. Computers, telefoons en
dit moment 10 miljoen euro.
bestaat op dit moment behoefte aan
personal digital assistants zijn alle-
Eind 2004 zijn zes projectvoorstellen
versterking van bepaalde subthema’s.
maal verbonden met een netwerk,
gehonoreerd voor een bedrag van
Vanuit deze behoefte is het program-
zowel vast als draadloos. Deze
3 miljoen euro. Aan deze zes voorstel-
ma Innovatieve Genomics Clusters
connectiviteit wordt een steeds
len geven zeven verschillende bedrij-
opgezet. Dit programma is een
belangrijker ingrediënt van onze
ven personele, materiële en financiële
samenwerking tussen het Nationaal
moderne samenleving. Ook zien we
steun van ter waarde van ongeveer
Regie-orgaan Genomics en STW. Het
steeds meer dat software, in plaats
0,7 miljoen euro.
richt zich op de thema’s: Opheldering
van mensen of hardware, de toegang
van het aardappelgenoom, Genomics
tot systemen of netwerken reguleert
Meer informatie over Sentinels is te
en voedselveiligheid, Toxicogenomics,
omdat dit flexibiliteit geeft. Het
vinden op de website, www.sentinels.nl.
Genomics en koemelkproductie en
gevolg is dat toenemende flexibiliteit
Contactpersoon bij STW voor dit
Systeembiologie (biosimulatiemodel-
zorgt voor verhoogde kwetsbaarheid
programma is dr. D.T. Janssen en mw.
len). De beoordeling en begeleiding
voor allerlei soorten aanvallen.
Q.C. Ruis.
van de projecten na honorering
Vertrouwelijkheid en authenticiteit
gebeurt volgens de richtlijnen van het
van gegevens die tussen verschillende
Open Technologieprogramma. De
apparaten worden uitgewisseld, zijn
NOAG-ict
onderzoeksvragen moeten expliciet
vaak noodzakelijke voorwaarden voor
In 2004 startte STW een samenwer-
hun grondslag hebben in problema-
veel van dit soort activiteiten. Elek-
king met het veld, het bedrijfsleven en
tiek die speelt bij het bedrijfsleven.
tronisch zakendoen wordt bijvoor-
het NWO-gebied EW om de nationale
Het programma heeft een omvang
beeld pas echt geaccepteerd wanneer
onderzoeksagenda voor de informati-
van ruim 9 miljoen euro. In augustus
aan deze voorwaarden is voldaan.
ca uit te breiden tot een geïntegreer-
2004 is een oproep voor het indienen
de nationale onderzoeksagenda voor
van onderzoeksvoorstellen uitgegaan.
| onderzoek
ANDERE PROGRAMMA’S EN ACTIVITEITEN
Contactpersoon bij STW voor dit
Simon Stevin Meesterschap
De analoge interface-elektronica verzorgt de vertaalslag van digitale
programma is ir. C.H. Kemper. Een jaarlijks hoogtepunt voor STW
bitstroom naar analoog signaal en
Technology for Genomics
is de uitreiking van het Simon Stevin
terug. Deze elektronica, ook wel
‘Technology for Genomics’ is de
Meesterschap. Deze prijs behelst
front-end genoemd, vormt momenteel
werktitel van een samenwerking
een bedrag van 500 duizend euro, te
in veel systemen een bottleneck.
tussen STW en het IOP-Genomics
besteden aan technisch wetenschap-
Nieuwe elektronica, die weinig last
die in 2003 is gestart. Met een budget
pelijk onderzoek, plus een bronzen
heeft van storingen door de signalen
van 3,3 miljoen euro wordt een twee-
sculptuur voor de Simon Stevin
op de chip zelf of vanuit de omgeving,
tal omvangrijke projecten uitgevoerd
Meester. De prijs komt ten goede
en die zichzelf kan aanpassen aan
die respectievelijk tot doel hebben
aan STW-onderzoekers die bewezen
een veranderende omgeving, moet
om electron tomografie in te zetten
hebben het meest succesvol te zijn
deze problemen gaan oplossen.
om de relatie tussen genomics en
met het aanvragen en uitvoeren
Een interview met prof. Van Roermund
celprocessen te onderzoeken en
van STW-onderzoek. In 2004 werd
is te vinden op pagina 75.
om de analyse van complexe eiwit-
de prijs uitgereikt aan prof.dr.ir.
mengsels (proteomics) uit te voeren
A.H.M. van Roermund. Hij werkt in zijn
met behulp van microsysteemtechno-
groep ‘Mixed-signal Microelectronics’
Meesters zijn:
logie. In 2004 zijn de begeleidings-
aan de faculteit Elektrotechniek
1998 _ prof.dr. M.C. Elwenspoek UT),
commissies voor de twee projecten
van de TU Eindhoven aan interface-
geïnstalleerd en van start gegaan.
elektronica.
Eerder benoemde Simon Stevin
prof.dr.ir. J.H. Huijsing (TUD) en prof.dr.ir. D.N. Reinhoudt (UT); 1999 _ prof.dr. J.H. van Boom† (UL);
De STW-financiering van Technology for Genomics valt binnen het regie-
prof.dr.ir. G.C.M. Meijer (TUD), 2000 _ prof.dr. J.A. Moulijn (TUD);
kader van het NROG.
2001 _ prof.dr. P.J. French (TUD); 2002 _ prof.dr.ir. A. van den Berg (UT),
prof.dr. J.C. Lodder (UT); 2003 _ prof.dr. J.A. Jansen
(UMC St. Radboud, Nijmegen).
Valorisation Grant Arthur van Roermund wil de Simon Stevin Meesterschapsprijs 2004
De Valorisation Grant is een nieuw
gebruiken om de communicatie van
STW-programma naar voorbeeld van
de moderne digitale chips met de
het Amerikaanse Small Business
buitenwereld te verbeteren. Die com-
Innovation Research (SBIR) program-
municatie kan extern op verschillende
ma en heeft tot doel de commer-
manieren plaatsvinden: draadloos,
cialisatie van de verworven kennis
elektrisch of optisch. In alle gevallen
op de universiteiten te bevorderen.
gebeurt dat via een analoog signaal.
71
72
jaarverslag 2004
| Onderzoek
De Valorisation Grant is onderdeel
private financiering in de derde, sterk
Het maximale bedrag dat door STW
van een gezamenlijke SBIR-pilot door
commercieel georiënteerde fase.
wordt vergoed bedraagt 25.000 euro. Aanvragen voor werkbezoeken
NWO, STW en TNO. De pilot is in 2004 van start gegaan en heeft een looptijd
STW is aangenaam verrast door het
met een aan STW-tegemoetkoming
van circa vier jaar. Met de pilot willen
grote aantal aanvragen. Mede gelet
boven de 25.000 euro zijn alleen
de betrokken partijen zicht krijgen op
op de vele positieve reacties van de
mogelijk |als onderdeel van een
de doelmatigheid van SBIR-achtige
indieners lijkt de Valorisation Grant
binnen het Open Technologie-
programma’s binnen de Nederlandse
tegemoet te komen aan de behoefte
programma ingediend onderzoeks-
publieke kennisinstellingen. Zijn de
van veel onderzoekers om zich meer
voorstel. Er is geen tijdslimiet aan
ervaringen positief, dan wordt de
op het terrein van het ondernemer-
de duur van het werkbezoek.
pilot waarschijnlijk omgezet in een
schap te bewegen. Contactpersonen
Nadere informatie is te vinden op
definitieve regeling.
bij STW voor dit programma zijn
http://www.stw.nl/procedures/werkbezoek-
dr.ir. F.T.M. van den Berg, dr.ir.
regeling.
In het kader van de SBIR-pilot stelt
C.G.P. Herben, dr. W.H. Segeth en
STW drie procent van haar onder-
mw. Y.M.J. van Scharenburg.
zoeksbudget beschikbaar voor het
In 2004 zijn tien aanvragen voor een beurs ontvangen. Daarvan zijn er
Valorisation Grant programma. Voor
zeven toegekend en één aanvraag
2004 komt dit neer op een beschik-
Werkbezoekregeling
afgewezen. De laatste twee aanvra-
baar bedrag van 1,3 miljoen euro.
en buitenlandse reizen
gen zijn nog in behandeling.
De eerste ronde werd gehouden in
De Werkbezoekregeling van STW
Niet alleen in het kader van de
het najaar van 2004. Er zijn 83 voor-
verstrekt reis- en verblijfsbeurzen
Werkbezoekregeling wordt er door
stellen ingediend, waarvan uiteinde-
aan drie typen onderzoekers, die
STW-onderzoekers gereisd. Voor vrij-
lijk 21 zijn gehonoreerd. Het betreft
nauw betrokken zijn (geweest) bij
wel elk STW-project in het OTP wordt
hier uitsluitend fase-1 aanvragen.
een STW-project. Ten eerste senior-
er een budget beschikbaar gesteld
In deze fase wordt een onderzoek
onderzoekers die voor een periode
voor korte congres- en werkbezoeken
gedaan naar de technologische en
naar het buitenland willen om daar
in het buitenland.
commerciële haalbaarheid van het
bij een gerenommeerde groep hun
voorstel. Voor deze fase wordt een
onderzoek te kunnen verdiepen en
subsidiebedrag van maximaal 25.000
verbreden. De tweede groep is die
euro verstrekt. De duur van deze fase
van de buitenlandse onderzoekers
bedraagt maximaal een half jaar.
die op uitnodiging een periode bij
Op voorstel van het Innovatieplatform
hun Nederlandse collega’s willen
wordt namens OCW en EZ een
In maart 2005 start de tweede ronde,
doorbrengen. De derde en laatste
regeling uitgewerkt, vooralsnog
waarin ook fase-2 voorstellen voor
groep zijn de postdocs: promovendi
‘Casimir’ gedoopt, die mobiliteit
een maximum bedrag van 200.000
van STW-projecten of promovendi
van onderzoekers tussen publieke
euro kunnen worden ingediend.
die nauw betrokken zijn (geweest)
onderzoeksinstellingen en bedrijven
Deze tweede fase houdt in dat
bij STW-onderzoek hebben na hun
moet bevorderen. Deze regeling lijkt
geselecteerde projecten een over-
promotie de mogelijkheid om zich te
uitstekend aan te sluiten bij de
tuigend perspectief bieden voor
oriënteren bij een buitenlandse groep.
doelstellingen voor STW, zodat de
Casimir i.o.
| onderzoek
komst hiervan van harte wordt
goed opgeleide onderzoekers met
Foundation (ESF) mocht worden
toegejuicht. Er is sterke verwantschap
ervaring in beide landen.
ingediend. Helaas was geen van beiden succesvol in de uiteindelijke
met de Detacheringsregeling zoals STW die in de jaren ’80 uitvoerde.
STW voerde eerste verkennende
selectie door ESF. Binnen NWO
STW heeft in 2004 een voorstel
gesprekken in Shanghai, China.
worden de internationale activiteiten
gedaan voor de wijze van uitvoering
Er zal in de samenwerking met
besproken en afgestemd in de
van de Casimirregeling.
China worden gestreefd naar
Projectgroep Internationalisering
een beurzenprogramma voor prom-
NWO (PIN).
ovendi op geselecteerde gebieden Internationalisering
en met op kwaliteit geselecteerde partnerinstellingen.
ITEA
ten op het gebied van internationale
STW besloot in 2004 ook om voor
Op verzoek van het ministerie van
samenwerking uit. Het beleid is er
het eerst deel te nemen in twee
Economische Zaken voert STW
enerzijds op gericht om Nederlandse
ERAnet aanvragen. Het ‘ERA-NET on
jaarlijks een onafhankelijke review
onderzoekers te ondersteunen bij het
National and Regional Programmes
uit de Philips-bijdrage aan ITEA,
opbouwen van een Europees netwerk.
and Initiatives’ dedicated to the
onderdeel van het omvangrijke
In dat kader lopen er nu twee onder-
creation and support of ‘Competence
Europese Eureka-programma.
zoeksprojecten waarin wordt samen-
Research Centres’ (COMPERA) wordt
ITEA is het acroniem voor
gewerkt door Duitse en Nederlandse
getrokken door het IWT-Vlaanderen
Information Technology for European
onderzoekers. Over twee nieuwe
(Instituut voor de aanmoediging
Advancement, een industrieel samen-
projecten wordt met de DFG
van Innovatie door Wetenschap en
werkingsverband dat zich richt op
(Deutsche Forschungsgemeinschaft)
Technologie in Vlaanderen). Het
onderzoek naar en ontwikkeling van
overleg gepleegd. Met de Belgische
ERAnet ‘NanoScience’ waarin STW en
software voor software intensieve
zusterorganisatie IWT zal de moge-
FOM gezamenlijk deelnemen wordt
systemen. Het totale ITEA onder-
lijkheid worden verkend om op
getrokken door het Franse CNRS. Het
zoeksprogramma bedraagt over de
structurele basis bilateraal samen
heeft tot doel samenwerkingsrelaties
volle programmaperiode van 1999-
te werken.
tussen Westeuropese landen (en
2007 circa 16.000 onderzoeksjaren.
Israël) te bevorderen op het gebied
De bijdrage van Philips aan het ITEA
van de nanowetenschappen.
onderzoeksprogramma voor 2002-
STW breidt geleidelijk haar activitei-
Het eerste project dat bij STW en
2003 bedraagt circa 250 manjaar (fte).
de Britse EPSRC (Engineering and Physical Sciences Research Council)
STW deed mee aan de NWO-brede
gezamenlijk is ingediend, werd door
selectie van kandidaten voor de
het STW-bestuur in oktober gehono-
European Young Investigators
reerd. De EPSRC volgde dit besluit.
(EURYI) Awards. Van de vier aanvra-
STW organiseerde ook in 2004 in
Een tweede beleidslijn wordt geïn-
gen in de Technische Wetenschappen
opdracht van EZ het toezicht op
spireerd door de sterk toenemende
werden er drie bij NWO voorgedragen.
de Nederlandse bijdragen aan het
activiteiten van STW’s industriële
Twee daarvan maakten deel uit van
EUREKA-programma MEDEA+.
achterban in China en de daarmee
het contingent van dertien dat vanuit
MEDEA+ (MicroElectronic
samenhangende behoefte aan
Nederland bij de European Science
Developments for European
MEDEA+
73
74
| Onderzoek
Applications) is één van de grootste EUREKA-programma’s en richt zich op alle onderzoeksgebieden die bijdragen tot systeeminnovatie op silicium. Tevens coördineerde STW in het kader van deze opdracht de door Nederland ingeschakelde internationale reviewers.
Bsik-monitoring In 2004 besloot het Kabinet in totaal 802 miljoen euro aan 37 projecten te verdelen in het kader van het Besluit subsidies investeringen kennisinfrastructuur (Bsik, voorheen ICES/KIS). Senter en NWO organiseren in opdracht van de betrokken ministeries het toezicht op de Bsik-projecten. In dit kader zijn drs. N.H.C.M. Boots, dr. C.B. de Boer en Dipl.-Phys. C.N.M. Jansz van het STW-bureau lid van een Bsikmonitoringcommissie.
jaarverslag 2004
SIMON STEVIN MEESTER PROF.DR.IR. ARTHUR VAN ROERMUND
“Kennis in mensen is belangrijk voor industrie”
‘And the winner is...’ Prof.dr.ir. Arthur van Roermund, hoog-
worden getransporteerd via een analoog signaal, ook
leraar Elektronische Circuits voor Systemen met gemengde
enorm toe. Die taak ligt bij een stuk elektronica op de chip
signalen aan de Technische Universiteit Eindhoven, is dit
dat in vakjargon ‘frontend’ wordt genoemd. Aanvullende
jaar door STW benoemd tot Simon Stevin Meester. Zijn
complicatie is dat analoge signalen veel nauwkeuriger
onderzoek naar een slimme chip die de analoge en digitale
moeten zijn dan digitale, omdat grote hoeveelheden
wereld in harmonie met elkaar laat leven, oogst in weten-
bitinformatie nu in de amplitude en tijd van het analoge
schappelijke en industriële wereld alom waardering. De
signaal zijn verstopt. Omdat wij aan die analoge kant
buitenstaander echter krabt zich achter de oren. Een chip
werken, neemt de complexiteit bij toe- en afvoer voor ons
is toch helemaal digitaal?
dus exponentieel toe. Je zou het zo moeten zien: wat je verzendt, is digitaal, maar de verpakking waarin je het verzendt, is analoog. We proberen nu op te lossen, dat
Complexer, sneller en functioneler
die analoge verpakking de enorm gegroeide hoeveelheid digitale informatie aankan. Dit doen we onder meer met
Als hoogleraar Elektrotechnische Systemen hoeft voor
behulp van het geld dat we met het Simon Stevin
Van Roermund bovenstaand voorbeeld helemaal geen
Meesterschap hebben ontvangen”, zegt Van Roermund,
fictief probleem te zijn. Hij neemt geregeld wetenschap-
die zich tot zijn eigen verbazing gestreeld voelt met de
pelijke uitdagingen aan die voor het bedrijfsleven moeten
waardering die schuilgaat achter de benoeming tot Simon
worden opgelost om te blijven beantwoorden aan de
Stevin Meester.
toenemende eisen die de consumptiemaatschappij stelt. Uiteraard dient het dan wel een probleem te betreffen dat in een laboratorium van een bedrijf niet één, twee, drie is
Visioen
op te lossen. In de frontends van een systeem zitten hoogfrequente De afdeling van Van Roermund houdt zich vooral bezig
transceivers en ‘converters’ voor de omzetting van analoge
met het communicatieprobleem bij grote digitale systemen
naar digitale signalen en omgekeerd. Van Roermund en
op chips. “Wij zijn bezig met de toe- en afvoer van data
zijn team willen de frontends ‘smart’ (zelfdenkend) maken
op een chip. Het probleem is dat een digitale chip in korte
zodat ze de grote hoeveelheid digitale signalen beter
tijd veel complexer is geworden, sneller is gaan werken en
kunnen verpakken en verzenden. “Dat zal nodig zijn,
dat de functionaliteit omhoog is gegaan. Voor een digitale
omdat je de ontwikkeling de verkeerde kant ziet opgaan”,
chip is dat allemaal te behappen zolang onze collega’s
zegt Van Roermund. “De digitale wereld stoort de analoge
de complexiteit van het design van een chip met steeds
door toenemende omvang van de digitale systemen en
meer transistoren goed blijven beheersen. Een groot
de toenemende complexiteit. De eisen van de industrie
misverstand rond ‘digitale’ chips is echter dat die chips
aan de technologie nemen verder ook toe. Dat moet op
volledig digitaal zijn. De aan- en afvoer van signalen naar
een gegeven moment fout gaan als je niet probeert die
en van de chip zijn namelijk nog steeds analoog. Een bui-
analoge wereld te versterken. Daarom willen wij slimme
tenstaander is dat nauwelijks uit te leggen. De informatie
chips ontwikkelen die weten hoe ze gemaakt zijn en die
die je verzendt, bestaat inderdaad uit enen en nullen. De
rekening houden met in- en externe toestanden. Een
communicatie gaat echter nog steeds analoog, een op een.
aspect daarvan is dat je een chip programmeerbaar moet
Omdat de capaciteit in de chip zo enorm is toegenomen,
maken. Digitaal is dit al mogelijk, maar analoog nog niet.
neemt de hoeveelheid bits die bij de toe- en afvoer moeten
Wij willen een chip die meet wat tijdens de productie is
76
| Simon Stevin Meester
jaarverslag 2004
| simon stevin meester
gebeurd en die daar vervolgens op reageert. Ons visioen
wat nou als we bij hetzelfde probleem beperkende
is een chip die, als hij in bedrijf is, reageert op zijn
randvoorwaarden hebben dat we de informatie via een
omgevingsfactoren. Daarvoor moeten we kunnen bepalen
eenvoudig GSM-toestel met een beperkte batterij moeten
wat we echt van de analoge signalen moeten vragen en
verzenden? Dan hebben we wel een uitdaging waarmee
wat je kunt overlaten aan de digitale chip. Als dat lukt, dan
we ons onderzoek puur wetenschappelijk kunnen houden
haakt de analoge wereld in op de digitale trend en kan hij
en toch van belang zijn voor de industrie. Met het juiste
die trend bijhouden. Voor de analoge wereld betekent dit
vehikel breng je balans tussen industriële wensen en
dat hij sneller moet worden en dat de onnauwkeurigheden
wetenschappelijke uitdaging.”
in de signaalgroottes zullen toenemen. Dat impliceert dat we moeten bekijken of we meer fouten in de analoge wereld kunnen toelaten, door die fouten in de digitale wereld op te vangen.” Wetenschap is volgens Van Roermund altijd zoeken naar structuur. Wat je ontdekt, moet je kunnen generaliseren. Want alleen dan kan je op basis van die kennis gaan creëren. Aan een technische universiteit is het altijd lastig het evenwicht te vinden tussen industrie en wetenschap. Met een jarenlange ervaring bij Philips Research heeft Van Roermund daar een eigen opvatting over ontwikkeld.
Wederzijds onbegrip
“Er bestaat nogal eens wederzijds onbegrip tussen industrie en wetenschap”, zegt hij. “Toch blijf ik erbij dat zij niet strijdig zijn. Aan een universiteit bewijs je de industrie een dienst met fundamenteel wetenschappelijk onderzoek en met het opleiden van mensen. Kennis in mensen is van belang voor het bedrijfsleven. Bij een bedrijf ontwikkelen researchafdelingen meer productgerichte kennis. Wij zoeken vaak een vehikel waarvoor het bedrijfsleven belangstelling heeft en doen daar vervolgens ons onderzoek op. Stel, je wilt het probleem oplossen dat mensen steeds grotere hoeveelheden signalen in steeds korter tijdbestek willen kunnen verzenden. Dat zou voor wetenschappers geen probleem zijn als ze daar zelf de apparatuur voor mochten kiezen. Je neemt dan een superbatterij, supercomputers en superverbindingen. Dan lukt het heus wel aan die vraag te voldoen. Maar
77
78
| Simon Stevin Meester
jaarverslag 2004
79
| Lijst van gebruikers Lijst van gebruikers betrokken bij STW-projecten. De naam van de gebruiker (soms meerdere vestigingen) wordt gevolgd door het aantal lopende projecten in 2004, waarbij deze was betrokken.
A 20/10 PERFECT VISION, Heidelberg (Duitsland) 2 21st Century Medicine, Inc., Rancho Cucamonga (Verenigde Staten van Amerika) 2 4TEC, Den Haag (Denemarken)
1
1
A&F BV, Wageningen
1
Aachen University of Technology, Aachen (Duitsland)
ABAQUS Benelux BV, Huizen
1
ABB Lummus Global BV, Den Haag
Aalborg University, Aalborg
1
ABB Lummus Global Inc., Bloomfield
1
(Verenigde Staten van Amerika) 4 ABN AMRO, Amsterdam 1 Academisch Medisch Centrum Amsterdam 11 Academisch Ziekenhuis Groningen 9 Academisch Ziekenhuis Maastricht 3 Acklin BV, Waalwijk 1 Acordis Industrial Fibers BV, Arnhem 1 AcouTronics BV, Oosterhout 1 ACRB, Lemmer 1 Adcon RF Technology BV, Amsterdam 1 Add2X Biosciences BV, Leiden 2 Add-controls, Amersfoort 1 Adelante Technologies BV, Waalre 2 ADEX BV, Venlo 1 Adimec, Eindhoven 1 ADM Cacao, Koog a/d Zaan 2 Advanced Lightweight Engineering, Delft 1 Advanced Surface Technology, Bleiswijk 1 ADVANTA Belgium, Tienen (België) 1 ADVANTA Seeds BV, Kapelle 3 Adviesbureau ir. J.G. Hageman BV, Rijswijk 3 Aeolis Forecasting Services BV, Utrecht 1 Agere Systems Nederland BV, Nieuwegein 5 Agfa-Gevaert NV, Mortsel (België) 1 Agilent Technologies Netherlands BV, Alkmaar 1 AGPO BV, Breda 1 Agrico Research BV, Bant 2 Agrotechnology & Food Innovations BV, Wageningen
9
AHC Oppervlaktetechnieken, Eindhoven
Airborne Development,
2
Leidschendam 1 Airbus UK, Filton (Groot Brittannië) 1 AIXTRON AG, Aachen (Duitsland) 1 Akzo Nobel - Organon NV, Oss 1 Akzo Nobel Catalysts BV, Amsterdam 1 Akzo Nobel Central Research BV, Arnhem 1 Akzo Nobel Chemicals BV, Arnhem 14 Akzo Nobel Chemicals GmbH, Koln (Duitsland)
1
Akzo Nobel Chemicals Research, Arnhem
Akzo Nobel Coatings BV, Sassenheim
3
1
Akzo
Nobel Coatings Research BV, Arnhem 1 Akzo Nobel Eka Chemicals AB, Bohus (Zweden) 1 Akzo Nobel Functional Chemicals BV, Amersfoort 1 Akzo Nobel Functional Chemicals BV, Arnhem 3 Akzo Nobel MPP Systems BV, Arnhem 1 Akzo Nobel Nederland BV, Arnhem 1 Akzo Nobel NV, Arnhem 2 Akzo Nobel UK, Tyne & Wear (Groot Brittannië) 1 Akzo Nobel, Deventer 1 Akzo Nobel, Oss 3 Albert Heijn BV, Zaandam
1
Telecom, Antwerpen (België)
Alcatel CIT, Annecy (Frankrijk)
ALDITECH S.A., Grenoble (Frankrijk) Marknesse
Alcatel, Antwerpen (België)
4
Algemene Rekenkamer, Den Haag
1
All Music Publishing BV, Landsmeer
1
Alcatel Network Strategy Group, Antwerpen (België)
1
Alcatel Vacuum Technology, Houten
2
1
2
1
Alcatel
Alcoa Europe, Harderwijk
1
Alkyon Hydraulic Consultancy & Research BV,
1
Alpes Lasers, Neuchatel (Zwitserland)
1
Alphatron Medical and Microwave
Systems BV, Rotterdam 1 Altana Pharma BV, Hoofddorp 1 Alterra BV, Wageningen 4 AM Pharma BV, Bunnik 3 Ambroise Holland BV, Enschede (België)
1
1
Amersham Health, Eindhoven
Potzham (Duitsland)
1
Instruments, Middelburg
Amersham Pharmacia Biotech AB, Uppsala (Zweden)
Animal Sciences Group, Lelystad 1
1
1
AMIS, Oudenaarde
1
Andromeda Medizinische Systeme GmbH, TaufkirchenAPP, Klundert
1
Applikon Biotechnology BV, Schiedam
Aquamarijn Microfiltration BV, Hengelo
2
ARGOSS, Marknesse
1
1
Antonius Ziekenhuis, Nieuwegein
1
Applied Laser Technology BV, Best
Aquacare Europe BV, Den Bosch Amersfoort
2
Amsterdam Molecular Therapeutics (AMT), Amsterdam
6
AquaSense, Amsterdam
Arkitek Ebbels Veg 10, Trondheim (Noorwegen)
1
1
Applied
AppliSens, Schiedam
2
2
2
Arcadis Infra BV,
Arsis Medical BV, De Bilt
1
ASG divisie
Voeding, Lelystad 1 ASM Europe BV, Bilthoven 1 ASM International, Bilthoven 1 ASM Microchemistry Oy, Espoo (Finland) 1 ASM Microchemistry, Leuven (België) Asparagus BV, Horst
1
ASML Netherlands BV, Veldhoven
1
14
ASML Special Applications Division, Veldhoven
AstraZeneca Pharmaceuticals LP, Wilmington (Verenigde Staten van Amerika)
Södertälje, Zweden (Zweden)
1
AstraZeneca, Mölndal (Zweden)
ATAS International BV, Veldhoven
1
Financial Technology BV, Amsterdam
ATIM BV, Den Bosch
ASTRON, Dwingeloo
1
AVEBE b.a., Veendam
4
1
1
2
1
AtomPro/Sfiss
Avantis Pharma, Frankfurt Am Main (Duitsland)
Averis Seeds BV, Valthermond
3
1
AstraZeneca R&D
Atag Verwarming BV, Lichtenvoorde
8
ATOFINA-Rotterdam BV, Vondelingenplaat Rt
Atos Origin Nederland BV, Rijswijk
1
Avantium Technologies BV, Amsterdam
1
1
1
AWB CV-Ketels Apparaten-
fabriek Warmtebouw BV, Beek en Donk 1 Axis Biochemicals ASA, Oslo (Noorwegen) 1 Axis-Shield Diagnostics Ltd, Dundee (Groot Brittannië) 1 B BAAT Medical Engineering, Hengelo 1 Bakker Centrale Inkoop BV, Barendrecht 1 Barry Callebaut Nederland BV, Bussum 1 Barry Callebout Belgium NV, Lebbeke-Wieze (België) (Duitsland)
1
1
BASF Aktiengesellschaft, Ludwigshafen (Duitsland)
B edrijfslaboratorium voor Grond- en Gewasonderzoek, Oosterbeek
Belastingdienst, Groningen Binck NV, Amsterdam
1
1
Beltone Netherlands BV, Eindhoven
Bioclear BV, Groningen
Biomaterials Research Group, Bilthoven
1
1
1
5
Bayer AG, Leverkusen
2
B ejo Zaden BV, Warmenhuizen
Berlin Heart AG, Berlin (Duitsland)
3
Beton Son BV, Son
1
Biomade Technology Foundation, Groningen
2
Biomet Merck Biomaterials GmbH, Darmstadt (Duitsland)
1
Biolitec AG, Jena (Duitsland)
BioMérieux BV, Boxtel
1
1
1
BioNomics BV, Houten 1 Bioplex Medical BV, Vaals 1 Bioscan BV, Bilthoven 1 Biostar Development CV, Balk 1 Bird Engineering,
80
jaarverslag 2004
| Lijst van gebruikers
Schiedam
Bluewater energy services BV, Hoofddorp
1
Hendrik Ido Ambacht
Boehringer Ingelheim BV, Alkmaar
1
B oon Edam Nederland BV, Edam
1
Bolidt Kunststoftoepassingen,
1
B oston Scientific B enelux BV, Maastricht
1
B ouwdienst
1
Rijkswaterstaat, Utrecht 6 BP Exploration, Middlesex (Groot Brittannië) 1 BP Nederland Energie BV, Den Haag 1 Bracco Research S.A., Geneve (Zwitserland) 2 Brandmarc BV, Leusden 1 Brandwondencentrum Rode Kruis Ziekenhuis, Beverwijk 3 Bronkhorst HiTech BV, Ruurlo 3 Brouwers Stalinrichtingen, Leeuwarden 1 Bruco BV, Weerslo 3 Bruker AXS BV, Delft 1 Bruker Nonius BV (Delft) 1 Bruker Spectrospin NV, Wormer 1 BSI, Baarn 1 Buchem Holding BV, Lieren 1 Buisman, Balk
BV Bioway CS2, Ede 1 BV Cyclotron
2
VU, Amsterdam 1 C C. Meijer BV, Rilland
2
C2V, Enschede
9
Calduran Kalkzandsteen, Harderwijk
Crystallographic Data Centre, Cambridge (Groot Brittannië)
1
CAM Implants BV, Leiden
Cap Gemini Ernst & Young, Utrecht
1
Cambridge
4
Care4Cure BV, Amsterdam
1
1
Carl Walther GmbH, Ulm (Duitsland) 1 Carl Zeiss BV, Sliedrecht 1 Carl Zeiss, Oberkochen (Duitsland) 1 CATENA Microelectronics BV, Delft 1 Catena Microelectronics, Delft 1 Catharina Hospital Eindhoven 1 Cebeco Handelsraad, Rotterdam 2 Cebeco Seeds BV, Lelystad 2 Center for PersonKommunikation, Aalborg (Denemarken) 1 Centraal Bureau voor Schimmelcultures, Utrecht 2 Centraal Laboratorium van de Bloedtransfusiedienst, Amsterdam Environmental Science, Leiden
1
Central Laboratory of the Sanquin, Amsterdam
2
Centurion Security BV, Amsterdam
Certis Europe BV, Maarssen
1
2
Centre of
Chemiebouw Visser BV,
1
Sliedrecht 1 Chess Information Technology BV, Haarlem 2 Chevron Petroleum Technology Company, San Ramon (Verenigde Staten van Amerika)
Chevron Research and Technology Co., Richmond (Verenigde Staten van Amerika)
1
Chiralix BV, Nijmegen (Frankrijk)
1
1
Chr. Hogeschool Windesheim, Zwolle
Chienna BV, Bilthoven
1
CIBIT Adviseurs/opleiders, Bilthoven
1
Cognis Deutschland GmbH&Co.KG, Düsseldorf (Duitsland)
1
Coherent BV, Utrecht
1
4
Clause Tezier, Valence
1
COMBIMAC BV, Emmen
1
Compostering Zuidoost-Brabant BV, Deurne 1 Continuon, Arnhem 1 Controllab Products BV, Enschede 2 Conviro milieu-produkten BV, Wijster
1
Corus Research, Development & Technology, IJmuiden
10
Corus Staal BV, IJmuiden
Cosmoferm BV, Delft
4
3
Cosun Food Technology Centre, Roosendaal 2 COVRA NV, Vlissingen 1 CQM BV, Eindhoven 4 CRV Holding BV / HG BV, Arnhem 1 Cryo-Save BV, Zutphen 1 CSEM, Zürich (Zwitserland) 2 CWI, Amsterdam 1 Cyclone Fluid Dynamics BV, Waalre 2 Cytocentrics CCS GmbH, Reutlingen (Duitsland) 1 CZL Tilburg BV Oppervlaktetechnieken, Tilburg 1 D DACOM PLANT-Service BV, Emmen
2
DAF Trucks NV, Eindhoven
6
DALSA Professional Imaging, Eindhoven
1
Danieli Corus
Europe, IJmuiden 2 Danisco A/S, Copenhagen (Denemarken) 1 DANNALAB, Enschede 1 Dassault Aviation, Argenteuil (Frankrijk) 1 Dassault Systemes, Suresnes Cedex (Frankrijk) Nieuwe Tonge
1
1
Datascope BV, Hoevelaken
De Groot - Bril Earth Sciences BV, Enschede
1
De Efteling BV, Kaatsheuvel
De Kooi Zaadtechnologie, Enkhuizen
1
De Groene Vlieg,
1
De Ruiter Seeds CV,
2
Bergschenhoek 10 De Ruiter Zonen BV, Bergschenhoek 7 DeCODE Genetics, Reykjavik (IJsland) 1 Degussa AG, Hanau (Duitsland) 1 Dejima Optical Films BV, Arnhem
2
Delft Electronic Products BV, Roden
DeMaCo Holland BV, Noord-Scharwoude
1
Demar Laser BV, Hengelo
1
1
DelftTech BV, Delft
Manejo Integrado de Produccion Urbanización Santa Rosa, Los Teques (Venezuela) (Duitsland) (Duitsland)
2 1
Deutsche Montan Technologie GmbH, Essen (Duitsland) DHV Bouw en Industrie BV, Rotterdam
Infrastructuur BV, Amersfoort
1
1
2
Deloitte & Touche, Amstelveen
1
Deutsche Forschungsgemeinschaft, Bonn
Deutsches Zentrum für Luft- und Raumfahrt, Göttingen
Diagnostic Ultrasound Europe BV, IJsselstein
2
DLV Facet, Wageningen
DMV International, Veghel
1
1
Departamento de
1
DHV Environment and Transportation, Amersfoort
DHV Water BV, Amersfoort
DLV Adviesgroep NV, Bennekom
1
1
Denka International BV, Barneveld
2
1
DHV Milieu &
Diosynth BV, Oss
7
Doelman Advies, Wageningen
1
1
Doorzand Airdrive BV, Amsterdam 1 Douwe Egberts, Utrecht 1 Dow Benelux BV, Terneuzen 7 Draka Fibre Technology, Eindhoven 5 DSM Anti-Infectives, Delft
7
DSM Bakery Ingredients BV, Delft
Elastomers Europe BV, Geleen Research BV, Geleen
36
Development, Heerlen
1
2
DSM Fine Chemicals, Venlo
D S M Research Campus Geleen DSM, Geleen
4
DSM/DFS, Delft
1
1
2
6
DSM Composite Resins, Ludwigshafen (Duitsland)
DSM Food Specialties BV, Delft
D S M Resins BV, Zwolle
1
11
DSM NV, Heerlen
1
DSM
4
DSM
D S M Venturing and New Business
Dutch Dairy Association, Zoetermeer
Duyvis Machine Fabriek BV, Koog a/d Zaan 1 DYNA Dental Engineering BV, Bergen Op Zoom 1
1
Dutch Space BV, Leiden
12
81
| lijst van gebruikers
E E.P. Controls BV, Roden Noord
1
Eagle Vision BV, Naarden
2
Eco Chemie BV, Utrecht
1
Eaton-Holec, Hengelo
1
EFKA Additives, Heerenveen
1
ECN, Petten
Eldim BV, Lomm
1
2
16
ECO Ceramics BV, Velzen-
Electrabel Nederland NV, Zwolle
1
Elf
Aquitaine, Pau (Frankrijk) 1 Eli Lilly and Company, Indianapolis (Verenigde Staten van Amerika) 1 Elsevier Science BV, Amsterdam 1 EMBL Grenoble (Frankrijk) 1 Embraco-Empresa Brasileira de Compressores SA, Joinville (Brazilië) 1 EMCM, Nijmegen 4 Emexus Group BV, Almere
1
EMTEC Magnetics GmbH, Willstätt (Duitsland)
1
EnablingM3, Dordrecht
ENCI BV, Den Bosch
1
ENECO
1
Energie Infra NV, Utrecht 1 ENECO Netbeheer, Utrecht 1 Energieonderzoek Centrum Nederland, Petten 1 Engelhard De Meern BV, De Meern
14
Enraf BV, Delft
Entocare, Wageningen
1
Enraf-Nonius BV, Delft
2
Enza Zaden, Enkhuizen
Enrichment Technology Nederland BV, Almelo
1
10
Eonic BV, Delft
2
1
ENRIN, Wageningen
Erasmus Medisch Centrum Rotterdam
15
1
Ericsson
Telecommunicatie BV, Rijen 1 Ernst & Young, Den Haag 1 ESA/ESTEC, Noordwijk 4 ESBE Nanoscale Technology Services, Delft 2 ESTEC, Noordwijk
3
Etchform BV, Hilversum
1
ETD&C, Ede
1
ETH Hönggerberg, Zürich (Zwitserland)
1
Euro-Diagnostica BV,
Arnhem 6 European Office of Aerospace R&D, London (Groot Brittannië) 1 European Space Agency, Noordwijk Zh 1 Eurotransplant, Leiden 1 Expertisecentrum LNV, Wageningen 3 ExxonMobil Biomedical Sciences Inc., Annandale (Verenigde Staten van Amerika) 1 F Fabrique, Delft
2
Fachhochschule Münster, Steinfurt (Duitsland)
2
Factory, Bilthoven
FCDF Corporate Research, Deventer
1
Federal Biological Research Centre for Agriculture and Forestry, Darmstadt (Duitsland)
1
1
FEI Compagny, Hillsboro (Verenigde
Staten van Amerika) 1 FEI Company, Eindhoven 1 FEI/Philips Electron Optics, Eindhoven 1 FESTO BV, Delft 1 FeyeCon D&I BV, Weesp 2 FIBRICON, Nieuwegein 1 Flextronics International Europe BV, Venray 1 Flowserve BV, Hengelo 2 FMLC, Delft 1 Fokker Aerostructures BV, Dordrecht 1 Fokker Space, Leiden1 Fokker Special Products BV, Hoogeveen 2 FOM, Utrecht 1 FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica, Amsterdam
3
FOM-Instituut voor Plasmafysica ‘Rijnhuizen’, Nieuwegein
Ford Research
3
Laboratory, Dearborn (Verenigde Staten van Amerika) 1 Formatec Technical Ceramics BV, Goirle 1 Forschungszentrum Jülich GmbH, Jülich (Duitsland)
1
Fort Dodge Animal Health, Weesp
Research Centre, Deventer
3
Free Energy Europe BV, Eindhoven
1
Friesland Coberco Dairy Foods Research Centre, Leeuwarden
3
Friesland Coberco Dairy Foods
2
FSM Europe BV, Sittard
1
Fugro
Ingenieursbureau BV, Leidschendam 2 Fugro-Jason BV, Rotterdam 1 Fujifilm Photo Film BV, Tilburg 1 FuMA-Tech, Vaihingen-Enz (Duitsland) 1 G Gastec Technology BV, Apeldoorn1 Gastransport Services, Groningen 1 Gaz de France, Saint Denis La Plaine Cedex (Frankrijk) 1 Gemeente Ede
1
Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam
Genencor International BV, Leiden
4
Gemeentewaterleidingen, Amsterdam
1
1
Gemeentewerken Rotterdam
General Electric Company, Niskayuna (Verenigde Staten van Amerika)
1
1
Genexis BV,
Eindhoven 3 Gentec NV, Lebbeke (België) 1 GeoDelft, Delft 2 Geomatica Business Park, Marknesse 1 Geometry Factory, Grasse (Frankrijk)
1
Geo-Resources Consulting BV, Rotterdam
1
Gerkens Cacao BV, Wormerveer
1
Gezondheidsdienst voor Dieren,
Deventer 2 Giant Leap Technologies, Amsterdam 1 Gimex Technische Keramiek BV, Geldermalsen 1 Glaxo Smith Kline, Rixensart (België) 1 Global Cooling BV, Arnhem1 GN ReSound, Eindhoven 1 Greystone Medical, Memphis Tennessee (Verenigde Staten van Amerika) 1 Grodan Rockwool BV, Roermond 2 Grontmij Gelderland, Arnhem 1 Grontmij, De Bilt 1 Groupleader DMPK, Oss1 Gulf Coast Research and Education Center, Bradenton (Verenigde Staten van Amerika) 1 H Habanera Numerical Software, Delft
1
Hagenuk CPS Pijnenburg BV, Vught
Haldor Topsøe A/S, Lyngby (Denemarken)
1
1
Harimex-Ligos BV, Loenen 1 Harlan Nederland, Horst 1 Haskoning BV, Nijmegen 1 Hauzer Techno Coating BV, Venlo 1 Heart Core BV, Leiden 2 Heckler & Koch GmbH, Oberndorf/Neckar (Duitsland) 1 Heerema, Leiden 1 Heineken Nederland BV, Zoeterwoude 1 Heineken Technical Services BV, Zoeterwoude Tenevo AG, Hanau (Duitsland) Waterlaboratorium, Haarlem
1
1
1
Hembrug BV, Haarlem
1
Heraeus TENEVO AG, Greppin (Duitsland)
Herikon Technische Kunststoffen BV, Almelo
1
1
Heraeus
Hertel Rubber Products BV, Kampen
Hewlett-Packard Laboratories, Bristol (Groot Brittannië)
1
HG BV, Arnhem
1
1
Het
High Voltage
Engineering Europa BV, Amersfoort 1 Hightech Development Leiden 1 Hildebrands Laboratorium voor Bodemziekten BV, Wijster 1 HJ Heinz BV, Zeist 1 HKV Consultants, Lelystad 2 HKV Lijn in water, Lelystad 3 HL-Planartechnik GmbH, Dortmund (Duitsland) 1
82
jaarverslag 2004
| Lijst van gebruikers
Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Waalre Roer Propeller, Krimpen aan de Lek
1
Holland Colours NV, Apeldoorn
Hollandia BV, Krimpen a/d IJssel
1
Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden, Houten
1
1
Holland Railconsult, Utrecht
Holland
2
Hoofdproductschap Akkerbouw, Den Haag
1
Hoogheemraadschap van Rijnland, Leiden
HortiMax BV, Pijnacker
1
1 2
Humeca, Enschede 3 Hurks Beton, Veldhoven 1 Hydro Gas and Chemicals, Höningen (Duitsland) 1 Hydronamic BV, Papendrecht 1 HZPC Holland BV, Joure 2 HZPC Research BV, Metslawier 1 I IBA, Louvain-La-Neuve (België)
IBIS Technologies BV, Hengelo
1
IBM Microelectronics, Burlington (Verenigde Staten van
2
Amerika) 1 IBM Research Division, Rüschlikon (Zwitserland) 1 IBS Precision Engineering BV, Eindhoven 1 IBU Ingenieursbureau Utrecht
1
Sliedrecht
ID-Lelystad BV, Lelystad
Bioengineering, Groningen Inc., Enschede Brittannië)
IEC NV, Riemst (België)
5
IHC-Lagersmit, Kinderdijk
1
1
1
1
IHC Holland NV, Kinderdijk
1
IMD BV, Uden
Immunivest Corporation, Wilmington (Verenigde Staten van Amerika)
Hamont-Achel (België)
Industriewater Eerbeek
Imtech-Vonk BV, Coevorden
1
1
British Columbia (Canada)
1
INFN, Povo (Trento) (Italië)
1
1
5
IMEnz
Immunicon Europe,
Imperial College, London (Groot Inalfa Metal BV,
1
Industrial Group Tavrida Electric, Moscow (Rusland)
INEOS Phenol GmbH & Co. KG, Gladbeck (Duitsland) 1
1
IHC Systems BV,
2
IMEC, Leuven (België)
INA Naftaalin Oil Co., Zagred (Kroatië)
1
Industrial Automation Integrators, Veldhoven
1
1
Immunicon Corporation, Huntingdon Valley (Verenigde Staten van Amerika)
Imtech, Amersfoort
2
IFP (Frankrijk)
1
ILA GmbH, Edinburgh (Schotland)
1
1
Inex Pharmaceutical Corporation, Burnaby,
1
Infolog Benelux BV, Deventer
1
Ingenieursbureau Coenecoop BV,
Waddinxveen 3 Ingenieursbureau Gemeentewerken Rotterdam 2 Ingenieursbureau Svasek BV, Rotterdam 1 Ingeny International BV, Goes 1 Innovation Handling, Eindhoven 1 Inspiro, Breedenbroek 2 Institut für Chemische Technologien und Analytik, Wenen (Oostenrijk)
1
Institut für Vogelforschung, Wilhemshafen (Duitsland)
Instituut voor Revalidatievraagstukken, Hoensbroek Bilthoven
Intervet International BV, Boxmeer
1
IPCOS Technology BV, Boxtel
4
1
Institut Straumann AG, Waldenburg (Zwitserland)
1
Instromet BV, Silvolde
Interay BV, Bergum
1
1
Intersil Netherlands BV,
1
Intervet UK Ltd., Cambridgeshire (Groot Brittannië)
IPG, Institute for Pig Genetics BV, Beuningen
2
1
1
Intron BV, Culemborg
IQ + Medical BV, Oosterhout
1
2
IRS, Bergen op
Zoom 2 ISF, Zulte (België) 1 ISIS Pharmaceuticals, Carlsbad (Verenigde Staten van Amerika) 1 Isogen Life Science, Maarssen 1 IsoTis NV, Bilthoven 7 ITC, Enschede 1 ITM CV, Zwijndrecht 1 J Janssen Pharmaceutica, Beerse (België)
3
Janssen Research Foundation, Beerse (België)
Jason Geosystems BV, Rotterdam
1
1
JDS Uniphase Netherlands BV, Eindhoven 2 John Deere Fabriek Horst BV, Horst 1 John Innes Centre, Norwich (Groot Brittannië) 1 Johnson & Johnson Pharmaceutical Research, Beerse (België)
4
Johnson Pump BV, Assen
1
Johnson Pump Water BV, Assen
1
Joint Radar Sensors, Hengelo 1 K Karl Storz Endoscopie Nederland BV, Vianen 1 Karl Storz, Tuttlingen (Duitsland) 1 Katholieke Universiteit Leuven (België) 2 KELLER Meettechniek BV, Reeuwijk
KEMA Nederland BV, Arnhem
1
5
KEMA Power Generation & Sustainables, Arnhem
2
KEMA,
Arnhem 2 Kerr-McGee Pigments (Holland) BV, Rozenburg 1 Key Drug Prototyping, Leiden 1 Keygene NV, Wageningen 6 Kiadis BV, Groningen 1 Kinesis Holding BV, Breda 1 Kinki University, Iizuka City, Fukuoka (Japan) 1 Kipp & Zonen BV, Delft 1 KiQ Medicast, Amsterdam
1
Kiwa NV, Nieuwegein
KON-DES, Deventer
1
5
Klep BV, Etten Leur
1
KLM, Schiphol Airport
Koninklijk Instituut voor de Marine, Den Helder
Koninklijk Verbond van Nederlandse Baksteenfabrikanten, De Steeg Haag
1
Koninklijke Landmacht, Den Haag
Nedalco BV, Bergen Op Zoom Accountants NV, Amsterdam
1
1
1
KNMI, De Bilt
6
Koninklijk Instituut voor de Tropen, Amsterdam
1
2
5
1
KLPD-DNRI, Zoetermeer
Koninklijke De Ruijter, Baarn
Koninklijke Luchtmacht, Den Haag
Koppert BV, Berkel en Rodenrijs
KPN Telecom, Den Haag
Technology), Stockholm (Zweden) 1
1
2
2
1
1
Koninklijke KPN NV, Den
Koninklijke Marine, Den Haag
2
Koninklijke
Korps Landelijke Politiediensten, Apeldoorn
KREATECH Biotechnology, Amsterdam
1
1
KPMG
KTH (Royal Institute of
83
| lijst van gebruikers
L Laboratoire d’Electronique Philips, Limeil-Brevannes Cedex (Frankrijk) Goettingen (Duitsland)
1
Lead Discovery Unit NV Organon, Oss
Lambert Instruments BV, Leutingewolde
1
Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden
2
1
LaVision,
13
Licentec,
Bilthoven 3 Lights Interaction, Helmond 1 LioniX BV, Enschede 11 Lithp Systems BV, Purmerend 2 LMS International NV, Leuven (België)
Loders & Croklaan BV, Wormerveer
1
LU General Biscuits Nederland BV, Breda
LogicaCMG, Amstelveen 5 Louis Bolk Instituut, Driebergen
1
Lucent Technologies Nederland BV, Hilversum
1
Schiphol Airport 1 LumiLeds Lighting BV, Best 1 LVNL, Schiphol Airport
Louwers, Hapert
1
1
Luchtverkeersleiding Nederland,
7
1
M M + P Raadgevende Ingenieurs BV, Vught (Verenigde Staten van Amerika) Maruna BV, Nieuwegein (Duitsland)
1
1
1
Maastricht Instruments BV, Maastricht
1
Mallinckrodt Medical BV, Petten
Matricel GmbH, Herzogenrath (Duitsland)
Max Planck, Stuttgart (Duitsland)
McCain Produce Inc., Florenceville (Canada)
1
MacroPore Biosurgery Inc., San Diego Martini Ziekenhuis Groningen
8
1
Max Planck Institut für Festkörperforschung, Stuttgart
1
McCain Foods Holland BV, Hoofddorp
Mebin BV, Amsterdam
1
1
MARIN, Wageningen
4
McCain Foods Limited, Gameren
1
Medical Measurement Systems BV, Enschede
1
1
1
Medis
Medical Imaging Systems BV, Leiden 5 Medisch Spectrum Twente, Enschede 2 MEDOS Medizintechnik AG, Stolberg (Duitsland) 1 Medtronic Bakken Research Center BV, Maastricht 13 Meester Stegeman C.V., Wijhe 1 Melexis R&D Center, Tessenderlo (België) 2 Membraneflow GmbH & Co KG, Essingen (Duitsland) Technologies BV, Zevenaar Groningen
1
Merck Chemicals Ltd, Southampton (Groot Brittannië)
1
Micromeritics SA/NV, Brussel (België)
2
Mierij Meteo BV, De Bilt
Mifa Aluminium BV, Venlo
4
2
1
Micronit Microfluidics BV, Enschede
Ministerie van Defensie, Den Haag
10
7
Microflown
1
Microscreen BV,
Ministerie van LNV,
Groningen 1 Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Rotterdam 1 Mitutoyo Nederland BV, Veenendaal 1 Mitutoyo Research Center Europe BV, Veenendaal 2 ModiQuest BV, Nijmegen 1 Montanuniversität Leoben, Leoben (Oostenrijk) 1 MSC Software BV, Gouda 1 MTI Holland BV, Kinderdijk 2 Mucovax BV, Leiden 1 N N R Malotaux - Consultancy, Bilthoven
2
Nanopass Ltd, St. Haifa (Israel)
NanoWorld Services GmbH, Erlangen (Duitsland)
1
1
National Environment Research Council, Exeter (Groot Brittannië) 1 National Institute for Coastal and Marine Mngt., Middelburg 1 National Semiconductor BV, Den Bosch 5 National University of Ireland, Galway, London (Groot Brittannië) 2 NATO C3 Agency, Den Haag
1
NCLR BV, Enschede
4
Nedap NV, Groenlo
2
Nederlands Corrosie Centrum, Zoetermeer
Nederlands Instituut voor
1
Zuivelonderzoek, Ede 1 Nederlands Kanker Instituut, Amsterdam 2 Nederlands Vaccin Instituut, Bilthoven 3 Nederlandse Aardolie Maatschappij - NAM BV, Assen 3 Nederlandse Hartstichting, Den Haag 1 Nederlandse Philips Bedrijven BV, Eindhoven 1 Nedinsco BV, Venlo
2
NedStack fuel cell technology BV, Arnhem
Nestlé Nederland, Gorinchem
2
NeoResins, Waalwijk
1
Nestlé Nederland, Nunspeet
1
1
Nerviano Medical Science, Nerviano (Italië)
Nestlé Research Center, Lausanne (Zwitserland)
1
1
NewProducts
Industrial Design BV, Delft 2 Newtrade Financial Group BV, Amsterdam 1 NFRA, Dwingeloo 1 Nickerson-Zwaan BV, Warmenhuizen 1 NIKHEF/CERN, Amsterdam 1 NIMR College, Nieuwegein 1 NIOZ, Den Burg, Texel 3 NIZO food research, Ede 1 NLR, Amsterdam 24 NMi Certin BV, Dordrecht
NMi Van Swinden Laboratorium BV, Delft
2
Technology BV, Wageningen
Norit NV, Amersfoort
1
Crop Protection, Stein (Zwitserland)
1
2
Novartis Research Institute, Vienna (Oostenrijk)
Hampshire (Groot Brittannië)
1
Research BV, Wageningen
Nunhems Zaden BV, Haelen
4
NOB Interactive, Hilversum
4
Norsk Conco, Randaberg (Noorwegen)
NRG, Petten
6
Nucletron BV, Veenendaal
Aquaculture Research Centre AS, Stavanger (Noorwegen)
1
2
1
1
1
1
Noldus Information
NOTOX, Den Bosch
1
Numeca International, Brussel (België)
Nunhems Zaden BV, ‘s Gravenzande Nutreco Holding NV, Boxmeer
1
Novartis
Novus Monitoring Ltd, Andover,
8
NUON, Duiven
1
Numico
1
Nutreco
Nutreco Nederland BV, Boxmeer
1
Nutreco, Boxmeer 3 NV Continuon Netbeheer, Arnhem 1 NV Gelderse Ontwikkelingsmaatschappij GOM, Arnhem 1 NV Nederlandse Gasunie, Groningen 1 NV Organon, Oss 13 NV PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland, Velserbroek 1 NV Waterbedrijf Europoort, Rotterdam 1 NVBD, Den Haag 2 Nylonge Corporation, Ohio (Verenigde Staten van Amerika) 1 O Occam International BV, Eindhoven 1 Océ-Nederland BV, Venlo 6 Océ-Technologies BV, Venlo 13 OctoPlus BV, Leiden 6 Oldelft BV, Delft
2
Oleon BV, Ertvelde (België)
1
OMEGA Laser Systems BV, Enschede
1
Omegam, Amsterdam
1
Omicron NanoTechnology
84
jaarverslag 2004
| Lijst van gebruikers
GmbH, Taunusstein (Duitsland)
Onze Lieve Vrouwe Gasthuis, Amsterdam
1
OPG Groothandel BV, Utrecht
1
Opticrop BV,
1
Vijfhuizen 1 Orbotech ltd., Yavne (Israel) 1 Ordina, Utrecht 1 Orffa Nederland Feed BV, Giessen 1 Organon BV, Oss 12 Orgaworld BV, Uden 1 Oronite European Technical Center, Vondelingenplaat Rt 1 Ortec Consultants, Gouda 1 ORTEQ, Groningen 1 Ortomed BV, Dordrecht 2 OTB Engineering BV, Eindhoven 3 P Palacky University, Olomouc-Holice (Tsjechië)
1
Pamgene International BV, Den Bosch
PANalytical BV, Almelo
2
3
Papyron BV,
Groningen 1 Paques BV, Balk 10 Paradocs Group BV, Tiel 2 Paragon Nummerical Engineering, Eindhoven 1 Parker Gas Separation BV, Etten-Leur Helmond
1
Paul Scherrer Institut, Villingen (Zwitserland)
PelviTec BV, Delft
2
1
PcM Interactieve Media, Amsterdam
1
Pepscan Systems BV, Lelystad
PDE Automotive BV,
1
PepTx, Wayzata (Verenigde Staten van Amerika)
4
1
Perdix
Technologies BV, Wijchen 2 Pervatech BV, Enter 1 PGE BV, Eindhoven 1 Pharma Key BV, Groningen 1 Pharmascope, Zaandam 1 Pharming Group NV, Leiden 1 Philips Centre for Industrial Technology, Eindhoven 4 Philips Centre for Manufacturing Technology, Eindhoven
Philips CFT, Eindhoven
16
Systems Lab Eindhoven
Philips Consumer Electronics, Eindhoven
3
2
Philips DAP, Groningen
Philips Domestic Appliances and Personal Care, Drachten
1
4
1
Philips Digital
Philips Electronics Nederland BV,
Eindhoven 8 Philips Enabling Technologies Group, Eindhoven 1 Philips ETG CTC & Prototyping, Eindhoven 1 Philips Extreme UV GmbH, Aachen (Duitsland) Eindhoven
1
Philips Galvanotechniek Eindhoven
Philips Mass products/technology, Eindhoven
5
BV, Eindhoven
2
Philips Optical Storage, Eindhoven
1
1
Philips International BV, Eindhoven
1
Eindhoven
Phisimed, Maastricht
5
Institute of the Hungarian, Budapest (Hongarije) Wageningen
Polyganics, Groningen
2
3
1
Plant Research International, Wageningen
Polymer Service Center Groningen
1
Praktijkonderzoek Plant en Omgeving, Lisse
12
Philips TASS BV, Eindhoven
19
Pie Medical Equipment BV, Maastricht
2
Philips
1
Philips Research, Eindhoven 2 Philips Semiconductors
Philips Semiconductors, Nijmegen
2
PhotoBioChem NV, Leiden
1
Philips Nederland
15
Philips Research Laboratories GmbH, Aachen (Duitsland)
Research Laboratories, Eindhoven 75 Philips Research Leuven (België) Inc., Sunnyvale (Verenigde Staten van Amerika)
Philips Lighting BV,
1
Philips Medical Systems Nederland BV, Best
PrimaGen BV, Amsterdam
1
17
Philips,
2
Plant Protection
Plantenziektekundige Dienst,
Polymer Labs Ltd.,Shropshire (Groot Brittannië) Priva Hortimation BV, De Lier
1
2
4
1
Procter & Gamble
Pharmaceuticals, Rotterdam 1 Procter & Gamble, Grimbergen (België) 1 Prodrive BV, Son 2 Productschap Diervoeder, Lelystad 3 Productschap Tuinbouw, Zoetermeer
4
Productschap Vee, Vlees en Eieren, Zoetermeer
Proefstation voor de Akkerbouw en Groenteteelt in de Volle Grond, Lelystad Harderwijk
ProRail, Utrecht
1
1
1
1
Productschap Veevoeder, Den Haag
Profibrix, Leiderdorp
1
Promeks Nederland,
2
Provimi Research and Technology Centre, Sint-Stevens-Woluwe (België)
1
Provincie Noord-
Holland, Haarlem 1 PSA Peugeot Citroën, La Garenne Colombes (Frankrijk) 1 Purac Biochem BV, Gorinchem 3 Pyroban Envirosafe BV, Hendrik Ido Ambacht 1 Q Quest International BV, Bussum 2 Quest International NV, Ashford, Kent (Groot Brittannië) 1 R R & R Mechatronics, Zwaag Bioconsultancy, Katwijk Zh
1
3
Rabobank International, Utrecht
RAD I Medical Systems AB, Uppsala (Zweden)
1
RECEMAT International BV, Krimpen a/d Lek
1
Remeha BV, Apeldoorn
1
1
Rapid
Rhein Chemie Rheinau
GmbH, Mannheim (Duitsland) 1 RHK Technology, Troy (Verenigde Staten van Amerika) 1 Rijk Zwaan Breeding BV, Fijnaart 4 Rijk Zwaan Zaadteelt en Zaadhandel BV, De Lier Leiden
1
RIKILT, Wageningen
RIZA, Lelystad
5
1
10
Rijkswaterstaat RIZA, Arnhem
RIKZ, Den Haag
RIZA/RIKZ, Den Haag
1
8
RIKZ, Middelburg
RMGInt. BV, Oosterhout
1
Johnson Medical School, Piscataway (Verenigde Staten van Amerika)
1
4
Rijkswaterstaat, Arnhem
River Diagnostics BV, Rotterdam
6
1
Rijngeest Groep, RIVM, Bilthoven
Robert Bosch GmbH, Reutlingen (Duitsland) 1
1
11
Robt. Wood
Rockwell Collins (UK) Ltd, Hoofddorp 1 Rockwool/Grodan
BV, Roermond 4 Rodenhuis & Verloop BV, Hilversum 1 Roelfstra Consultants BV, Mheer 1 Roessingh Research and Development, Enschede 2 ROFIN-SINAR Laser GmbH, Aschheim (Duitsland) 1 Rolan Robotics BV, Zwaag 1 Route 67, Waalre 2 Royal Haskoning BV, Nijmegen
3
Royal Netherlands Navy, Den Haag
1
RSP Products BV, Rotterdam
1
RSP Technology BV, Delfzijl
Resources, Maastricht 1 Ruukki Fundia Nedstaal BV, Alblasserdam 2 RWE Solar GmbH, Heilbronn (Duitsland) 1
1
Rubber
85
| lijst van gebruikers
S SABIC EuroPetrochemicals BV, Geleen 2 Saen Options BV, Amsterdam1 Saint-Gobain Crystals & Detectors, Nemours (Frankrijk) 1 Saint-Gobain Recherche, Aubervilliers Cedex (Frankrijk) Institute of Technology, Suwon (Zuid-Korea) Amsterdam
Sasol PDT, Enschede
1
1
Saint-Gobain, Nemours Cedex (Frankrijk)
1
Sanquin Blood Supply Foundation, Amsterdam
Sasol Technology Ltd., Fife (Groot Brittannië)
2
Schlumberger Cambridge Research, Cambridge (Groot Brittannië)
2
1
1
Samsung Advanced
Sanquin Plasma Products,
Saxion Hogeschool Enschede, Enschede
1
1
Schlumberger Dowell, Sugarland (Verenigde Staten van
Amerika) 1 Schöyer Consultancy BV, Zoetermeer 1 Schuitema NV, Amersfoort 1 Scientia Terrae NV, St. Katelijne-Waver (België) 2 Scientist Gut Biology, Wageningen
Scuron, Rotterdam
1
SDU Indentification, Haarlem
1
1
SE Carburos Metálicos SA, Madrid
(Spanje) 1 Seminis Vegetable Seeds Holland BV, Enkhuizen 6 Seminis Vegetable Seeds, Wageningen 4 SENA, Hilversum 1 Sendt, Roosendaal 1 Sennheiser Electronic, Wedemark (Duitsland) 1 Sensor Sense, Nijmegen 2 SenterNovem, Den Haag 1 SenterNovem, Utrecht
Sentron Europe BV, Roden
3
5
Service XS, Leiden
1
Shell EPT-R, Rijswijk
Shell Global Solutions International BV,
1
Amsterdam 15 Shell Global Solutions, Hamburg (Duitsland) 7 Shell International Chemicals BV, Amsterdam 7 Shell International Oil Products BV, Amsterdam 17 Shell Nederland Chemie BV, Moerdijk 1 Shell Nederland Verkoopmaatschappij BV, Meppel 1 Shell Research and Technology Centre, Amsterdam 8 Shell SIEP BV, Rijswijk 17 Shimadzu Benelux, Den Bosch 1 Siemens AG, Berlijn (Duitsland)
Siemens Nederland NV, Den Haag
2
Sigma Coatings BV, Amsterdam
4
Silidur Benelux NV, Rotterdam
1
Singulus
1
Mastering BV, Eindhoven 1 Sint Maartenskliniek, Nijmegen 1 Sioux, Son 1 SKF Engineering & Research Centre BV, Nieuwegein 12 SkyScan, Aartselaar (België) 1 SMARTEC BV, Breda 1 Smartec BV, Breda 1 SmartTip BV, Enschede 1 SMI BV, Enschede 1 SMI BV, Enschede
Smit Draad, Nijmegen
1
1
Smit Transformatoren BV, Nijmegen
Neuchatel Infrastructuur BV, Utrecht 1
Solsep BV, Apeldoorn
1
1
Smith & Nephew Nederland BV, Hoofddorp
Solvay Pharmaceuticals BV, Weesp
14
2
Smits
Sonion Microtronic
Nederland BV, Amsterdam 1 Sonotron BV, Zoetermeer 1 Spaarne Ziekenhuis, Heemstede 1 Spanbeton BV, Koudekerk a/d Rijn 2 Spark Holland BV, Emmen1 Specialistische Bedekkingen en Onderhouds, Andelst Sprenkels Consultancy, Lelystad
1
SRON, Utrecht
Stavanger (Noorwegen)
1
Steelweld BV, Breda
Windtunnel, Amsterdam
1
Stichting Het Geldersch Landschap, Arnhem
1
Spierings Medische Techniek, Nijmegen
1
St. Maartenskliniek, Nijmegen
4
1
Staatsbosbeheer, Driebergen
Stichting Bio-Medical Primate, Rijswijk 1
1
1
1
Statoil,
Stichting Duits Nederlandse
Stichting Technisch Centrum voor de Keramische
Industrie, Velp 1 Stirling Cryogenics & Refrigeration BV, Son 1 Stork Fokker AESP, Papendrecht 1 Stork Food & Dairy Systems BV, Amsterdam
1
Stork Materials Technology, Amsterdam
Amsterdam
1
Stork Screens BV, Boxmeer
Howmedica BV, Waardenburg
1
1
Stork Plastics Machinery BV, Hengelo
1
Stork Veco BV, Eerbeek
4
STOWA, Utrecht
Stryker Howmedica Osteonics, Limerick (Ierland)
1
4
1
Stork Product Engineering,
Stream-iD, Beek en Donk
STS BV, Amsterdam
1
Stryker
Stuurgroep Wadden-
1
provincies, Leeuwarden 1 Sulzer Nederland BV, Den Haag 1 SupAero, Toulouse Cedex (Frankrijk) 1 Svasek Hydraulics, Rotterdam 3 Switchgear Research Laboratory, Sevastopol (Oekraïne)
1
Synapse BV, Maastricht
1
Syncom BV, Groningen
(Groot Brittannië) 2 Syngenta Biotechnology, Inc., Research Triangle Park (Verenigde Staten van Amerika) Enkhuizen
6
Syngenta, Raleigh North Carolina (Verenigde Staten van Amerika)
3
1
1
Synetix, Cleveland Syngenta Seeds BV,
Syngenta, Research Triangle Park (Verenigde
Staten van Amerika) 1 SystematIC Design BV, Delft 1 T T&A SURVEY BV, Amsterdam 1 TalkingHome, Enschede 1 Tandartsenpraktijk De Nieuport, Bergen op Zoom 1 TDC Mechatronics, Nieuwegein 1 Technolution BV, Gouda 1 Teijin Twaron BV, Arnhem 2 Teikoku Oil Co. Ltd., Shibuya-Ku (Japan) 1 Telemetronics BV, Heteren
1
Ten Cate Advanced Composites, Nijverdal
1
Texas Instruments Holland BV, Almelo
2
Thales ATM S.A., Bagneux
(Frankrijk) 1 Thales Cryogenics BV, Eindhoven 3 Thales Naval Nederland, Hengelo 1 Thales Nederland BV, Hengelo 12 The Greenery International BV, Bleiswijk IJmuiden
1
1
The National Gallery, London (Groot Brittannië)
The Netherlands Institute of Ecology, Yerseke
1
1
The Netherlands Institute for Fisheries Research,
ThermoMicroscopes, Sunnyvale (Verenigde Staten van Amerika)
1
Thomson, Breda 1 Thona Belgium, Eupen (België) 1 ThreeFive Photonics BV, Houten 4 TLS, Haarlem 1 TM Microscopes, Sunnyvale (Verenigde Staten van Amerika) 1 TMS International BV, Enschede 2 TNO Automotive, Delft 2 TNO Bouw, Delft 5 TNO DIANA BV, Delft
2
TNO Industrie, Eindhoven
15
TNO Inro, Delft
1
TNO Institute of Industrial Technology, Eindhoven
1
TNO Pharma, Zeist
1
TNO Preventie en Gezondheid, Leiden 4 TNO Telecom, Delft 16 TNO TPD, Delft 7 TNO TPD, Eindhoven 31 TNO Voeding, Zeist 7 TNO, Eindhoven 2 TNO-CLC, Delft 1 TNO-FEL, Den Haag 28 TNO-MEP, Apeldoorn 6 TNO-NITG, Utrecht 7 TNO-PML, Rijswijk 5 TNO-TM, Soesterberg 3 TNO-WT, Delft 2 Total E&P Nederland BV, Den Helder 1 Toyota Central R&D Labs. Inc., Japan 1 Tracerco, Billingham
86
jaarverslag 2004
| Lijst van gebruikers
(Groot Brittannië) 1 TRC Development BV, Arkel 1 Tref EGO Substrates BV, Moerdijk 1 TRUMPF-Laser Nederland, Alphen a/d Rijn 1 Tweehuysen Consultancy BV, Malden
Twente Institute for Wireless and Mobile Communications BV, Enschede
1
12
Twente Solid
State Technology BV, Hengelo 3 Twister BV, Rijswijk 3 TYCO Electronics, Den Bosch 1 U UGS PLM Solutions, Den Bosch 1 Uitgeverij Bohn Stafleu van Loghum, Houten 1 UltraWaves Design BV, De Meern 2 UMC Utrecht
11
Holding BV, Utrecht 1 Umicore NV, Diepenbeek (België) 1 Unilever Health Institute, Vlaardingen 2 Unilever R & D, Vlaardingen 10 Unilever Research, Vlaardingen Bilzen (België)
1
Unilever UK Central Resources Ltd, London (Groot Brittannië)
19
Uniqema Limited, Gouda
Uniqema Nederland BV, Gouda
2
Univalid Management and Development BV, Leiden
1
1
Uniqema, Gouda
1
Universidad de Murcia (Spanje)
2
Uniphy Gymna International, Unisign BV, Panningen
1
Universita Tor Vergata Roma (Italië)
1
1
Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen 11 Universitair Medisch Centrum Utrecht 11 Universität Heidelberg (Duitsland) 1 Universiteit Antwerpen (België) 1 Universiteit Gent (België) 2 Universiteit Utrecht Holding BV, Utrecht 2 Universiteits Ziekenhuis Gasthuisberg, Leuven (België)
University of Bern (Zwitserland)
1
1
University of Manchester (Groot Brittannië)
1
University of
Münster, (Duitsland) 1 University of Southampton (Groot Brittannië) 1 Urenco Nederland BV, Almelo 1 Urotex Medical BV, Rhenen 1 V V. Beta BV, Goor 1 Van der Pluijm Water- en Milieumanagement, Boxtel 1 Van der Velden Marine Systems, Krimpen a/d Lek 1 Van Doorne’s Transmissie BV, Tilburg
1
Van Essen Instruments BV, Delft
2
Van Voorden Gieterij BV, Zaltbommel
1
VANDIJKE SEMO
BV, Scheemda 1 VARTEC NV, Gent (België) 1 VDO Car Communication Nederland BV, Eindhoven 1 VDP Laboratories / SYNTECH, Hilversum 1 Veenstra Accountancy-Consultants, Naarden 1 Vereniging centraal bureau voor Constructiewerkplaatsen, Rotterdam 1 Vereniging Natuurmonumenten, ‘s Gravenland 3 Vertex Pharmaceuticals Incorporated, San Diego (Verenigde Staten van Amerika) 1 Vertigo Flight Simulation, Amsterdam S.A., La Ménitré (Frankrijk)
Watertechnologie, Leeuwarden Veenendaal
1
1
VEWIN, Rijswijk
Vienna University of Technology, Vienna (Oostenrijk)
1
Vingmed Sound, Horten (Noorwegen)
1
Vitro Meat BV, Amsterdam
2
Vodafone Group, Maastricht
1
VIRAN, Den Haag
1
VILMORIN
Vitatron BV, Arnhem
2
Vitens
VNK (Vereniging Nederlands Kalkzansteen), Huizen
2
VOBN,
1
1
Volcano Therapeutics, Inc., Rancho Cordova (Verenigde Staten van Amerika)
1
1
VROM-DGM, Den Haag 1 VU Medisch Centrum Amsterdam 3 Vucht a.s., Bratislava (Tsjechoslowakije) 1 W WAAG Society, Amsterdam
1
Waddenvereniging, Harlingen
University of Technology, Warsaw (Polen)
1
Waterleidingbedrijf Amsterdam, Vogelenzang Waterschap Veluwe, Apeldoorn Hellevoetsluis
1
2
1
Wageningen Centre for Food Sciences, Wageningen
Wärtsilä Nederland BV, Zwolle 1
2
Westeinde Ziekenhuis Den Haag
1
Warsaw
Wärtsilä Propulsion Netherlands BV, Drunen
Waterschap AA en Maas, Den Bosch
Waterstromen BV, Lochem 1
1
1
Waterschap Reest en Wieden, Meppel
Weidmüller BV, Hilversum
1
3 1
Weijand R&D Consultancy BV,
Westelijke Land- en Tuinbouw Organisatie-WLTO, Haarlem
1
Wienerberger
Bricks BV, Zaltbommel 1 Witteveen+Bos, Deventer 3 WL - Delft Hydraulics, Delft 15 X Xensor Integration BV, Delfgauw 4 Xilinx Ireland, Saggart (Ierland) 1 Xsens Technologies BV, Enschede 1 Y Yamanouchi Europe BV, Leiderdorp 5 Z Zimmer BV, Amersfoort
1
Ziniflex Budel BV, Budel-Dorplein
2
ZMBH, Heidelberg (Duitsland)
Zuiveringsschap Hollandse Eilanden, Dordrecht 2 Zwanenberg Food Group, Almelo 1
1
ZON Verkoopdiensten BV, Venlo
1
| DET.5844 (Vidi) zie interview pagina 54 t/m 56
88
| Jurykamers en commissies
jaarverslag 2004
JURYKAMER 0198 Prof.dr. W. Admiraal Universiteit van Amsterdam _ Dr.ir. A.H. de Boer Vrije Universiteit Amsterdam _ Dr. D. Burdinski Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Dr. B. van der Burg BioDetection Systems BV, Amsterdam _ Dr.ir. E. Delnoij Teijin Twaron BV, Delfszijl _ Prof.dr. A.W. Gal Radboud Universiteit Nijmegen _ Prof.ir. P. van Genderen Technische Universiteit Delft _ Dr.ir. P.J.M. van der Hoogt Universiteit Twente _ Dr.ir. J. Kruise Texas Instruments Holland BV, Almelo _ Dr. J.J. Lukkien Technische Universiteit Eindhoven _ Dr. S.L. Moro-Ellenberger TNO TPD, Delft _ Prof.dr. R.E. Poelmann Leids Universitair Medisch Centrum, Leiden.
JURYKAMER 0199 Dr. S.H.S. Al-Jibouri Universiteit Twente _ Prof.dr. J.J. Boon FOM-Instituut voor Atoom- en Molecuulfysica, Amsterdam _ Dr.ir. Y. Engelen DSM Venturing & Business Development, Heerlen _ Prof.dr.ir. A. Hirschberg Technische Universiteit Eindhoven _ Pro.dr.ir. A.M.J. Jorissen Stichting Hout Research, Wageningen _ Dr. I.J. van der Klei Rijksuniversiteit Groningen _ Drs. M. Kraneveldt Tweede Kamer der Staten Generaal, Den Haag _ Ir. M. van der Lee Enraf BV, Delft _ Drs. J.M. Nulle Ambassade des Pays-Bas, Paris _ Dr. W.M.T.M. Reimerink Norit NV, Amersfoort _ Dr. J.M. Steijns DMV International, Wageningen _ Prof.dr. J.H.W. de Wit Technische Universiteit Delft.
JURYKAMER 0200 H. van de Berg Ortomed BV, Dordrecht _ Dr. R. Hagmeijer Universiteit Twente _ Prof.dr.ir. H.J. Heeres Rijksuniversiteit Groningen _ Dr.ir. G.C. Herman Technische Universiteit Delft _ Dr. H.J. van der Lugt Telematica Instituut, Enschede _ A. Schmidt DSM Research, Geleen _ Dr. G. Simons Pathofinder BV, Ede _ Prof.dr. J.C.M. Smeekens Universiteit Utrecht _ Prof.dr.ir. A.J. van der Veen Technische Universiteit Delft _ Prof.dr.ir. M.A. Viergever Universitair Medisch Centrum Utrecht _ Dr.ir. J. Vos Wageningen Universiteit _ Ir. T. Zandbergen SKF Engineering & Research Centre BV, Nieuwegein.
JURYKAMER 0201 Prof.dr. P. Baas Universiteit Leiden _ Ir. F. Blekkenhorst Corus Staal BV, IJmuiden _ Dr. A.J. Hendriks Riza, Lelystad _ Prof.dr.ir. J.L.M. Hensen Technische Universiteit Eindhoven _ Prof. W.H. Hesselink Rijksuniversiteit Groningen _ Dr. F.Th. Hesselink voorheen CW-NWO _ Prof.dr. R.C. Hoeben Universiteit Leiden _ Prof.dr.ir. R.A.J. Janssen Technische Universiteit Eindhoven _ Dr. M.N.M. van Lieshout CWI, Amsterdam _ Prof.ir. L. van der Sluis Technische Universiteit Delft _ Drs. L.G.W. Sterkman OctoPlus BV, Leiden _ Dr.ir. J.J.W. Westra Priva Hortimation BV, De Lier.
JURYKAMER 0202 Prof.dr. B. Berkhout Academisch Medisch Centrum Amsterdam _ Prof.dr.eng. J.A. Ferreira Technische Universiteit Delft _ Dr.ir. B. Goedhart Medis Medical Imaging Systems BV, Leiden _ Dr.ir. C. de Graaf Wageningen Universiteit _ Prof.dr. F.C.T. van der Helm Universiteit Twente _ Prof.dr. A. van Nieuw Amerongen Vrije Universiteit Amsterdam _ Dr. A.J.M. Schoonen Rijksuniversiteit Groningen _ Prof.dr.ir. J.C. Schouten Technische Universiteit Eindhoven _ P.G.J. Sterrenburg Carl Zeiss BV, Sliedrecht _ Dr.ir. E.F. Stikvoort Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Ir. J.P.C. de Wit Rijk Zwaan Breeding BV, Fijnaart _ Dr. F.M. Witte NOVEM, Utrecht.
JURYKAMER 0203 Prof.dr. J.A. Bouwstra Universiteit Leiden _ Ir. J.H. Dibbetz Stichting NIID, Den Haag _ Dr.ir. J.G.M. van der Grinten NMi Certin BV, Dordrecht _ Prof.dr.ir. A.B. de Haan Universiteit Twente _ Dr. M. Hessing BiOrion Technologies BV, Houten _ Prof.dr. D. Hoekstra Rijksuniversiteit Groningen _ Ir. P.J. van de Loo voorheen Shell RTC, Amsterdam _ Dr. E. Nies Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.dr.ir. J.H. van Schuppen CWI, Amsterdam _ Prof.dr. N.P.E. Vermeulen Vrije Universiteit Amsterdam _ Prof.dr. W.M. de Vos Wageningen Universiteit _ Dr. C. Witteveen Technische Universiteit Delft.
JURYKAMER 0204 Dr. C.V.C. Bouten Technische Universiteit Eindhoven _ Dr. F.J. ten Cate Erasmus Medisch Centrum Rotterdam _ Dr. F.J.M. Harren Radboud Universiteit Nijmegen _ Dr. J.F.J.M. van den Heuvel De Ruiter Seeds CV, Bergschenhoek _ Prof.dr. J. Lankelma Vrije Universiteit Amsterdam _ Prof.dr. A.G.J.M. van Leeuwen Universiteit Twente _ Prof.dr. J.C. Mondt Shell SIEP BV, Rijswijk _ Ir. G.J.W. Oldeman S&P-TNO, Delft _ Dr. L.P.L.M. Rabou ECN, Petten _ Dr. H.J. Riezebos Gastransport Services, Groningen _ Prof.dr. F.C. Schoute Technische Universiteit Delft _ Dr. A.G. Veldhuizen Academisch Ziekenhuis Groningen.
| jurykamers en commissies
JURYKAMER 0205 Dr. G.M. Alink Wageningen Universiteit _ Dr.ir. A.L.A. Fraay Technische Universiteit Delft _ Ir. J.Ph. van Herwaarden Dutch Space BV, Leiden _ Ing. W.H. Leiner Phisimed, Maastricht _ Dr.ing. K. Recourt Licentec, Bilthoven _ Prof.dr. H.W.M. Salemink Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.dr. P.M. Sarro Technische Universiteit Delft _ Dr. W.G.P. Schouten Agrotechnology & Food Innovations BV, Wageningen _ Prof.dr.ir. A.J.P. Theuwissen Dalsa BV, Eindhoven/Philips Semiconductors, Eindhoven/Technische Universiteit Eindhoven _ Ir. P.T.M. Vaessen KEMA Nederland BV, Arnhem _ Prof.dr. H.A.B. Wösten Universiteit Utrecht _ Prof.dr. R.F.A. Zwaal Universiteit van Maastricht.
JURYKAMER 0206 Ir. W.R. Abma Paques BV, Balk _ Prof.dr.ir. G.P.A. Bot Wageningen UR _ Dr. A.A.J.M. Franken Wageningen UR _ Dr. R.E. Koes Vrije Universiteit Amsterdam _ Prof.dr. R. Leurs Vrije Universiteit Amsterdam _ Prof.dr. A. Meijerink Universiteit Utrecht _ Dr.ir. J.A.G. Nijhuis Rijksuniversiteit Groningen _ Ir. P.P.A.C. Pex ECN, Petten _ Prof.dr.ir. M.H.G. Verhaegen Technische Universiteit Delft _ Dr.ir. F.E. van Vliet TNO-FEL, Den Haag _ Prof.dr. D. Vogt Technische Universiteit Eindhoven _ Ir. J.K. Zelisse Delft Measurement Systems, Delft.
JURYKAMER 0207 Prof.dr.ir. R. Akkerman Universiteit Twente _ Prof.dr. A. Bagchi Universiteit Twente _ Dr. T.A. van Beek Wageningen Universiteit _ Ir. J.H. Breeman National Aerospace Laboratory NLR, Amsterdam _ Prof.dr. J.N. Burghartz Technische Universiteit Delft _ Ir. E.E.G. Hekman Universiteit Twente _ Dr. A. de Hoog Flexsys Holding, Deventer _ Dr. M.C. van der Leeden Technische Universiteit Delft _ M. McGillivray SenterNovem, Den Haag _ Ir. A. Oudshoorn Applikon Biotechnology BV, Schiedam _Prof.dr. S. Speller Radboud Universiteit Nijmegen _ Dr. P.A.A.F. Wouters Technische Universiteit Eindhoven.
PROGRAMMACOMMISSIE ENERGIEONDERZOEK Ir. J.P. van Soest, voorzitter Centrum voor Energie-besparing en Schone Technologie, Delft _ Prof.ir. C. Daey Ouwens Technische Universiteit Eindhoven/ECN, Petten _ Dr. M. Hisschemöller Vrije Universiteit Amsterdam _ Dr. C.A.M. van der Klein ECN, Petten _ Dr. R.P.M. Kemp Universiteit Maastricht _ Ir. G.R. Küpers KandT Management BV, Hilversum _ Prof.dr. J. van der Pligt Universiteit van Amsterdam _ Prof.dr. W.C. Turkenburg Universiteit Utrecht _ Ing. J. van de Velde SenterNovem, Utrecht _ Prof.dr.ir. M.P.C. Weijnen Technische Universiteit Delft _ Secretariaat: Mw.drs. M.A. Verschuur NWO-MaGW, Den Haag.
STUURGROEP ENERGIEONDERZOEK Prof.dr.ir. S.C. Santema, voorzitter Technische Universiteit Delft _ Dr. J.K. Koppen NWO-MaGW, Den Haag _ Mw.drs. L. Perbal Ministerie van OCW, Den Haag _ Ir. G.C. van Uitert Ministerie van EZ, Den Haag _ Dr. F.M. Witte SenterNovem, Utrecht _ Waarnemer namens programmacommissie: Ir. J.P. van Soest Centrum voor Energiebesparing en Schone Technologie, Delft _ Secretariaat: Mw.drs. M.A. Verschuur NWO-MaGW, Den Haag.
PROGRAMMACOMMISSIE ETHIEK, ONDERZOEK EN BESTUUR Prof.mr. A. Soeteman, voorzitter Vrije Universiteit Amsterdam _ Mw.prof.dr. I.D. de Beaufort Erasmus Universiteit Rotterdam _ Prof.dr. M.A.P. Bovens Universiteit Utrecht _ Ir. P.J.M. Keet Ministerie van LNV, Den Haag _ Prof.dr. M.J.A.A. Korthals Wageningen Universiteit en Researchcentrum _ Prof.dr. A.W. Musschenga Vrije Universiteit Amsterdam _ Prof.dr. F.W. Saris Universiteit Leiden _ Ir. D.Ph. Schmidt TNO TPD, Delft _ Mr.drs. J. Staman Rathenau Instituut, Den Haag _ Prof.dr. R. Vos Universiteit Maastricht _ Dr.mr. J.M. de Waardt Ministerie van VWS, Den Haag _ Secretaris: Drs. E.M. van de Meent-Nutma NWO Gebied Geesteswetenschappen, Den Haag _ Contactpersoon voor Technologisch Onderzoek: Mr. M.M.L. Konings STW, Utrecht.
PROGRAMMACOMMISSIE FREEBAND KENNISIMPULS (TOT 01-04-2004) Dr.ir. E.J. Sol, voorzitter TNO Industrie, Eindhoven _ Prof.dr. J. Aasman TNO Telecom, Delft _ Prof.dr. J. Bruijning TNO Telecom, Delft _ Dr.ir. E.H. Eertink Telematica Instituut, Enschede _ Prof.ir. A.M.J. Koonen Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.dr.ir. R.L. Lagendijk Technische Universiteit Delft _ Dr.ir. F. Panken Ph.D. Lucent Technologies Nederland BV, Hilversum _ Prof.dr.ir. C.H. Slump Universiteit Twente _ F. Snijders Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Dr. B.H. Verbeek JDS Uniphase Netherlands BV, Eindhoven _ Ir. P.J. van Vliet TNO
89
90
| Jurykamers en commissies
jaarverslag 2004
Telecom, Delft _ Ir. J.J. de Waal Twente Institute for Wireless and Mobile Communications BV, Enschede _ Secretariaat: Dr.ir. F.A. Karelse _ mw.drs. M. Schweizer STW, Utrecht.
PROGRAMMACOMMISSIE GEDISPERGEERDE MEERFASESTROMING Dr.ir. M.M.C.G. Warmoeskerken, voorzitter Unilever Research, Vlaardingen _ Prof.dr.ir. H.E.A. van den Akker Technische Universiteit Delft _ Prof.dr.ir. J.J.H. Brouwers Technische Universiteit Eindhoven _ Ir. G.W. Colenbrander Shell Global Solutions International BV, Amsterdam _ Prof.dr.ir. J.A.M. Kuipers Universiteit Twente _ Prof.dr. D. Lohse Universiteit Twente _ Prof.dr.ir. F.T.M. Nieuwstadt Technische Universiteit Delft _ Ir. D.W. van der Plas Corus, IJmuiden _ Dr.ir. R.E. Uittenbogaard WL - Delft Hydraulics, Delft _ Waarnemers: Dr. C.J.G.M. Langerak SenterNovem, Den Haag _ Dr. L.J. Korstanje STW, Utrecht _ Secretariaat: mw.dr.ir. J.P. Kockx FOM, Utrecht.
STUURGROEP GEDISPERGEERDE MEERFASESTROMING Drs. H.G. van Vuren, voorzitter FOM, Utrecht _ Dr. A.A.J.M. Franken STW, Utrecht (sinds 1 november) _ Dr. J.W. Maas STW, Utrecht (tot 1 november) _ Drs. H.J.T. Nieuwenhuis Ministerie van EZ, Den Haag _ Dr. A.I. Stankiewicz DSM Research BV, Geleen _ Waarnemer: Dr. L.J. Korstanje STW, Utrecht _ Secretariaat: mw.dr.ir. J.P. Kockx FOM, Utrecht.
PROGRAMMACOMMISSIE JACQUARD Prof.dr. J.C. van Vliet, voorzitter Vrije Universiteit Amsterdam _ Prof.dr.ir. M. Aksit Universiteit Twente _ Prof.dr. J.A. Bergstra Universiteit van Amsterdam _ Drs. J.T. Bisseling SenterNovem, Den Haag _ Prof.dr.ir. J.J. Bosch Rijksuniversiteit Groningen _ Drs. F.A. von Dewall ING Bank, Amsterdam _ Ir. J. van der Heijden Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Dr.ir. J.A. Julianus Ministerie van EZ, Den Haag _ Dr. M. Kas NWO-EW, Den Haag _ Prof.dr. P. Klint CWI, Amsterdam _ Prof.dr.ir. M.J. Plasmeijer Radboud Universiteit Nijmegen _ Waarnemers: Dr.ir. J.A. Julianus Ministerie van EZ, Den Haag _ Dr. E. Oltmans Senter, Den Haag _ Dr.ir. F.A. Karelse STW, Utrecht _ Secretariaat: Drs. M.A.G.J. Leenaars NWO, Den Haag _ Dr. M. Kas NWO-EW, Den Haag.
PRIORITEITSPROGRAMMA MATERIALEN Prof.dr.ir. J.G.H. Joosten, voorzitter DSM Research BV, Geleen _ Prof.dr.ir. J. Blaauwendraad, Technische Universiteit Delft _ Prof.dr. R. Boom, Corus Research, Development & Technology, IJmuiden/Technische Universiteit Delft/NIMR, Delft _ Prof.dr. J.Th.M. de Hosson Rijksuniversiteit Groningen _ Prof.dr. P.J. Lemstra Dutch Polymer Institute (DPI) Kennispoort, Eindhoven _ Prof.dr. M.A.J. Michels Technische Universiteit Eindhoven/DPI, Eindhoven _ Prof.dr. G.J. Vancso Universiteit Twente _ Dr. M.P.A. Viegers Philips Centre for Manufacturing Technology, Eindhoven _ Secretariaat: drs. M.J. Bartels FOM, Utrecht.
BESTUUR NANONED Prof.dr.ir. D.N. Reinhoudt, voorzitter Universiteit Twente _ Prof.dr. H. van Houten Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Prof.dr. J.A. Put DSM Research BV, Geleen _ Prof.dr. G.Th. Robillard Biomade Technology Foundation, Groningen _ Prof.dr. H.W.M. Salemink Technische Universiteit Delft _ Ir. D.Ph. Schmidt TNO TPD, Delft _ Waarnemer: Drs. J.R.G. Bakker Ministerie van EZ, Den Haag _ Secretariaat: Dr. C.A.M. Mombers STW, Utrecht (tot 1 oktober) _ Dr. L.H. Gielgens STW, Utrecht (vanaf 1 oktober) _ Mw. M.H. la Grand STW, Utrecht.
BESTUURSRAAD NANONED Prof.dr.ir. D.N. Reinhoudt, voorzitter Universiteit Twente _ Prof.dr. H. van Houten Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Prof.dr. B. Koopmans Technische Universiteit Eindhoven _ Dr. W. Mandersloot TNO TPD, Delft _ Prof.dr.ir. J.E. Mooij Technische Universiteit Delft _ Prof.dr. J.A. Put DSM Research BV, Geleen _ Prof.dr. Th.H.M. Rasing Radboud Universiteit Nijmegen _ Prof.dr. G.Th. Robillard Biomade Technology Foundation, Groningen _ Prof.dr. H.W.M. Salemink Technische Universiteit Delft _ Ir. D.Ph. Schmidt TNO TPD, Delft _ Prof.dr.ir. E.J.R. Sudhölter Wageningen Universiteit en Researchcentrum _ Dr. R.L.J. Zsom Universiteit van Amsterdam _ Waarnemer: Drs. J.R.G. Bakker Ministerie van EZ, Den Haag _ Secretariaat: Dr. C.A.M. Mombers STW, Utrecht (tot 1 oktober) _ Dr. L.H. Gielgens STW, Utrecht (vanaf 1 oktober) _ Mw. M.H. la Grand STW, Utrecht.
| jurykamers en commissies
PROGRAMMACOMMISSIE PROCESVERNIEUWING VOOR EEN SCHONER MILIEU Prof.dr. J.A. Moulijn voorzitter, Technische Universiteit Delft _ Prof.dr. A. Bruggink DSM Research BV, Geleen _ Prof.dr. M.R. Egmond Unilever Research, Vlaardingen _ Prof.dr. R. Wever Universiteit van Amsterdam _ Contactpersonen stichtingen: Dr. M. de Zwart ACTS, Den Haag _ Dr.ir. C.L.M. Marcelis STW, Utrecht.
PROGRAMMACOMMISSIE PROFETAS Dr.ir. B.G. Linsen, voorzitter voorheen Unilever Research, Vlaardingen _ Dr. H. Aiking Vrije Universiteit Amsterdam _ Prof.dr.ir. M.A.J.S. van Boeker Wageningen Universiteit _ Ir. J.A. Cornelese Ministerie van LNV, Den Haag _ Prof.dr.ir. J.L.A. Jansen voorheen Technische Universiteit Delft _ Prof.dr. W.M.F. Jongen Wageningen Universiteit _ Dr. W.A.J. Verbeke Rijksuniversiteit Gent (Belgë) _ Dr. J.M. Vereijken Wageningen Universiteit en Researchcentrum _ Prof.dr. H. Verbruggen Vrije Universiteit Amsterdam _ Contactpersonen stichtingen: Drs. H.W. Waaijers NWO-MaGW, Den Haag _ Ir. C.H. Kemper STW, Utrecht.
PROGRAMMACOMMISSIE PROGRESS Drs. E.P.C. van Utteren, voorzitter voorheen Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Ir. A. van Ardenne ASTRON, Dwingeloo _ Drs. J.T. Bisseling SenterNovem, Den Haag _ Prof.drs. M. Boasson Universiteit van Amsterdam _ Ir. F. van der Borg Vanderlande Industries, Veghel _ Dr.ir. J.F. Broenink Universiteit Twente _ Prof.dr. H. Corporaal Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.dr.ir. E.F.A. Deprettere Universiteit Leiden _ Prof.dr. W.J. Fokkink CWI, Amsterdam _ Dr. R. Hamberg Océ-Technologies BV, Venlo _ Ir. J. van der Heijden Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Ir. W. Hendriksen Hogeschool van Arnhem en Nijmegen, Waalre _ Dr. M. Kas NWO-EW, Den Haag _ Ir. N.R. Malotaux N R Malotaux - Consultancy, Bilthoven _ Ir. K.H.W. Pasman TNO-FEL, Den Haag _ Prof.dr. M. Rem Technische Universiteit Eindhoven _ Drs. W.F. Tostmann Ministerie van EZ, Den Haag _ Ing. H. Tuininga Salland Electronics BV, Zwolle _ Prof.dr. S. Vassiliadis Technische Universiteit Delft _ Ir. J.J. de Waal Twente Institute for Wireless and Mobile Communications BV, Enschede _ Secretariaat: Dr.ir. F.A. Karelse STW, Utrecht _ Mw.drs. M. Schweizer STW, Utrecht.
STUURGROEP PROGRESS Dr. A.A.J.M. Franken, voorzitter STW, Utrecht (vanaf 1 november) _ Dr. J. Maas, voorzitter STW, Utrecht (tot 1 november) _ F.M. Boekhorst Philips Research Laboratories, Eindhoven (vanaf 1 oktober) _ Drs. R.H. Bourgonjon Philips Consumer Electronics, Eindhoven (tot 1 oktober) _ Dr. A.P. Meijler NWO-EW, Den Haag _ Drs. H.J.T. Nieuwenhuis Ministerie van EZ, Den Haag _ Drs. E.P.C. van Utteren, vertegenwoordiger programmacommissie voorheen Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Secretariaat: Dr.ir. F.A. Karelse STW, Utrecht _ Mw.drs. M. Schweizer STW, Utrecht.
DAGELIJKS BESTUUR PRORISC Prof.dr.ir. A.H.M. van Roermund, voorzitter Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.dr. J.R. Long Technische Universiteit Delft _ Prof.dr.ir. B. Nauta Universiteit Twente _ Dr.ir. M.J.M. Pelgrom Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Dr.ir. P.C.W. Sommen Technische Universiteit Eindhoven _ Secretariaat: Dr. W.H. Segeth STW, Utrecht _ Mw.drs. H.R. Varwijk STW, Utrecht.
ORGANISATIE PRORISC SYMPOSIA Dr.ir. N.P. van der Meijs, voorzitter Technische Universiteit Delft _ Prof.dr.ir. G. Gielen Katholieke Universiteit Leuven (België) _ Dr.ir. B. Gosselin Fac. Polytechnique de Mons (België) _ Prof.dr.ir. J.L. van Meerbergen Philips Research Laboratories, Eindhoven _ Prof.dr.ir. B. Nauta Universiteit Twente _ Dr.ir. F. Petré IMEC, Leuven (België) _ Prof.dr.ir. W. Philips Rijksuniversiteit Gent _ Dr.ir. W.A. Serdijn Technische Universiteit Delft _ Prof.dr.ir. C.H. Slump Universiteit Twente _ D. Stroobandt Rijksuniversiteit Gent _ Secretariaat: Dr. W.H. Segeth STW, Utrecht _ Mw.drs. H.R. Varwijk STW, Utrecht.
ORGANIZING COMMITTEE SAFE Prof.dr. W. Krautschneider, voorzitter, Technical University of Hamburg-Harburg (Duitsland) _ Prof.dr.ir. C. Claeys IMEC, Leuven (België) _ Prof.dr. P.J. French Technische Universiteit Delft _ Prof.dr.-ing. L.M.F. Kaufmann voorheen Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.dr. P.M. Sarro Technische Universiteit Delft _ Prof.dr. J. Schmitz Universiteit Twente _ Secretariaat: Dr. P.C. Schuddeboom STW, Utrecht _ Mw.drs. H.R. Varwijk STW, Utrecht.
91
92
| Jurykamers en commissies
jaarverslag 2004
PROGRAMMACOMMISSIE SCHEIDINGSTECHNOLOGIE Prof.dr.ir. R.M. Boom Wageningen Universiteit _ Prof.dr.ir. A.B. de Haan Universiteit Twente _ Prof.dr.ir. J.T.F. Keurentjes Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.dr.ir. L.A.M. van der Wielen Technische Universiteit Delft _ Contactpersonen stichtingen: Dr. I.S. Ridder NWO-CW, Den Haag _ Dr.ir. C.L.M. Marcelis STW, Utrecht.
PLATFORM SCHONE EN ZUINIGE VERBRANDING Prof.dr. L.P.H. de Goey, voorzitter Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.dr.ir. R.S.G. Baert TNO-WT, Delft _ Prof.dr.ir. G. Brem TNO-MEP, Apeldoorn _ Dr.ir. P.D.J. Hoppesteyn Corus Staal BV, IJmuiden _ Ir. J. Kruithof DAF Trucks NV, Eindhoven _ Prof.dr. H.B. Levinsky NV Nederlandse Gasunie, Groningen _ Prof.dr.ir. Th.H. van der Meer Universiteit Twente _ Prof.dr. J.J. ter Meulen Radboud Universiteit Nijmegen _ Dr.ir. C.J.A. Pulles Gastec NV, Apeldoorn _ Dr. L.P.L.M. Rabou ECN, Petten _ Prof.dr. D.J.E.M. Roekaerts Technische Universiteit Delft _ Prof.dr.-ing. H. Spliethoff Technische Universiteit Delft _ Vervangers: Drs. A.J. van den Hoogen Corus Staal BV, IJmuiden _ Dr.ir. L.M.T. Somers Technische Universiteit Eindhoven _ Ir. G.C. Tiekstra NV Nederlandse Gasunie, Groningen _ Dr.ir. J.H.A. Kiel ECN, Petten _ Dr.ir. J.B.W. Kok Universiteit Twente _ Dr. N.J. Dam Radboud Universiteit Nijmegen _ Prof.dr.ir. M. Wolters Gastec NV, Apeldoorn _ Dr.ir. A. Lankhorst TNO TPD, Eindhoven _ Secretariaat: Dr. L.J. Korstanje STW, Utrecht _ Dhr. A.A.J. van Meerveld STW, Utrecht.
BEOORDELINGSCOMMISSIE VALORISATION GRANT Prof.dr. C.A. van Blitterswijk Universiteit Twente _ Ir. J.H.M. Lombaers TNO Industrie, Eindhoven _ Prof.dr. S. Brinkkemper Universiteit Utrecht _ Ir. G.A. de Bruin Zernike Group BV, Groningen _ W. van den Berg Ontwikkelingsmaatschappij Oost Nederland NV, Arnhem _ Mr.drs. J.K. de Jager ISM BV, Rotterdam _ Ir. W. Jouwsma Bronkhorst High Tech BV, Ruurlo _ L. Hans Rabo Innovatiekapitaalfonds BV, Utrecht _ Ir. P.P. ’t Hoen ICT-Forum, Den Haag _ Secretariaat: Dr. W.H. Segeth STW, Utrecht _ mw. Y.M.J. van Scharenburg STW, Utrecht.
PLATFORM SENSORTECHNOLOGIE Prof.dr.ir. G.C.M. Meijer, voorzitter Technische Universiteit Delft _ Ir. J. Balendonck Agrotechnology & Food Innovations BV, Wageningen _ Dr. W.P. van Bennekom Universiteit Utrecht _ Dr. Th.H. Gieling Agrotechnology & Food Innovations BV, Wageningen _ Drs. J.C. Groeneveld FHI, Amersfoort _ Ir. W. Jouwsma Bronkhorst High-Tech BV, Ruurlo _ Dr. J.P. Kappelhof NVPT, Zoetermeer _ Ing. H.Th. Klein Wolterink Applied Instruments, Middelburg _ Ir. H. Leeuwis LioniX BV, Enschede _ Dr.ir. M.G.H. Meijerink TNO TPD, Delft _ Dr.ir. W. Olthuis Universiteit Twente _ P.P. Petersen FHI, Amersfoort _ A.W. van Schadewijk Syntens, Breda _ Dr. R.M.J. Sillen Hogeschool van Utrecht _ S. Teughels IMEC, Leuven (België) _ Secretariaat: Dr. G. Bögels STW, Utrecht _ Dhr. N. Voskamp STW, Utrecht.
PROGRAMMACOMMISSIE SENTINELS Prof.dr. W. Jonker, voorzitter Philips Research Laboratories, Eindhoven/Universiteit Twente _ Drs. J.T. Bisseling SenterNovem, Den Haag _ Dr.ir. A.M. Bos Chess Information Technology BV, Haarlem _ Prof.dr. W.J. Fokkink CWI, Amsterdam/Vrije Universiteit Amsterdam _ Dr.ir. L.J.N. Franken ABN-AMRO Bank NV, Amsterdam _ Prof. dr. P.H. Hartel Universiteit Twente _ Dr.ir. P. de Jager TNO Telecom, Groningen (tot 1 juni en vanaf 1 november) _ Prof.dr. B.P.F. Jacobs Radboud Universiteit Nijmegen _ Ir. G. Kleinhuis TNO Telecom (van 1 juni tot 1 november) _ E.R. de Lange Ministerie van EZ, Den Haag _ Dr.ir. J.C.A. van der Lubbe Technische Universiteit Delft _ Ir. H.A.M. Luiijf TNOFEL, Den Haag _ Prof.ir. E.F. Michiels Ernst & Young EDP Audit, Utrecht/Universiteit Twente _ Prof.dr.ir. B. Preneel Katholieke Universiteit Leuven (België) _ Dr. A. Steenbruggen NWO-AB, Den Haag _ L.A.M. Strous De Nederlandsche Bank NV, Amsterdam _ Prof.dr. A.S. Tanenbaum Vrije Universiteit Amsterdam _ Prof.dr.ir. H.C.A. van Tilborg Technische Universiteit Eindhoven _ Dr. E.P. de Vink Technische Universiteit Eindhoven _ Dr. J.L.M. Vrancken Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Delft (tot 1 december) _ Ir. J.C. Wessels LogicaCMG, Amstelveen (tot 1 december) _ Waarnemer: Dr. A. Steenbruggen NWO-AB, Den Haag (tot 1 december) _ Dr. F. Zuijdam NWO-AB, Den Haag (vanaf 1 december) _ Secretariaat: Dr. R.D.T. Janssen STW, Utrecht.
STUURGROEP SENTINELS Prof.dr. W. Jonker, voorzitter Philips Research Laboratories, Eindhoven/Universiteit Twente _ Dr.ir. A.A.J.M. Franken STW, Utrecht (vanaf 1 november) _ Dr. J.W. Maas STW, Utrecht (tot 1 november) _ Drs. H.J.T. Nieuwenhuis Ministerie van EZ, Den Haag (vanaf 15 maart) _ Ir. A.A.J. Reuver MPA IBM Nederland NV, Amsterdam _ Drs. K. Vijlbrief Ministerie van EZ, Den Haag (tot 15 maart) _ Waarnemer : Dr. F. Zuijdam NWO-AB, Den Haag (vanaf 1 december) _ Dr. A. Steenbruggen NWO-AB, Den Haag (tot 1 december) _ Secretariaat: Dr. R.D.T. Janssen STW, Utrecht.
| jurykamers en commissies
COMMISSIE DUTCH PROGRAM TISSUE ENGINEERING (DTPE) Bestuur: Prof.dr. J. Feijen, voorzitter Universiteit Twente _ Dr. R.A. Bank TNO Preventie en Gezondheid, Leiden _ Dr. W.J.A. Dhert Universitair Medisch Centrum Utrecht _ Prof.dr. C.G. Figdor Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen _ Prof.dr. J.A. Jansen Radboud Universiteit Nijmegen. Leden: Prof.dr.ir. F.P.T. Baaijens Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.dr. C.A. van Blitterswijk IsoTis NV, Bilthoven _ Dr. G.J. Boer Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek, Amsterdam _ Dr. P. Buma Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen _ Dr. R.A.F.M. Chamuleau Academisch Medisch Centrum Amsterdam _ Dr. P.A. Doevendans Universitair Medisch Centrum Utrecht _ Prof.dr. E.A. Dzierzak Erasmus Universiteit Rotterdam _ Prof.dr. W.E. Fibbe Leids Universitair Medisch Centrum _ Prof.dr. A. Hagenbeek Universitair Medisch Centrum Utrecht _ Prof.dr.ir. W.E. Hennink Universiteit Utrecht _ Prof.dr. V.W.M. van Hinsbergh Vrije Universiteit Amsterdam _ Dr. T.H. van Kuppevelt Universitair Medisch Centrum St. Radboud, Nijmegen _ Dr. M.J.A. van Luyn Academisch Ziekenhuis Groningen _ Mw.dr. C.L. Mummery NIOB, Utrecht _ Dr. G.J.V.M. van Osch Erasmus Medisch Centrum Rotterdam _ Dr. R.J.P. Oude Elferink Academisch Medisch Centrum Amsterdam _ Contactpersonen stichtingen: Drs. R. Baardman ZonMW, Den Haag _ Drs. N.H.C.M. Boots en Dr. E.C. de Haan STW, Utrecht.
PROGRAMMACOMMISSIE WISKUNDE TOEGEPAST Prof.dr.ir. P. Wesseling, voorzitter Technische Universiteit Delft _ Prof.dr. J.L. van den Berg TNO Telecom, Delft _ Prof.dr.ir. E.W.C. van Groesen Universiteit Twente _ Prof.dr.ir. A.E. Mynett WL - Delft Hydraulics, Delft _ Prof.dr.ir. H.C.A. van Tilborg Technische Universiteit Eindhoven _ Contactpersonen stichtingen: Dr. A.P.L. Zandee EW-NWO, Den Haag _ Dr. R.D.T. Janssen STW, Utrecht.
VERNIEUWINGSIMPULS COMMISSIES 2004 Veni (1E RONDE) Prof.dr. S. Brul Universiteit van Amsterdam _ Dr. A.T.M. Marcelis Wageningen Universiteit _ Prof.dr.ir. J.G. Rots Technische Universiteit Delft _ Prof.ir. L. van der Sluis Technische Universiteit Delft _ Prof.dr.ir. H.G. Stassen Technische Universiteit Delft _ Dr. M.A. de Waard Wageningen Universiteit.
Veni (2E RONDE) Dr.ir. J.E. ten Elshof Universiteit Twente _ Mw. dr. M.W. Beukers Universiteit Leiden/Amsterdam Center for Drug Research _ Dr.ir. R.J.M. Bastiaans Technische Universiteit Eindhoven _ Dr.ir. C. Vuik Technische Universiteit Delft _ Mw. dr. A. Beers Engelhard De Meern BV.
Vidi Prof.dr.ir. A. de Boer Universiteit Twente _ Dr. L.G.J. de Leede OctoPlus BV, Leiden _ Prof.dr. J.J. ter Meulen Radboud Universiteit Nijmegen _ Prof.dr. R.F. Mudde Technische Universiteit Delft _ Prof.dr.ir. J.M.J. den Toonder Philips Research Laboratories, Eindhoven.
Vici Prof.dr. J. Feijen Universiteit Twente _ Dr. J.C.D. Hoenderkamp Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.ir. G.D. Khoe Technische Universiteit Eindhoven _ Prof.dr. D.J.E.M. Roekaerts Technische Universiteit Delft _ Prof.dr. E.J.R. Sudhölter Wageningen Universiteit.
93
| TGT.6146 (OTP) zie interview pagina 30 t/m 32
Jaarverslag 2004
| Financieel verslag
| Jaarrekening | Balans per 31 december 2004 | Staat van baten en lasten over 2004
96 98
| Kasstroomoverzicht 2004
100
| Grondslagen van de financiële verslaglegging
101
| Toelichting op de balans
104
| Toelichting op de staat van baten en lasten
111
| Accountantsverklaring | Bijlagen
115 116
| Meerjarenraming op kasbasis
116
| Toelichting meerjarenraming op kasbasis 2003-2008
117
96
| Balans per 31 december 2004
ACTIVA
jaarverslag 2004
31/12/2004
31/12/2003
k€
k€
120
119
44.480 85.955 17.811 10.846 1.124 946 183 93
44.118 82.708 15.580 12.049 197 762 99 28
161.438
155.541
-
-
45 3.189
45 4.116
3.234
4.161
164.792
159.821
VASTE ACTIVA Materiële vaste activa
VLOTTENDE ACTIVA Vorderingen Subsidie Open Technologieprogramma E Z Subsidie Open Technologieprogramma NWO Speciale fondsen NWO Speciale fondsen derden Rekening-courant NanoImpuls Debiteuren Te vorderen omzetbelasting Overige vorderingen en overlopende activa
Effecten Liquide middelen Deposito Rekening-courant
TOTAAL ACTIVA
97
| balans per 31 december 2004
PASSIVA
31/12/2004
31/12/2003
k€
k€
-6.594 9.490 6.047
-4.859 7.894 11.810
8.943
14.845
2.900
2.780
2.900
2.780
82.951 20.235
73.780 17.292
103.186
91.072
38.833 10.807 123
38.634 12.418 72
49.763
51.124
164.792
159.821
EIGEN VERMOGEN Algemene reserve Bestemde reserve Bestemde fondsen
VOORZIENINGEN Voorziening wacht- en uitkeringsgelden
LANGLOPENDE SCHULDEN Toegekende nog niet uitgekeerde bedragen: Open Technologieprogramma Speciale fondsen
KORTLOPENDE SCHULDEN Toegekende nog niet uitgekeerde bedragen: Open Technologieprogramma Speciale fondsen Crediteuren en overlopende passiva
TOTAAL PASSIVA
98
| Staat van baten en lasten over 2004
BATEN
Subsidie Open Technologieprogramma NWO Subsidie Open Technologieprogramma E Z Subsidie Speciale Fondsen NWO Subsidie Speciale Fondsen derden Opbrengsten kennishandel Subtotaal baten uit normale operationele bedrijfsvoering Financiële baten en lasten Subtotaal financiële baten en lasten Bijzondere baten Subtotaal bijzondere baten Totaal baten
jaarverslag 2004
Begroting 2004
2004
2003
k€
k€
k€
27.473 19.478 3.000
31.473 19.478 4.684 195 2.766
27.000 19.195 5.600 2.817 2.743
49.951
58.596
57.355
-
165
135
-
165
135
-
-
81.000
-
-
81.000
49.951
58.761
138.490
33.030 8.258
48.173 6.433 2.112 3.355
33.372 5.197 624 6.328
41.288 3.204 600
60.073 3.105 48 700 737
45.521 2.844 52 448 730
45.092
64.663
49.595
4.859
-5.902
88.895
LASTEN Toekenningen onderzoeksprojecten: Open Technologieprogramma Toekenning Speciale Fondsen OCW/ NWO Toekenning Speciale Fondsen derden Toekenning Speciale Fondsen intern Totaal toekenningen Algemene beheerskosten Afschrijvingen Kosten kennishandel Dotatie voorziening wacht- en uitkeringsgelden Totaal lasten Resultaat
99
| Resultaat en resultaatbestemming 2004
2004
2003
k€
k€
Resultaat Resultaat op normale operationele bedrijfsvoering Financiële baten en lasten Bijzonder resultaat
-6.067 165 -
7.760 135 81.000
Totaal resultaat
-5.902
88.895
Resultaatbestemming Mutatie bestemde fondsen OCW/NWO Mutatie bestemde fondsen overige derden
-3.818 -1.945
-95 2.500
Totaal mutatie bestemde fondsen
-5.763
2.405
1.596 -1.735
3.263 83.227
-5.902
88.895
Mutatie bestemde reserve Mutatie algemene reserve Bestemd resultaat
100
| Kasstroomoverzicht 2004
jaarverslag 2004
2004
2003
k€
k€
-5.902
88.895
48 120
52 50
-5.734
88.997
-3.247 -2.650 -1.361
-82.402 -2.557 696
-7.258
-84.263
-12.992
4.734
-49
-100
-49
-100
-12.114
2.484
-12.114
2.484
-927
2.150
Liquide middelen Beginstand liquide middelen Mutatie
4.161 -927
2.011 2.150
Eindstand liquide middelen
3.234
4.161
KASSTROOM UIT OPERATIONELE ACTIVITEITEN Resultaat Aanpassingen voor: Afschrijvingen Voorzieningen (dotaties en vrijval, per saldo)
Veranderingen in werkkapitaal Mutatie vorderingen NWO Mutatie overige vorderingen Mutatie kortlopende schulden
KASSTROOM UIT INVESTERINGSACTIVITEITEN Investeringen in materiële vaste activa
KASSTROOM UIT FINANCIERINGSACTIVITEITEN Mutatie langlopende schulden Totaal
NETTO KASSTROOM
101
| Grondslagen van de financiële verslaglegging
Inleiding
Het jaarverslag is opgesteld op basis
Speciale fondsen
van historische kosten. Voor zover bij Doelstelling van de Technologie-
de afzonderlijke posten niets anders
Onderzoeksprogramma’s opgenomen
stichting STW is het bevorderen
is vermeld, zijn de activa en passiva
onder speciale fondsen worden veelal
en financieren van technisch-weten-
tegen nominale waarde gewaardeerd;
mede gefinancierd uit afzonderlijke
schappelijk onderzoek in de vorm
activa waar nodig onder aftrek van
en geoormerkte subsidietoezeg-
van projecten en programma’s.
voorzieningen.
gingen. Dergelijke subsidies worden in het jaar van toekenning als bate
Het onderzoek dat STW financiert wordt geselecteerd op wetenschap-
De Stichting is door de Belasting-
verantwoord. Toekenningen aan
pelijke kwaliteit en op de kans op
dienst aangemerkt als ondernemer
onderzoeksprojecten worden ten
utilisatie.
voor de omzetbelasting. De door de
laste van het resultaat gebracht en
overheid verstrekte subsidies blijven
opgenomen in speciale fondsen.
buiten de heffing.
Het nog niet aan onderzoeksprojecten
Sinds 1989 vormt STW binnen de
toegekende deel van geoormerkte
Nederlandse Organisatie voor
subsidies wordt als onderdeel van de
Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) het Gebied Technische Weten-
Open Technologieprogramma
resultaatbestemming toegevoegd aan bestemde fondsen als onderdeel van
schappen. De Stichting financiert onderzoeks-
het eigen vermogen. Toekenningen
De uitvoering van het merendeel van
projecten en zegt in dit kader bij
aan onderzoeksprogramma’s worden
het onderzoek vindt plaats binnen
honorering van een onderzoeks-
ten laste van het resultaat gebracht
het Open Technologieprogramma.
project een bedrag toe voor de duur
en komen als onderdeel van de resul-
Financiering vindt plaats met subsidie
van het project. De hieruit voort-
taatbestemming ten laste van de
NWO (60 procent) en EZ (40 procent).
vloeiende verplichtingen worden
betreffende bestemde fondsen.
Daarnaast worden programma’s
in het jaar van honorering als last
uitgevoerd mede met geoormerkte
opgenomen in de staat van baten
Intern geoormerkte bedragen worden
financiering van subsidiegevers.
en lasten en als verplichting in de
gevormd ten laste van de algemene
balans opgenomen als ‘toegekende
reserve en worden opgenomen in
De jaarrekening is opgemaakt in
nog niet uitgekeerde bedragen
bestemde reserves. Toewijzingen
overeenstemming met Richtlijn 640,
Open Technologieprogramma’.
vinden plaats ten laste van het resul-
bestemd voor organisaties zonder
De subsidie van Economische Zaken
taat en komen als onderdeel van de
winstoogmerk, van de Raad voor de
en, met ingang van 2003, ook van
resultaat bestemming ten laste van
Jaarverslaggeving.
NWO over enig jaar wordt aan de
de betreffende bestemde reserve.
Stichting toegekend voor het aangaan De jaarrekening van de Technologie-
van verplichtingen over dat jaar.
stichting STW wordt opgenomen in
De subsidie kan worden opgevraagd
de geconsolideerde jaarrekening van
naar mate de in dit kader aangegane
de Nederlandse Organisatie voor
verplichtingen tot uitbetaling komen.
De vergelijkende cijfers 2003 zijn
Wetenschappelijk Onderzoek.
De subsidies worden in het jaar van
aangepast door een wijziging van
toekenning als bate verantwoord.
de verwerking van het NanoImpuls-
Aanpassing vergelijkende cijfers
programma.
102
| Waarderingsgrondslagen voor de balans
jaarverslag 2004
Materiële vaste activa
Effecten
De materiële vaste activa omvatten
De effecten zijn gewaardeerd tegen
gereserveerd maar pas ter beschik-
bureau-inventaris en computers
de kostprijs of lagere beurswaarde.
king wordt gesteld na honorering van
project. Hieronder is mede begrepen dat deel van de toekenning dat is
een voortzettingsaanvraag. Bij goed
STW-bureau. De materiële vaste
verloop van het onderzoek wordt
activa zijn gewaar-deerd tegen de Bestemde reserves
voortzetting normaliter gehonoreerd.
De afschrijvingen worden lineair
De bestemde reserves omvatten
De post ‘toegekende nog niet
berekend over de aanschaffings-
intern geoormerkte bedragen.
uitgekeerde bedragen’ Open
aanschafwaarde onder aftrek van de cumulatieve afschrijvingen.
Technologieprogramma en speciale
waarde op basis van de verwachte
fondsen omvat derhalve het saldo
economische levensduur. De afschrijvingstermijn bedraagt vier jaar.
Bestemde fondsen
tussen de toewijzingen aan onderzoeksprojecten en de reeds gedane
De bestemde fondsen omvatten Vorderingen
toegekende geoormerkte bijdragen van derden, voor zover nog niet toe-
De subsidievorderingen omvatten
gewezen aan onderzoeksprojecten.
de toegezegde subsidies over het verslagjaar en voorgaande jaren onder aftrek van reeds gedeclareerde
Voorzieningen
en ontvangen bedragen. De subsidievorderingen op NWO en EZ worden
De voorziening voor wacht- en
opgevraagd naar mate de hieruit
uitkeringsgelden wordt gevormd ter
aangegane verplichtingen tot betaling
egalisatie van de verwachte kosten
komen. De subsidievorderingen
inzake wacht- en uitkeringsgelden.
hebben hierdoor gedeeltelijk een
De jaarlijkse dotatie is gebaseerd
langlopend karakter. De vorderingen
op het ervaringspercentage van deze
zijn gewaardeerd tegen de nominale
totale kosten.
waarde, voor zover nodig onder aftrek van een voorziening voor oninbaarheid.
Toegekende nog niet uitgekeerde bedragen
Dit is overeenkomstig van toepassing op de subsidievorderingen op NWO
De Stichting financiert onderzoeks-
en derden inzake Speciale Fondsen.
projecten. Bij honorering van een project wordt ten laste van de staat van baten en lasten een schuld opgenomen voor het totaal beschikbaar gestelde bedrag voor het onderzoeks-
uitgaven daarop.
103
| Grondslagen voor de staat van baten en lasten
Inleiding
Subsidie
Toekenningen onderzoeksprojecten
Rekening houdend met de hiervoor
De subsidie omvat de over het ver-
De toekenningen betreffen de in
vermelde waarderingsgrondslagen,
slagjaar toegezegde subsidie voor
het verslagjaar toegezegde kredieten
wordt het resultaat bepaald als
het aangaan van verplichtingen in
voor de gehele looptijd van een
het verschil tussen de ontvangen
dat jaar ten behoeve van het Open
onderzoeksproject.
subsidietoekenningen enerzijds en
Technologieprogramma. De subsidie
de toewijzingen aan onderzoeks-
speciale fondsen omvat de over het
projecten anderzijds alsmede de
verslagjaar toegekende geoormerkte
overige baten en lasten. Voor zover
bijdragen. De begroting over 2004 is ter
niet anders vermeld worden baten
vergelijking opgenomen in de staat
en lasten toegerekend aan het jaar waarop deze betrekking hebben.
Begroting 2004
Opbrengsten kennishandel
van Baten en Lasten.
Dit betreffen de bijdragen van het bedrijfsleven aan onderzoeksprojec-
Kasstroomoverzicht
ten alsmede de van het bedrijfsleven ontvangen royalties ingevolge
Het kasstroomoverzicht is opgesteld
octrooien en overeenkomsten inzake
overeenkomstig de indirecte methode.
de resultaten van onderzoeken. De Stichting en de aanvragende onderzoeksinstellingen delen de eigendom van de kennis afkomstig uit de projecten. Eventuele inkomsten uit het verhandelen van kennis worden, onder aftrek van de hiervoor gemaakte kosten en afdrachten aan de Colleges van Bestuur van de universiteiten op basis van de gemaakte afspraken, in principe weer toegekend aan de onderzoeksgroep die de desbetreffende kennis heeft gegenereerd. Deze toekenningen zijn onder de lasten opgenomen. Betaalde octrooikosten zijn in mindering gebracht.
104
| Toelichting op de balans
jaarverslag 2004
VASTE ACTIVA Materiële vaste activa Het verloop van de materiële vaste activa gedurende het boekjaar is als volgt weer te geven: Totaal k€
Boekwaarde begin boekjaar
119
Mutaties in boekjaar: Investeringen Afschrijvingen
49 -48
Boekwaarde einde boekjaar
120
Aanschafwaarde einde boekjaar Cumulatieve afschrijvingen Boekwaarde einde boekjaar
De materiële vaste activa omvatten de activa van het STW-bureau. De projectgebonden apparatuur wordt direct geheel gefinancierd uit de toegewezen kredieten en komt niet in de balans tot uitdrukking. Bij afloop van het project worden deze activa om niet overgedragen aan de uitvoerende instelling. De boekwaarde bedraagt k€ 7.138 per 31 december 2004 uitgaande van een lineaire afschrijving over de duur van het project.
256 136 120
105
| toelichting op de balans
VLOTTENDE ACTIVA Vorderingen Toegekende
Subsidie OTP EZ
Saldo 1-1
subsidie
Ontvangen
Saldo 31-12
k€
k€
k€
k€
44.118
19.478
19.116
44.480
82.708
31.473
28.226
85.955
528 446 284 114 2.108 4.992 1.983 356 2.269 2.500 -
-528 5.068 -356 500
276 284 114 1.462 317 -
170 2.108 8.598 1.666 2.269 2.500 500
15.580
4.684
2.453
17.811
1.193 116 164 1.815 79 4.382 1.800 2.500 -
137 -7 37 28
435 120 157 40 637 9
758 133 1.815 76 3.745 1.800 2.500 19
12.049
195
1.398
10.846
Van de vordering heeft een bedrag van circa M € 25 een looptijd langer dan één jaar. Subsidie OTP NWO Van de vordering heeft een bedrag van circa M € 57 een looptijd langer dan één jaar. Speciale fondsen NWO PION I E R-programma Grenzen aan Welzijn en Dierlijke Productie PROFETAS PROG R ESS Tissue Engineering Vernieuwingsimpuls PROG R ESS I I Aspasia Genomics Sentinels Innovatieve Clusters Genomics
Speciale fondsen derden Prioriteitsprogramma Materialenonderzoek MEDEA+ Technologische Topinstituten PROG R ESS ITEA Freebandimpuls PROG R ESS I I Sentinels Monitoring Freeband
Van de vordering heeft een bedrag van circa M € 23 een looptijd langer dan één jaar. Rekening-courant NanoImpuls Deze rekening-courantvordering is ontstaan als gevolg van door STW betaalde projectkosten in het kader van het programma NanoImpuls.
106
| Toelichting op de balans
jaarverslag 2004
Liquide middelen AB N-AM RO, deposito’s AB N-AM RO, rekening-courant Ministerie van Finaniciën
31/12/2004
31/12/2003
k€
k€
45 16 3.173
45 4.116
3.234
4.161
De beschikbare liquiditeiten worden kortlopend aangehouden bij het Ministerie van Financiën ingevolge schatkistbankieren.
Algemene
Bestemde
Bestemde
Reserve
Reserves
Fondsen
Totaal
k€
k€
k€
k€
Stand begin boekjaar
-4.859
7.894
11.810
14.845
Stand einde boekjaar
-1.735
1.596
-5.763
-5.902
Resultaatsbestemming
-6.594
9.490
6.047
8.943
EIGEN VERMOGEN
107
| toelichting op de balans
Toegekende
VERLOOPSTAAT BESTEMDE RESERVE
Saldo 1-1
subsidie
Toekenningen
Saldo 31-12
k€
k€
k€
k€
Intern geoormerkt Simon Stevin Meesterschap Scheidingstechnologie Energieonderzoek Ethiek, Onderzoek en Bestuur Tissue Engineering JACQUAR D Gedispergeerde meerfasestroming Vernieuwingsimpuls Sentinels PROG R ESS I I Van der Leeuw hoogleraren Eurocores Hoogleraarschap Internationaal ondernemen Valorisation Grant
43 1.000 272 450 891 908 430 2.500 1.400 -
500 1.286 454 500 150 1.300
-43 -91 -50 -161 15 -1.286 -454 -524
500 1.000 181 400 730 908 445 2.500 1.400 500 150 776
Totaal bestemde reserve
7.894
4.190
-2.594
9.490
* De bestemde reserve omvat mede de intern geoormerkte bijdragen terzake van een verplichte bijdrage door STW aan door derden gefinancierde bestemde fondsen.
VERLOOPSTAAT BESTEMDE FONDSEN Geoormerkt OCW/NWO PION I E R-programma Sentinels PROG R ESS I I Vernieuwingsimpuls Genomics Aspasia Innovatieve Clusters Genomics
Geoormerkt derden MEDEA+ ITEA PROG R ESS I I Technologische Topinstituten Sentinels Freebandimpuls Monitoring Freeband
Totaal bestemde fondsen
2.500 895 2.269 -
-529 5.069 -356 500
529 -2.500 -792 -5.069 -1.026 356 -
103 1.243 500
5.664
4.684
-8.502
1.846
1.800 2.500 1.846 -
137 37 -7 28
-137 -37 7 -109 -1.836 -28
1.800 2.391 10 -
6.146
195
-2.140
4.201
11.810
4.879
-10.642
6.047
De geoormerkte bijdragen derden betreffen toegekende bedragen voor speciale programma’s.
108
| Toelichting op de balans
VOORZIENINGEN
jaarverslag 2004
2004
2003
k€
k€
2.780 -617
2.730 -680
Bij: - dotatie boekjaar
2.163 737
2.050 730
Stand einde boekjaar
2.900
2.780
Voorziening voor wacht- en uitkeringsgelden Stand begin boekjaar Af: - wachtgelduitkeringen
109
| toelichting op de balans
SPECIFICATIE OPEN TECHNOLOGIEPROGRAMMA Open Technologieprogramma Personeelskosten Materieel krediet Buitenlandse reizen krediet Investeringskrediet Voortzetting
Opgenomen onder kortlopende schulden
Saldo 1-1
Toewijzingen
Uitgaven
Saldo 31-12
k€
k€
k€
k€
55.587 15.770 3.436 14.321 23.300
30.351 8.877 1.401 5.544 2.000
26.575 6.480 890 4.858 -
59.363 18.167 3.947 15.007 25.300
112.414
48.173
38.803
121.784
38.634
38.833
73.780
82.951
Van de verplichting heeft naar verwachting een bedrag van circa M € 1 een looptijd langer dan vijf jaar. De mutatie in de gereserveerde bedragen voor voortzetting kan als volgt nader worden gespecificeerd:
Voorziening voor voortzettingen Stand begin boekjaar Af: - voortzettingen boekjaar Bij: - dotatie boekjaar Bij: - mutaties boekjaar Per saldo t.l.v. staat baten en lasten Stand einde boekjaar
2004
2003
k€
k€
23.300
25.125
-9.331 9.949 1.382
-8.807 7.197 -215
2.000
-1.825
25.300
23.300
De toegekende, nog niet uitgekeerde, bedragen bevatten de volgende bedragen van aan de STW gelieerde instellingen.
FOM CWI
Saldo 1-1
To,ewijzingen
Uitgaven
Saldo 31-12
k€
k€
k€
k€
557 179
-107 851
197 134
253 896
NIET UIT DE BALANS BLIJKENDE VERPLICHTINGEN
Voor de periode vanaf 1 januari 1999 is een 10-jarig contract afgesloten voor een huurprijs van circa 275.000 euro per jaar.
110
jaarverslag 2004
| Toelichting op de balans
SPECIFICATIE SPECIALE FONDSEN Geoormerkt OCW/NWO PIONIER-programma Grenzen aan Welzijn en Dierlijke Productie PROFETAS Van der Leeuwhoogleraren Tissue Engineering Vernieuwingsimpuls Aspasia PROG R ESS I I Genomics Sentinels
Geoormerkt derden Prioriteitsprogramma Materialenonderzoek M E DEA+ Technologische Topinstituten ITEA PROG R ESS Freebandimpuls Monitoring Freeband Sentinels
Intern geoormerkt Simon Stevin Meesterschap Bezoekersprogramma ProR ISC Schone en Zuinige Verbranding Wiskunde Toegepast Neurale Netwerken SAFE Van der Leeuwhoogleraren SeSens EG-Programma PROG R ESS Energieonderzoek Vernieuwingsimpuls Gedispergeerde meerfasestroming Aspasia Tissue Engineering Sense of Contact 3D-participatie Ethiek, Onderzoek en Bestuur Valorisation Grant
Totaal Waarvan: Langlopende schulden Kortlopende schulden
Toewijzing Saldo 1-1
t.l.v. STW
Toekenningen
Uitgaven
Saldo 31-12
k€
k€
k€
k€
k€
2.499 169 459 454 2.041 4.544 356 1.405 -
-1.971 -67 -32 -
-528 5.069 -356 792 1.026 2.500
61 241 454 567 1.481 264 207 81
41 186 1.474 8.132 1.933 819 2.419
11.927
-2.070
8.503
3.356
15.004
943 -6 1 39 390 2.511 -
-29 -
137 -6 37 1.836 28 109
355 123 -5 55 390 2.212 25 -
559 8 21 2.135 3 109
3.878
-29
2.141
3.155
2.835
2.308 129 27 21 17 26 453 11 3 2.045 7.591 911 331 17 15 -
-4 186 23 13 15 24 -11 -2 498 12 8 -
43 454 91 1.286 -15 160 50 524
1.055 123 16 3 9 15 17 1 1.095 91 1.181 220 164 13 4 50 -
1.292 192 34 18 21 33 907 1.448 7.696 676 167 177 14 4 524
13.905
762
2.593
4.057
13.203
29.710
-1.337
13.237
10.568
31.042
17.292 12.418
20.235 10.807
29.710
31.042
De kolom ‘Toewijzingen ten laste van STW’ bevat de toekenningen aan speciale fondsen voor zover die de bijdragen van derden overschrijden. Deze overschrijdingen komen derhalve ten laste van het OTP. Dit betreft met name aanpassingen voor gestegen kosten terzake van toegekende formatieplaatsen. Daarnaast zijn tevens in de kolom de vrijgevallen bedragen opgenomen die ontstaan wanneer in het verleden aangegane verplichtingen niet geheel tot uitgaven leiden.
111
| Toelichting op de staat van baten en lasten
BATEN Subsidie OTP Subsidie OTP NWO 2004 Subsidie OTP E Z
2004
2003
k€
k€
31.473 19.478
27.000 19.195
50.951
46.195
Binnen de financiële kaders bij NWO en E Z is voor de komende jaren rekening gehouden met een voortzetting van het subsidie. Van het subsidie OTP dient gemiddeld 20% te worden besteed aan speciale programma’s.
OPBRENGSTEN KENNISHANDEL Ontvangsten Royalties Bijdragen Lumpsum
215 1.700 851
298 1.913 532
2.766
2.743
Bijzondere baten Met ingang van 2003 wordt het subsidie van NWO toegekend op verplichtingenbasis. In het kader van de wijziging in systematiek is éénmalig M€ 81 toegekend ter dekking van de reeds in het verleden aangegane verplichtingen. Cashmanagement AB N-AM RO, deposito’s Ministerie van Financiën, rekening-courant Effecten
1 164 -
1 134 -
165
135
30.351 8.877 1.401 5.544 2.000
24.041 6.406 1.032 3.718 -1.825
48.173
33.372
LASTEN Specificatie toewijzingen onderzoeksprojecten Open Technologieprogramma Personeelskosten Materieel krediet Buitenlandse reizen krediet Investeringskrediet Voortzetting
Bij de toewijzing wordt nader onderscheid gemaakt tussen het beschikbare krediet voor personeelskosten, materieel krediet, buitenlandse reizen en investeringskrediet en het gereserveerde deel voor voortzetting. Voor personeelskosten wordt een krediet toegewezen in de vorm van een formatieplaats. Afwijkingen ten opzichte van het oorspronkelijk toegewezen krediet als gevolg van tariefsaanpassingen door wijziging van de CAO komen ten laste van de Stichting. Per ultimo jaar worden de uitstaande verplichtingen inzake personeelskosten gewaardeerd op basis van de toegewezen formatie c.q. reeds vervulde formatieplaatsen voor de resterende looptijd en op basis van het verwachte verloop van de inschaling en op basis van huidige tarieven. Met toekomstige tariefsaanpassingen door wijzigingen CAO wordt geen rekening gehouden. Voor de overige kredieten geldt het toegewezen bedrag als maximum. De toewijzingen kunnen als volgt nader worden gespecificeerd.
Specificatie toewijzingen onderzoeksprojecten speciale fondsen Toewijzing
Geoormerkt OCW/ NWO Geoormerkt derden Geoormerkt intern
Totaal
t.l.v. STW
Toekenningen
toewijzingen
k€
k€
k€
-2.070 -29 762
8.503 2.141 2.593
6.433 2.112 3.355
-1.337
13.237
11.900
112
| Toelichting op de staat van baten en lasten
Personeelskosten Honoreringen Voortzettingen Aanvullingen Overige mutaties*
jaarverslag 2004
2004
2003
k€
k€
18.992 6.774 909 3.676
14.295 5.675 214 3.857
30.351
24.041
* Overige mutaties omvatten voornamelijk een verhoging door de aanpassing van de salarissen door CAO-compenseringen en dergelijke.
Materieel krediet Honoreringen Voortzettingen Aanvullingen Overige mutaties
Buitenlandse reizen krediet Honoreringen Voortzettingen Aanvullingen Overige mutaties
Investeringskrediet Honoreringen Voortzettingen Aanvullingen Overige mutaties
5.847 2.319 257 454
2.874 2.419 338 775
8.877
6.406
906 703 57 -265
666 491 51 -176
1.401
1.032
5.416 153 -29 4
3.687 222 2 -193
5.544
3.718
113
| toelichting op de staat van baten en lasten
Specificatie beheerskosten Personeelskosten Vergoeding aan FOM Vergoedingen aan derden/advieskosten Aanschaf en onderhoud kantoorapparatuur Huisvestingskosten Drukwerk Reis- en verblijfkosten Overige
Doorberekende bureaukosten
2004
2003
k€
k€
2.435 165 549 115 309 87 43 88
2.490 175 133 180 295 83 45 -55
3.791 -686
3.346 -502
3.105
2.844
De personeelskosten betreft een doorbelasting van NWO. Het personeel is in dienst van NWO. Voor STW waren circa 48 medewerkers (fte) werkzaam (2003: 42) Gerelateerd aan de uitgaven zijn de percentages respectievelijk 6,0 procent voor 2004 en 5,9 procent voor 2003. In de post Vergoeding aan derden is een bedrag van k € 68 begrepen aan Gebied Chemische Wetenschappen inzake de STW-bijdrage aan de begeleiding van G B-CW/STW-projecten. Kosten kennishandel Octrooikosten Verrekeningen met CvB universiteiten
Bezoldiging bestuurders Ter bezoldiging van de bestuurders is in 2004 in totaliteit 62.000 euro betaald. De Bestuursraad ontvangt geen beloning.
526 175
338 110
700
448
114
| Toelichting op de staat van baten en lasten
jaarverslag 2004
2004 k€
Resultaatbestemming Het STW-bestuur heeft besloten het resultaat over het verslaggevingsjaar als volgt te verwerken: Onttrekking aan bestemde fondsen Toevoeging aan bestemde reserves Onttrekking aan algemene reserve
-5.763 1.596 -1.735 -5.902
| Accountantsverklaring
Opdracht Wij hebben de jaarrekening 2004 van de Technologiestichting STW te Utrecht gecontroleerd. De jaarrekening is opgesteld onder verantwoordelijkheid van het bestuur van de Stichting. Het is onze verantwoordelijkheid een accountantsverklaring inzake de jaarrekening te verstrekken.
Werkzaamheden Onze controle is verricht overeenkomstig in Nederland algemeen aanvaarde richtlijnen met betrekking tot controle-opdrachten. Volgens deze richtlijnen dient onze controle zodanig te worden gepland en uitgevoerd, dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen onjuistheden van materieel belang bevat. Een controle omvat onder meer een onderzoek door middel van deelwaarnemingen van informatie ter onderbouwing van de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. Tevens omvat een controle een beoordeling van de grondslagen voor financiële verslaggeving die bij het opmaken van de jaarrekening zijn toegepast en van belangrijke schattingen die het bestuur van de Stichting daarbij heeft gemaakt, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening. Wij zijn van mening dat onze controle een deugdelijke grondslag vormt voor ons oordeel.
Oordeel Wij zijn van oordeel dat deze jaarrekening een getrouw beeld geeft van de grootte en samenstelling van het vermogen op 31 december 2004 en van het resultaat over 2004 in overeenstemming met in Nederland algemeen aanvaarde grondslagen voor financiële verslaggeving en voldoet aan de Richtlijn verslaggeving voor organisaties zonder winststreven. Nieuwegein, 21 januari 2005 Blömer, accountants en adviseurs, E.J.C. Boersen RA
115
116
jaarverslag 2004
| Meerjarenraming op kasbasis
Definiltief
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
k€
k€
k€
k€
k€
k€
k€
5.175
5.457
8.445
6.266
5.030
4.416
3.954
Inkomsten Subsidie NWO Nog te ontvangen vorig jaar Subsidie E Z Subsidie speciale programma’s NWO Subsidie speciale programma’s overig Overige inkomsten + rente
27.446 780 19.115 991 1.398 2.183
27.974 209 19.000 1.784 3.778 3.000
27.672 19.000 2.712 2.508 3.200
30.032 19.000 2.548 2.565 3.400
29.886 19.000 2.169 1.750 3.600
29.576 19.000 0 245 3.800
29.136 19.000 0 0 4.000
Totaal verwachte inkomsten
57.088
61.202
63.537
63.811
61.435
57.037
56.090
Uitgaven OTP verplichtingen aangegaan Uitgaven speciale programma’s NWO Uitgaven speciale programma’s overig WU K-kosten Beheerskosten
-38.803 -1.875 -6.031 -617 -3.105
-38.833 -1.604 -4.909 -600 -3.818
-33.304 -2.877 -6.824 -600 -3.600
-24.831 -3.124 -6.054 -600 -3.700
-16.121 -1.517 -3.644 -600 -3.800
-7.253 -50 -150 -600 -3.800
-1.442 0 0 -600 -3.800
Totaal verwachte uitgaven
-50.431
-49.764
-47.205
-38.309
-25.682
-11.853
-5.842
Beschikbaar nieuwe honoreringen
6.657
11.438
16.332
25.502
35.753
45.184
50.248
Benodigd voor Vernieuwingsimpuls Subsidie NWO Vernieuwingsimpuls
-2.662 1.462
-4.294 2.130
-5.614 2.728
-6.633 3.470
-6.755 3.754
-5.554 3.365
-4.817 2.864
-1.200
-2.164
-2.886
-3.163
-3.001
-2.189
-1.953
5.457
9.274
13.446
22.339
32.752
42.995
48.295
-829
-6.217 -963
-9.119 -7.725 -965
-9.533 -10.596 -7.240 -967
-9.119 -11.078 -10.618 -7.255 -971
-5.388 -10.596 -11.101 -10.640 -7.285 -975
0
-829
-7.181
-17.309
-28.336
-39.041
-45.986
5.457
8.445
6.266
5.030
4.416
3.954
2.309
Opening per 1/1
Totaal ten laste van OTP Vrij beschikbaar voor honoreringen Honorering Honorering Honorering Honorering Honorering Honorering
2005 2006 2007 2008 2009 2010
Totaal uitgaven nieuwe toewijzingen
Saldo 31/12
| Toelichting meerjarenraming op kasbasis 2005-2010
INLEIDING
TOELICHTING
Deze meerjarenraming geeft, op
Het openingssaldo per 1/1 omvat de
van M€ 42 van 2005 en M€ 48,5
basis van de verwachte inkomsten
liquide middelen en transitoria aan
van 2006 t/m 2010, zijnde de
en de verwachte uitgaven in de
het begin van het boekjaar.
verwachte subsidietoezeggingen en inkomsten op termijn van M€ 51
komende jaren, inzicht in de hieruit voortvloeiende ruimte voor uitgaven
De inkomsten bevatten de verwachte
minus de bureaukosten en wacht-
aan nieuwe toewijzingen voor de
liquiditeiten van NWO en EZ voor het
en uitkeringsgelden, alsmede na
jaren 2005 t/m 2010. De raming van
Open Technologieprogramma (OTP),
aftrek van de benodigde middelen
de uitgaven is gebaseerd op een
alsmede de verwachte inkomsten
inzake Vernieuwingsimpuls.
kasritme (een verwacht verloop van
inzake speciale programma’s en
uitgaven op gehonoreerde projecten)
diverse inkomsten en verrekeningen.
van 2 procent uitgaven in het jaar van
Saldo 31/12 is het verwachte eindsaldo op 31/12 van enig jaar.
honoreren en vervolgens 15, 22, 23,
De uitgaven omvatten de verwachte
22, 13, en 3 procent.
uitgaven op de reeds aangegane verplichtingen van zowel het OTP als het speciale programma, alsmede de verwachte bureaukosten en wacht- en uitkeringsgelden Beschikbaar voor nieuwe honoreringen is het saldo tussen de verwachte inkomsten en de verwachte uitgaven op basis van de tot en met 31 december 2004 aangegane verplichtingen. Vernieuwingsimpuls omvat de geraamde uitgaven ten laste van het OTP terzake van dit speciale programma. De resterende ruimte is beschikbaar voor nieuwe honoreringen. Hierbij wordt overigens opgemerkt dat de hieronder begrepen netto inkomsten uit kennishandel in principe worden toegekend aan de onderzoeksgroep, die de desbetreffende kennis heeft gegenereerd. Honorering 2005 ... Honorering 2010 bevatten de verwachte uitgaven op basis van de kasritmes en een gemiddeld niveau van honorering
117
118
jaarverslag 2004
| Lijst van afkortingen
ACTS
Advanced Catalytic
GTI
Groot Technologisch
MEDEA+
Instituten
Technologies for Sustainability
MicroElectronics Development for European
aio
Assistent in opleiding
HBO
Hoger Beroepsonderwijs
AMOLF
FOM-Instituut voor Atoom- en
ICT
Informatie- en Communicatie-
MKB
Midden- en Kleinbedrijf
technologie
MW
Medische Wetenschappen
Molecuulfysica (Amsterdam) ALW
Aard- en Levenswetenschappen
IOP
Bsik
Besluit subsidies investeringen
ITEA
Europees centrum voor
IWT
bevordering van het
CPO
Catalytic Partial Oxidation
Weten-schappelijk
CUR
Civieltechnisch Centrum
Technologisch onderzoek
Uitvoering Research en
in de industrie
CvB
College van Bestuur
CW
Chemische Wetenschappen
KEMA k€
(NWO) CWI
Centrum voor Wiskunde en Informatica
DFG
Deutsche
KIWA
DPI
Dutch Polymer Institute
DPTE
Dutch Program for Tissue Engineering
ECN
KLM
ESA
European Space Agency
ESF
European Science Foundation
ESTEC
European Space Research
Nationaal Onderzoeksagenda
Elektrotechnische Materialen
NOB
Nederlandse Omroep Bedrijven
kilo euro NROG
Nederlands Regie-orgaan
NRG
Nuclear Research and
Genomics
Koninklijk Instituut van
Consultancy Group
Keuringsinstituut voor
Koninklijke Luchtvaart
(ECN en KEMA) NWO
KNMI
and Technology Centre
Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
Koninklijke Landbouwkundige Vereniging
KNAW
Nationaal Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium
Maatschappij KLV
Nederlands Instituut voor Zuivelonderzoek
NLR
Waterleidingartikelen NV
Stichting Energieonderzoek Centrum Nederland
Metals Research NIZO
NOAG
Ingenieurs
Forschungsgemeinschaft
Netherlands Institute for
NV tot Keuring van
(eenheid van 1.000 euro) KIvI
Nationaal Centrum voor Laser Research (Enschede)
NIMR
Vlaams Instituut voor de
deeltjesonderzoek (Genéve)
Regelgeving
(NWO) NCLR
Information Technology for European Advances
in de kennisinfrastructuur CERN
Innovatiegericht Onderzoeksprogramma
(NWO)
Applications
OCW
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap
Koninklijke Nederlandse
Open Technologieprogramma
Akademie van
OTP
Wetenschappen
P&S
Programma’s en Strategie
Koninklijk Nederlands
PCT
Patent Co-operation Treaty
Meteorologisch Instituut
PIONIER
Persoonsgerichte Impuls
EU
Europese Unie
KPN
Koninklijke PTT Nederland
voor Onderzoekgroepen
EUR
Erasmus Universiteit Rotterdam
LNV
Ministerie van Landbouw,
met Nieuwe Ideeën voor
EW
Exacte Wetenschappen (NWO)
EZ
Ministerie van Economische
MaGW
Zaken FOM
Stichting voor Fundamenteel
MARIN
Onderzoek der Materie fte
voltijdsequivalent
GB
Gebiedsbestuur
Excellente Research
Natuur en Voedselkwaliteit Maatschappij en Gedrags-
PPM
Prioriteitsprogramma Materialen
wetenschappen (NWO)
PROFETAS
PROtein Foods, Environment,
Maritiem Research Instituut Nederland
M€
Technology and Society PROGRESS Program for Research
Mega euro
on Embedded Systems
(eenheid van 1.000.000 euro)
and Software
| lijst van afkortingen
Program for Research
UM
Universiteit Maastricht
on Integrated Systems
UMC
Universitair Medisch Centrum
and Circuits
UT
Universiteit Twente
R&D
Research & Development
UU
Universiteit Utrecht
RIVM
Rijksinstituut voor de
UvA
Universiteit van Amsterdam
Volksgezondheid en
VNO/NCW
Verbond Nederlandse
ProRISC
Ondernemingen/Nederlands
Milieuhygiëne RIZA
Zuivering van Afvalwater RU
Christelijk Werkgeversverbond
Rijksinstituut voor VROM
Milieubeheer
Nijmegen RUG
Rijksuniversiteit Groningen
SAFE
Semiconductor Advances
SBIR
Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en
Radbouduniversiteit
VSNU
Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten
for Future Electronics
VU
Vrije Universiteit
Small Business Innovative
VWS
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport
Research S&P-TNO
Strategie en Programma TNO
WL
Waterloopkundig Laboratorium
SRON
Stichting Ruimte-onderzoek
WU
Wageningen Universiteit
Nederland
WUK
Wacht- en Uitkeringskosten
SSM
Simon Stevin Meester
ZonMw
ZorgOnderzoek Nederland
TNO
Nederlandse Organisatie
en NWO-Medische
voor Toegepast
Wetenschappen
Natuurwetenschappelijk Onderzoek TNO-FEL
TNO Fysisch en Elektronisch Laboratorium
TNO-MEP
TNO Milieu, Energie en Procesinnovatie
TNO-NITG
Nederlands Instituut voor Toegepaste Geowetenschappen TNO
TNO-TM
TNO Instituut voor
TNO-WT
TNO Wegtransportmiddelen
TU
Technische Universiteit
TUD
Technische Universiteit Delft
TUE
Technische Universiteit
Technische Menskunde
Eindhoven UHD
Universiair Hoofddocent
UL
Universiteit Leiden
119
| DCB.6006 (Aspasia) zie interview pagina 50 t/m 52
