Contactblad van de Heemkundevereniging Brunssum

Contactblad van de Heemkundevereniging Brunssum.

Jaargang 6, nummer 21, dec 2012

Uitgave van de Heemkundevereniging Brunssum Bezoekadres: Schoolstraat 4, Brunssum. De eerste en tweede maandagavond van 2000 t/m 2200 uur. Secretariaat: p/a Schubertstraat 6, 6444 BB Brunssum, Tel: 045-5259107. E-mail: [email protected] Website: www.heemkundebrunssum.nl Fotoarchief: Email: [email protected] Inhoudsopgave.

Blz.

Nieuws van de Heemkundevereniging Brunssum. Wegkruisen. Mijnwerkersinloop Brunssum. Het klooster op de Kruisberg. Archeologische opgraving Molenvaart. Dialect. Brunssum, plaatjes van vroeger. De grootste ramp in de tweede wereldoorlog in Brunssum.

3 4 6 13 17 19 28 30

Redactie: Jan Halmans en Marcel Senden. Redactieadres: M. Senden, Schiffelerstraat 53, 6441 CN Brunssum. Tel: 06-38394836. E-mail: [email protected] De omslag en de tekeningen zijn gemaakt door Jan Halmans. De inhoud van de ondertekende artikelen/stukken blijft voor de verantwoordelijkheid van de schrijvers. De Heemkundevereniging Brunssum heeft de grootst mogelijke zorgvuldigheid betracht bij het vaststellen van het auteurs- en portretrecht van de gepuliceerde teksten en de getoonde foto's en vervolgens met het maken van afspraken met rechthebbenden. Mocht u kennis hebben van (onbedoelde) schending van rechten van gepubliceerd werk in dit blad, dan verzoeken wij u hierover contact op te nemen met de Heemkundevereniging Brunssum.

2

Nieuws van de Heemkundevereniging Brunssum Contributie 2013. De penningmeester van de Heemkundevereniging Brunssum verzoekt de leden vriendelijk de contributie 2013 vóór 31 januari 2013 te betalen. Voor leden is de contributie € 16,- en voor gezinsleden € 5,-. U kunt het bedrag overmaken op postrekening 8730430 t.n.v. ‘Heemkundevereniging Bron van Brunsham’

3

Wegkruisen Door Frans Cals. Foto’s Frans Cals. De nieuwe voorzitter brengt een bezoek aan de werkgroep Kruisen en Kapellen. Op 9 oktober 2012 bracht de nieuwe voorzitter van de Heemkundevereniging Brunssum, dhr. Jos Knubben, een bezoek aan het schildershome van Frans Cals, de voorzitter van de werkgroep Kruisen en Kapellen van dezelfde vereniging. Dhr. Jos Knubben was onder de indruk van hetgeen hier gebeurde. Ik was juist bezig met het schilderen van vier kruisen. Het eerste kruis was klaar en is aangekocht door mensen uit Landgraaf. Het tweede kruis is ook klaar. Dit kruis vervangt het wegkruis aan de rotonde Rimburgerweg–Rembrandtstraat, dat in de nacht van 3 december 2011, door een auto omvergereden werd. Het derde en vierde kruis, waarvan er een klaar is, worden reserve gehouden.

Foto 1: Dhr. Jos Knubben bewondert het schilderwerk van Frans Cals. 4

Foto 2: Dhr. Ed. van Gelder (links) en dhr. Marcel Raes.

Ik zit nu even in de lappenmand, maar ik hoop in januari 2013 de werkzaamheden te kunnen hervatten. Groeten van Frans Cals, voorzitter van de werkgroep Kruisen en Kapellen van de Heemkundevereniging Brunssum.

5

Mijnwerkersinloop Brunssum Koempels in “Historische Optocht” Schinveld. Door: Jos Waltmans. Op zondag 21 augustus j.l. trok er weer een “Historische Optocht” door Schinveld, waaraan ook “onze” koempels meededen. De opbrengst van het entreegeld dat er geheven werd, zou ten goede komen aan de restauratie van de klok van de Sint Eligiuskerk. Met de bouw van deze Sint Eligiuskerk, ’n kruiskerk in neo-gotische stijl, werd in 1889 begonnen en in 1894 ingewijd. In 1989, dus een eeuw later, constateerde de Rijksdienst voor Monumenten, na diepgaand onderzoek, dat er snel tot renovatie moest worden overgegaan; zo niet, dan zou de kerk, om veiligheidsredenen, dicht gaan. Vijf jaar later was de restauratie voltooid. De opbrengst van het feest, dat werd gehouden in het kader van het 100-jarig bestaan van de Sint Eligiuskerk zou helemaal ten goede komen aan die restauratie. Wat nog moest gebeuren, was de restauratie van de klok van de kerk. De opbrengst van de “Historische Optocht” van 21 augustus j.l. zou hiervoor bestemd worden. Nou, hoe kwam het idee tot stand? Iemand van het organiserend comité belt naar Theo Jeurissen om mee te doen aan de optocht. De buurtvereniging “Bouwberg” in Schinveld is bezig met een wagen met daarop een mijnschacht en het opschrift “oes koeel”. Want volgens de Schinveldenaren was de Hendrik hun mijn; alleen, ze hadden hem in Brunssum aangelegd, om al dat gedoe niet in hun eigen plaats te hebben. De buurtvereniging klopt bij onze koempels aan, om pakken en nog wat spullen te lenen. Van het een komt het ander; waarom niet meedoen met een eigen wagen achter hen aan? Frans Pierik gaat aan het timmeren in een prima geoutilleerde ruimte, die Jo Chiaradia hem ter beschikking stelt. Het idee is om met een “bus” mee te gaan in de optocht, met “oos bus”. Want vroeger was de eindhalte van het trammetje, dat de mijnwerkers uit Schinveld vervoerde, op de Schinvelderweg, ter hoogte van B.S.V.-Limburgia. Vandaar gingen ze met “oos bus” verder naar Schinveld; want alles was van hun! Vandaar dat Frans een bus in elkaar timmerde, met als opschrift “OOS JONGE GOND MIT OOS BUS NOA OOS KOEEL”. 6

De optocht was best een groot succes. Alleen, wat was het warm; de warmste dag van het jaar; 34.5 graad !!!! En dan ook nog in dat dikke koelpak. Onderweg was er veel applaus en werd er van alle kanten drank aangeboden. Na afloop werden er consumptiebonnen uitgereikt, die ingewisseld werden voor vlaai en koffie of andere drank. Maar, wat was het heet en daarom ,ondanks de gezelligheid daar voor de kerk, ging men na zo’n 45 minuten toch maar het liefste huiswaarts.

Foto 1: Voor vertrek, in de schaduw van een boom. (Foto: Jos Waltmans).

7

Foto 2: Frans met zijn bus.

(Foto: Jos Waltmans).

Foto 3: Het aanbrengen van de draagtouwtjes.

(Foto: Jos Waltmans). 8

Foto 4: Daar gaat de bus.

(Foto: Jos Waltmans).

Foto 5: De tocht volbracht.

(Foto: Jos Waltmans). 9

Koempels in het Pompgebouw. Door: Jos Waltmans. In een vorig stukje hebben we het al eens gehad over Frederieke Jochems, die haar “roots” in Brunssum heeft en bezig is met de productie van een documentaire (voor L1) over koempels en militairen in Brunssum. Onlangs liet ze weer van zich horen door een wel heel bijzonder project in een oud pompgebouw in het Schutterspark. In dat pompgebouw liet ze tien ton kolen storten en de bedoeling daarvan was dan, dat ten midden van die kolen in een historische, aan de mijnen gelieerde omgeving, de verhalen van oud-mijnwerkers zouden losbarsten. Die verhalen zouden opgenomen worden en afwisselend vertoond worden, middels een video, in de diverse oude filters. (zie foto 2) Het project kreeg de naam “MIJN videolab” en vond plaats van 1 september t/m 30 september. Iedereen die een verhaal vertelde kon een kolenkit meenemen en deze gevuld met kolen, weer mee naar huis nemen. Men kon er ook foto’s of mijnattributen neerleggen; als de verhalen uit het mijnverleden maar zouden losbarsten Een grappig verhaal , verteld door o.a. een Italiaan, die vroeger in het Gezellenhuis vertoefde, was, dat er wel eens “heibel” ontstond tussen koempels uit Brunssum en hun Italiaanse collega’s. Dat zou een gevolg zijn van het feit dat er nogal wat Italiaanse koempels met de Brunssumsche meisjes op stap gingen; want die meisjes zagen dat wel zitten omdat die koempels veel meer geld te besteden hadden dan hun Brunssumsche collega’s; die gaven namelijk “braaf” hun geld thuis af. Al met al, best aardig, al die verhalen waaraan tal van “onze”koempels hebben meegewerkt. Ook de “pijler”, gemaakt door Frans Pierik, werd in het pompgebouw opgezet, en heeft er veel bekijks gehad. Het is de bedoeling dat deze verhalen ook weer een rol gaan vervullen in haar documentaire. De opening was gezellig met muziek van accordeons en ’n klarinet. Bij de afsluiting waren er borrelnootjes, met een drankje, en wethouder Geurts gaf er ook “acte de présence”.

10

Foto 1: De feestelijke opening van “MIJN videolab” . (Foto: © LOO-tv | Hans van der Haijden).

Foto 2: Jan Theunissen heeft een verhaal.

(Foto: Jos Waltmans). 11

Foto 3: Wethouder Geurts in gesprek met Frederieke Jochems. (Foto: Jos Waltmans).

Foto 4: Afsluiting van “MIJN videolab”.

(Foto: Jos Waltmans). 12

Het klooster op de Kruisberg. Door: Ed. van Gelder. Op 23 december 1957, dus deze maand 55 jaar geleden, ‘woei de vaderlandse driekleur, gesierd met de pauselijke wimpel, boven op de Kruisberg’. Aanleiding daarvoor was een grote dag voor de Fatimaparochie. Want boven op de Kruisberg werd in de vroege morgen het nieuwe klooster van de broeders van de Beyart ingezegend. Voor die plechtigheid was de bisschop-coadjutor aangetrokken, Z.H. mgr. dr. J. Hansen. Tegenwoordig noemen wij zo iemand een hulpbisschop. Op de plaats waar ooit enige Romeinse villa’s hadden gestaan was nu het klooster gebouwd ‘als symbool in steen van een blijmoedig christendom. Want nergens in dit klooster vindt men iets van het sombere en kale, dat de oude kloosters zo typeert: er is overal een uitbundig spel van zon en frisse lucht, van het groen der bloeiende planten, die overal in de kozijnen staan langs de lange gangen en van de moderne, frisse tinten van het kundig schilderwerk en van de gele tegels in de gangen’. Met dit soort bloemrijk taalgebruik zou de schrijver nog in staat zijn een frikandel-speciaal als absoluut culinair hoogstandje te verkopen. Maar goed, beter zo dan het huidige effe normaal doen. In elk geval trof de eenvoud en de soberheid van het gebouw ook mgr. Hansen. Want na zijn zegenende gang door het klooster zei hij in zijn enthousiasme: ‘Waren we ook maar broeders geworden’. Dat moeten we dan maar als een groot compliment opvatten voor de architect van het geheel, onze eigen Brunssumse Jan Drummen. Voorlopig ging het klooster onderdak bieden aan zestien broeders die werkzaam waren bij het onderwijs in de Fatimaparochie en naar de St. Jozefparochie zouden gaan. Maar naast de kloosterfunctie zou ook onderdak geboden moeten gaan worden aan geestelijke en lichamelijke ontspanning. Het gebouw zou daarmee de functie krijgen als retraitehuis voor de hele congregatie. Vandaar dat de capaciteit berekend was op het onderbrengen van dertig tot veertig broeders. Na de zegening ontkwam niemand nog aan enkele toespraken. Mgr Hansen prees de verdiensten van het katholieke onderwijs in het bisdom en vooral het pionierswerk van de broeders en zusters. En dan met name de verdiensten van de broeders van de Beyart, de volksmondbenaming van de broeders van de Onbevlekte Ontvangenis. 13

Daarna was de beurt aan de algemeen overste, broeder Egbertus, die kort op de geschiedenis van de bouw inging. Hij vertelde dat de broeders eerst hebben moeten wonen in oude spoorwegwagons. Hij bedankte voorts het gemeentebestuur van Brunssum ‘dat immers de mooiste plek van Brunssum ter beschikking van het klooster had gesteld’. De volgende spreker, burgemeester Quint, was op zijn beurt weer dankbaar voor wat de broeders in het onderwijs reeds voor de Brunssumse kinderen hadden gedaan. Ook hun openheid en inzet voor de parochie bij volksfeesten en processies werd uitbundig geroemd. Vervolgens bood hij een ontwerptekening aan van een tegelplateau, voorstellende O.L. Vrouw ter Hemelopneming. Deze feestgave van het gemeentebestuur aan het klooster zou door de bekende Brunssumse kunstenaar Frans Deumens gemaakt gaan worden. Pastoor Haan tenslotte vertelde nog even hoe hij erin was geslaagd om de broeders naar Brunssum te lokken. Vader Bisschop had grote twijfels of het de pastoor zou lukken. Want de broeders waren eerder in Roermond geweest maar daar weer vertrokken. Maar pastoor Haan had de bemiddeling van de patroonheilige van de broeders, de Heilige Jozef ingeroepen. Toen hij dan aan de bisschop de brief liet zien met de bevestiging dat de broeders naar Brunssum zouden komen, had de bisschop glimlachend gezegd: ‘Tja, tegen de H Jozef kan ik niet op’. Namens de parochie bood pastoor een door dhr Eymael vervaardigd beeld van de Heilige Joseph aan dat in de kapel geplaats zou worden. Als sluitstuk van de plechtigheid bedankte de overste van het klooster, broeder Donatus, allen die aan het klooster hadden gewerkt en de bouw hadden helpen verwezenlijken. Door de terugloop van het aantal broeders werd eind jaren tachtig het klooster ontruimd. Daarna werd het te koop aangeboden voor 1,8 miljoen gulden. Maar men vond geen kopers. Eenmaal als kraakpand ingenomen door mensen die weinig verschil zien tussen mijn en dijn verviel het pand snel. In januari 1994 werd het gesloopt.

14

Foto 1: Oude spoorwegwagons dienden de broeders tijdens de bouw tot onderkomen.

Foto 2: De bisschop-coadjutor trekt zegenend door het nieuwe klooster.

15

Foto 3: Het nieuwe klooster in volle glorie.

Foto 4: Op deze luchtfoto komt de enorme grootte van het klooster goed tot uiting. 16

Archeologische opgraving Molenvaart. Door: Sjaak Giezenaar. Van maandag 10 t/m woensdag 12 september 2012 hebben op Schinvelds grondgebied tegen de grens met Brunssum langs de Molenvaart archeologische opgravingen plaatsgevonden. (zie bijgevoegde afbeelding gebied langs de Schinvelderweg en de grens met Brunssum) Aangezien dit gedeelte van het Schinvelds grondgebied voorbestemd is als bedrijventerrein, is de gemeente wettelijk verplicht het te laten onderzoeken of het terrein archeologisch van belang is. Aangezien in dit gedeelte van het beekdal van de Rode Beek, de Molenvaart, als potentieel gebied wordt aangemerkt waar nog middeleeuws aardewerk zou kunnen worden gevonden met mogelijk een pottenbakkersoven was dit onderzoek zeker belangrijk. Behalve enkele scherven uit deze periode (11e - 14e eeuw) stammend aardewerk werd dit niet gevonden. Waarschijnlijk zaten de pottenbakkers toch dichter bij de Rode Beek. Een verrassing was echter de vondst van werktuigen en grondsporen uit het stenen tijdperk en uit de ijzertijd. De 4 archeologen, van Archol uit Leiden, op het het ongeveer 75 bij 75 meter grote terrein, waar zij een 8 tal sleuven hadden gegraven, vonden een aantal stenen werktuigen en resten uit een veel oudere tijd n.l. vermoedelijk uit de neolithicumperiode (5500 - 2000 voor Chr.). Ook vonden ze aardewerk mogelijk uit deze periode. Verder werden enkele grondsporen uit de ijzertijd (± 800 voor Chr.) gevonden. De vruchtbare Lössgronden waren zeer in trek bij de boeren uit die tijd die de kunst van landbouw, veeteelt en pottenbakken hadden afgekeken van andere volkeren. Ook werden nog duidelijke sporen van een dubbele gracht, landweer of landgraaf. Uit welke tijd deze gracht stamd wordt nog onderzocht het is onwaarschijnlijk dat deze deel uitmaakt van de ons bekende landgraaf die ligt meer aan de voet van de heuvelrug Bouwberg en Breukberg. De werkzaamheden zijn inmiddels gestopt om nader onderzoek te doen. Wel staat vast dat in dit gebied van de Rode Beek bewoning 17

heeft plaatsgevonden in een veel vroeger stadium dan tot op heden werd aangenomen. Al deze vondsten gaan naar Leiden en worden daar met een groot aantal gesorteerd grondmonsters onderzocht en de werkelijke periode waarin ze gebruikt zijn vastgesteld. Uit dit onderzoek wordt vastgesteld aan de hand van een rapport of in het gebied nog een nader onderzoek moet plaatsvinden of dat men het als bedrijventerrein in gebruik kan nemen. Daarna worden de vondsten overgedragen aan het provinciaal depot voor bodemvondsten in Maastricht. Op de foto's gemaakt door Sjaak Giezenaar, kunt u zien op welke wijze de archeologen, van Archol die het onderzoek uitvoerden, aan het werk waren. Een gedeelte van het opgegraven materiaal en het profiel van de landweer of wat het ook mag zijn geweest.

Foto 1: Profiel van dubbele gracht.

Foto 3: Gevonden speerpunt uit het neolithicum.

Foto 2: Gevonden schrapers uit het neolithicum. 18

Dialect. Hoap Dat ouwe verhoal Doezende kieëre vertild Dat zelfde verhoal Dat zelfde bild Van sjtal,os en eëzel De krub en ‘t kindj En ’t leed van de ingele Gedrage doeër de windj De wieze mit hun sjter De herders, ’n sjoap ’t bringt oane i-pot of tablet Noa al die joare nog ummer hoap Wiel Roeselers

Krismisgedachte Sinterkloas geet nog doer de sjtroate En had ,t landj nog neet verloate Zien peërd nog neet in de sjtal gezat Wurd in de winkele al krismeziek opgezat De winkele ligke uëvervol De krismisgedachte is op hol ‘t Is allang neet mieë,t fieës, van Denneruëk en keërse Plestic en uëverdaad uëverheërse Ene kunjstof krissjtal en plestic bul Alles prullaria en flauwe kul vir geëve allenuij plankgaas en zindj oos zelf neet mieë de baas gene wit nog woeë ’t om geet de krismisgedachte is om zeep ’tzint neet d,r krisboom en de bul, Mer de pieke die tille Dat is wat vieër tegenwuërdig wille ‘t Bringt neet mieë ,t krismisgeveul op gank Mer wat alleen nog tiljd, pieke op de bank Jan van Haaf

19

Went 't weer krismes is Went is weer krismes is, Lieëre vieër weer beseffe, Dat de welt neet van os is, En dat vieër os hie alleen treffe, Om vuur os en de welt te zurge! Dan is d’r altied plaatsj vuur inne nuje murge! Mér neet alleen mit de krismes mot dat besef vuurop sjtoan, Ooch de rest van ’t joar motte vieër handj in handj doeër ’t leëve goan! Ron Logister.

Krismes gedachte Mit Krismes wuërd uëver de ganse welt gezonge “Sjtille nacht Heilige Nacht” Dat Leëdje is 195 joar gelèje vuër`t Iejs doeër twiej Österiejkers ten gehuëre gebracht, Franz Xavier Grüber en Josef Mohr diej howwe dat leëdje bedacht, Dat teagewuërdig in alle talen en in al ziejn pracht, Uëver de ganse welt wuërd gezonge in diej “Sjtille Heilige Nacht”. Krismes is `t fieës dat reupt geveulens op, `t makt os get weeker, Dan wilt me get goot make mer höbbe de durf neet, dat is zeejker, Es dat zoë blif zal de vreëj d`r noëts komme,, Me makt zich zelf get wiejs, en me hilt zich vuër de domme, En wachte ààf Wea heat`t lef, en numt `t initiatief, Op deez maneër blift joar noa joar de oëtsjlaag negatief. Wat zow `t fijn zin es me zich ding vergeave, En in vreëj same wiejer goan doeër `t leave, Mer oane dea gooie wil lökt dat neet, Dan blif de piejn besjtoan en oog dat verdreet, Mer..d`r is ene dea kan doabiej helpe, hea heat diej macht, Ziene naam wuërd bezonge in diej “Sjtille Heilige Nacht” Hea zal os helpe en gieëf os de kracht In diej “Sjtille Heilige Nacht. Jan Theunissen

20

Krismis Inne tied van rus en bezinning Sjteet vuur de duër Vier numme gaas truuk en Houte os in van ‘t gejaag van jieëdere daag Vruije vier os es kinjer op ‘t Kommend gebuëre Veuël te mekkelik vergit me de Oeërsjpronkelikke zin van dizze tied! Jan van Haaf

Krisnach Loat os d’r vree veule dees nach D’r vree va eevoud en oane kaal Want ozze weëg lupt gans onverwach Noa inne erme sjtaal Loat os sjtil zieë in dees nach En zjwiegend loestere En wie ummer onverwach Zich i eure leefde mage koestere Jan Halmans

Uëverdoad De pens vol sjroet ’t ies krieg ich neet mieë op Misselikvan sjokelaat De sjampanje in der kop De sjpeulsjtee vol kroam Leëg flesje op ’n rie ’n Drekstuut vol kadopepier Sjteet aa gen zie Alles hul uëvertrul De uëverdoad Makt os krank Vier kinne geen moat

21

Huër op mit deë palaver Dink toch ‘ns noa Gedraag dich normaal Dan zal ’t beëter goa Veul mit dien hart Sjtil dich oape vuur de luuj Dan gild ’t verhoal van ’t kindj Ooch nog oppe daag van huuj Wiel Roeselers

Kriskindj In Betlehem is‘t Kriskindj geboare Maria en Jozef woare oetverkoare Is geboare in ene kouwe sjtal Mer ’t nuuts kump uëveral De ingele dont ’t zinge En ’t nuuts va ’t Kriskindj bringe Op sjtruë in ee krub woeë’t kindj in lik Woeë de os en de eëzel neëve zit De herdesj houte zich zelf werm Mit ee sjoap op de erm En die houte in een sjoapevach In ‘t sjtelke truj de wach Zelfs de driej wieze oet ’t oeëste Komme mit gesjenke en toeëste De sjter blief boave ’t sjtelke hange En deed zoeë alle gaste ontvange Jan van Haaf

krismes V´r herdinke mit de krismes dat Jezus Christus is geboare, Doeër dat te doen wete v’r dat v’r nog neet zunt verloare! Es v’r rond ’t vredige tafereel rond d’r krissjtal zitte, Is ’t good es v’r ins hieël good op de boodsjap zouwe litte.

22

De boodsjap van krismes is ooch: vrede op dis welt, Loate v’r os verdrage en neet ummer mit veuël geweld, Stjrieje vuur os geliek of ’t ummer mieër mach kriegende geld, Jiëderee is geliek, es v’r dat allemoal beseffe is d’r een beëtere welt! Ron Logister

Van oud noa nuuj Aan `t endj van `t joar, Kikt me vaak nog effe trök, Vuël luuj vilt dat sjwoar, ziej hoowe minder gelök, Aan `t endj van `t joar, Kikt me toch effe vuuroet, En drinkt mè ene jonge kloare, Op de gezondjheed oet, De nuuje kalender hingt weer op ziejn auw plek, En tilt weer twieëj en vieftig weake, Mer de plänning vuur `t nuuje joar hingt nog in wieëj zèk, En hoape dat de gezondjheed doa geen sjtekske vuur deed sjteake, Soms vroag me zich aaf, is d`r waal een reè om te fieëste, Want iejdere daag lieëjste in de gezèt of zuuste op TV, Dat luuj zich gedroge es bieëste, En de ermluuj nog ummer gezieën weère es kudde vieë, Vieër begine geweuën aan dat nuuje joar, En wete, Veuël dènger höbbe v`r in èège handj, Mer dinke doa soms neet good uëver noa, En sjreië waal es ieësjte moord en brandj, Ich wunsj uch allemoal èè gelökkig nuujjoar, Een gooi gezondjheed , veuël leefde en gelök, Maak d`r get sjoeëns van, dan vilt alles minder sjwoar, Dan kan vuur uch dat nuuje joar neet mieë sjtök. Jan Theunissen

23

Vrassje mèt nuuj-joar Dat vrassje woar vreuger gans angesj es huujtsendaags. Jieëderee vrasjde zich en went 't effe ging, moeësj men zich eene ( of mieë ) drènke `op 't nuujt joar. Omdat pap biej 't woeëningbeheer van de Emma wirkde, keem hae biej veuël luuj uuëver de vloer. Daags noa nuuj-joar kreeg hae natuurlik de nuuëdige sjnepskes of glaazer beer aageboa. Went hae dan noa sjiech op heem aa keem, koeësj men dat good aan 'm zieë en ooch huuëre. Normaal kleijde hae zich òm biej de luuj woeë hae wirkde en dòng zich de witte uuëveral uuëver de kleijer aa. Mer ieësj woeërte de boeksje-pieëpe van de "gòw" boeksj ôm de been gedrieëd en in de zökke gedujd. Mèt nuuj-joar - went hae fòsj gevrasjt hauw - vergoot hae òm de boeksj oeët de zökke te trèkke. Mam zoog dan direk wiej laat 't woar. Lej Dohmen

Nuijoar Ee nuijoar kinst-te beginne Mit de sjunste kleier aa Dat is waalrichtig gemuutlig Mar doa hast te zoeë wenig aa Ee nuijoar kinst-te beginne Mit ing groeëte tuut mit geld Mar dat hat wieënig weëd Es ginne va dich hélt Ee nuijjoar kinst-te beginne Mit ee sjoeën gleëske wien Mar es ’t leeg is, wat dan nog? D’r zal waal get beëters zieë Ee nuijoar kinst-te beginne Mit ee gans sjoeën gedich Mer ’t betste is nog ummer Ee begin mit ee vroeë gezich Jan Halmans Wunsj vuur de fieësdaag en ’t nuje joar Vieër wunsje uch allemoal sjoeëne fieësdaag, Dat ’t uch allemoal veuël bringe maag. Vuur ’t nuje joar nieks dan good, Verlees in jieëder geval neet de mood. 24

’t Belangriekste is toch een goeije gezondjheed op de welt, Vieër hoape dan ooch dat die vuur uch allemoal is besjtilt! En vuur sjtrak: inne hieële sjoeëne vastelaovesdtied, Geneet d’r van, want wat-ste gehad has, rak-ste noeëts mieër kwiet! Ron Logister.

“Vrede op aarde” Hoeberding en Servoas zunt al mieë es viertig joar getrouwd. Servoas wirkde vreuger oppe koel en noaheër in de boew. Noe is heë al versjeije joare heem. Heë is nog mer alleen mit Hoeberding, de kinjer zunt nuij de boet oet. En ze hubbe ooch al zieëve kleenkinjer. Mit de krismes komme die allemoal tegeliek op heem aa. Dan is ´t mich inne wille kroam! Went de daag om zunt, dan hubbe Servoas en Hoeberding de kneup aaf en hubbe ´n paar daag nuëdig om biej te komme. En ´t is neet alleen de drukte op die daag, ooch ´t gedeuns dervuur is get wat ene miensj kapot makt. De hut mot verseerd weëre, de ouwe kamerdusj mit sjteul van de zulder aafgehoald were en de divan en de rooksjtool noa der sjtal i. En dan dat gesjlips vuur ´t eëte der kroam in de boete hoale, doa geet ´n peërd kapot aa. Servoas en Hoeberding zunt der weëke mit bezig. ´t Begint der mit dat Hoeberding noa de Allerhillige al begint te jieëmere: “Wat mot ich make, wat hubbe de kinjer geer. En dat it kleen Frenske neet, en dat maag Liza neet hubbe en doa mot Joske van keuëke. En ´t zint toch zoeëveuël man.” Servoas wurdt doa op den doer garetig van en zeët: “Maak ´n buut kouw sjottel en doog der bruëdjes biej… veërdig!” “Dat geet neet went die van os Tien eëte dat neet, en Sjarel zag dis weëk al dat knien in ´t zoer zoeë lekker is”, mint Hoeberding. “Loat doe dich ooch nog get besjtille! Ze eëte mer wat op gen dusj kumt, angesj make ze zich mer ´n sjmauer!” zeët Servoas koad. De ieësjte fundamente vuur ene onruijige advent zunt gelag. Biej tied en wiele kumt de krismiddig ter sjproake en ummer hubbe Servoas en Hoeberding zich in de wol. Grauwelendteëre were de boodsjappe gedoan, knotterend oetgepak en ´t is ´n sjelleriej weë ´t sjood is dat de gouw botter vergeëte is. Dan is ´t 24 december tied dat de krisverseëring gemak wurdt. Servoas sjlipt der krisboom ´t sjtelke i en sjtuët geliek ´n imaaksglaas mit neëgel om. Heë zeët get wat neet biej ene krisboom past en sjtuët de sjerve en neëgel onge de wirkbank in. Mit get sjtukker keëper sjleet heë ´n kruuts onge der boom en kleënt zich zoeë geluijetig op inne doem dat de vlook driej sjtroate wiejer te huëre is. “Hils-te de moel” zeët Hoeberding; “Mot de ganse sjtroat huëre dats-te te sjtom bis om te tummere!”. En ze geëve zich onger ee va katoen, zoeëwie dat de litste weëke get te veuël gebuërd. En Servoas begint te koake. Oppe lange litste heët heë toch ´n kruuts onge der boom zitte en heë sjlipt heuëm noa binne. Went heë mit de tek langs de moeëre sjtriekt keëkt Hoeberding dat 25

heë mot oetkieke vuur de foto van de mam. Mer … te laat. Oma kleddert mit veuël beheij van de moer aaf op gen eërd. “Noe kiek wats-te gedoan hubs” keëkt Hoeberding. “Ich hub toch umer gezag dat die mit heuër lank gezich doa in de weëg hinkt” gieëf Servoas truuk. Wus kleënt heë der boom mit ´t kruuts op gen eërd. “Sjteet sjeef”, zeët Hoeberding. “Leck mich am Ash” zeët Servoas en duujt aan een ziej get beerviltjes dronger. Hoeberding pakt der boom biej ene tak en zeët: “Heë wagkelt waal”. “De ieësjte de biste deë mit de kneuëk aan der boom kumt, treë ich vur de sjieëne” groemt Servoas en heë begint de lempkes drin te hange. ”Has-te gekieëke of die waal brenne?” vrieëgt Hoeberding. Servoas sjtikt de sjtekker in ´t sjtopcontact en kriet een versupt dat heuëm de hoare rech oppe kop sjtoan. “Ich werp deë boom geliek der pleij op” sjrieëft heë. “Drink dich ieësj ´n tas koffie en keul get aaf”, zeët Hoeberding. En went Servoas nuuj lempkes gehoald heët en in der boom gehange heët, liekt ´t effe get ruijiger. Bis dat Hoeberding begint te zevere dat de dieke bul get teveuël bie ee hange en ´t krismenke get hoeëger in der boom kint. Servoas begint zich weer op te drieëje. Ze kriege nog wuërd uëver der piek en sjellenteëre wurdt ´t sjtelke onge der boom gepoat. Went Hoeberding doeër die sjellerie ooch nog ´t vleesj aa brent is der bok vit. Oppe lange litste zit Hoeberding te zumpe aan der kuëkedusj en zit Servoas in der sjtal in de rooksjtool ´n piep te sjwame. “Vrede op aarde” sjalt ´n sjtum doeër der radio. Wiel Roeselers

Vier kalle plat in de Brunssumse bibliotheek. Donderdag 22 november presenteerde de dialectgroepen van de heemkundeverenigingen Brunssum en de Veersjprunk zich in de bibliotheek! In de rustige atmosfeer van de bibliotheek werd een sfeervolle avond in ons sappig dialect gepresenteerd. Jan Halmans, Jan Theunissen, Jan van Haaf, Ron Logister en Wiel Roeselers vormden het team van de Heemkundevereniging Brunssum en Sjannie Janssen en Louis Peters vormden het Onderbankense smaldeel, die de toehoorders lieten genieten van teksten uit eigen werk. Verhalen en gedichten die over het algemeen pasten in de tijd van het jaar. Kerstgedachtes en eindejaarsoverwegingen, maar ook humoristisch getinte verhalen uit het leven rond de kersttijd die een glimlach bij de toehoorders tevoorschijn toverden. Ook werden er spreekwoorden en uitdrukkingen gepresenteerd, zo werd een gevarieerd programma geboden. Afwisselende voordrachten waar de toehoorders zichtbaar van genoten. Kortom; …. een succes, voor herhaling vatbaar. Wiel Roeselers. 26

Dialectmis (“Karnavalsmis”) Langeberg 2013 op 10 Fibrewari In 2013 is ‘t thema “Same Doeën … Doe en Ich!” De organisatie van de Dialectmis (“karnavalsmis”) oppe Langeberg 2013 (Wiel Roeselers, Rein Claus, Pasjtoeër Louis Cordewener en Ron Logister), kondigt sjtolz aa dat ooch op vasteloaveszondig 10 fibrewari 2013, weer ’n dialectmis zal plaatsj vinge onger ’t motto “Same Doeën … Doe en Ich!”. ’t Zal de 31ste editie weëre, vuur ’t ieësj in de kirk va Rompe, St. Vincentius á Paulo. De Bronsheimers en Guster Gong ’t Good zulle zurge vuur de muzikale klanke, die al beginne om 10:30 oeër. De mis zelf begint om 11:00 oeër. Gier komt toch zieëker ooch? LOATE VIER ’T SAME DOEËN!!!

27

Brunssum, plaatjes van vroeger. Door: Jo Chiaradia.

Nieuw!!!! De Heemkundevereniging Brunssum is nu ook met oude foto’s op Facebook.

Foto 1: Heugerstraat, boerderij Dortans 1965.

28

Foto 2: Kerkstraat, 40er jaren.

Foto 3: Pomphuis aan de Rimburgerweg, 20er jaren. Een groot aantal foto’s, zijn zowel op papier als digitaal, te bezichtigen in het fotoarchief van de Gemeente Brunssum. U kunt voor een bezichtiging o.a. een afspraak maken met Jo Chiaradia, 045-5229234 of [email protected]. Hebt u vragen over oude foto’s en/of heeft u nog een interessante oude foto voor in deze rubriek neem dan contact op met Jo Chiaradia, 045-5229234 of [email protected]. Zie voor meer plaatjes van oud Brunssum onze website www.heemkundebrunssum.nl. 29

De grootste ramp in de tweede wereldoorlog in Brunssum. Door: Jouke Sipsma. Aan de Prins Hendriklaan in Rumpen-Brunssum lag tegenover de R.K. kerk een klooster, dat bewoond werd door de zuster van de orde der Dochters van de Heilige Vincentius à Paulo. Bij het klooster lag een Groene Kruisgebouw, waarin zuster Emerentia, die een van de wijkverpleegsters was, een Eerste Hulp-post bestierde.

Foto 1: Van links naar rechts: op de achtergrond het klooster van de Paters, op de voorgrond het L-vormige gebouw parallel aan de Pr. Hendriklaan was Gezellenhuis, in het gedeelte haaks erop staand, was op de eerste verdieping een kleuterschool gevestigd, het lage gebouw was het kleiatelier en helemaal rechts het klooster met de naaischool van de nonnen met de vliegende kappen.

Andere zusters, waaronder zuster Tarcisia, gaven onder andere les aan de Lagere School in de wijk. Achter het klooster lag een houten 30

gebouw, de naaischool, waarin zuster Theodora aan ongeveer 20 meisjes les gaf in het maken van kostuums en lingerie. Omdat deze naaiopleiding geen directe aansluiting had aan het lager onderwijs, zoals een huishoudschool, varieerde de leeftijd van de meisjes nogal. Pater Ebisch, de godsdienstleraar, zou op 25 juli 1944 zijn zilveren priesterjubileum vieren. Daarom wilden de meisjes hem op die dag verrassen met een zelfgebakken koek en met de opvoering van een toneelstuk. Het bakken van de koek, zou op de ochtend van de 21ste juli 1944 gebeuren. Ondanks de voedselschaarste, hadden de meisjes iets van thuis meegenomen, om een koek te kunnen bakken. Het bakken van de koek zou in het klooster gebeuren. Daarom bracht zuster Theodora om elf uur die spullen naar de keuken. Ondertussen gingen de meisjes een toneelstukje repeteren, dat zij de volgende dag voor de pater wilden opvoeren. Na het toneelstuk zouden de meisjes hem de koek en een paar sigaretten, door welwillende vaders afgestaan, aanbieden als jubileumgeschenk.

Foto 2 (± 1930): Op de voorgrond het klooster van de zusters "Dochter der Liefde" gelegen aan de Prins Hendriklaan. Op de achtergrond het Gezellenhuis. In een gedeelte van dit gezellenhuis was ook de kleuterschool van Rumpen gevestigd.

Op de ochtend van 21ste juli 1944 om 11.04 uur sloeg echter het noodlot 31

toe. Een geallieerde bommenwerper liet zijn dodelijke bommenlast vallen, waardoor in de Beekstraat (Schuttersveld) enige huizen, het vakantiehuis en het kleuterschooltje werden getroffen. Het vakantiehuis en het kleuterschooltje brandden geheel uit. Ook het klooster en de naaischool, gelegen aan de Prins Hendriklaan, werden getroffen. Er brak in de houten naaischool onmiddelijk een felle brand uit. De in de naaischool aanwezige meisjes probeerden naar buiten te komen. Omdat de uitgang niet meer gebruikt kon worden, zo herinnerd zich een oud leerlinge, nu mw. Agnes Trommelen - van Leeuwen, is zij net als de andere meisjes, door de ramen naar buiten geklommen. Zuster Bernarda, de kloosteroverste, die net naar buiten kwam, ving de meisjes op. Op het grasveldje bij het klooster begonnen de zusters Emerentia, Agatha en postulante (een nog niet officieel ingetreden kloosterlinge) Brigitte, eerste hulp te verlenen. Schuin tegenover het klooster woonde Dr. Mey, bedrijfsarts van de Staatsmijn Hendrik. Hij was in de tuin aan het werken en zag wat er gebeurde. Hij waarschuwde direct de verbandskamer van de Staatsmijn Hendrik. Vervolgens ging hij onmiddellijk naar het naast het klooster gelegen Groene Kruisgebouw, nam vandaar zoveel mogelijk materialen voor brandwondenbestrijding mee, want hij dacht dat die wel nodig waren. Terplaatse nam hij de leiding van de medische hulpverlening op zich. Alle aanwezige zusters hielpen met de werkzaamheden die gedaan moesten worden. Tevens probeerden zij de meisjes tot steun te zijn en waar nodig te troosten. Zeer snel kwam er ook hulp van buitenaf, zoals van de bedrijfsbrandweer van de Staatamijnen, een verbandmeester en een afdeling EHBO-ers. Pater Ebisch, die ook spoedig ter plaatse was, verleende eerst geestelijke bijstand aan de slachtoffers en hielp daarna met het ontruimen van de kloosterkapel. Het klooster moest ook ontruimd worden en al die goederen werden buiten op de stoep gezet. Daar liep zuster Louise heen en weer om te voorkomen dat er goederen zoek zouden raken. De omstanders waren verwonderd over de grote hoeveelheid lakens, die naar buiten gebracht werden. Zij konden niet weten, dat die lakens dienst deden als afscheiding tussen de bedden op de slaapzaal, om zo de zusters enige mogelijkheid tot afzondering te geven. Intussen had zuster Bernarda de coördinatie van alle zaken op zich 32

genomen. Zij functioneerde als contactpersoon voor de hulpverleners. Spoedig meldde zich een in een Duits uniform gekleedde persoon, de Ortscommandant. Deze wilde de coördinerende taak van zuster Bernarda overnemen. Maar omdat de Ortscommandant hij zich nogal arrogant gedroeg, weigerde zuster Bernarda de taak over te dragen. Iedereen kende haar en dat gaf vertrouwen in deze moeilijke omstandigheden. Dit alles vergde haar uiterste concentratie en hier bij kwam haar kloosteropleiding goed van pas. Inmiddels was het afvoeren van de gewonden naar het ziekenhuis in Heerlen begonnen. Helaas moest men constateren, dat hulp voor twee meisjes te laat was gekomen. Zij waren overleden en werden naar de rouwkapel van de Staatsmijn Hendrik gebracht. Tragisch was, dat ondanks alle hulp, er later toch nog vijf meisjes zouden komen te overlijden. De overleden meisjes waren allemaal in de leeftijd tussen de 15 en 18 jaar oud.

Ter herdenking van de overleden meisjes is er op het kerkhof achter de H. Vincentius à Paulokerk in Rumpen een monument geplaatst met hun namen er op, zodat wij hen niet zullen vergeten. 33

P.s. De gegevens zijn opgenomen in 1994. Het is mogelijk dat ondertussen een of meerdere van de genoemde personen overleden zijn. Mijn verontschuldiging indien ik dit niet vermeld heb. Bron: - Veiligheidsdienst Staatsmijnen. - Bouwafdeling Staatsmijnen. - Mondelinge verslagen (gecontroleerd en goedgekeurd) door: de zusters Bernarda, Emerentia, Tarcisia en Mw. A Trommelen-van Leeuwen.

34

Het bestuur en de redactie van de Heemkundevereniging Brunssum wensen alle leden en lezers prettige kerstdagen en een voorspoedig 2013.

35

Plan Uw Kantoor is gevestigd in Brunssum op de Kerkstraat 326 Wat kan Plan Uw Kantoor leveren of voor u betekenen?           

Computers op maat. (wij maken graag een vrijblijvende offerte) Laptops en pc's. Printers en multifunctionals. Kantoorartikelen. Toners en inktcartridges. Laptop en computer reparatie. Virusvrij maken en opschonen van uw systeem. Webdesign, domeinregistratie en hosting. Kopieër- fax en scanservice. Inbindservice. Netwerk beheer.

http://www.planuwkantoor.nu

Tel: 045 564 34 92 36