Onderzoeks- en adviesrapport E-mental Health

Onderzoeks- en adviesrapport E-mental Health

Datum: 20-10-2015 Opdrachtgever: Ronald Graveland Onderzoekers: Romaine van Onselen, Veronique van Dam, Evan Mathiew, Annemiek de Wit & Elise van de Haar

Inhoudsopgave

Inhoudsopgave .........................................................................................................................................2 1.

Aanleiding .........................................................................................................................................3

2.

Theoretisch kader .............................................................................................................................4

3.

4.

5.

2.1

Begripsafbakening ....................................................................................................................4

2.2

Vormen en soorten e-health ....................................................................................................4

2.3

Bestaand onderzoek naar e-mental health ..............................................................................5

2.4

Voor- en nadelen e-mental health ...........................................................................................6

Huidige situatie e-mental health binnen Pro Juventus ....................................................................9 3.1

Onderzoeksopzet......................................................................................................................9

3.2

Onderzoeksresultaten ..............................................................................................................9

3.3

Conclusies .................................................................................................................................9

Wensen op het gebied van e-mental health van Pro Juventus behandelaren ............................. 11 4.1

Onderzoeksopzet................................................................................................................... 11

4.2

Onderzoeksresultaten ........................................................................................................... 11

4.3

Conclusies .............................................................................................................................. 11

Gebruik e-mental health en wensen van cliënten ........................................................................ 12 5.1

Onderzoeksopzet................................................................................................................... 12

5.2

Kwantitatieve onderzoeksresultaten .................................................................................... 12

Beschrijving van de onderzoeksgroep ........................................................................................... 12 Resultaten kinderen ...................................................................................................................... 13 Resultaten volwassenen ................................................................................................................ 14 5.3

Kwalitatieve onderzoeksresultaten ....................................................................................... 15

6.

Conclusie en aanbevelingen .......................................................................................................... 17

7.

Referenties .................................................................................................................................... 20

8.

Bijlagen .......................................................................................................................................... 22

Bijlage 2: Enquête kinderen .................................................................................................................. 26

2

1. Aanleiding De huidige technologie ontwikkelt zich exponentieel. In onze samenleving wordt al veelvuldig gebruik gemaakt van (internet-)technologie. E-mail, Skype, apps, games en social media zijn hier voorbeelden van. Het begrip e-health wordt steeds bekender. In de kamerbrief van 2 juli 2014 spreken Minister Schippers en Minister van Rijn drie ambities uit betreffende e-health. Eén van de motieven van deze ambities is het goedkoper en beter maken van de zorg. Opvallend is dat deze ambities betrekking hebben op de gezondheidszorg en niet direct lijken te refereren aan de geestelijke gezondheidszorg. De gemeenten die samenwerken met Pro Juventus noemen het woord e-health niet direct in hun eisen. Wel zijn er diverse speerpunten die gelinkt kunnen worden aan e-health. Zo noemt de gemeente IJsselland dat een verschuiving van zorg beoogd wordt, van zwaardere 3e lijnszorg naar 2e, 1e en 0e lijnszorg, alsook van klinische naar ambulante zorg. Ook pleiten zij voor het realiseren van verbeteracties ten behoeve van lagere/minder dure behandelvormen (verschuiving van 20% in 2017). E-health zou een geschikt middel kunnen zijn om deze veranderingen te realiseren. De regio Noord Veluwe beoogt een verschuiving van 10% van specialistische GGZ naar basis GGZ en een effectieve en laagdrempelige regeling vastgelegd voor medezeggenschap van cliënten. Oost Veluwe en Midden IJssel vullen nog aan dat wachtlijsten voorkomen en overbrugd dienen te worden. Daarnaast geven alle regio’s aan dat er invulling moet worden gegeven aan de transformatie. Ook voor deze punten biedt e-health wellicht mogelijkheden. Vanuit Pro Juventus rijst de vraag op welke manier zij als organisatie kan inspelen op de ontwikkelingen aangaande e-health, binnen de Jeugd-GGZ. Daarbij is het van belang om in acht te nemen of een toepassing van e-health daadwerkelijk bijdraagt aan de kwaliteit en verbetering van zorg. Ook zijn vanuit Pro Juventus wetenschappelijke kaders en ‘evidence based’ zorg gewenst. In dit rapport wordt getracht een antwoord te geven op de vraag of er behoefte is gebruik te maken van e-health, en wat de meeste passende wijze is waarop Pro Juventus e-mental health zou kunnen inzetten. Allereerst wordt vanuit de literatuur gekeken naar het fenomeen e-health. Ook komen reeds bestaande toepassingen aan bod. Vervolgens wordt beschreven welk onderzoek er binnen Pro Juventus is uitgevoerd, zowel onder medewerkers als cliënten. Het rapport sluit af met aanbevelingen voor Pro Juventus.

3

2. Theoretisch kader 2.1 Begripsafbakening De term e-health is een breed begrip, zogenoemd ‘containerbegrip’. E-mailen, online het dossier inzien, apps voor de behandeling, serious gaming, online platforms en wearables; vallen deze begrippen allen onder de noemer e-health? Niet iedereen verstaat hetzelfde onder deze term. De Raad voor Volksgezondheid en Zorg hanteert de volgende definitie: E-health is het gebruik van nieuwe informatie- en communicatietechnologieën, en met name internettechnologie, om gezondheid en gezondheidszorg te ondersteunen of te verbeteren (Rijen, Lint & Ottes, 2002). Enige versmalling wordt bereikt, wanneer we spreken van e-mental health. Waar e-health gaat over de gezondheidszorg, gaat e-mental health over de geestelijke gezondheidszorg. GGZ Nederland spreekt daarnaast van een ‘mobiele revolutie’, waar mHealth zijn intrede heeft gedaan. Een ander begrip waar veel aandacht naar uit gaat, is ‘Blended e-health’, welke de voordelen van traditionele face-to-face contacten combineert met de voordelen van internettechnologie (GGZ Nederland, 2013).

“Het is een voordeel dat ik het thuis kan doen en niet hoef te reizen.” 2.2 Vormen en soorten e-health Er bestaan verschillende manieren om e-health te categoriseren. De RVZ maakt in het rapport ‘Inzicht in e-health’ onderscheid tussen de gebieden e-public health (voorlichting en preventie), ezorg (primaire zorgproces, cure en care) en e-zorgondersteuning (communicatie, administratie, afspraken, dossier). Op elk van deze gebieden ontstaan e-health toepassingen met verschillende technologieën. Zo zijn er bijvoorbeeld informatieve websites, informatiefilmpjes, apps voor de gezondheid (allen epublic health), online behandelmodules, apps en games voor behandelingen (primaire zorgproces). Emailen met cliënten over afspraken en online inzage van het dossier vallen onder ezorgondersteuning. Er bestaan ook online behandelplatformen (bijvoorbeeld Jouw omgeving, Therapieland) die meerdere e-health gebieden tegelijk beslaan. In het tijdschrift van het NIP (Nederlands Instituut van Psychologen) verscheen een artikel van Blankers, Donker en Riper (2013) waarin e-health wordt gezien als interventie en wordt

4

opgedeeld in vier rudimentaire categorieën: signalering met of zonder terugkoppeling, onbegeleide internetzelfhulp, begeleide internetzelfhulp en psychotherapie via internet.

2.3 Bestaand onderzoek naar e-mental health Zoals vermeld, is het begrip e-health breed en kent het veel verschillende toepassingen. Dat heeft als gevolg dat wetenschappelijke onderzoeken naar e-health zeer uiteenlopend en derhalve lastig met elkaar te vergelijken zijn. Het Nederlands Jeugd Instituut concludeert op basis van verschillende overzichtsstudies (voornamelijk uitgevoerd bij volwassenen) en primaire studies bij jongeren, dat online hulp een veelbelovende aanpak is bij verschillende psychische problemen. Het betreft hier vooral lichte psychische problematiek als angst- en stemmingsproblemen (NJI; Koning & Kok, 2015). De gevonden effecten hebben vooral betrekking op vermindering van symptomen en verbetering in kennis, gedrag en kwaliteit van leven (van Rooijen, Zwikker & van der Vliet, 2014). Zij stellen ook dat er nog weinig onderzoek is uitgevoerd naar online hulpverlening bij kinderen. De effecten van online hulp lijken te verbeteren als onder andere de volgende kenmerken aanwezig zijn: therapeutische ondersteuning en een inhoud die afgestemd is op de behoeften van de gebruiker (tailoring). Blended care op maat heeft dus een grotere kans op effectiviteit. Van Zeeland (2014) sluit zich hierbij aan. Zijn boodschap is: “Online hulp is hip, maar blended care is beter”. Volgens van Zeeland willen cliënten in het begin van een traject het liefst live-contact, later aangevuld met online contact. In de nazorgfase zou alleen online contact voldoende kunnen zijn. Voor persoonlijke vragen willen jongeren face-to-face contact, terwijl ze antwoord op informatieve of praktische vragen het liefst digitaal krijgen. Ook stelt hij dat jongeren meer sturing willen geven aan hun eigen hulpverleningstraject: ze willen meer invloed uitoefenen en meer zicht hebben op hun eigen doelen. Om tegemoet te komen aan deze punten zijn er in de laatste jaren diverse e-health platforms opgezet. Op deze online platformen kan worden gecommuniceerd met behandelaren, kunnen behandeldoelen en de voortgang worden ingezien en kan tevens online behandeling worden gevolgd. Deze online modules zijn veelal gebaseerd op cognitieve gedragstherapie. Voorbeelden van dergelijke platforms zijn Jouw Omgeving, Therapieland en Minddistrict. Wanneer gekeken wordt naar de kosteneffectiviteit van blended care, vindt Kenter (2015) in een onderzoek binnen een Nederlandse zorginstelling, dat blended care duurder bleek dan traditionele zorgverlening. Er bleken meer sessies te zijn, omdat de online hulp aanvullend werd ingezet in plaats van vervangend. Grohol (2011) concludeert dat de kosten van internettherapie via chat of webcam vergelijkbaar zijn met de kosten van face-to-face contact. De kosten van asynchroon 5

internetcontact via e-mail zijn lager dan face-to-face contact. Koning en Kok (2015) schreven een artikel met de veelzeggende titel “E-health in de GGZ niet per se doelmatig”. Zij stellen dat reguliere behandelingen worden ‘opgetuigd’ met e-health toepassingen, waardoor de zorgkosten toenemen (denk ook aan ontwikkel- en licentiekosten). Zij zijn van mening dat e-health de klinische strategie zowel kan versterken als verzwakken. Naast doelmatigheid en (kosten-)effectiviteit is het belangrijk dat e-health toepassingen binnen een behandeltraject leuk zijn. Veel kinderen vinden het leuk om hun vrije tijd te spenderen aan het spelen van videogames. In het kader van e-health zijn al diverse serious games ontwikkeld; games waarbij het primaire doel is om te leren. Granic en collega’s (Granic, Lobel, Poppelaars & Engels, 2015) halen in hun artikel de uses and gratifications theorie van Ruggiero (2000) aan, waarin mensen het sturen en verbeteren van stemming als één van de belangrijkste redenen opgeven om media te gebruiken. Verschillende onderzoeken hebben een causaal verband aangetoond tussen het spelen van favoriete videspellen en een verbeterde stemming of toename van positieve emoties (Russoniello et al., 2009; Ryan et al., 2006, in: Granic et al., 2015). Dit betreffen spellen zoals Angry Birds en Bejewled 2; spellen die commercieel zijn ontworpen en niet als serious game. De vraag rijst dan, of serious games een toegevoegde waarde hebben. Onderzoekers van de Radboud Universiteit (congres bezocht op 11-06-2015) ontwikkelden de serious game Mindlight, gericht op angstproblemen, waar door middel van neurofeedback en exposure een effect wordt beoogd. Echter, de game bleek niet effectiever dan een vergelijkbare commerciële game.

“Een nadeel is dat gezichtsuitdrukkingen en emoties niet te peilen zijn.” 2.4 Voor- en nadelen e-mental health Eén van de grootste voordelen van e-mental health is het bevorderen van autonomie en zelfregie van de cliënt (Basnet, Tamminen & Lahiti, 2014). Dit past in het kader van de transformatie jeugdzorg, waar één van de pijlers gericht is op het vergroten van eigen kracht en zelfstandigheid. Van Zeeland (2014) concludeert dat jongeren te weinig zicht hebben op hun doelen, omdat enkel de hulpverlener deze beheert. Volgens het artikel “wat werkt” van het Nederlands Jeugd Instituut (Van Rooijen, Zwikker & Van der Vliet, 2014) zijn andere voordelen: flexibiliteit, anonimiteit, eigen tempo en laagdrempeligheid. Tevens kunnen doelgroepen worden bereikt die momenteel onvoldoende worden bereikt (bijvoorbeeld door een stigma). Wachtlijsten zouden kunnen worden verkort en door het gebruik van e-health kan meer gewerkt worden met ‘stepped care’. Hoonakker (Congres e-health 6

experience stichting IZZ, 6-6-2015) stelt dat e-health in een verschuiving resulteert, van de 2e richting de 1e lijn en van de 1e lijn naar de 0e lijn (consument/preventie). Naast deze voordelen zijn er ook een aantal nadelen bij het gebruik van e-health. Veel genoemd is het gemis aan face-to-face contact, het ontbreken van non-verbale en lichaamssignalen, het sneller ontstaan van misverstanden en afbreuk aan de therapeutische alliantie. E-health is niet voor iedereen geschikt (Basnet, Tamminen & Lahti, 2014; Grolleman en collega’s, 2008). Voor cliënten met een laag functioneren is bijvoorbeeld het minder geschikt. De behandeltrouw van cliënten is lager bij een e-health behandeling dan bij een reguliere behandeling. (Bennet & Glasgow, 2009) De uitval is lager bij interventies waarbij enige vorm van begeleiding wordt geboden (Riper et al.,2013). Uitval blijkt vooral te resulteren uit vrijblijvendheid, zelfstandigheid en zelfdiscipline (Grolleman en collega’s, 2008). Inmiddels zijn er ook studies verschenen die laten zien dat therapieprocessen tijdens online hulp vaak gelijk zijn aan reguliere behandelprocessen (Cook en Doyle, 2002). Er bestaan zorgen over de veiligheid en betrouwbaarheid van e-health. Vertrouwelijke informatie dient beschermd te worden. Er worden veel e-health programma’s ontwikkeld, maar het is onduidelijk welke programma’s betrouwbaar zijn. Er zijn nog geen internationale ethische standaarden of richtlijnen ontwikkeld om de veiligheid en betrouwbaarheid van e-health services te waarborgen (Basnet, Tamminen & Lahti, 2014). Afhankelijk van

de vorm van e-health, zijn er meer specifieke nadelen te benoemen.

Wanneer bijvoorbeeld naar websites wordt gekeken ten behoeve van psycho-educatie, is het de vraag of de informatie die wordt gevonden betrouwbaar is. Een ander mogelijk nadeel kan zijn dat behandelaren die lang in het vak zitten, bang zijn hun expertrol te verliezen en moeite hebben met een nieuwe werkwijze (Online vult face-to-face aan, Van Zeeland, 2014).

Over het algemeen kan worden gesteld dat e-health veel mogelijkheden biedt, maar dat de kansen (nog) niet benut worden. Het is hierbij belangrijk dat er met een aantal uitdagingen rekening wordt gehouden (Hollis et al., 2015; Ruwaard & Kok, 2014). De voornaamste uitdaging is om e-health toepassingen te onderzoeken op effectiviteit. Er wordt de laatste jaren veel ontwikkeld en snel geïmplementeerd. Hierbij wordt de effectiviteit van de toepassingen nauwelijks onderzocht. Daarnaast is het van belang dat programma’s ook worden geëvalueerd op veiligheid, gebruiksvriendelijkheid, kosteneffectiviteit en inhoud (Hollis et al., 2015; Ruwaard & Kok, 2014). Om overzicht te bieden in de wildgroei in e-health producten waar Ruwaard & Kok (2014) overspreken, is het kenniscentrum KJP een e-health jeugdnetwerk aan het ontwikkelen. Op de site van dit netwerk komt informatie over de ontwikkeling van e-health. Daarnaast is er op deze site een

7

bibliotheek met goede e-health programma’s die wetenschappelijk zijn onderbouwd. Er zijn onder meer websites, apps en serious games opgenomen in de bibliotheek.

8

3. Huidige situatie e-mental health binnen Pro Juventus 3.1 Onderzoeksopzet Er is een mail gestuurd aan alle medewerkers van Pro Juventus met de vraag wat zij al doen aan emental health en hoe zij dit ervaren. In totaal antwoordden 11 mensen.

3.2 Onderzoeksresultaten Type E-health Doorverwijzen naar websites Verwijzen naar video’s / filmpjes Filmpjes laten zijn bij individuele psycho-educatie E-mailen met ouders E-mailen met cliënten: - Algemeen contact - Contact over huiswerk - Inhoudelijk contact, adviezen, tips - Contact over medicatie - Contact met school - Contact over afspraken, behandelplannen, updates Filmpjes laten zien bij een groepscursus Skype WhatsApp

Door hoeveel behandelaars ingezet 7 1 4 5 6 2 2 2 3 1 2 2 1 1

3.3 Conclusies Er wordt binnen Pro Juventus al op diverse manieren gebruik gemaakt van e-mental health, al is men zich daar niet altijd direct bewust van.Uit de binnengekomen reacties blijkt dat meer dan de helft van de behandelaren voor informatie doorverwijst naar websites en de helft e-mailcontact heeft met cliënten. Dit gaat vooral over huiswerk, medicatie, afspraken of zorginhoudelijk contact. Twee van de 12 behandelaren geven al huiswerk via e-mail en nog eens 2 behandelaren vinden dit een goed idee, omdat cliënten hun huiswerk wel eens kwijtraken of vergeten mee te nemen. Ook heeft de helft e-mailcontact met ouders van cliënten, bijvoorbeeld om aanvullende informatie te mailen die aansluit op het gesprek. Bij contact via e-mail wordt als nadeel genoemd dat een e-mail sneller verkeerd begrepen of geïnterpreteerd kan worden, wat tot mogelijke misverstanden kan leiden. Het gevolg hiervan is dat het sturen van e-mails meer tijd kan kosten,

9

omdat er zorgvuldig over de formuleringen dient nagedacht te worden. Als voordeel wordt genoemd dat er een lagere drempel is: sommige onderwerpen laten zich beter mailen dan vertellen. Er wordt ook gebruik gemaakt van filmpjes, zowel bij individuele begeleiding als bij groepscursussen. Dit is informatief en biedt openingen tot gespreksonderwerpen. Skype en WhatsApp zijn vooralsnog minder populair onder de behandelaren.

10

4. Wensen op het gebied van e-mental health van Pro Juventus behandelaren 4.1 Onderzoeksopzet Aan alle medewerkers van Pro Juventus (60-70 personen) zijn via e-mail onderstaande vragen voorgelegd: 1. Wat moeten we zeker in ons onderzoek meenemen? 2. Wat zijn (zorginhoudelijk) belangrijke aandachtspunten? 3. Wat zijn behoeftes van behandelaren en cliënten?

4.2 Onderzoeksresultaten Er zijn 11 reacties binnengekomen, waaronder verschillende ideeën en aspecten waar rekening mee dient te worden gehouden. E-health zou volgens de medewerkers van Pro Juventus ingezet kunnen worden bij adolescenten, om sociale vaardigheden bij ASS te oefenen, voor lotgenotencontact, voor psycho-educatie kind en ouder (2x) en voor diagnostiek bij volwassenen. Ook zou e-health nuttig kunnen zijn voor het digitaal maken van huiswerkopdrachten (2x). Suggesties die ook gegeven worden zijn Doe-pressie, Dappere kat, Brain Game Brian (trainen executieve functies) en Minddistrict (e-health platform). Verder dient rekening te worden gehouden met de kosten, tijdsinvestering en scholing voor personeel indien nodig. De meeste vraag is er naar ‘scholing’ in e-mailvaardigheden (3x). Volgens de één moet er nagedacht worden over de verhouding tussen face-to-face contact en e-mental health, een ander vindt dat het aanvullend moet zijn op face-to-face contacten. Privacy en de vertrouwensband worden ook genoemd als aspecten waar aandacht voor nodig is. Ook de bereikbaarheid van behandelaren (2x) door middel van e-health en de nadruk op evidence based behandelingen (2x) zijn belangrijk. Bovendien zou e-health de behandeling leuker / speelser moeten maken.

4.3 Conclusies Wat betreft de inzet van e-mental health blijkt de meeste behoefte te liggen bij psycho-educatie, digitaal maken van huiswerkopdrachten en scholing in e-mailvaardigheden. Kwestie is voornamelijk de bereikbaarheid van behandelaren, in de zin van ‘niet té bereikbaar kunnen zijn’. Evidence based ehealth wordt belangrijk gevonden. 11

5. Gebruik e-mental health en wensen van cliënten 5.1 Onderzoeksopzet Er is een vragenlijst opgesteld voor de cliënten van Pro Juventus, waarin een onderscheid is gemaakt tussen kinderen / jongeren en volwassenen , zie bijlage 1 en 2. De twee versies van deze vragenlijst zijn voorgelegd aan het Lab en de hoofdbehandelaren voor feedback. Vervolgens zijn de (in totaal 160) vragenlijsten gedurende een periode van 18 weken (begin 28-04-2015, eind 01-09-2015) in de wachtruimtes van de vier locaties van Pro Juventus neergelegd, zodat cliënten de mogelijkheid hadden deze in te vullen. Het secretariaat heeft cliënten er gedurende deze periode een aantal maal op geattendeerd dat er enquêtes liggen.

“Het is een prima aanvulling, maar mag geen vervanging van face-to-face contact.” 5.2 Kwantitatieve onderzoeksresultaten Beschrijving van de onderzoeksgroep 36 kinderen (tot 18 jaar) en 42 volwassenen (18 jaar en ouder) vulden de vragenlijsten in. In de analyse van de resultaten zijn twee ingevulde vragenlijsten niet meegenomen, omdat hiervan zowel de waarden leeftijd als de waarde geslacht ontbrak. De groep kinderen bestaat uit 19 jongens en 15 meisjes, met een gemiddelde leeftijd van 11,3 jaar. De groep volwassenen bestaat uit 12 mannen en 25 vrouwen, met een gemiddelde leeftijd van 37,5 jaar. Twee kinderen en vijf volwassenen hadden niets ingevuld bij ‘Geslacht.’ Het onderwijsniveau van de verschillende respondenten wordt weergegeven in tabel 1a en b.

Tabel 1a. Het onderwijsniveau van de respondenten binnen de doelgroep kinderen Onderwijsniveau BO SBO Praktijkonderwijs HAVO VMBO VSO VWO

Aantal 17 7 2 2 3 2 3 12

Tabel 1b. Het onderwijsniveau van de respondenten binnen de doelgroep volwassenen Onderwijsniveau VMBO MAVO HAVO VWO LBO MBO HBO WO

Aantal 2 2 5 2 2 13 13 3

Resultaten kinderen Deze groep respondenten maakt verschillend gebruik van diverse apparatuur. Deze aantallen zijn terug te lezen in tabel 2.

Tabel 2. Hoeveel minuten per dag gebruik wordt gemaakt van welke apparaten Apparatuur Computer/laptop Tablet Mobiel Nintendo/Playstation/Xbox/Wii

Gebruik in minuten 0 1-15 16-30 9 8 9 15 2 7 15 3 7 17 4 4

31-45 1 5 2 4

46-60 0 3 1 5

>60 9 4 7 2

Uit de vragenlijst komt naar voren dat de respondenten gemiddeld 3.67 dagen per week gebruik maken van WhatsApp; 17 respondenten maakt hier iedere dag gebruik van. Gemiddeld wordt er 3.7 dagen per week gebruik gemaakt van het bekijken van een online video, 2.81 dagen van games via een app en 2.39 dagen van games op internet. Geen van de respondenten in deze groep maakt gebruik van het bezoeken van een forum op internet. De cliënten werd gevraagd een cijfer te geven aangaande in hoeverre zij verwachten dat mogelijkheden, zoals informatie zoeken via websites, e-mailen, games of apps, zouden kunnen helpen bij de behandeling. Deze respondenten gaven een gemiddeld cijfer van 2.45 (op een schaal van 1 tot 10). De cliënten werd gevraagd welke mogelijkheden van e-health zij eventueel zouden willen gebruiken ter ondersteuning aan een behandeling. De top 3 van antwoorden die hierop gegeven werden zijn: 1. Games voor behandeling op de spelcomputer, 2. Apps gebruiken voor de behandeling, 3. Het bekijken van een online video. De minst populaire antwoorden waren het gebruik van WhatsApp en huiswerk maken via websites.

13

Naast dat de cliënten gevraagd werd welke middelen zij zouden willen gebruiken als ehealth, werd ook gevraagd naar de redenen hiervoor. In tabel 3 wordt weergegeven wat de top 3 redenen zijn voor deze groep cliënten om wel of geen e-health te gebruiken.

Tabel 3. Top redenen waarom e-health wel of niet gebruikt zal worden door de respondent Waarom e-health wel zou kunnen helpen 1. Ik vind het leuk om te doen 2. Ik kan snel en makkelijk een vraag stellen 3. Ik kan meer zelf doen aan mijn behandeling

Waarom e-health niet zou kunnen helpen 1. Ik kan minder goed zeggen wat ik vind of voel 2. Ik zie mijn behandelaar minder vaak 3. -

Resultaten volwassenen Uit de resultaten komt naar voren dat de groep volwassen cliënten gebruik maakt van diverse apparatuur. Er zijn maar weinig respondenten (n=4) die een Nintendo/Playstation/Xbox/Wii gebruiken. Echter, 23 respondenten gebruikt een computer of laptop méér dan 1 uur per dag. Verder gebruiken 14 respondenten een mobiele telefoon méér dan 1 uur per dag. Er kwam daarnaast naar voren dat 20 respondenten een tablet gebruiken, gelijk verdeeld van 1-15 minuten per dag tot méér dan 1 uur per dag. Uit de vragenlijst komt naar voren dat de respondenten gemiddeld 5.07 dagen per week een keer gebruik maken van informatie van een website. Gemiddeld wordt er 5.43 dagen per week een keer gebruik gemaakt van e-mail, 5.81 dagen per week WhatsApp en 2 dagen per week het bekijken van een online video. Daartegenover staat dat er gemiddeld minder dan 1 dag per week gebruik wordt gemaakt van online chatten, het bezoeken van een forum, Skype en games (op internet, Nintendo, Playstation, Xbox of Wii). De cliënten geven aan dat zij met name contact met hun behandelaar hebben in de behandelkamer (n=15), eventueel aangevuld met e-mailcontact (n=13) of telefonisch én emailcontact (n=10). 26 respondenten maken daarnaast gebruik van het zoeken van informatie via websites en 30 respondenten noemen e-mailverkeer als onderdeel van de behandeling. Geen van de respondenten heeft aangegeven te chatten, Skypen, gamen of apps te gebruiken als onderdeel van de behandeling. Ook de volwassen cliënten werd gevraagd een cijfer te geven in hoeverre zij verwachten dat mogelijkheden, zoals informatie zoeken via websites, e-mailen, games of apps, zouden kunnen helpen bij de behandeling. Deze respondenten gaven een gemiddeld cijfer van 5.88 (op een schaal van 1 tot 10). De cliënten werd gevraagd welke mogelijkheden van e-health zij eventueel zouden willen gebruiken ter ondersteuning van een behandeling. De top 3 van antwoorden die hierop gegeven 14

werden zijn: 1. E-mailen met de behandelaar, 2. Informatie zoeken via websites, 3. Apps gebruiken voor de behandeling. De minst populaire antwoorden waren het gebruik van WhatsApp, huiswerk maken via websites en games op de spelcomputer. Naast dat de cliënten gevraagd werd welke middelen zij zouden willen gebruiken als ehealth, is de reden(en) waarom wel of niet. In tabel 4 wordt weergegeven wat de top 3 redenen zijn voor deze groep cliënten om wel of geen e-health te gebruiken.

Tabel 4. Top 3 redenen waarom e-health wel of niet gebruikt zal worden door de respondent Waarom e-health wel zou kunnen helpen 1. Ik kan snel en makkelijk een vraag stellen 2. Zo kan ik zelf kiezen waar en wanneer ik werk aan mijn behandeling 3. Ik kan meer zelf doen aan mijn behandeling

Waarom e-health niet zou kunnen helpen 1. Ik zie mijn behandelaar minder vaak 2. Ik kan minder goed zeggen wat ik vind of voel 3. Ik vind het niet leuk / ik vind het niet veilig

“Ik heb helemaal geen behoefte aan online contact. Hooguit een keer bij een korte vraag.” 5.3 Kwalitatieve onderzoeksresultaten Aan de deelnemers werd gevraagd met welke vormen van e-health zij graag in de toekomst zouden willen werken, waarbij ook ruimte werd vrijgelaten voor het zelf invullen van behandelingsvormen. Hier werden weinig suggesties voor elektronische behandeling ingevuld; een overgrote meerderheid was tevreden met het huidige zorgaanbod. Er werd door één van de volwassen ondervraagden wel een suggestie gedaan voor niet aan e-health-gerelateerde therapievormen. Ook was er ruimte voor open antwoorden bij het aanvoeren van redenen voor enerzijds het wel gebruiken van e-health, en anderzijds het niet gebruiken hiervan. Bij beide subvragen was er ruimte voor een open antwoord. Als reden om wel gebruik te maken van e-health gaf één van de volwassenen het fijn te vinden, vanwege moeite met direct persoonlijk contact. Eén van de volwassenen vulde een reden in om geen gebruik te maken van e-health. Hier werd aangegeven dat het nadelig is dat het moeilijker is om de emoties te peilen en te zien. Kinderen die de enquête invulden gaven als redenen het voordeel van het niet te hoeven reizen en de positieve invloed die het op het humeur kan hebben. Bij de overige opmerkingen werden verschillende vormen van feedback gegeven. Bij volwassenen wordt e-health over het algemeen gezien als een prima aanvulling, maar dat persoonlijk contact hier niet ten koste van mag gaan of vervangen mag worden. Het interpreteren van visuele cues zoals gezichtsuitdrukking wordt liever niet gemist. Er wordt een nadruk gelegd op het belang 15

van de mogelijkheid te kunnen kiezen tussen e-health en direct contact. Deelnemers gaven zelf aan dat e-health zou kunnen werken bij behandeling van AD(H)D en het zorgen voor een betere focus bij mensen met autisme. De jongere deelnemers vulden minder opmerkingen in. Een idee dat onder andere naar voren kwam was het hebben van een app of forum voor het maken van keuzes in sociale situaties, met daarbij een wedstrijd voor het beste idee. Daarnaast werd het idee geopperd één keer per jaar alles te kunnen vragen (waarschijnlijk via een chatfunctie) aan de behandelaren. Tot slot werd gesteld dat gesprekken op zichzelf goed genoeg zijn en er geen verandering nodig is.

16

6. Conclusie en aanbevelingen Bovenstaand onderzoek werd uitgevoerd met het oog op de toekomst, en in het kader van zowel innovatie als kostenbesparing, zoals voorgeteld door de landelijke politiek alsmede de gemeentelijke regios. Uit de enquête kwam naar voren dat er een grote waarde wordt gehecht aan face-to-face contact, en dat e-health niet meer hoeft te zijn dan een eventuele aanvulling aan het reeds bestaande contact, of zelfs überhaupt niet gewenst is. Een voor de hand liggend compromis lijkt hier het eerder genoemde idee van blended-care (Van Zeeland, 2014), waarbij het beste van twee werelden elkaar kan complimenteren. Hoewel de meningen over de mate van kostenbesparing die blended-care biedt uiteenlopen, zijn er opties te bedenken die minimale tot non-existente financiële implicaties hebben. Uit onderzoek kwam naar voren dat, met name onder de jeugdige cliënten van Pro Juventus, er een zeer laag vertrouwen heerst in wat betreft de toegevoegde waarde van e-health. De mogelijkheid bestaat dat dit vertrouwen wordt vergroot naarmate de tijd vordert of naarmate er meer wordt geoefend met verschillende vormen van e-health. Initiële scepsis moet in ogenschouw worden genomen, maar het enthousiasmeren van cliënten zou, op basis van onderzoek, de moeite waard zijn. Dit zou bijvoorbeeld kunnen gebeuren door het gebruik van een app of game eerst zelf voor te doen, waardoor de cliënt de game in een veilige omgeving kan ervaren en daarbij zowel de reacties van de behandelaar als de eigen reacties kan peilen, zonder dat voor de app zelf direct moeite hoeft te worden gedaan. Jeugdige cliënten hebben andere voorkeuren als het aankomt op de geprefereerde vormen van e-health, in vergelijking met volwassenen. De jongere respondenten gaven een voorkeur aan het werken met games, waar volwassenen e-mailen met de behandelaar als meest gewilde ondersteuning van therapie invulden. Het aanbieden van externe vormen van e-health is dus met name voor jeugdige cliënten relevant, waar voor volwassenen het contact via de e-mail ofwel verhoogd kan worden indien daar behoefte aan is vanuit de cliënt. Huiswerkopdrachten zouden in het vervolg via de e-mail kunnen worden verstuurd. Dit wordt door behandelaren aangegeven als wenselijk. Een mogelijk probleem hierbij is dat er veel tijd gaat zitten in het formuleren van zinnen. Het is een idee om hiervoor verschillende formats te ontwikkelen (en uit te testen). Er zou een (online) bibliotheek opgezet kunnen worden waarin informatie, filmpjes, huiswerkopdrachten en links te vinden zijn. Dit kan bijvoorbeeld een apart kopje op de website worden, waar cliënten kunnen inloggen en hun huiswerk kunnen inleveren. Eventueel: huiswerkopdrachten maken in dit menu. De bibliotheek kan ook uitsluitend voor de hulpverlener zijn, waarbij hij of zij toegang heeft tot een scala aan informatieve filmpjes, websites, apps en games

17

en vervolgens voor de desbetreffende cliënt, op maat kan selecteren welk materiaal het best passend is. Een belangrijk punt voor cliënten is inzage van het behandelplan. Dit zou ook online geregeld kunnen worden, zodat de plannen niet meer per post gestuurd hoeven te worden. Een mogelijke oplossing hiervoor is het bestaan van een vorm van intranet, dat zowel voor behandelaren als cliënten toegankelijk is. Voor Pro Juventus is het belangrijk om zorg op maat te leveren: iedere cliënt is anders. Daarom is het van belang om bij elke cliënt opnieuw te beoordelen of e-health wel of niet wenselijk is. Wanneer Pro Juventus ook zorginhoudelijk aan de slag wil met e-health, is het aan te raden om bottom-up te werken in plaats van top-down. Het uitgangspunt zou moeten zijn eerst een probleem (en daarmee mogelijkheid) te signaleren om e-health voor in te zetten, in plaats van andersom te redeneren (‘we moeten iets met e-health doen’). Een voorbeeld: in een gesprek met een PJ-medewerker kwam naar voren dat kinderen met ASS het moeilijk vinden om hun vrije tijd in te vullen. Hier zou e-health mogelijkheden kunnen bieden. Aan het zelf ontwikkelen van e-health kleven voor- en nadelen. Voordelen zijn bijvoorbeeld: op maat gemaakt, sluit aan bij de visie van de organisatie, en het beste van meerdere werelden kunnen integreren. Nadelen zijn de financiële en organisatorische consequenties en de daarbij horende benodigde tijdsbesteding.

In het kader van kostenbesparing is het hierbij voor Pro Juventus aan te raden gebruik te maken van reeds bestaande vormen van e-health. Tot voor kort ontwikkelden GGZ-instellingen los van elkaar ehealth programma’s. Omdat dit op verschillende vlakken een grote investering was, besloten zij samen te werken (www.e-hulp.nl). Ook het kenniscentrum kinder- en jeugdpsychiatrie is vóór kosteneffectiviteit en wil voorkomen dat reeds beschikbare kennis nog eens wordt ontwikkeld (www.kenniscentrum-kjp.nl). In dit kader hebben ze het e-health jeugdnetwerk ontwikkeld, met een e-health bibliotheek http://www.ehealthjeugdnetwerk.nl/. De effectiviteit van de zelf ontworpen tools kan worden onderzocht. Momenteel worden er bijvoorbeeld serious games ontworpen, ontwikkeld en getest. Dit proces duurt echter zo’n 4 jaar, waarna de exponentieel groeiende commerciële wereld al lang nieuwere, snellere en mooiere games heeft ontwikkeld. Een meer voor de hand liggende tactiek is om elementen van andere applicaties die reeds evidence-based zijn, in een nieuwe tool te gebruiken. Bij het selecteren van e-health als ondersteuning van de therapie, is het belangrijk het potentieel ervaren plezier van de cliënt in ogenschouw te nemen (Russoniello et al., 2009; Ryan et al., 2006, in: Granic et al., 2015). Een denkbaar scenario hierbij is aan het einde van een sessie enkele minuten uit te trekken om samen met de cliënt de mogelijke vormen van e-health door te nemen, en 18

daarbij een selectie te maken van geprefereerde vormen van digitale ondersteuning. Naast de voorkeur van de cliënt bij een eventuele keuze voor e-health, is het belangrijk in eerste instantie na te gaan of er geen sprake is van een cliënt die ongeschikt is voor het gebruik van e-health, bijvoorbeeld door een te laag functioneringsniveau, of vanwege pragmatische redenen als het ontbreken van de benodigde apparatuur binnen de eigen omgeving.

19

7. Referenties Basnet, S., Tamminen, M. & Lahti, T. (2014) The feasibility of eHealth in mental health care. Addiction Research &Therapy, 5, 1-4. Bennett, G. G., & Glasgow, R. E. (2009). The delivery of public health interventions via the internet: Actualizing their potential. Annual Review of Public Health, 30, 273-292. Blankers, M., Donker, T., & Riper, H. (2013) E-mental-health in Nederland. De psycholoog Cook, J. E., & Doyle, C. (2002). Working alliance in online therapy as compared to face-to-face therapy: Preliminary results. CyberPsychology & Behavior, 5, 95–105. GGZ Nederland (2013) Factsheet E-mental Health. Telepsy Granic, I., Lobel, A., Poppelaars, M., & Engels, R. C. (2015). Videospellen: de positieve effecten. Kind & Adolescent, 36(1), 1-22. Grohol, J.M. (2011). The State of e-Therapy 2011 [Online]. Grolleman, J., Mutsaers, K., & van t’ Land, H. (2008). E-mental health: Gebruik, toegang en effectiviteit van het aanbod. In: H. van ’t Land, J. Grolleman, K. Mutsaers & C. Smits. Trendrapportage GGZ 2008. Utrecht: Trimbos-instituut. Hollis, C., Morriss, R., Martin, J., Amani, S., Cotton, R., Denis, M. & Lewis, S. (2015) Technological innovations in mental healthcare: harnessing the digital revolution. The British Journal of Psychiatry, 206, 263-265. Kenter, R. M. F., van de Ven, P. M., Cuijpers, P., Koole, G., Niamat, S., Gerrits, R. S., Willems, M., van Straten, A. (2015) Costs and effects of internet cognitive behavioral treatment blended with face-to-face treatment: Results from a naturalistic study. Internet Interventions, 2, 77-83 Koning, J. & Kok, R. (2015) E-health in ggz niet per definitie doelmatig. Medisch contact, 1118-1121 Riper, H., Smit, W. van Ballegooijen, L. Kooistra, J. de Wit en T. Donker (2013). Preventie & eMentalhealth. Kennissynthese 2013 in opdracht van ZONmw. Amsterdam: Vrije Universiteit Amsterdam. Ruggiero, T. E. (2000). Uses and gratifications in the 21st century. Mass Communication & Society, 3, 3–37. doi:10.1207/S15327825MCS0301_02. Russoniello, C. V., O’Brien, K., & Parks, J. M. (2009). EEG, HRV and psychological correlates while playing Bejeweled II: A randomized controlled study. In B. K. Wiederhold & G. Riva (Eds.), Annual review of cybertherapy and telemedicine 2009: Advance technologies in the behavioral, social and neurosciences (Vol. 7, pp. 189–192). Amsterdam: Interactive Media Institute and IOS Press. doi:10.3233/978-1-60750-017-9-189

20

Ruwaard & Kok (2014) Wild west eHealth: Time to hold our horses? The European Health Psychologist, 17, 45-49. Rijen, A. J. G., de Lint, M. W. & Ottes, L. (2002) Inzicht in E-health. Raad voor de volksgezondheid en Zorg Ryan, R. M., Rigby, C. S., & Przybylski, A. (2006). The motivational pull of video games: A selfdetermination theory approach. Motivation and Emotion, 30, 347–363. doi:10.1007/s11031006-9051-8. Van Rooijen, K., Zwikker, N., & Van der Vliet (2014) Wat werkt bij online hulpverlening. Nederlands Jeugd Instituut Van Zeeland, K. (2014) 10 conclusies over blended care. Bijzonder jeugdwerk

21

8. Bijlagen Bijlage 1: Enquête volwassenen

E-health enquête (volwassenen) Beste heer / mevrouw, Pro Juventus doet onderzoek naar aanvullende vormen van behandeling via nieuwe informatie- en communicatietechnologieën (ook wel E-health), om zo de zorg te verbeteren. Hierbij stellen wij uw medewerking zeer op prijs. In onderstaande enquête kunt u uw mening geven. Het invullen duurt ongeveer 5-10 minuten. De gegevens blijven anoniem, uw naam noemen is niet nodig. U kunt de vragenlijst inleveren bij een medewerker van Pro Juventus. Alvast hartelijk dank voor uw medewerking. Pro Juventus Lab Veronique van Dam & Romaine van Onselen

22

Leeftijd: ……. jaar Man / Vrouw (omcirkel) Wat is uw hoogst genoten opleiding? o Basisonderwijs o LBO o VMBO o MAVO o MBO o HAVO o VWO o HBO o WO o Anders, namelijk:……………………………………………………………………………………………………..

1. Op welke manier heeft u contact met uw behandelaar? (meerdere antwoorden mogelijk) o In de kamer van de behandelaar o Via e-mail o Bellen o Sms / WhatsApp o Chat o Skype

2. Hoe lang per dag gebruikt u welke apparaten? Zet een rondje om het aantal minuten per dag. (meerdere antwoorden mogelijk) Aantal minuten per dag Computer / Laptop Tablet Smartphone Nintendo, Playstation, Xbox, Wii

0 0 0 0

1-15 1-15 1-15 1-15

16-30 16-30 16-30 16-30

31-45 31-45 31-45 31-45

46-60 46-60 46-60 46-60

3. Hoeveel dagen per week gebruikt u onderstaande mogelijkheden? Zet een rondje om het aantal dagen per week.

Aantal dagen per week Informatie zoeken via website Chatten via website Forum bezoeken Online video bekijken E-mail Skype 23

0 0 0 0 0 0

1 1 1 1 1 1

2 2 2 2 2 2

3 3 3 3 3 3

4 4 4 4 4 4

5 5 5 5 5 5

6 6 6 6 6 6

Games via Nintendo, Playstation, Xbox, Wii Games op internet Games via een app WhatsApp

0 0 0 0

1 1 1 1

2 2 2 2

3 3 3 3

4 4 4 4

5 5 5 5

6 6 6 6

4. Op welk apparaat gebruikt u onderstaande mogelijkheden? Zet een kruisje onder het apparaat. (meerdere antwoorden mogelijk) Doe ik niet

PC / Laptop

Tablet

Informatie zoeken via website Chatten via website Forum bezoeken Online video bekijken E-mail Skype Games op internet Games via een app WhatsApp

5. In hoeverre volgt u een deel van uw behandeling middels onderstaande mogelijkheden en in hoeverre zou u dit in de toekomst willen? (meerdere antwoorden mogelijk) Dit doe ik al: Dit wil ik doen: o Informatie via websites opzoeken o Informatie via websites opzoeken o Huiswerk maken via websites o Huiswerk maken via websites o Contact met de behandelaar via e-mail o Contact met de behandelaar via e-mail o Contact met de behandelaar via chat o Contact met de behandelaar via chat o Contact met behandelaar via Skype o Contact met behandelaar via Skype o Contact met lotgenoten via forum o Contact met lotgenoten via forum o Games voor behandeling op o Games voor behandeling op spelcomputer spelcomputer o Online games voor behandeling o Online games voor behandeling o Online video bekijken o Online video bekijken o Gebruik van apps voor behandeling o Gebruik van apps voor behandeling o Anders,…………………………. o Anders,………………………….

6. In hoeverre denkt u dat deze mogelijkheden u kunnen helpen bij uw behandeling? Omcirkel een cijfer Helemaal niet

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Helemaal

7. Om welke reden wilt u daar wel gebruik van maken? (meerdere antwoorden mogelijk) o Het bespaart tijd o Ik vind het leuk om te doen o Zo kan ik zelf de tijd en plaats van mijn behandeling kiezen 24

o Ik kan snel en makkelijk een vraag stellen o Zo leer ik beter, meer en/of sneller o Ik kan meer zelf doen aan mijn behandeling o Ik weet beter hoe het met mijn behandeling gaat o Ik kan beter aangeven wat ik vind of voel o Anders, namelijk: …………............................................... o Ik wil er geen gebruik van maken

8. Om welke reden wilt u daar geen gebruik van maken? (meerdere antwoorden mogelijk) o Ik heb minder persoonlijk contact met mijn behandelaar o Het is minder veilig, i.v.m. privacy o Ik voel mij minder geholpen o Ik vind het te ingewikkeld o Ik vind het niet leuk o Ik kan minder goed aangeven wat ik vind of voel o Anders, namelijk: ……………………………………………………….. o Ik zie geen nadelen

Ruimte voor vragen/opmerkingen/ideeën:

Bedankt voor uw medewerking! De uitkomsten van deze enquête kunt u binnenkort vinden op onze website.

25

Bijlage 2: Enquête kinderen

E-health enquête (voor kinderen en jongeren) Hoi! Pro Juventus doet onderzoek naar andere, nieuwe manieren om jou nog beter te helpen. Hierbij hebben we jouw hulp nodig. In deze enquête kan jij jouw mening geven. Dit doe je door: een bolletje aan te kruisen of een rondje of kruisje te zetten. Het invullen duurt ongeveer 5-10 minuten. Je naam hoef je niet te noemen, we weten dus niet wie de vragen heeft ingevuld. Als je klaar bent, kun je de enquête inleveren bij een medewerker van Pro Juventus.

Alvast bedankt voor je hulp!

Pro Juventus Lab Romaine en Veronique

26

Leeftijd: ……. jaar Jongen / meisje (omcirkel) Welk onderwijs volg je? o Basisonderwijs o Speciaal basisonderwijs o Voortgezet onderwijs, namelijk: speciaal onderwijs / praktijk onderwijs / VMBO / HAVO / VWO (omcirkel) o MBO o HBO o WO o Anders……………………………………………………………………………………………………..

1. Hoe heb je contact met je behandelaar? (je kunt meerdere antwoorden kiezen) o In de kamer van de behandelaar o Via e-mail o Bellen o Sms / WhatsApp o Chat o Skype

2. Hoe lang per dag gebruik je welke apparaten? Zet een rondje om het aantal minuten per dag. Aantal minuten per dag Computer / Laptop Tablet Mobiel Nintendo, Playstation, Xbox, Wii

0 0 0 0

1-15 1-15 1-15 1-15

16-30 16-30 16-30 16-30

31-45 31-45 31-45 31-45

46-60 46-60 46-60 46-60

3. Hoeveel dagen per week gebruik je onderstaande mogelijkheden? Zet een rondje om het aantal dagen per week.

Aantal dagen per week Informatie zoeken via website Chatten via website Forum bezoeken Online video bekijken E-mail Skype Games op Nintendo, Playstation, Xbox, Wii 27

0 0 0 0 0 0 0

1 1 1 1 1 1 1

2 2 2 2 2 2 2

3 3 3 3 3 3 3

4 4 4 4 4 4 4

5 5 5 5 5 5 5

6 6 6 6 6 6 6

Games op internet Games via een app WhatsApp

0 0 0

1 1 1

2 2 2

3 3 3

4 4 4

5 5 5

6 6 6

4. Op welk apparaat gebruik je onderstaande mogelijkheden? Zet een kruisje onder het apparaat. (je kunt meerdere antwoorden kiezen) Doe ik niet

PC / Laptop

Tablet

Informatie zoeken via website Chatten via website Forum bezoeken Online video bekijken E-mail Skype Games op internet Games via een app WhatsApp

5. Welke mogelijkheden gebruik je al bij je behandeling en welke zou je willen gebruiken? (je kunt meerdere antwoorden kiezen) Dit doe ik al: Dit wil ik doen: o Informatie zoeken via websites o Informatie zoeken via websites o Huiswerk maken via websites o Huiswerk maken via websites o E-mailen met behandelaar o E-mailen met behandelaar o Chatten met behandelaar o Chatten met behandelaar o Skypen met behandelaar o Skypen met behandelaar o Forum gebruiken o Forum gebruiken o Games voor behandeling op o Games voor behandeling op spelcomputer spelcomputer o Online games voor behandeling o Online games voor behandeling o Online video bekijken o Online video bekijken o Apps gebruiken voor je behandeling o Apps gebruiken voor je behandeling o Anders,………………………………………. Anders,……………………………………..

6. Hoeveel denk je dat deze mogelijkheden jou kunnen helpen bij je behandeling? Omcirkel een cijfer. Helemaal niet

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Helemaal

7. Waarom vind je dat het jou wel kan helpen? (je kunt meerdere antwoorden kiezen) o Het kost minder tijd o Ik vind het leuk om te doen 28

o o o o o

Ik kan snel en makkelijk een vraag stellen Zo kan ik zelf kiezen waar en wanneer ik werk aan mijn behandeling Ik kan meer zelf doen aan mijn behandeling Ik weet dan beter hoe het met mijn behandeling gaat Zo leer ik beter, meer en/of sneller

o Ik durf meer te zeggen wat ik vind of voel o Anders, namelijk: …………............................................... o De mogelijkheden kunnen mij helemaal niet helpen

8. Waarom vind je dat het jou niet kan helpen? (je kunt meerdere antwoorden kiezen) o Ik zie mijn behandelaar minder vaak o Ik vind het niet veilig o Het voelt alsof ik minder hulp krijg o Ik vind het te moeilijk o Ik vind het niet leuk o Ik kan minder goed zeggen wat ik vind of voel o Anders, namelijk: ……………………………………………………….. o De mogelijkheden kunnen mij wel helpen

Wil je nog iets anders kwijt of heb je ideeën voor ons?

Bedankt voor je hulp! De uitkomsten van deze enquête kun je binnenkort vinden op onze website.

29