HET TIMPAAN
HET TIMPAAN IS EEN NIEUWSUITGAVE VAN DE VERENIGING VOOR NEO-KLASSICISTISCH WONEN FRIESLAND
MAART 2008
Colofon
Het Timpaan is een nieuwsuitgave van de Vereniging voor Neo-Klassicistisch Wonen Friesland voor haar leden. Losse exemplaren zijn te verkrijgen bij de redactie à € 3,-. De Vereniging Neo-Klassicistisch Wonen heeft tot doel: Het onder de aandacht brengen, zowel bij het publiek als bij overheden, van het neoklassicistisch woonhuis in Friesland als nadrukkelijk element in het geheel van het Friese cultuurlandschap. Het bevorderen van contact tussen de leden door het organiseren van gemeenschappelijke activiteiten en het helpen van de leden en het bevorderen van onderlinge hulp door de leden bij de instandhouding van bedoelde woonhuizen en tuinen.
Leden: Leden van de vereniging kunnen zijn, zij die als eigenaar, beperkt gerechtigde, huurder of bewoner belang hebben bij de instandhouding van een neo-klassicistisch woonhuis. Donateurs: Begunstigers die niet aan de criteria van de leden voldoen. Contributie: Leden € 25,- per jaar. Donateurs € 23,- per jaar. Inning bij voorkeur met machtiging via automatische incasso. Opzegging: Schriftelijk vóór 1 december van het reeds betaalde jaar. Opgave leden en advertenties bij: B.C. Wijmenga Rijksstraatweg 92 9254 DL Hardegarijp Tel.: 0511 - 473564 E-mail:
[email protected] Girorekening: 9348113 t.n.v. Vereniging Neo-Klassicistisch Wonen Friesland
Redactie: L. Jonkergouw K. Posthuma A. Somer vacature vacature Adres redactie: A. Somer Fûgelsangleane 11 9021 CR Oosterwierum Tel.: 058 - 2501356 Bestuur: B. Woudstra-Nicolay – secretaris B.C. Wijmenga – penningmeester D. van Dijk J.N. Kooi-van Til A. Somer
Foto voorpagina: Sluytermanwei 8, Jorwerd Belangrijk: Algemene Ledenvergadering: woensdag 9 april te Leeuwarden Excursie Poptaslot: zaterdag 24 mei
Bezoek ook onze site: www.pastoriewoning.nl
1
2
Beste leden,
Van de redactie Onze leden hebben inmiddels de handleiding voor onze website met gebruikersnaam en wachtwoord ontvangen. Hopelijk zullen al onze huizen nu binnenkort te zien zijn. In dit nummer van het Timpaan ook het jaarverslag over het jaar 2007 en de agenda voor de jaarvergadering. Verder is er nieuws van de activiteitencommissie. Over de huizentocht eind juni wordt u per aparte flyer geïnformeerd. De redactie was voor de rubriek “Bij u op bezoek” te gast bij de familie Castelein in Jorwerd. In deze Timpaan hun verhaal over een bijzonder huis. De redactie wenst u veel leesplezier en een mooie zomer!
3
Bij u op bezoek...
Sluytermanwei 8, Jorwerd In de rubriek “Bij u op bezoek” was de redactie te gast bij de familie Castelein in Jorwerd. Bezoekers van het openluchtspel lopen er bijna tegenaan, want pal tegenover de notaristuin staat de in 1903 gebouwde woning. Hij is nog net in neoclassicistische stijl gebouwd maar heeft al kenmerken van de stijlperiodes die erop volgden. Het huis is in tegenstelling tot de meeste huizen van onze vereniging niet gebouwd als pastorie, notarishuis of als andere notabele woning, maar als voorhuis van een boerderij. Toen Sake en Yke Castelein in de zeventiger jaren het bedrijf van zijn ouders overnamen, was er nog één dorpsgenoot die het begin van de bouw heeft mogen aanschouwen en zelfs de naam van de aannemer wist. Dat was timmerman Eisma uit Beetgumermolen. Diezelfde dorpsgenoot kon ook vertellen dat de opdrachtgever voor de bouw alleen de allerbeste materialen wilde hebben. De eerste aanblik van het huis wordt gevormd door de imposante voorkant met boven de voordeur een balkon met fraai gietijzeren hek, met daarboven het timpaan. Op het timpaan zien we een eerste teken van de zich wijzigende trend: geen acroteria meer maar een tweetal obeliskachtige pinakels. Ook ontbreken de zo typerende “wenkbrauwen” boven de raamopeningen en zijn hiervoor in de plaats grote sluitstenen in de gemetselde
4
hanenkammen aangebracht. Een heel aardig detail: bovenin de vensteropeningen bevinden zich fraai bewerkte koven, waarachter zich houten jaloezieën, zogeheten “venetian blinds” bevonden en die nog in goede staat op zolder bewaard worden. Binnengekomen valt ook meteen de voor die tijd vrij moderne terazzovloer op in combinatie met de “oudere” gemarmerde lambrisering. De Corinthische kapitelen welke de kolommen van de doorloop in de hal bekronen zijn weer heel duidelijk classicistisch.
In de zijkamer rechts was vroeger de mooie kamer en nu nog helemaal origineel, prachtige grenen vloer en alles in de originele kleuren en niet te vergeten de bedsteden. Saillant detail: de vloer is indertijd van onderen geïsoleerd vanuit een slechts 30 cm. diepe kruipruimte. Een beter voorbeeld van zelfverachting is bijna niet te bedenken, de man verdiende een standbeeld!
Vervolg.... Achter deze kamer bevond zich vroeger de keuken. De schouw herinnert hier nog aan. De keuken is naar de overzijde van de gang verplaatst. We lopen erheen. Deze zijkamer met opkamer is in oude stijl verbouwd en het schilderwerk is in de oude kleuren gehouden. Met een trapje omhoog komen we in de opkamer. In dit vertrek is nu de woonkeuken gesitueerd. In beide voorkamers zijn fraaie ornamentenplafonds aangebracht met ook weer die voorzichtige aanzet naar een modernere vormgeving.
Via de gang en grote trap komen we op de zolders. Onderweg valt het houtwerk van deuren en trapleuning op; het is allemaal uitgevoerd in warmgetinte houtimitatie, welke door de bewoners opnieuw is aangebracht. Aan de gangmuren prijken enkele quilts, een passie van Yke, waarin ze een hoge graad van perfectie en artisticiteit heeft weten te bereiken. Boven is ook veel in oude stijl bewaard gebleven, zoals de linnenstokken en heel bijzonder; het spekhok. Dit is een grote rookkast waar de zijden spek na de slacht in gerookt werden. Dit en nog een echte “feintenkeamer” laten duidelijk zien dat we in een boerderij zijn. Deze knechtenkamer was vroeger alleen via de stal te bereiken.
Op de overloop heeft Yke een heel aardige opstelling gemaakt van oude spulletjes zoals boerengerei en klompjes van voorgaande bewoners, als eerbetoon aan een vorig geslacht. Weer beneden lopen we door de gang naar de enorme stal met uitzonderlijk zware gebinten, welke vermoedelijk afkomstig zijn van een oudere “pleats”. Omdat Sake Castelein niet zelf meer melkt, wordt er in de winter het jongvee gestald en staan er grote landbouwmachines. Terug bij de voorgevel zien we het nog originele gietijzeren tuinhek. Na grondige restauratie en verzinkt te zijn kan het weer een mensenleven lang mee als afscheiding en toegangspoort. De meeste leden van de VKF hebben gekozen om in een klassicistisch huis te gaan wonen en hun huis zo veel mogelijk in stijl te restaureren. Zo niet de familie Castelein. Zij volgden hun ouders op de boerderij op en waren zo vanzelfsprekend op het daarbij behorende voorhuis aangewezen. Wat ze beiden echter nooit als een straf hebben ervaren, integendeel, ze willen er blijven wonen tot het echt niet meer kan. Een leuning langs het trapje naar de opkamer is dan ook een eerste wens voor de toekomst. Mogen we hen dan ook toewensen, dat ze beiden nog heel lang van dit mooie, door toegewijde zorg bewaard gebleven huis mogen blijven genieten! De redactie
5
6
Uitnodiging en agenda ledenvergadering VKF
Aan de leden en donateurs van de VKF voor het bijwonen van de jaarlijkse algemene ledenvergadering. Datum Plaats Aanvangstijd
: woensdag 9 april 2008 : Historisch Centrum Leeuwarden (HCL), Groeneweg 1, Leeuwarden (parkeren kan in de parkeergarage onder het Oldehoofsterkerkhof) : 20.00 uur, koffie vanaf 19.45 uur
AGENDA: 1. Opening 2. Mededelingen 3. Notulen van de ledenvergadering van 12 april 2007 (zie Timpaan oktober 2007 en exemplaren zijn ook op de vergadering aanwezig) 4. Jaarverslag 2007 (is bijgevoegd) 5. Financieel jaarverslag (wordt ter vergadering uitgereikt) Rapportage kascommissie Benoeming nieuwe kascommissie 6. Bestuursverkiezingen Aftredend zijn: Jolanda Kooi (niet herkiesbaar); Aldo Somer (herkiesbaar). Aldo Somer stelt zich weer beschikbaar. Het bestuur stelt u voor hem weer te benoemen. Jolanda Kooi is niet herkiesbaar. Het bestuur draagt voor: Jan Gietema (Wanswerd). U kunt met andere leden (tien of meer) volgens de statuten voor de aanvang van de vergadering ook een voordracht van kandidaat bestuursleden bij het bestuur indienen. 7. Rondvraag 8. Sluiting bestuurlijk deel PAUZE met koffie. Korte rondleiding door het Historisch Centrum Leeuwarden. Nazit voor wie wil in Stadsherberg Bellevue (tegenover het HCL) met hapje en drankje. Het bestuur Het Historisch Centrum Leeuwarden Het HCL is vrij toegankelijk voor iedereen die iets wil weten over de geschiedenis van Leeuwarden en omgeving. Het HCL bewaart documenten over Leeuwarden en Leeuwarderadeel, zoals archieven, foto’s, prenten, stadsplattegronden en bouwtekeningen. Er is ook een uitgebreide bibliotheek en een verzameling films. Het HCL beheert eveneens de gemeentelijke kunstcollectie en het nabij gelegen Pier Pander Museum.
7
Jaarverslag 2007
Bestuur Het bestuur kwam het afgelopen verslagjaar zes keer bijeen om te vergaderen over verscheidene onderwerpen. Belangrijk punt van bespreking was ondermeer de nieuwe website voor de VKF. Er werd al langer over gesproken, maar dit jaar werden eindelijk “spijkers met koppen” geslagen, hetgeen aan het eind van 2007 resulteerde in de website: www.pastoriewoning.nl. Een prachtig medium ook om nieuwe leden te werven. Het ledental bleef in 2007 stabiel met rond de 150 leden. Het afgelopen jaar is weinig actie ondernomen om leden te werven, ook in de verwachting dat de website nieuwe leden zal aantrekken. De jaarlijkse ledenvergadering werd op 12 april gehouden in het pas gerestaureerde voormalige Sociëteitsgebouw te Franeker aan het St. Martiniplantsoen. Na de vergadering werd tijdens een rondleiding door een medewerker van architectenbureau Adema te Dokkum een toelichting op de restauratiewerkzaamheden gegeven. In de loop van de eerste helft van het verslagjaar werd duidelijk dat binnen het bestuur een onoverbrugbaar verschil van inzicht bestond met betrekking tot de realisatie van de doelstellingen van onze vereniging. Dit resulteerde uiteindelijk in het besluit van de voorzitter, Menno Pothof, om af te treden, vlak voor de ledenvergadering. Het bestuur bestond na de ledenvergadering uit 5 leden. Redactie Timpaan In maart, oktober en december kwam een “Timpaan” uit. Naast de verslaglegging en aankondigingen van de diverse activiteiten, wist de redactie interessante artikelen te plaatsen over ondermeer het restaureren van stucplafonds, over interieurstukken, zoals de Fryske klok, en weer een leuke “binnenkijker”: een verhaal over een hoofdmeesterswoning in Tzummarum. Helaas zag de redactie zich voor het feit geplaatst dat 2 leden de redactie gingen verlaten. Eind maart gaf Jolanda Kooi aan haar werkzaamheden als redactielid te willen beëindigen. Wel heeft zij de verzorging van de lay-out van het Timpaan overgenomen om daarmee de huidige lay-out- en drukkosten van het Timpaan te verminderen. Begin april besloot Menno Pothof naast zijn aftreden als voorzitter, ook zijn deelname aan de redactie van het Timpaan te beëindigen. Activiteitencommissie Door de activiteitencommissie werden dit jaar weer diverse activiteiten georganiseerd: de nieuwjaarsreceptie bij mevr. M. Hendriksen in Sneek op 21 januari; een stadswandeling in Leeuwarden op 12 mei; de zomertocht op 24 juni en een workshop “Glas-in-lood” in Kubaard op 17 november.
8
Vervolg Jaarverslag...
Voor de zomertocht werd door de activiteitencommissie een apart boekje samengesteld waarin naast het programma van die middag, beschrijvingen en foto’s van de opengestelde huizen in Deinum, Menaldum, Franeker en Dronrijp waren opgenomen. De huizentocht trok dit jaar een record aantal bezoekers van ruim 90. Velen maakten gebruik van de uitnodigingen voor diverse activiteiten om elkaar weer te zien en daarnaast ervaringen uit te wisselen over het wel en wee van onze woningen. In de activiteitencommissie kwam Martie van den Blink terug, na een aantal jaren verblijf in het buitenland. De samenstelling van de commissie bleef verder ongewijzigd.
Al met al een bewogen jaar voor de vrijwilligers die met veel enthousiasme en inzet tijd hebben vrijgemaakt voor de VKF. Het bestuur
9
Excursie Poptaslot
Poptaslot of Heringastate Onderstaand treft u het programma aan voor het bezoek op zaterdag 24 mei a.s. aan het Poptaslot, Slotleane 1 te Marssum.
Ontvangst 13.45 uur. Een gids zal ons hier (in groepen van 20 personen) rondleiden en een en ander vertellen over de rijke en interessante geschiedenis van het Poptaslot. Dit is gesticht door de Heringa’s omstreeks 1500 en nagelaten door de rijke advocaat Henricus Popta in 1712. Vanaf die tijd is een stichting verantwoordelijk voor de bezittingen die Popta heeft nagelaten. Het complete erfgoed zoals de State met een inrichting en meubilair uit de 17e en 18e eeuw, tuinen, singels en vrouwengasthuis, is bewaard gebleven. Als we met veel mensen zijn, gaat de rest eerst met een rondleider de kerk in Marssum bezichtigen. Houd er rekening mee dat het binnen fris kan zijn. We sluiten de middag af met koffie/thee en oranjekoek in het Poptaslot. De duur van het programma is dus afhankelijk van het aantal mensen dat zich voor deze middag opgeeft. Aan deze activiteit zijn voor u geen kosten verbonden. Wel wil men voor de organisatie graag weten hoeveel mensen er komen, dus graag even (uiterlijk een week van tevoren) aanmelden bij: Els Dronkers, tel. 058-2541620 of e-mail:
[email protected]. De Activiteitencommissie
10
Vervolg excursie Poptaslot...
Kort stukje geschiedenis van het Poptaslot Het Poptaslot, parel onder de Friese States en Stinzen. De historie van het slot gaat terug tot de 15e eeuw, toen de stins door de Heringa's werd gesticht Aesgna genaamd. De oudste vermelding van Heringastate is van 1511, maar reeds in 1473 komt de naam Heringa hier voor en wordt de state ook wel Aesgheme genoemd. Door de tekst Heringa offt Azingastate te Marssum in het Zwanenboek van 1529 blijkt dit dezelfde state te zijn. Door vererving komt de state in 1603 in het bezit van het geslacht van Eysinga, dat de oorspronkelijke state heeft uitgebreid tot zijn huidige vorm. Na de dood van de laatste bewoonster van dat geslacht verkopen haar erfgenamen het huis op 10 december 1687 voor 14.008 gulden aan Henricus Popta, mede advocaet voor de Hove van Frieslandt. Deze gebruikte Heringastate tot aan zijn dood 25 jaar later op 7 november 1712 voornamelijk als zomerverblijf. Omdat Popta wilde dat het slot na zijn dood nooit meer permanent bewoond werd laat hij een stichting na die de bezittingen van Popta moet beheren, waaronder de state en het vrouwengasthuis dat hij vlak voor zijn dood stichtte. Nog steeds zijn vier regenten verantwoordelijk voor het slot en het gasthuis. De state wordt in 1906 gerestaureerd in 17e eeuwse stijl, door J.F.L.Frowijn.
11
Knieren
Knieren, ook wel bochtscharnieren genaamd, vind je nog in veel van onze huizen op vrijwel alle kamer- en kastdeuren. Ze werden helemaal met de hand gemaakt en het zijn ware kunststukjes van smeedwerk. In onze streken toegepast vanaf de eerste helft 18e eeuw tot begin 20ste eeuw. Maar in het Vaticaans museum ontdekte ik tussen de bodemvondsten uit het leefgebied der Etrusken een ruim 2000 jaar oude voorloper van onze knieren, weliswaar gegoten i.p.v. gesmeed, maar de gelijkenis is verbluffend te noemen! Onze huizen bevatten dus nog meer “neo-klassieken” dan we al wisten… Zie de foto. Opmerkelijk verschil met een hedendaags scharnier: ze worden niet óp, maar ín de deur gemonteerd en dus ook niet met schroeven vastgezet, maar geborgd met 2 nagels in de deur en in het kozijn. Montage vereist ervaring van de timmerman en mede daardoor verdwenen (en verdwijnen) ze massaal uit oude woningen en helaas zelfs tijdens restauratiewerkzaamheden. Wanneer u ze in redelijke staat aantreft, gooi ze dan absoluut niet weg!! Ze zijn nl. nog steeds te koop en je schrikt je een hoedje wanneer je erachter komt, dat je voor een klein kapitaal hebt afgedankt. Onder bestelnummers 8686 en 8687 resp. 56 en 45 mm. hoog, tegen prijzen per stuk van € 103,78 en € 89,38 (!!!) kun je ze nog kopen bij www.weijntjes.nl. In een beetje pastorie zit dan voor zo’n € 20.000,- aan scharnieren, pardon: knieren! Wanneer u dit niet gelooft, tel dan maar eens alle deuren, kastdeuren en niet te vergeten alle raamblinden in huis op en vermenigvuldig alles met 3 en nog eens met een gemiddelde van € 95,- dan kom je een heel eind… Wanneer u ze wilt behouden na het terugplaatsen van een opgeknapte deur of wilt herplaatsen in een nieuw gemaakte kopie, handel dan als volgt. Verwijderen Krab de verf tot op het blanke hout ter plaatse weg. Je ziet dan de 2 spijkertjes, waarmee de knier geborgd is. Tik deze met een drevel uit de deur. Aan de kozijnkant lukt dit alleen middels blootleggen, nadat je de profiellijst (architraaf) voorzichtig hebt losgewrikt met een brede beitel. Door stukjes hout weg te beitelen totdat je de spijkerkopjes kunt zien en ze er met een tang kunt uittrekken.
12
Vervolg knieren...
Wanneer een niet te herstellen deur op de sloop gaat, zaag je gewoon een stukje hout met knier en al eruit. Bewaar beide helften paarsgewijs! Alvorens de knieren weer te gebruiken, maken we ze mooi blank. Leg ze in een pannetje met water en een handjevol causticsoda (gootsteenontstopper) of gewone soda en breng het aan de kook (erbij blijven!) Na enkele kookminuten giet je af en spoel je de verfresten af in een bak, die je als chemisch afval behandelt. Het is mogelijk dat de pen erg klemt, vijl hem dan ietsje af of houdt hem al ronddraaiende tussen de vingers heel even langs een bandschuurmachine. Nadat u de knieren met losse pen (houdt de pen bij het juiste scharnier) goed heeft ontroest en gedroogd, legt u ze een nachtje in bijv. Owatrol Puur. Verkrijgbaar bij watersportzaken en verfwinkels. Na een paar dagen drogen laat dit veelzijdige product een taaie oliefilm op het ijzer achter als bescherming voor de toekomst. Aanbrengen Bepaal heel goed de plaats op de deurzijkant voordat u de knier aftekent. De knoop (de pen) moet ietsje buiten deur en kozijn uitsteken, anders wringt de boel later, maar kunt je ook de pen vrijwel nooit meer verwijderen zonder schade aan architraaf en deur. Kijk de boel dus eerst goed af bij een andere deur voor je begint. Vervolgens boor je heel dicht onder elkaar een aantal gaatjes in het hout met een diameter, die iets kleiner is dan de dikte van het knierblad. Haal de houtrestjes tussen de gaatjes weg door de boor als een frees heen en weer te bewegen (rustig aan, anders breekt het boortje) en werk het af met een platte beitel. In het verleden bestond hiervoor een z.g. knierbeitel, maar ik heb nog nergens kunnen achterhalen hoe zo’n ding eruitzag. Teken nu de vouw af, zodat je het hout kunt wegsteken om de knier netjes in de deurkant te laten verzinken, precies gelijk met het houtoppervlak. Vergeet ook niet de gaatjes af te tekenen, waar straks de borgnageltjes (of schroeven) weer moeten worden aangebracht. Sla met een vuisthamer de knierhelft in de sleuf. Het risico bestaat, dat de deur hierbij splijt onder het geweld. Om dit voor te zijn, plaatst u een lijmtang ter plekke redelijk stevig op de deur. Het knierbled zal het hout verdringen zonder dat dit kan wijken en splijten. Nadat je alle 3 knierhelften in de deur hebt gemonteerd, plaats je deze weer in het kozijn op een latje van ong. 3 mm. dikte (ruimte tussen deur en dorpel) en teken je secuur de andere helft op de sponningkant af.
13
Vervolg...
Het is nu heel belangrijk om de juiste dieptemaat te bepalen, anders steekt de deur straks voor de sponning uit of klemt hij juist vanwege te diepe montage. Neem er dus gerust de tijd voor, aangezien een fout moeilijk te herstellen is. Herhaal de hele werkwijze en hang tenslotte de deur af. Mocht er een knier niet helemaal goed passen, dan is een van beide helften nog wel iets omhoog of omlaag te tikken, tot alles goed in elkaar verglijdt. Daarna pas monteer je de borgspijkers of parkerschroeven in deur en kozijn (schroeven kunnen later nog eens verwijderd worden). Tip: Knieren kunnen wel 2 eeuwen mee, wanneer je ze eenmaal per jaar wat olie geeft. Als alles gelukt is: gefeliciteerd! U heeft een kleine maar niet onbelangrijke bijdrage geleverd aan het conserveren en doorgeven van een stukje ambachtelijke cultuur, zodat de generaties na ons nog kunnen genieten van het vakmanschap van onze voorouders. Indien u vragen heeft of hulp wenst, kunt u mij bellen: 0515-559555. Leo Jonkergouw ***
Een gezellige nieuwjaarsreceptie bij de familie Somer in Easterwierum Ruim 40 leden van de VKF waren zondag 13 januari aanwezig bij de nieuwjaarsreceptie van de VKF. De gastheer en gastvrouw waren vandaag de familie Somer. Onder het genot van een hapje en een drankje, verzorgd door de activiteitencommissie, was er tevens de mogelijkheid om de woning van de familie Somer te bezichtigen. De beschrijving van de woning stond uitgebreid aangegeven in "Het Timpaan". Na een korte nieuwjaarstoespraak was er de gelegenheid om de website in levende lijve te bezichtigen. Belangstellende leden konden meteen hun gebruikersnaam en wachtwoord ontvangen om in te loggen op de website. Voor 2008 heeft de vereniging tot doel om de internetsite gevuld te krijgen met alle woningen. Daarnaast zou de bekendheid en het ledental (nu rond de 150) best wat meer mogen zijn. De website is daarbij een goed medium.
14
Interieurstukken: de Fryske klok
De staartklok die ook wel Fryske klok, kastklok of kastwerk wordt genoemd, is een rustieke klok die in Friesland, Groningen en OostFriesland (Duitsland) gemaakt werd. Een tot het eind van de 19e eeuw gemaakte klok mag antiek genoemd worden. Dan verandert de vervaardiging naar minder ambachtelijk en spreekt men van een nieuwe klok. Staartklokken bestaan er in een aantal uitvoeringen. De normale staartklok, de driekwart, een extra korte, die kortstaart, halve klok of turk genoemd wordt, een normale in klein formaat de z.g. notarisklok of kantoortje en als laatste de dikkop of spinnekop ook een maatvariatie, die vrij zeldzaam is en de kleinste is het staartschippertje. Vervolgens bestaan er in deze varianten uitvoeringen waarvan de kap van een extra opbouw is voorzien. Bij een normale Fryske klok werd dit dan een volle kastklok genoemd en wanneer de opbouw van boven gewelfd is en met ajour zaagwerk is versierd, spreekt men van een “Amsterdamse kap”. Een late stijlvariant is de Biedermeier Fryske klok. De kast De kasten zijn meestal gemaakt van eikenhout, maar er zijn ook kasten van vroege klokken die van iepenhout gemaakt zijn. De kleuring van de kasten is meestal rood-bruin. Men wilde het hout waarschijnlijk op mahonie laten lijken (duurder). Er zijn veel ideeën over de kleuring, maar vast staat, dat de plantaardige meekrap hierbij ook gebruikt werd en natuurlijk veel was om de nerf te dichten en het hout een spiegelglad uiterlijk te geven. De bekroning Op de vroegste klokken horen vazen, dit zijn gedraaide vergulde houten tollen, met rode en/of zwarte accenten beschilderd. Daarna komen de beelden. Atlas, geflankeerd door bazuin spelende engelen. Zij staan op rechthoekige houten zuiltjes, die schoorsteentjes worden genoemd. Daarna komen de latoenen schilden. Dit zijn van dun koper geperste ovale platen met een grote variatie aan ornamentiek. Ook komen er koperen en vergulde glazen bollen voor. Die laatste zijn uiterst zeldzaam. De wijzerplaat De wijzerplaten werden gemaakt van gedreven ijzer kleinschalig en zeer ambachtelijk plaatmateriaal. Zelf gesmolten, geplet en gedreven en zeer levendig van oppervlak. Bij de oudste platen probeerde men koperen plaat te suggereren door het ijzer te beplakken met bladgoud en daarop werd de decoratie aangebracht.
15
Vervolg interieurstukken: de Fryske klok...
De cijfering werd op een zilvergrijze loodwit lijnolie verf aangebracht. Verwonderlijk is nog altijd, dat er geen roestwerende laag werd gebruikt. Het goud werd zo in de mixtron geplakt en de cijfering één keer in een laag loodwit. Dat dit soms bijna 200 jaar mooi blijft is zeer verwonderlijk. Later, na 1810, schildert men de platen helemaal wit en brengt men vergulde biezen aan en verguld bloemdecor in veel variaties. Ook platen met blauwe hoeken komen dan in de mode. Dit loopt een beetje door elkaar. Op de vergulde platen is er een behoorlijke verscheidenheid aan geschilderde figuurtjes. Bazuin spelende engeltjes, de z.g. putty, symbolische jaargetijden en symbolische werelddelen met veel variatie door de toen werkende schilders uitgevoerd. Na 1840 gaat men de hoeken veel groen schilderen dan komt ook de latoenkoperen ornamentiek op de klok, zoals de ring, een geperst koperen ring om de cijfering, ook wel bruidskrans genoemd, maar dit laatste mag u wat mij betreft wel vergeten. Het is gewoon een sierring met daaromheen ook geperst latoenen jaargetijden. Waar men ze bij de vroege klokken nog prachtig decoreerde is het nu koperen flutmateriaal. Later komen dan nog geheel geperste latoen koperen platen die om de ijzeren wijzerplaat geklemd werden. Dit gebeurde veel bij de z.g. Biedermeier klokken. Ook werden oudere klokken wel eens van zo’n wijzerplaat voorzien. Volgende keer meer over toogdecoraties, mechanieken, variaties in schilderwerk en dateringstips. Ook de staande Fries komt aan de orde. K. Posthuma, klokkenschilder, restaurateur Bron: H van der Kamp, Tijdstroom antiekwijzers Foto 69; Amsterdamse kap ± 1790 Foto 79; volle of dubbelkap ± 1830 Foto 107; staartschipper ± 1840
16
