WAAR GEBEURD
Den Grooten Tocht in Waregem Op 19 augustus 2012 was Waregem gaststad voor Den Grooten Tocht, een trektocht door Vlaanderen ter ere van de slachtoffers en helden van “den Grooten Oorlog”. In de vooravond was er een plechtigheid op de Amerikaanse begraafplaats, 's avonds een optreden met woord en muziek in het Stadhuis. Een verslag. Bernard DELANGE
D
en Grooten Tocht, die dit jaar voor de vierde maal plaatsvond, wenst hulde te brengen aan iedereen die tijdens WOI al vluchtend of al strijdend een grote trektocht maakte. De tocht volgt het traject van de laatste Mechelse pelotons die in 1914-1918 richting Westhoek trokken. Samen met de soldaten vluchtten ook veel burgers naar het westen, op zoek naar veiliger oorden. Uiteindelijk belandden ze achter de IJzer, in Frankrijk of in Nederland, waar ze jarenlang verbleven in erbarmelijke omstandigheden. Een 30-tal stappers evoceren deze calvarietocht, in het spoor van de helden en slachtoffers van toen ... Voorzitter van het organisatiecomité van Den Grooten Tocht is René Verreth, de Mechelse acteur onder meer bekend van zijn TV-rollen in De Collega's (als Philemon Persez), Thuis, Heterdaad, Spoed en De Kotmadam. Hij is een trouwe deelnemer aan de jaarlijkse Vierdaagse van de IJzer. Die internationale voettocht door de Westhoek en langs de Westkust is een klassieker op de wandelkalender. Al 35 jaar houdt het Belgisch Leger met de tocht de herinnering levendig aan de duizenden ‘die stierven opdat wij zouden leven'. De editie van 2006 inspireerde René Verreth tot de organisatie van een proloogtocht. Hij vond steun bij de organisatoren van de Vierdaagse, Bruno D’Eer en Jef van Loon. Samen zetten zij Den Grooten Tocht op poten. Dit jaar vond Den Grooten Tocht plaats van vrijdag 17 tot maandag 20 augustus 2012. Hij omvatte 4 dagmarsen, van Mechelen over Merchtem, Zottegem en Waregem naar Lichtervelde, in totaal ongeveer 117 km. Ook vrouwen maakten deel uit van het gezelschap. Dat was destijds ook zo. Ze trokken als verpleegster naar het front in de Westhoek. In elke aankomstplaats houden de deelnemers een korte hulde aan het monument van de gesneuvelden. ’s Avonds is er een bezinning of voordracht m.b.t. WOI, waarop alle belangstellenden welkom zijn. Bij de plechtigheden dragen de deelnemers de authentieke uitrusting van het 7de linieregiment, ter beschikking gesteld door het museum van Passendale. Initiatiefnemer René Verreth: “In totaal zullen we acht dagen stappen [de Vierdaagse van de IJzer inbegrepen, nvdr], wat voor een complete onthechting zorgt. Wij hopen hiermee het publiek en de politieke leiders te overtuigen om even bij stil te staan bij de tragedie die oorlog is”. de Gavergids 2012 / 2
23
Op zondag 19 augustus 2012, de warmste dag van jaar, hield de tocht halt in Waregem. Om 17.30u was er op de Amerikaanse begraafplaats Flanders Field, de enige Amerikaanse begraafplaats van de Eerste Wereldoorlog in ons land, een aangrijpende plechtigheid. De stappers, in hun blauwe militaire en witte verpleegstersuniformen, maakten de Grote Oorlog aanschouwelijk. Er was een verwelkoming door burgemeester Kurt Vanryckeghem, afroeping van de namen van de Waregemse gesneuvelden, aangepaste poëzie door René Verreth, een bloemenhulde en de Last Post. Een fragment uit de toespraak van de burgemeester: Na de eerste wereldoorlog hadden de families van de 1100 Amerikaanse oorlogsslachtoffers in ons land de keuze om de stoffelijke resten te laten overbrengen naar hun thuisland ofwel te begraven in de regio waar zij voor hun vaderland gesneuveld waren. Uiteindelijk kozen 371 families voor dit laatste voorstel. In 1921 werd beslist om, voor 368 jonge Amerikaans slachtoffers, hier in onze stad een permanente begraafplaats aan te leggen. Een paar jaar later werd de American Battle Monument Commission opgericht, die sindsdien zorgt voor [...] het piekfijne onderhoud van deze site. Wereldoorlog I kostte in totaal aan 241 Waregemnaren het leven. De meesten daarvan kwamen uit de deelgemeente Waregem, waar zwaar gevochten werd eind oktober, begin november 1918. Bij de 241 slachtoffers waren gesneuvelde militairen, Waregemnaren die overleden in gevangenschap, terechtgestelde verzetsstrijders (Henri Lebbe en Oscar Verschuere) en burgerslachtoffers. Dit zijn de aantallen per gemeente en per groep: gemeente
gesneuvelde militairen
overleden weggevoerden
terechtgestelde verzetsstrijders
burgerslachtoffers
totaal
Waregem
58
25
2
60
145
Desselgem
15
17
-
22
54
Beveren-Leie
8
5
-
11
24
Sint-Eloois-Vijve
7
2
-
9
18
totaal
88
49
2
102
241
René Verreth op Flanders Field
de Gavergids 2012 / 2
24
Om 19.30u begon het avondprogramma in de raadzaal van het Stadhuis, met getuigenissen en liederen van en over de Eerste Wereldoorlog door folkgroep Kotjesvolk uit Poperinge, o.l.v. Wim Chielens. Ook de stappers waren aanwezig. Na afloop was er een aangename receptie, buiten voor het Stadhuis. ‘Kotjesvolk’ was de scheldnaam die de mensen van Poperinge gebruikten voor de verfomfaaide oorlogsvluchtelingen die vanaf 1914 een voorlopige schuilplaats zochten in haastig ineengetimmerde keten aan de rand van de stad. Tussen de liedjes door citeerden Wim Chielens en Dries Chaerle uit documenten, persoonlijke brieven en dagboeken van soldaten en burgers uit Waregem uit die tijd. Op 20 augustus 1914 bijvoorbeeld meldde de stad Waregem: Ter gelegenheid van de aanstaande jaarlijkse kermis van 30 augustus en volgende dagen, zullen géén paardenloopwedstrijden noch andere feestelijkheden noch danspartijen plaats hebben. In het gebied dat door Duitsland was bezet, werden vanaf het najaar van 1916 werkkrachten opgeëist. Op18 oktober 1916 schreef Stijn Streuvels in zijn oorlogsdagboek: Van Waregem komt de mare dat er controle geweest is. Men heeft alle manspersonen tussen 18 en 45 jaren opgeëist om naar Duitsland te gaan werken, en op de andere gemeenten mag men 't zelfde verwachten. Dat brengt ontsteltenis onder de bevolking. […] Eerst was er sprake van alleen werkelozen die men zou dwingen te gaan werken voor de Duits. Maar nu noemt men boerenzonen en welhebbende ambachtslieden die van hun bezigheid getrokken worden en mee moeten met de bende. Getrouwde lieden en huisvaders die vrouw en kinderen moeten achterlaten - en dat aan 't gat van de winter, 't onzekere in! Als het waar is 't geen men vertelt, zou dat de hatelijkste maatregel zijn die tot hiertoe door de bezetter getroffen werd. Een van hen was Maurice Debraeve uit Beveren-Leie, die 20 was toen hij opgeëist werd als Zivilarbeiter. Hij overleed op 13 april 1917 in Damvillers, ten noorden van Verdun, in Frankrijk. Het Duitse veldlazaret N°360 noteerde “buikgriep” en “algemene verzwakking” als doodsoorzaak.
de soldaten en verpleegsters van Den Grooten Tocht op ‘Flanders Field’
de Gavergids 2012 / 2
25
Pastoor Jozef Coussement van Desselgem hield nauwgezet de namen bij van de jongens die soldaat werden, en van de burgers die als arbeider werden weggevoerd. In zijn dagboek maakte hij ook geregeld melding van de schaarste, en hoe voelbaar die werd. Elke nieuwe winter bijvoorbeeld sneuvelden er bomen in het dorp. Eerst waren het “meest wilgen” die werden afgezaagd. Erger werd het toen ook de eiken langs de Gentse Baan op het grondgebied van Desselgem, Beveren en Sint-Eloois-Vijve werden geveld. Maar uiteindelijk kreeg pastoor Coussement het zelf ook te koud: 14 jan 1918 Dezer dagen heb ik, omwille van de schaarste aan brandstof, verscheidene bomen doen afzagen. Zo de grote oude appelboom bij het ingaan der weide, die geen vruchten meer droeg. Verder, ook aldaar, een perelaarke, een appelaarke en een wild boomke. Ook de vier oude kopwilgen die bij de weide langs de wal stonden. zomer 1918 Op Desselgem staan nu geen hoge bomen meer langs de wegen bij de hofsteden. De laatste – die van Henri Debrabanders hofstede – werden afgedaan op bevel en ten behoeve van de Duitse Kommandantur.
de markt van Waregem na de beschietingen van oktober-november 1918
Pastoor Coussement schreef ook over de Duitse schietoefeningen, die de Waregemse bevolking teisterden: 11 februari 1918 De boeren uit de Leemput worden door de Duitse overheid verwittigd dat ze voor onbepaalde tijd hun hofstede moeten verlaten tegen morgenvoormiddag 7 uur. Reden: schietoefeningen met kanonnen die in Harelbeke staan. Jan Degrande wil niet verhuizen. De Duitsers zeggen dat degene die niet verhuizen, geen schadevergoeding krijgen als er ongelukken moesten gebeuren.
de Gavergids 2012 / 2
26
28 maart 1918 De schietoefeningen duren nog altijd voort, met kanonnen van alle kaliber. De granaten van 21 mm richten verschrikkelijke verwoestingen aan. Putten van twee man diepte, en tot 20m in doorsnee. Het land zal voor lang onbruikbaar zijn. Ook vele granaten ontploffen niet, en zitten diep in de grond of er bovenop. Deze worden dikwijls gevonden door jongens die ermee spelen. Op die manier zijn deze week op Nieuwenhove tien kinderen gedood (anderen zeggen vier) en vele gekwetst. Niet tien maar vijftien kinderen tussen 6 en 13 jaar oud kwamen om bij het drama in Nieuwenhove. Adolf Vandeputte (11 jaar) had een niet-ontplofte obus gevonden. Na schooltijd verzamelde hij een grote groep kinderen bij de brug over de Gaverbeek, in de Blauwe Zwaanstraat, om de obus van dichterbij te bekijken. Georges Loosveldt, een jongeman van 23, zag het gevaar en riep hen toe het tuig in de beek te gooien. Dat deden de kinderen maar de obus raakte de arduinen boord van de brug en ontplofte. Diezelfde avond nog overleden zes kinderen. In het Hospice St.-Joseph van Kortijk stierven de dagen nadien nóg zeven kinderen; begin april nog eens twee. Ook Georges Loosveldt kwam om.
de twee bidprentjes voor de 16 slachtoffers van het drama in Nieuwenhove
Waregem werd bevrijd door Belgische, Franse en Amerikaanse troepen. De Amerikanen waren pas midden 1917 rechtstreeks bij de oorlog betrokken geraakt, toen de Duitse U-boten zonder onderscheid alle schepen die de Atlantische oceaan overstaken tussen Groot-Brittannië en de Noord-Amerika begonnen te torpederen, ook de Amerikaanse pakketboten. In de zomer van 1918 arriveerden de 27ste en 30ste divisie in de Westhoek, om er de frontsector Dikkebus – Scherpenberg – Kemmel te bemannen. Eind oktober vervoegden de 37ste en 91ste divisie de Fransen en Belgen in de sector Olsene-Waregem om de Duitse linies in de Wortegemse bossen aan te vallen. Het zou de laatste veldslag van de Eerste Wereldoorlog worden.
de Gavergids 2012 / 2
27
Captain Arthur Whitney, die met de Machine Gunners van de 91ste Divisie de bevrijding van Waregem en de Wapenstilstand meemaakte, schreef in een brief naar huis: dinsdag 12 november 1918 Ik kon je vorige zondag niet schrijven omdat we op het bezige oorlogspad waren. Maar verheug je, vanaf nu heb ik een overvloed aan tijd, aangezien de oorlog sinds gisteren voorbij is. Onze eenheid maakte de ontknoping mee. We waren in de frontlijn om de terugtrekkende Duitsers op de hielen te volgen toen het nieuws ons bereikte. Het eerste wat we ervan merkten, waren koeriers te paard, die als wilden in alle richtingen rondstoven. Ik hield er één tegen om te vragen wat er scheelde. Hij zei dat hij orders had om de kanonniers ervan te verwittigen dat ze het vuren moesten staken. We wisten meteen wat dat betekende. Ik moet toegeven dat het nog steeds niet tot mij doorgedrongen is – maar momenteel wachten we tot generaal Pershing het bevel geeft: “Sergeant, dismiss the Army!” Uit de memoires van een andere getuige blijkt dat daarop enkele “prachtige dagen” volgden: De zon scheen, vogels floten, geen heen-en-weer vliegende bommen, geen gerommel van kanonnen. En muziekkorpsen. Soldaat Jozef Vangheluwe uit Waregem schreef vanuit Maldegem: 15 november 1918 Beminde vader, 'k Kom u gauw nog eenige regels te schrijven, terwijl men mij een beetje met vrede laat. 'k Hoop wel dat deze brief u in de beste voorwaarden vinden zal. Met mij kan 't ook niet beter, vooral nu den oorlog geëindigd is. Dat men mij nu maar gauw naar huis sture want 'k sta reeds vier jaren ten achter met mijn nieuwjaarswenschen.
de zwaar beschadigde kerk van Waregem in november 1918
de Gavergids 2012 / 2
28
Het korte verblijf van het Amerikaanse Leger in Vlaanderen kostte het leven aan meer dan 1000 soldaten en officieren. Begin 1919 werd de registratie van de verspreide Amerikaanse graven opgestart. De teruggevonden lichamen werden ontgraven en voorlopig bijeengebracht in Waregem of Poperinge. Een deel van de slachtoffers werd in de jaren daarop gerepatrieerd via de haven van Antwerpen. In de eerste jaren na de oorlog gingen velen wanhopig op zoek naar het graf van hun zoon of vader, zoals blijkt uit deze Duitse brief: 14 januari 1920 aan de burgemeester van Waregem Mijnheer de burgemeester, volgens mijn inlichtingen zou Luitenant Damm, Max, van het 228ste Duitse Infanterieregiment begraven zijn ergens in de buurt van Waregem, in de richting van Oudenaarde. Wij zouden het op prijs stellen als u de autoriteiten van de aanpalende gemeenten kon vragen het nodige onderzoek te doen met betrekking tot zijn graf en ons daarvan verder op de hoogte te houden. Hoogachtend, De zoektocht leverde niets op: geen steen, geen kruis, geen enkel spoor. Meer geluk had Alexandre Rogale, uit het Zuid-Franse Saint-Girons, Ariège, gelegen tussen Toulouse en de Spaanse grens, die op zoek was naar zijn zoon Jean: 2 april 1920 aan de burgemeester van Sint-Eloois-Vijve, België Mijnheer de burgemeester, Via-via vernam ik dat het lichaam van mijn zoon mogelijks begraven zou geworden zijn in de buurt van St.-Eloois-Vijve. Ik zou u zeer erkentelijk zijn, mijnheer de burgemeester, als u mij kon laten weten welke dienst verantwoordelijk is om in de sector waartoe uw gemeente behoort het nodige onderzoek te doen en bijkomende inlichtingen te verschaffen. Aanvaard, mijnheer de burgemeester, mijn dankbaarheid Met hoogachting, Korporaal Jean Antoine François Rogale van het 152ste Infanterieregiment sneuvelde op 24 oktober 1918 en lag inderdaad begraven in Sint-Eloois-Vijve. Waarschijnlijk werd hij uiteindelijk gerepatrieerd. Zijn naam is in ieder geval niet terug te vinden op de Franse militaire begraafplaats van Machelen-aan-de-Leie.
het in puin geschoten station van Waregem in november 1918
de Gavergids 2012 / 2
29
In de zomer van 1921 werd afgezien van het oorspronkelijke plan om de nietgerepatrieerde Amerikaanse gesneuvelden over te brengen naar de Amerikaanse begraafplaats van Bony, bij de Somme in Frankrijk. In de plaats daarvan kreeg de voorlopige begraafplaats in Waregem een permanent karakter. De eigenares van de grond, Mevrouw Malvina Delespaul, die woonde in Chateau du Mont op de Karmelberg, was hier niet over niet te spreken. Ze gooide alle middelen in de strijd om dit te verhinderen: 18 februari 1922 Meneer de voorzitter van de Hygienische Commissie van Kortrijk, Mijn landbouwer, Devolder, van Waregem, doet zijn beklag dat zijn waterputten vervuild zijn als gevolg van de nabijheid van het Amerikaans Kerkhof gelegen aan de rand van de stad, langs de steenweg op Wortegem. Dit ongemak kan gevolgen hebben op de openbare gezondheid. Ik verzoek u derhalve dit geval te willen onderzoeken. Met de meeste hoogachting, Mevrouw Malvina Delespaul. Maar Malvina moest het onderspit delven. Eind maart was de onteigening een feit en startte een nieuwe ronde ontgravingen. De lichamen die voorlopig in Poperinge waren begraven, werden overgebracht naar Waregem. De nieuwe begraafplaats werd Flanders Field gedoopt, naar het ondertussen wereldberoemde oorlogsgedicht van de Canadese arts John McCrae, die zelf dienst deed in Boezinge bij Ieper en evenmin de oorlog overleefde. In de jaren ’30 kreeg de begraafplaats haar huidige uitzicht, met een conciërgewoning, memoriaal, 368 marmeren kruisjes en een prachtig aangelegd park. En op de warmste dag van 2012 brachten de stappers van Den Grooten Tocht de hele geschiedenis weer tot leven.
Flanders Field in de jaren 1920, toen de vlaggenmast nog centraal op de begraafplaats stond Bronnen
Stadsarchief Waregem Dries Chaerle, ensemble Kotjesvolk, Veurnestraat 70, 8970 Poperinge diverse jaarboeken van de Geschied- en Heemkundige Kring De Gaverstreke Sandrin Coorevits, Memorial Rain, Waregem en de Eerste Wereldoorlog, Stadsarchief Waregem, 2002. Christopher Sims & Patrick Lernout, De Soldaten van de Amerikaanse Militaire Begraafplaats 'Flanders Field', Groeninghe, Kortrijk, 2011, 632 p. blog.seniorennet.be/wareber2 > ‘Grooten tocht’ www.flandersfieldbook.be
de Gavergids 2012 / 2
30
