DE TRANSITIE NAAR LEUVEN KLIMAATNEUTRAAL 2030

DE TRANSITIE NAAR LEUVEN KLIMAATNEUTRAAL 2030 Wetenschappelijk eindrapport Februari 2013

Colofon Auteurs: Han Vandevyvere, Peter Tom Jones, Jan Aerts Medewerkers: Johan Eyckmans, Clara Verhelst, Evelien Willaert, Elke Franchois, Wim Verheyden, Wim Merckx, Rudy Van Beers, Jan Wyckaert, Katrien Barrat, Johan Driesen, Juan Van Roy, Ruben Baetens Met dank aan alle andere leden van de Thematische Cellen en de G20 Publicatiedatum: 20 februari 2013 Ondersteunende partners: Stad Leuven, KU Leuven, AB InBev, Acco, De Lijn, Eandis, Ertzberg, Futureproofed, Imec, Interleuven, Tri.zone, UZ Leuven, Voka

Gelieve dit rapport te citeren als: H. Vandevyvere et al., De transitie naar Leuven Klimaatneutraal 2030: Wetenschappelijk eindrapport, Februari 2013. www.leuvenklimaatneutraal.be

Colofon..................................................................................................................................................................................... 2 0 Executive summary: baseline emission inventory, quantitative measures and qualitative aspects..................................................................................................................................................................................... 7 1

2

Definities en doelstellingen .................................................................................................................................. 13 1.1

Achtergrond van het proces Leuven Klimaatneutraal 2030 ........................................................... 13

1.2

Inhoud van dit rapport ................................................................................................................................. 14

1.3

De relatie tussen onderzoek en actie...................................................................................................... 15

De projecten werkingsstructuur voor het opstellen van de roadmap............................................... 16 2.1

Inleiding ............................................................................................................................................................. 16

2.2

Projectorganisatie .......................................................................................................................................... 16

2.3

Werkpakketten (taken) ................................................................................................................................ 19

2.3.1 Taak 1: Nulmeting, oplijsten van bestaande initiatieven en opstellen van het Sustainable Energy Action Plan voor 2020 (Projectkern)......................................................................... 19

3

2.3.2

Taak 2: Operationeel transitiemanagement (Thematische Cellen en KU Leuven experts) 19

2.3.3

Taak 3: Definitie en doorrekening van de LKN-scenario’s ......................................................... 20

2.3.4

Taak 4: Strategisch transitiemanagement, visie en trajectoefening ..................................... 21

2.3.5

Taak 5: Opstellen eindrapport en voorstelling op publiek evenement (Artefact 2013).. 21

2.3.6

Taak 0: Coördinatie/opvolging en externe communicatie ......................................................... 21

Methodologie ............................................................................................................................................................. 23 3.0

Situering ............................................................................................................................................................ 23

3.1

Inleiding ............................................................................................................................................................. 23

3.2

Domeinen binnen een integrerend referentiekader .......................................................................... 23

3.2.1

4

Energie .......................................................................................................................................................... 24

3.2.1.1

Hernieuwbare energiebronnen (HEB) ...................................................................................... 25

3.2.1.2

Kernenergie........................................................................................................................................ 28

3.2.1.3

‘Schone’ toepassingen van fossiele brandstoffen ................................................................ 28

3.2.1.4

Conclusie............................................................................................................................................. 28

3.2.2

Gebouwen en gebouwde omgeving.................................................................................................... 29

3.2.3

Mobiliteit ....................................................................................................................................................... 32

3.2.4

Landbouw en natuur ................................................................................................................................ 35

3.2.5

Consumptie.................................................................................................................................................. 37

3.2.6

Draagvlak en participatie – transitie .................................................................................................. 38

Nulmeting ................................................................................................................................................................... 41 4.0

Voorafgaande nota......................................................................................................................................... 41

4.1

Wat is een nulmeting?.................................................................................................................................. 41

4.2

Een broeikasgasinventaris voor Groot Leuven .................................................................................... 42

4.3

De Leuvense broeikasgasemissies anno 2010 .................................................................................... 43

4.3.1

Energieproductie........................................................................................................................................ 44

4.3.2

Transport ...................................................................................................................................................... 44

4.3.3

Huishoudens ................................................................................................................................................ 45

4.3.4

Industrie ....................................................................................................................................................... 46

4.3.5

Handel en diensten ................................................................................................................................... 47

3

5

4.3.6

Landbouw en natuur ................................................................................................................................ 48

4.3.7

Totaalbeeld van de Leuvense broeikasgasemissies...................................................................... 49

4.4

Hoe doet Leuven het in Vlaanderen? ...................................................................................................... 51

4.5

De Scope 3-emissies..................................................................................................................................... 54

4.6

De dominante rol van energie ................................................................................................................... 55

4.7

Conclusies van de nulmeting ..................................................................................................................... 57

Duiding van de gehanteerde toekomstscenario’s ........................................................................................ 58 5.0

Inleiding ............................................................................................................................................................. 58

5.1

Het MIRA referentiescenario (REF).......................................................................................................... 60

5.2

Het MIRA Europa-scenario (EUR)............................................................................................................. 61

5.2.1

Sectoren huishoudens, handel en diensten (residentiële en niet-residentiële gebouwen) 62

5.2.2

Sector Landbouw ....................................................................................................................................... 63

5.2.3

Sector Transport ........................................................................................................................................ 63

5.2.4

Sector Energie ............................................................................................................................................ 64

5.3

Het MIRA visionair scenario (VISI).......................................................................................................... 64

5.4

Het Leuvense Europa-scenario (EUR(Leuven))................................................................................... 65

5.5

De Leuvense klimaatscenario’s (LKN 2030 en LKN 2050).............................................................. 67

6 Kwantitatief begrote maatregelen en hun impact op de broeikasgasuitstoot volgens de verschillende scenario’s................................................................................................................................................... 69 6.0

Inleiding ............................................................................................................................................................. 69

6.0.1

Sensitiviteit: invloed van aannames .................................................................................................. 71

6.0.2

Vergelijkingsbasis voor de maatregelen ........................................................................................... 72

6.0.3

X-factor: aantrekkelijkheid van reductiemaatregelen ................................................................. 72

6.1

Maatregelen voor de sector residentiële gebouwen.......................................................................... 73

6.1.1

Overzicht van de geselecteerde kwantificeerbare maatregelen .............................................. 73

6.1.2

Outputtabel en –grafiek individuele maatregelen ......................................................................... 77

6.1.3 Impact van maatregelencombinaties op de Leuvense CO2-uitstoot volgens scenario (LKN 2030, LKN 2050)........................................................................................................................................... 79 6.1.4 6.2

Bijkomende analyse voor de residentiële sector ........................................................................... 82

Maatregelen voor de sector niet-residentiële gebouwen (handel en diensten)...................... 83

6.2.1


6.2.2


6.2.3 Impact van maatregelencombinaties op de Leuvense CO2-uitstoot volgens scenario (LKN 2030, LKN 2050)........................................................................................................................................... 85 6.3

Maatregelen voor de sector mobiliteit .................................................................................................... 89

6.3.1


6.3.2



Maatregelen voor de sector natuur en landbouw............................................................................... 95

6.4.1


6.4.2


4


Maatregelen voor de sector energie (en industrie) ........................................................................... 98

6.5.1


6.5.2


6.5.3 Impact van maatregelencombinaties op de Leuvense CO2-uitstoot volgens scenario (LKN 2030, LKN 2050)......................................................................................................................................... 101 6.5.4

Bijkomende analyse voor de sector energie ................................................................................. 102

6.6 Totale impact van maatregelencombinaties op de Leuvense CO2-uitstoot volgens scenario (REF, EUR, VISI, LKN 2030, LKN 2050)............................................................................................................. 106 7

‘Halte 2020’: het SEAP voor het Covenant of Mayors.............................................................................. 109 7.0

Inleiding ........................................................................................................................................................... 109

9.1

Actiedomein en inhoud van het SEAP................................................................................................... 110

9.2 Het SEAP voor Leuven: ‘halte 2020’. Te bereiken ontwikkelingsstatus van de LKNscenario’s in 2020....................................................................................................................................................... 110 8

Andere kwantitatieve en kwalitatieve factoren voor een klimaatneutrale stad.............................. 114 8.0

Inleiding ........................................................................................................................................................... 114

8.1

Geïntegreerde strategieën m.i.v. secondary benefits..................................................................... 115

8.1.1

Geïntegreerde strategie voor het thema gebouwde omgeving.............................................. 115

8.1.1.1

Analyse .............................................................................................................................................. 115

8.1.1.2

Conclusies en verdere aanvullingen ....................................................................................... 119

8.1.1.3

Secondary benefits........................................................................................................................ 120

8.1.2

Geïntegreerde strategie voor het thema mobiliteit .................................................................... 120

8.1.2.1

Analyse: Leuvense mobiliteit in 2030: vooruitgaan of stilstaan? ................................ 120

8.1.2.2

Interferentie met andere thema’s ........................................................................................... 125

8.1.2.3


8.1.3

Geïntegreerde strategie voor het thema natuur en landbouw ............................................... 126

8.1.3.1

Situering............................................................................................................................................ 126

8.1.3.2

Actielijnen ......................................................................................................................................... 128

8.1.3.3

Inbedding in een open-ruimtebeleid....................................................................................... 132

8.1.3.4

Bijkomende aandachtspunten / secundaire voordelen.................................................... 136

8.1.4

Geïntegreerde strategie voor het thema energie ........................................................................ 137

8.1.4.1

Analyse met inbegrip van de interferentie met andere thema’s.................................. 137

8.1.4.2


8.1.5

Geïntegreerde strategie voor het thema consumptie ................................................................ 142

8.1.5.1 8.1.6

9

Analyse .............................................................................................................................................. 142

Geïntegreerde strategie voor het thema transitie en participatie......................................... 145

8.2

Scope 3-emissies.......................................................................................................................................... 147

8.3

Adaptatie versus mitigatie ........................................................................................................................ 148

Bouwstenen van een actieplan Voorstel van hiërarchie en timing van maatregelen................... 149 9.0

Inleiding ........................................................................................................................................................... 149

9.1

Aanzetten in bestaande initiatieven ...................................................................................................... 150

9.1.1

De campagne Leuven Overmorgen .................................................................................................. 150

9.1.1.1

Mobiliteit............................................................................................................................................ 151

5

9.1.1.2

Bouwen en wonen ......................................................................................................................... 152

9.1.1.3

Voedselvoorziening ....................................................................................................................... 152

9.1.1.4

Andere thema’s .............................................................................................................................. 152

9.1.1.5

Conclusie / interpretatie.............................................................................................................. 153

9.1.2

9.2

Energie............................................................................................................................................... 153

9.1.2.2

Landbouw en natuur..................................................................................................................... 154

9.1.2.3

Handel en diensten ....................................................................................................................... 154

9.1.2.4

Huishoudens .................................................................................................................................... 154

9.1.2.5

Industrie............................................................................................................................................ 154

9.1.2.6

Mobiliteit............................................................................................................................................ 155

9.1.2.7

Andere: evenementen ................................................................................................................. 155

Snelle starters ............................................................................................................................................... 155 Een cel klimaatwerking in bedrijven en organisaties................................................................. 156

9.2.2

Informatieloketten en -tools voor burgers en bedrijven .......................................................... 156

9.2.3

Wijkwerking ............................................................................................................................................... 156

9.2.4

Casus: het project Open Schuur........................................................................................................ 157

9.2.5

Casus: CORE cvba................................................................................................................................... 159

9.2.6

Casus: het KU Leuven project HOLDUB.......................................................................................... 160

9.2.7

Energy Potential Mapping voor Leuven ........................................................................................... 161

9.2.8

Geïntegreerde inventarisatie en monitoring op basis van GIS-applicaties........................ 162

Grote werven ................................................................................................................................................. 162

9.3.1

Cluster 1: Residentiële gebouwen..................................................................................................... 163

9.3.2

Cluster 2: Niet-residentiële gebouwen (2de, 3de en 4de sector).............................................. 164

9.3.3

Cluster 3: Lokale energievoorziening .............................................................................................. 165

9.3.4

Cluster 4: Mobiliteit ................................................................................................................................ 166

9.3.5

Cluster 5: Open ruimtefuncties & slim verdichten ...................................................................... 167

9.3.6

Scope 3 en de circulaire economie ................................................................................................... 167

9.4

Lange termijnacties ..................................................................................................................................... 168

Opvolging en monitoring..................................................................................................................................... 169

10.1

Voorstel van LKN-kernset ......................................................................................................................... 170

10.1.1

Gebouwen (residentieel en niet-residentieel).......................................................................... 170

10.1.2

Mobiliteit................................................................................................................................................. 171

10.1.3

Natuur en landbouw .......................................................................................................................... 171

10.1.4

Energie.................................................................................................................................................... 171

10.2 11

9.1.2.1

9.2.1

9.3

10

Bestaande initiatieven ........................................................................................................................... 153

Datastructuur en communicatie ............................................................................................................. 172

Conclusie ................................................................................................................................................................... 174 Nota’s en referenties ............................................................................................................................................ 176

6

0

Executive summary: baseline emission inventory, quantitative measures and qualitative aspects

This report addresses the question on how the city of Leuven (Belgium) can become a climate neutral, resilient city by 2030. In order to tackle this question a multi actor project and process was set up to map the present situation in Leuven and to collectively design transition paths to climate neutrality. The key results of this report are summarised below. Prior to describing the scenarios towards climate neutrality the key data for “Leuven 2010” are provided in Chapter 4. The five main conclusions of the baseline emissions study for “Greater Leuven” (which includes the territory of Heverlee, Wijgmaal, Wilsele, Kessel Lo) are as follows: In 2010 the average civilian in Leuven emitted 8,5 ton CO2 equivalent per year (CO2,eq/year), as determined in Scope 1 + Scope 2, using the Bilan Carbone method (based on the Greenhouse Gas Protocol). Greater Leuven has a very specific profile. The distribution of its emissions over the various sectors strongly differs from that of the Province of Limburg or the bigger city of Ghent. Leuven is basically a knowledge economy with a clear role of trade and services and very little industry or agriculture. The more in depth interpretation of the baseline emissions date reveals that the built environment (residential and commercial) is responsible for 60% of Leuven’s Scope 1 + Scope 2 emissions. Transport takes up another 25%.Together, buildings and transport represent 85% of all emissions in Leuven. These two sectors are thus earmarked as the two top priorities for the transition interventions. In 2010 250 M€/year was spent on energy by all civilians, companies and organisations in Leuven. This is one of the key drivers for financing the transition paths towards climate neutrality. The Scope 3 emissions were qualitatively assessed. As expected these Scope 3 emissions (2.435 Mton CO2,eq/year) are even larger than Scope 1 + Scope 2 emissions (808 Mton CO2,eq/year). When developing intervention measures to reduce the Scope 1 + Scope 2 emissions extreme care needs to be taken to avoid increases in Scope 3 emissions elsewhere in the world. LKN 2030 should be an exercise in integrated sustainable development.

Chapter 6 presents the quantified measures and possible scenarios (combinations of measures) that will help Leuven to reach climate neutrality. For each proposed intervention, the net profit or cost per ton saved CO2 equivalent and per year, the total CO2,eq reduction and the attractiveness of the measure have been estimated. The profitability of the measures has been calculated while taking into account an appropriate life cycle period, typically varying from 10 to 25 years, and a discount rate of 4%. Energy prices are assumed to rise 2% more with respect to general consumption prices. Within the Leuven Climate Neutral in 2030 (LKN 2030) and Leuven Climate Neutral in 2050 (LKN 2050) scenarios, these measures are combined, but not all measures are always fully applied. There are two main reasons for doing so: (1) to avoid overlap between particular measures and (2) to account of the difficulties of fully realising a given measure by 2030, respectively 2050. Given the many data uncertainties, all numbers given below must be considered as estimates. They allow to assess orders of magnitude and to define the priorities for intervention. In the residential building sector, refurbishment is most profitable for the energetically worst performing buildings. The highest total CO2, eq reductions can be obtained by massive 7

refurbishment of the existing building stock: the potential stretches well over 150 kton/year where the total scope 1+2 emissions in Leuven currently amount to 800 kton/year. Roof insulation remains the primary intervention to undertake with a yield of around € 300/ton CO2,eq. Replacing single glazing by state of the art glazing similarly yields more than € 200/ton CO2,eq. When considering entire refurbishment, badly performing buildings can be upgraded at a profit of up to € 120/ton CO2,eq. However, for buildings with a higher actual energy standard, intervention starts to come at a net cost. For new buildings, optimal orientation is a very profitable measure (€ 350/ton CO2,eq) that comes at virtually no investment cost. By contrast, the passive standard has a considerable net cost when considered over a 25 years lifetime. It only yields profits on a longer term, which, however, may remain acceptable for most passive buildings. Reducing domestic electricity consumption by installing high performance appliances is profitable at € 150/ton CO2,eq. Considering renewable energy applications, solar boilers are even more profitable due to ample subsidizing (€ 240/ton CO2,eq) while heat pumps cost € 50 to 80/ton CO2,eq (for PV, see the energy sector). This implies a hierarchy in the choice of systems. When combining measures into the proposed LKN 2030 and 2050 scenarios, total CO2,eq reductions of respectively 70 and 80% can be achieved in the building sector at an overall profit of respectively 8 and 9 million €/year. For the non residential building sector, similarities can be observed compared to the residential sector, in particular regarding the renovation of the building envelope. In general, full refurbishment comes at a small net profit (around € 10/ ton CO2,eq). Renovating 2% of the building stock per year during a period of 15 years (i.e. renovating 30% of the stock) results in a total CO2,eq reduction of 55 kton. Some particular interventions are highly profitable. Replacing air curtains with sliding doors at the entrance of shops yields over € 400/ton CO2,eq while relighting, monitoring and visualising energy consumption, and ventilation with heat recovery come with respectively € 350, € 330 and € 300/ton CO2,eq. In non residential buildings, heat pumps are profitable (€ 70 to 100/ton CO2,eq): in contrast to residential buildings, the cooling load becomes important and in this case heat pumps are interesting compared to standard cooling equipment. PV and solar boilers on non residential buildings are considered under the energy sector. When combining measures into the proposed LKN 2030 and 2050 scenarios, total sector level CO2,eq reductions of respectively 55 and 75% can be achieved at an overall profit of respectively 9,5 and 2 million Euro per year. Mobility is another important field of intervention, although it is hard to realise drastic total CO2,eq reductions. The latter are mostly dependent on the modal shift that is being achieved, because advances in technology are also included in the reference scenario, and therefore represent a standard evolution with no particular gain for Leuven. Obviously, some measures that do not require heavy infrastructure investments are highly profitable: avoiding mobility demand by means of a ‘mobility exchange data base’ and banning the car from the city or neighbourhood centre could yield more than € 1000/ton CO2,eq. Supporting the use of the bicycles does need additional infrastructure, but still comes with a considerable profit of up to € 600/ton CO2,eq. Supporting the modal shift towards public transport while at the same time accommodating for its natural growth requires important investments in new infrastructure. Yet a profit of up to € 120/ton CO2,eq would be possible. Combining strategies for biking and public transport leads to numbers that mitigate the single possible maximum; in this case profits are in the order of magnitude of € 75/ton CO2,eq . Avoiding mobility demand by locating services where they are needed requires considerable investments as well, but this now comes with an accompanying cost of about € 600/ton CO2,eq. Setting up a sustainable urban freight distribution system would yield nearly € 350/ton CO2,eq. In the LKN 2030 and 2050 scenarios, a gradual build up of the ‘combined city’ is envisaged. This means that in 2050 the resulting share between cars, bikes and public transport is equal (33/33/33% or the ‘Zurich model’). When combining measures in a way to achieve this model, 8

total sector level CO2,eq reductions of respectively 50 and 55% can be achieved at an overall profit of respectively 9 and 8 million Euro per year. Expressed as total kton CO2,eq reduction in 2030 and 2050, the order of magnitude of the reduction is 30, respectively 40 kton. For nature and agriculture, the window of opportunity is more limited. Surprisingly, the highest CO2,eq reductions are possible through sound allocation of the emissions of so called ‘agricultural vehicles’. This is an administration issue rather than a real intervention, and accordingly its yield is zero. The other, effective measures considered for this sector target the buildup of CO2 sinks through urban tree planting and expanding the forestry stock. These measures are expensive unless they are considered taking into account their secondary benefits for society: in this case they do deliver a net profit. Secondary benefits consist, among others, of positive health effects and particular gains through the reduction of the urban heat island. In this way, an urban tree planting campaign (10.000 trees) would yield some € 200/ton CO2,eq while additional forestry would render a profit of around € 2350/ton CO2,eq. However, the corresponding total CO2, eq reductions are very limited: altogether no more than 4 kton. This means that in a city as Leuven, the possibilities for realising natural carbon sinks are virtually inexistent. In the energy sector, the focus is on the introduction of local renewable energy production. Total possible CO2,eq reductions are not excessively high, which underlines the importance of reducing the energy demand before filling in the remaining needs with sustainable sources. Depending on the energy production type, there are profits or costs to be noted. Wind turbines are a strong option with a profit of € 400/ton CO2,eq. Likewise, PV comes with profits of € 300 400/ton CO2,eq (unsubsidized). In contrast with residential solar boilers (delivering heat for on site use), non residential solar boilers are considered within the energy sector as they can potentially contribute to the energy system above the level of the single building (i.e. within heat networks). Due to a different subsidizing context in the non residential sector they present a minor cost of € 40/ton CO2eq. District heating on the basis of imported biomass as modeled for Leuven (boilers on wood pellets, 10 small DH networks for 220 homes each) also comes at a cost and may be worse than using natural gas because of the emissions related to the transport of the pellets, in this case assumed by lorry. This confirms the need to be very selective when turning to biomass as a renewable energy source. Local residual waste streams should be considered as the better option. For instance, industrial CHP on sludge biogas appears to be profitable (around € 90/ton CO2,eq) with a net CO2 benefit. In the constellation as it was modeled for Leuven, solar boilers, PV and wind represent the highest total CO2, eq reduction potentials. Considered within the LKN 2030 and 2050 scenarios, all selected renewables can provide for an emission reduction of respectively 55 and 60 kton. An additional preliminary study of a more ambitious, but nevertheless realistic renewable energy scenario for Leuven reveals that total emission reductions of up to 160 kton would be possible at a net profit, taking into account energy price rises of 5% per year or more. Thereby, the study simultaneously assumes that the total energy demand is substantially reduced (resulting in 430 kton CO2, eq reductions), in accordance with the trias principle. In this way the combined effects result in a 70% emission reduction by 2050In order to reach this target, Leuven will remain dependent on considerable imports of (green) electricity and biomass, even if local biomass streams would be better exploited. When all sectors are considered simultaneously, aggregated emission cuts of 55% and 67% are possible in LKN 2030, respectively LKN 2050. In 2030, there would be a net profit of 39 million €/ year, while in 2050 this would be reduced to 34 million €/year. These numbers include the industry sector, which is not considered for intervention in the present study. When we leave out the emissions of the industrial sector both in the reference situation and the LKN 2030 and 2050 scenarios, the total emission reduction numbers become 67% for LKN

9

2030 and 81% for LKN 2050. This means that, making abstraction of the industry sector, a climate safe situation can be reached in 2050 starting from the proposed LKN scenarios.

Chapter 8 describes the qualitative aspects of ensuring climate neutrality for Leuven. Sector by sector, this leads to the following main conclusions: For the building sector, a whole systems approach is fundamental. At the root level, spatial planning regulates the transformation of the built environment as well as its structural interferences with mobility, open space and renewable energy issues. Therefore, appropriate spatial planning is essential for a successful transition towards climate neutrality on the long term. This demands rethinking of the actual planning system. Improving the existing building stock should be the quantitative priority while new buildings fulfil an exemplary role. In order to be able to scale up efforts, collective actions such as renovation at the scale of an entire neighbourhood must be envisaged. Collectivity is also an issue for the building use phase, e.g. in terms of shared services or shared local energy production facilities. Major current obstacles for the transformation towards a carbon neutral built environment are to be found at the level of legislation, financing and information support. Setting up alternative financing and operation systems (special funds, energy cooperatives, energy services companies) can provide solutions. Social measures and proper taxing/subsidizing should complete the financial intervention portfolio. Both citizens and companies should be provided with clear, unambiguous and easy accessible information about climate related interventions. This includes providing the information platforms for shared acquisitions or shared services. The importance of properly addressing the qualitative aspects of intervention in the built environment can hardly be underestimated. Which buildings deserve to be renovated and which should be replaced? How should we act with respect to monuments? How can planning rules be adapted for the future? When may houses be divided up into several residential units? Where to increase the density of the city and where to create green spaces? The answer to these questions cannot be calculated: it needs a qualitative assessment. Moreover, this answer will always be context sensitive. It is therefore necessary to secure methods and tools that can properly address these questions. In the mobility sector, major challenges lie ahead even if climate neutrality would not be an issue. This is due to the fact that the current mobility system reaches its functional limits, and therefore requires major infrastructural adaptations by default. This should be seen as an opportunity to fully include Leuven’s climate related targets when conceiving the necessary solutions. An approach working simultaneously on all fronts should be preferred: reducing car use while facilitating walking, biking and public transport use; therefore providing the necessary infrastructures, regulation systems (parking, traffic regulations, pricing strategies,…) and incentives (towards citizens, companies and institutions). As for buildings, shared facilities should be envisaged (car sharing, city bikes, setting up an urban freight distribution system,…). Hereby the ‘33/33/33’ model with an equal share between cars, bikes and public transport may be proposed as a Leitbild to strive for, taking into account the particular context in Leuven when working out the measures. Although the quantitative reduction potential is limited in the agriculture and nature sector, its qualitative role is fundamental in many regards (biodiversity, health and well being, controlling the local urban climate, recreation and education,…). Moreover, applying strategies for increased local food production can help to address scope 3 emissions, and green infrastructures present an important climate adaptation potential (water cycle control, reduction of the urban heat island effect,…). Furthermore these green infrastructures support other climate related measures such as providing for sustainable transport (walking, biking) or biomass production for energetic valorisation. It should be noted that urban nature, urban

10

agriculture… have an equally important role to play beside the ‘real’ open space. There are different, often competing claims on the remaining open space in Leuven which make it difficult to arrive at a consensus about its future use. Nevertheless, the following shared principles are proposed: preservation of the remaining open space in Leuven; striving towards regional food production and, concurrently, developing a regional distribution system; working out measures that reduce the agricultural emissions; and stimulating sustainable food patterns. Spatial planning must account all the benefits that green infrastructures can provide. The interferences with urban planning are important, not only in terms of space allocation but also with regard to qualitative urban compactness and the many mutual exchange patterns between ‘hard’ infrastructures and their green counterparts. The energy sector represents a sector that literally feeds all the other sectors; therefore its many interconnections with those sectors constitute a major field of attention. This becomes evident when applying a modified trias energetica : (1) reducing energy demand, (2) reusing waste energy streams and (3) providing for the remaining demand through renewable sources. Moreover, all three steps imply fundamental spatial planning aspects to be considered (urban compactness, set up of transport infrastructures, urban and open spaces for energy production and storage,…). Energy potential mapping is a precondition for setting up future solutions. District heating and cooling networks and energy storage or exchange facilities will play an important role. A shift towards increased electricity use should be taken into account. PV and thermal solar energy should be fully valorised as economically feasible production means, and receive (increased) appropriate support (collective solutions, regulation, alternative financing,…). Installation of wind turbines should be facilitated by eliminating existing legal barriers and applying alternative investment strategies. Biomass potentials need to be better studied. Thereby the use of local waste streams, organisational aspects and difficulties related to regulation should receive particular attention. Hydropower has a very limited potential, but may act as a strong symbol and an educationally interesting production source. The development of smart grids is essential for balancing production and demand. In general, Leuven should keep up with technological developments in the sector, both as a matter of participating in the knowledge economy and for practically securing its own low carbon energy infrastructure. In addition to the three steps discussed above, efficiently filling in the remaining demand by fossil fuels will at least for some time be the fourth step to consider. CHP connected to district heating can play an important role in this context. Alternatively, energy shall be imported, in particular in the form of green electricity. In this case, Leuven is dependent on macro scale evolutions such as the development of a (pan)European super grid. The impact of consumption resides mainly in scope 3, indirect emissions. The corresponding thematic cell has emphasized the importance of striving towards behavioural change in four fields: food, energy, mobility and other consumption. Providing consumers with appropriate information is fundamental, as are convincing projects and campaigns that set the stage for change. Underlying principles that can be adhered to are a consumption related trias approach, constituents of the circular economy such as realising closed local loops (e.g. local food production, see also agriculture and nature), and a shift from (individual) ownership to (shared) services. Attention must be paid to the difference between issues that can be locally handled (e.g. by local regulation or local infrastructures and services), and matters that are dependent on the higher scale level context. In business environments in particular, long term financing mechanisms must be available for sustainable procurement policies and a life cycle approach should become the norm. As much as the energy sector can be considered as an underlying physical support structure for the low carbon system, the field of transition and participation can be regarded as an

11

overarching, immaterial structure that facilitates the transition process by adequately engaging all relevant stakeholders. This engagement will rely on different forms of participation according to the stages of the participatory ladder: from information and consultation to advising, co production or co creation and shared decision making. From the outset, citizens should be able to participate in vision building, so that they become owners of the Leitbild. A good principle to start with is the idea that the whole system is in the room. Exemplary, stimulating projects must then prepare the field for broader action. Shared and social learning processes are vital for Leuven Climate Neutral. Methods that can support such process are World Café, Open Space, Art of Hosting or Appreciative Inquiry. Participation should be officially anchored in the working structures for Leuven Climate Neutral, and receive proper support and financing. Finally, in the LKN 2030 project in turn, great care was taken to initiate a participative process in which all stakeholders (city authorities, knowledge institutes, private companies, civil society and the cultural sector) form a true, multi actor partnership. As indicated above, without the active and equal participation of all stakeholders in society, an ambitious transition process such as LKN 2030 cannot gain the required momentum. The authors of this report coincide with the thematic cell ‘Transition and Participation’ in recommending that, from 2013 onwards, this partnership is formalised in a long lasting, neutral, ‘quadruple helix’ organisational structure (with its own decision making bodies and personnel). The mission of this organisation is to support the city in becoming a climate neutral, resilient city, by inspiring, informing, measuring and facilitating. The LKN 2030 structure should also overlook the future integration and implementation of the measures and projects described in this report. In fact, it is believed that without such a participative, ‘quadruple helix’ structure, the transition to climate neutrality in Leuven may come to a standstill. On the other hand, provided the full support of all key stakeholders in Leuven is obtained, it is believed that the city of Leuven could become one of the frontrunners in Europe, in line with great examples such as Freiburg, Copenhagen or Stockholm.

12

1

Definities en doelstellingen

1.1

Achtergrond van het proces Leuven Klimaatneutraal 2030

De idee om Leuven klimaatneutraal te maken werd voor het eerst officieel gelanceerd door Dr. Ir. Peter Tom Jones (KU Leuven) tijdens een lezing op 21 december 2010 in de Leuvense Schouwburg. Vervolgens vonden er diverse gesprekken plaats tussen de Stad Leuven en de KU Leuven over de manier waarop dit zou kunnen gebeuren. Op 24 mei 2011, tijdens een MO* debat in het Leuvense Wagehuys, ondertekende schepen Ridouani van de stad Leuven formeel een intentieverklaring om de stad klimaatneutraal te maken tegen 2030. Vervolgens werd op 14 juni 2011 door het Leuvense stadsbestuur en de KU Leuven beslist om een gezamenlijk traject op te starten. Dit resulteerde in een project van één jaar met partners uit de lokale overheid, de bedrijfswereld, het maatschappelijk middenveld en de kennisinstellingen. Dit rapport beschrijft het wetenschappelijk werk dat gedurende dit eerste jaar ter ondersteuning van het transitieproces naar klimaatneutraliteit geleverd is. Klimaatneutraliteit betekent dat er geen netto uitstoot meer is van klimaatverstorende broeikasgassen. De belangrijkste ‘antropogene’ broeikasgassen zijn koolzuur (CO2), methaan (CH4) en lachgas (N2O). De verbranding van fossiele brandstoffen levert daarbij de belangrijkste bijdrage aan het broeikaseffect. Aangezien het natuurlijke ecosysteem een zekere absorptiecapaciteit heeft voor deze uitstoot, hoeft de reductie ervan niet noodzakelijk tot 100% te gaan. Zoals verder zal toegelicht worden, betekent dit voor Leuven dat met een reductie van 90% het beoogde mondiaal gemiddelde doel bereikt kan worden. De nood om klimaatactie te ondernemen is erg hoog. In 2007 concludeerde het IPCC definitief 1 dat de huidig geobserveerde klimaatverandering antropogeen is, dus veroorzaakt door menselijke activiteiten. Indien niets ondernomen wordt om dit proces een halt toe te roepen, zullen de gevolgen voor mens en ecosysteem desastreus zijn. Sindsdien zijn de alarmsignalen alleen maar sterker geworden2. Het klimaat kan naar een omslagpunt (tipping point, state shift) evolueren, wat de huidige evolutie enkel maar gevaarlijker maakt3. Tegelijkertijd blijven de emissies toenemen, en dit ondanks de inspanningen om via klimaatakkoorden en andere verbintenissen het probleem onder controle te krijgen. De problematiek van het falend klimaatbeleid manifesteert zich momenteel vooral op internationaal niveau. Daartegenover staat dat, mede door dit falende klimaatbeleid op macroschaal, heel wat steden, regio’s en zelfs landen beslist hebben om het heft zelf in handen te nemen door lokaal klimaatinitiatieven uit te werken. Bovendien groeperen deze lokale initiatiefnemers zich zodat hun dynamiek versterkt kan worden. Voorbeelden hiervan zijn het C40 Cities Network4 en het door de Europese Unie ondersteunde Convenant van Burgemeesters, dat Leuven ook ondertekend heeft5. De (56) grootsteden van het C40 Cities Network hebben uiteenlopende reductiedoelstellingen (zie figuur 1.1); bij het Burgemeestersconvenant engageren de deelnemende steden er zich toe om tegen 2020 een reductie van minstens 20% te realiseren. De redenen om klimaatactie te ondernemen, gaan echter verder dan het zuiver afwenden van ernstige milieuproblemen. Gekaderd in een ruimer perspectief betekent klimaatactie een belangrijke stap in de richting van geïntegreerde duurzame ontwikkeling. Daarbij wordt niet alleen het milieu veilig gesteld, maar ontstaan er ook sociale en economische voordelen. Steden die dit pad bewandelen worden veerkrachtiger (resilient): ze zijn minder afhankelijk van externe materiaal en energiestromen, ze creëren een hoge omgevingskwaliteit, ze participeren in de circulaire, groene economie van de toekomst én ze zijn beter voorbereid om klimaatschokken op te vangen. Behalve beperking van de uitstoot (mitigatie) moet immers ook worden gedacht aan aanpassing aan nieuwe

13

omstandigheden (adaptatie). Alhoewel adaptatie niet de focus is van Leuven Klimaatneutraal 2030, speelt dit concept op heel wat vlakken mee in de maatregelen die nu uitgewerkt worden.

Figuur 1.1: Voorgestelde reducties in broeikasgasemissies door diverse steden (bron: CDP Cities 2011: Global Report on C40 6 Cities )

1.2

Inhoud van dit rapport

Voor de transitie naar klimaatneutraliteit bestaat er geen vast recept. Wel kunnen er bouwstenen voor dit proces geïdentificeerd worden. De wetenschappelijke input hiervoor situeert zich op twee niveaus: enerzijds advies betreffende de milieutechnische aspecten, en anderzijds input omtrent de socio economische randvoorwaarden om deze milieutechnische aspecten effectief te kunnen aanpakken. Dit rapport geeft hiervoor aanzetten in een reeks opeenvolgende hoofdstukken, als volgt: 1. 2. 3. 4. 5.

Definities en doelstellingen De project en werkingsstructuur voor het opstellen van de roadmap Methodologie Nulmeting Duiding van de gehanteerde toekomstscenario’s

14

6. 7. 8. 9. 10. 11.

Kwantitatief begrote maatregelen en hun impact op de broeikasgasuitstoot volgens de verschillende scenario’s ‘Halte 2020’: het SEAP voor het Covenant of Mayors Andere kwantitatieve en kwalitatieve factoren voor een klimaatneutrale stad Bouwstenen van een actieplan voorstel van hiërarchie en timing van maatregelen Opvolging en monitoring Conclusie

Deze inhoud is, zoals hoger reeds kort aangehaald, tot stand gekomen in nauwe interactie met heel wat betrokken actoren. Verdere duiding hierover worden gegeven in de volgende paragraaf en in hoofdstuk 2.

1.3

De relatie tussen onderzoek en actie

Dit rapport geeft het verslag van een oefening in inter en transdisciplinair onderzoek. Duurzame ontwikkeling is bij voorbaat een interdisciplinair vraagstuk. Transdisciplinair onderzoek betekent dat de kennis gecoproduceerd wordt met het praktijkveld. Voor bepaalde actoren in Leuven Klimaatneutraal geldt overigens dat ze beide rollen, met name die van onderzoeker en die van praktijkactor, samen opnemen. Werken aan Leuven Klimaatneutraal vergt niet alleen wetenschappelijke ondersteuning, maar is ook een bron van kennisopbouw. Door een standpunt in te nemen van actieonderzoek7, kan er een situatie worden gecreëerd waarbij er tegelijk een maatschappelijk probleem opgelost wordt en er nieuwe inzichten worden opgebouwd omtrent de transitie naar een koolstofarme samenleving. Dit kan in de toekomst ongetwijfeld ook de Leuvense kenniseconomie ten goede komen. Wetenschappelijk onderzoek leidt niet noodzakelijk tot actie. Dat bewijst de recente historiek van het klimaatprobleem ten overvloede. Maar wanneer de betrokken actoren in het praktijkveld overtuigd zijn van de nood tot actie, en daartoe vervolgens ook gewapend worden met de nodige kennis, kan de verandering wel inzetten. Met dit werk wordt hopelijk een impuls gegeven aan zo’n ingrijpend en vol houd baar veranderingsproces voor Leuven.

15

2

De project en werkingsstructuur voor het opstellen van de roadmap

2.1

Inleiding

Bij de opstart van Leuven Klimaatneutraal werd een structuur bedacht die maximale garanties moest bieden voor het ondersteunen van de beoogde projectwerking en van het achterliggende maatschappelijk transitieproces. Deze werkingsstructuur wordt samenvattend toegelicht in dit hoofdstuk. Ze heeft één jaar het richtsnoer gevormd voor alle activiteiten die in het kader van het project Leuven Klimaatneutraal plaatsvonden. Bij het opleveren van dit rapport is deze structuur aan herwerking en verdere professionalisering8 toe, zodat het proces een nieuwe fase van consolidatie en praktische uitwerking kan ingaan.

2.2

Projectorganisatie

De projectorganisatie steunde op 3 pijlers, met name (1) bottom up en (2) top down input, en (3) centrale coördinatie, verwerking en wetenschappelijke ondersteuning van het geheel (door de projectkern). De kern van het project (zie figuur 2.2.1) werd uitgevoerd door een extern projectmedewerker en een wetenschappelijk coördinator9. De dagelijkse begeleiding van het traject gebeurde door een regiegroep, het project management team of ‘PM team’ dat regelmatig samen kwam om de vooruitgang op te volgen en bij te sturen10. Het proces werd op een hoger niveau aangestuurd door een Begeleidingscommissie bestaande uit het PM team en vertegenwoordigers van de Leuvense sleutelactoren. Daartoe werd een uitbreiding aan het PM team voorzien met bijkomende vertegenwoordigers uit het stadsbestuur en het Autonoom Gemeentebedrijf Stadsontwikkeling Leuven (AGSL), de KU Leuven, en een representatieve groep vertegenwoordigers uit het maatschappelijk middenveld en de bedrijfswereld (waaronder telkens een afgevaardigde van de bedrijven die in financiële ondersteuning voorzagen)11. De Begeleidingscommissie is tot het ogenblik van de oplevering van dit rapport 6 keer bijeengekomen. De externe communicatie werd gecoördineerd door de stad, Trizone en KU Leuven. Tijdens de tweede helft van het projectjaar werd een apart communicatieteam samengesteld, met vertegenwoordigers van de verschillende projectpartners.12 Omdat de stad Leuven het Burgemeestersconvenant ondertekend heeft, dienden er tegen begin 2013 specifieke deliverables uitgewerkt te worden. Behalve een nulmeting of baseline emission inventory was dat ook een Actieplan voor Duurzame Energie of Sustainable Energy Action Plan (SEAP). Deze taken werden vervuld binnen de projectwerking. Voor de uitvoering van het project werden daarnaast, zoals hoger reeds aangehaald, bottom up of ‘operationeel’, en top down of ‘strategisch’ transitiemanagement13 ingezet (zie figuur 2.2.1).

16

Figuur 2.2.1: Voorstelling projectorganisatie en taken, en relatie met Burgemeestersconvenant, Metaforum KU Leuven en Leuven Overmorgen.

Voor het operationele aspect werd een beroep gedaan op de werking van 6 thematische cellen en op de input van een aantal KU Leuven experts, die verder omkaderd werden door een KU Leuven Metaforum werkgroep. De 6 thematische cellen behandelden de volgende domeinen: energie, gebouwen en gebouwde omgeving, mobiliteit, natuur en landbouw, consumptie, en transitie en participatie. De deelnemers aan deze cellen waren actoren/experts afkomstig uit het maatschappelijk middenveld, de stadsdiensten, het bedrijfsleven en de universiteit (quadruple helix). De werking van de thematische cellen werd gecoördineerd door Netwerk Duurzaam Leuven. Een doorstroming vanuit de campagne Leuven Overmorgen werd voorzien. Voor de thematische cellen werden twee Ronde Tafelconferenties georganiseerd, op 15 juni en op 7 december 2012. Dit liet een doelmatige uitwisseling van informatie tussen de cellen toe, in het bijzonder omtrent de vele interferenties die er bestaan tussen de genoemde thematische domeinen.

17

Figuur 2.2.2: de eerste Ronde Tafelconferentie van de thematische cellen op 15 juni 2012, in het historisch stadhuis van Leuven (foto: Rob Stevens).

Naast dit operationele spoor werd ook een visionaire Transitiearena opgericht, die moet zorgen voor de hefbomen om de transitiepaden in de toekomst uit te voeren. Deze transitiearena met 20 visionaire ‘systeemdenkers’ werkt in functie van high level strategische keuzen voor de stad14. De Transitiearena, ook G20 genoemd, omvat eveneens vertegenwoordigers uit de 4 pijlers van de quadruple helix: lokale overheid, kennisinstellingen, bedrijfsleven en maatschappelijk middenveld. Er werden twee bijeenkomsten van de G20 georganiseerd, op 11 juni en op 14 november 2012. De G20 kon rekenen op ondersteuning door een externe procesbegeleider15.

Figuur 2.2.3: de eerste transitiearena van de G20 op 11 juni 2012 in de Abdij van Park (foto: Rob Stevens)

Door de wisselwerking tussen het top down en het bottom up proces heeft een transitie kans op slagen. Deze gecombineerde aanpak moest meer concreet zorgen voor (1) het opbouwen van de noodzakelijke kennis, (2) het creëren van voldoende maatschappelijke gedragenheid en (3) reële beleidsimpact.

18

2.3

Werkpakketten (taken)

Het voorgestelde samenwerkingstraject had een tijdsduur van 1 jaar. Alle samenwerkende partijen namen een deel van de uit te voeren taken op zich (zie ook figuur 2.2.1). Taak 1 en een groot stuk van taak 3 werden uitbesteed aan een gespecialiseerde consultancy op basis van een aanbestedingsprocedure. De externe projectmedewerker voor deze taken werkte niettemin in nauw overleg met de initiatiefnemers en de wetenschappelijke coördinator omwille van de vele inhoudelijke links met de andere werkpakketten. Dat gold in het bijzonder ook voor de link tussen het SEAP en de LKN scenario’s (zie ook verder). Op dezelfde manier werd de procesbegeleiding voor taak 4 uitbesteed aan een tweede gespecialiseerde consultant.

2.3.1 Taak 1: Nulmeting, oplijsten van bestaande initiatieven en opstellen van het Sustainable Energy Action Plan voor 2020 (Projectkern) De nulmeting of Baseline Emission Inventory (BEI) is een inventaris van de broeikasgasemissies en gebeurde voor Leuven volgens de internationaal aanvaarde Bilan Carbone methode, zie ook hoofdstuk 4 voor verdere details omtrent deze werkwijze. Parallel aan de nulmeting werd ook een oplijsting gemaakt van alle klimaatgerelateerde initiatieven die momenteel al in Leuven plaatsvinden. Het betreft hier zowel maatregelen van de Leuvense stadsoverheid, Leuvense bedrijven, academische instellingen als de Leuvense civiele samenleving (cf. Netwerk Duurzaam Leuven, Leuvens Klimaatforum). De inventarisatie geeft aan in welke mate het stadsbestuur en de Leuvense samenleving reeds georganiseerd zijn om een transitie naar klimaatneutraliteit te kunnen realiseren, en biedt daarvoor concrete aanknopingspunten aan. Tenslotte werden ook scenarioberekeningen opgesteld om een Actieplan voor Duurzame Energie of Sustainable Energy Action Plan (SEAP) te kunnen formuleren, zoals opgelegd bij de ondertekening van het Burgemeestersconvenant door de Stad Leuven. Het SEAP legt specifieke doelstellingen vast voor 2020 en geeft aan hoe die bereikt kunnen worden.

2.3.2 Taak 2: Operationeel transitiemanagement (Thematische Cellen en KU Leuven experts) De thematische cellen hadden als voornaamste doel om, bottom up, inhoudelijke voorstellen te doen om de evolutie richting klimaatneutraliteit in de praktijk te kunnen realiseren, input te leveren over realisatiekansen voor de voorstellen van experts, en de randvoorwaarden te formuleren waarbinnen dergelijke acties mogelijk zijn. Dit gebeurde met de bedoeling om een breed draagvlak te vinden voor concrete maatregelen op het vlak van mobiliteit, energie, gebouwen, etc., en zo te komen tot een actieprogramma dat maximale kans op slagen heeft. Dergelijk opzet creëerde de gelegenheid voor zeer diverse actoren om inspraak te hebben in het overkoepelende proces naar klimaatneutraliteit. De thematische cellen verenigden heel wat expertise en werden voorgezeten door een ‘trekker’16. Ze kwamen op regelmatige basis samen, volgens een zelf te bepalen dynamiek. De deelname gebeurde onbezoldigd. Halverwege het proces van één jaar beëindigde de cel Consumptie haar activiteiten, waarna de leden zich konden aansluiten bij andere thematische cellen. In samenwerking met Netwerk Duurzaam Leuven werden voor deze thematische cellen twee Ronde Tafelconferenties van telkens één dag opgezet, waarop de 6 verschillende cellen samen kwamen om hun werk onderling af te stemmen en te koppelen aan de vooruitgang van de andere taken binnen dit project. Deze netwerkdagen vormden eveneens het verlengstuk van een proces dat al liep via de

19

BBL en Netwerk Duurzaam Leuven, waarbij 3 thematische teams (energie, mobiliteit en consumptie) op regelmatige basis overlegden. Netwerk Duurzaam Leuven werkt ook samen met het Leuvense Klimaatforum dat – eveneens bottom up – invulling tracht te geven aan het maatschappelijk proces naar duurzaamheid. Op het einde van het werkjaar leverden de thematische cellen een rapport op aan de wetenschappelijke coördinator. De inhoud van deze rapporten heeft in grote mate de inhoud van hoofdstuk 8 bepaald. Er was vanuit de KU Leuven op twee manieren ondersteuning van deze thematische cellen: (1) Advies door senior KU Leuven experts, met name in 9 sleuteldomeinen17: 1. Duurzame stadsplanning, ruimtelijke ordening en stadsontwikkeling (cf. project Leuven Overmorgen); 2. Economische aspecten; 3. Duurzaam energiebeheer (energie efficiëntie, hernieuwbare energie, smart grids, link met SEAP voor Burgemeestersconvenant); 4. Duurzaam materialenbeheer (afvalverwerking, urban mining, ecodesign etc.); 5. Duurzame mobiliteit; 6. Duurzame gebouwen; 7. Natuur in de stad (counteren urban heat island effect, levenscomfort, fijn stofabsorptie, biomassapotentieel, etc.); 8. Draagvlakcreatie/transities; 9. Duurzame landbouw en stadslandbouw (2) Input door junior KU Leuven experts, waarbij deze optraden als regulier lid van een thematische cel en/of punctuele consultancy verleenden18. Ook de externe klimaatconsultant leverde heel wat input aan de thematische cellen, voornamelijk omtrent de nulmeting en de scenarioberekeningen. Omgekeerd leverden de thematische cellen deze consultant ook specifieke informatie en expertise aan. De expert economische aspecten leverde een bijkomende inzet voor werkpakket 3.

2.3.3 Taak 3: Definitie en doorrekening van de LKN scenario’s Het opstellen van de LKN toekomstscenario’s en het berekenen van de bijhorende CO2 reducties, kosten en baten werden uitgevoerd door de externe klimaatconsultant, de wetenschappelijke coördinator en de expert economische aspecten. Deze scenario’s steunen op input vanwege de thematische cellen, de G20 transitiearena en de senior en junior KU Leuven experts. Oorspronkelijk werd daarbij gedacht aan volgende scenario’s19: een referentiescenario moest onderzoeken wat de totale broeikasgasuitstoot zou zijn tegen 2030 indien de Stad Leuven een “ongewijzigd beleid” zou uitvoeren (gebruik makend van het Europa scenario van de Milieuverkenning 2030); een scenario Leuven 2030 waarbij alle maatregelen in kaart gebracht werden die tegen 2030 haalbaar zijn; een derde, visionair scenario Leuven 2050 waarbij nagegaan werd wat mogelijk is tegen 2050, met daarin de opname van een aantal nieuwe (nog niet beschikbare) technologieën. In de loop van het proces zijn de omschrijvingen van deze scenario’s op basis van de vorderende inzichten bijgesteld tot twee logisch op elkaar aansluitende scenario’s, met name LKN 2030 en LKN

20

2050, waarbij de specifieke nuanceringen omtrent technologie, haalbaarheid en waarschijnlijkheid verlaten werden ten gunste van meer algemene haalbaarheidscriteria. Het referentiescenario werd behouden als EUR(Leuven), waarbij de naam verwijst naar een lokale vertaling van het EUR scenario uit de Milieuverkenning. Zie hoofdstukken 5 en 6 voor meer duiding hieromtrent.

2.3.4 Taak 4: Strategisch transitiemanagement, visie en trajectoefening De transitie naar klimaatneutraliteit is een ambitieuze doelstelling die slechts behaald kan worden indien alle relevante stakeholders in de samenleving achter dit proces staan. Bedrijven moeten hierin innovatietrajecten kunnen terugvinden, terwijl de civiele samenleving er zal willen op toezien dat de transitiepaden ook sociaal rechtvaardig zijn (cf. concept just transition) en bovendien tegemoet komen aan de vraag naar nieuwe, duurzaam verankerde werkgelegenheid. In taak 4 werden daarom twee multi actorworkshops opgezet met professionele procesbegeleiding (externe consultant). Deze idee is gebaseerd op het transitiearena concept. Gedurende de eerste maanden van het project zocht het PM team naar 20 visionaire en gewichtige sleutelfiguren uit het Leuvense bedrijfsleven (5 personen, koppeling met financierende partners), het middenveld (inclusief de culturele sector) (5 personen), de stad (5 personen) en de KU Leuven (5 personen). De Leuvense transitiearena – de ‘G20’ van Leuven – vertrok daarbij van de beschikbare gegevens uit taak 1. De twee bijeenkomsten van de G20 hadden respectievelijk als thema de funderende principes, rollen en gedeelde waarden voor Leuven Klimaatneutraal (eerste G20) en de strategische projecten en gewenste structuur voor de verdere werking van Leuven Klimaatneutraal vanaf 2013 (tweede G20). Taak 4 verliep, zoals hoger ook al aangegeven, in nauwe interactie met taken 2 en 3.

2.3.5 Taak 5: Opstellen eindrapport en voorstelling op publiek evenement (Artefact 2013) Tijdens de laatste drie maanden van het project werden alle resultaten gebundeld in het wetenschappelijk eindrapport, i.e. het voorliggend document. Het proces hiervoor week enigszins af van het oorspronkelijke projectvoorstel en behelsde principieel: het oogsten, ordenen en wetenschappelijk verifiëren van alle beschikbare input vanwege de verschillende projectactoren; het voorzien van een laatste feedbackronde met de thematische cellen en enkele kern onderzoekers; het opstellen van een proces en methodologische rapportage; het beschrijven van de nulmeting, de scenario’s, de maatregelen, de input voor het SEAP, de kwalitatieve omkadering, de bouwstenen voor een actieplan en de gewenste parameters voor de verdere opvolging van het proces. De voorstelling van het rapport werd gekaderd in een speciale aflevering van de lezingenreeks Ongehoord, en dit binnen het festival Artefact 2013, georganiseerd door het STUK.

2.3.6 Taak 0: Coördinatie/opvolging en externe communicatie Bij de start van het project heeft het PM team in samenspraak met het stadsbestuur en de Begeleidingscommissie een communicatiestrategie naar het ruimere publiek toe uitgewerkt. De belangrijkste elementen van deze strategie waren totnogtoe: de organisatie van 3 persconferenties, met name omtrent: o de opstart van het project (29 februari 2012) o de presentatie van de resultaten van de nulmeting (6 juni 2012) 21

o

een stand van zaken en blik vooruit (5 november 2012, in het kader van de Leuvense Klimaatweek)

het aanmaken van een website, zie www.leuvenklimaatneutraal.be en het Artefact 2013 event met de voorstelling van het wetenschappelijk rapport.

22

3

Methodologie

3.0

Situering

Dit hoofdstuk bevat de beknopte versie van een methodologische nota die opgesteld werd aan het begin van het proces voor Leuven Klimaatneutraal 2030. Een uitgebreide versie met bijdragen van de trekkers van de thematische cellen is te vinden in de bijlage ‘LKN Nota Concepten en Methodes’. Voor een beschrijving van het werken met scopes volgens de richtlijnen van het Greenhouse Gas Protocol Initiative wordt verwezen naar hoofdstuk 4: nulmeting.

3.1

Inleiding

Bij het bereiken van klimaatneutraliteit staan de relatieve eenvoud van het einddoel en de complexiteit van de weg naar dat einddoel in schril contrast met elkaar. Deze conceptnota maakt daarom een stand van zaken op omtrent de kennis en de middelen die op dit ogenblik voor de transitie naar klimaatneutraliteit beschikbaar zijn. Tegelijk wordt een reeks van concrete suggesties opgenomen die voor het transitieproces in Leuven interessant kunnen zijn. Deze elementen vormen een basis voor verdere discussie. Ze bieden de thematische cellen en de transitiearena een eerste set van werkbare ideeën aan ter reflectie. De nota wordt vervolledigd door een selectie van referenties, zowel in de vorm van wetenschappelijke publicaties als van reële projecten. Het wetenschappelijk materiaal dient als toetssteen voor wat in het project Leuven Klimaatneutraal aan methodes en scenario’s ontwikkeld wordt. De referentiecases laten toe inspiratie op te doen en te leren uit zowel positieve als negatieve ervaringen in andere klimaatprojecten. Op deze manier wordt 20 een transdisciplinaire werkmethode ontwikkeld .

3.2

Domeinen binnen een integrerend referentiekader

In navolging van de methode die veel andere analyses en actieplannen hanteren, zal dit project de klimaatproblematiek beschouwen door middel van deeldomeinen. Het werken met deze domeinen of thema’s laat toe om gemakkelijker om te gaan met de complexiteit van de voorliggende vraagstukken. Het laat ook toe rekening te houden met gebruikelijke sectoren en bevoegdheidsdomeinen. Daarbij mag men echter niet uit het oog verliezen dat er tussen deze deeldomeinen intense wisselwerkingen bestaan. De analyse van elk afzonderlijk domein zal dus steeds ingebed moeten worden in een overkoepelend kader. Alle strategische links dienen daarbij in beeld te komen, en vervolgens ook hun beslag te krijgen. De klimaatproblematiek is op die manier een typevoorbeeld van een vraagstuk van integrale duurzame ontwikkeling. Uitspraken doen over duurzame ontwikkeling vereist dat men een geschikt referentiekader hanteert. Bekende omschrijvingen van duurzame ontwikkeling zijn de Brundtland definitie21 en 3P (people, planet, prosperity) met het daaraan gelieerde triple bottom line reporting22. Een analyse ten gronde van wat een duurzaamheidskader in rekening dient te brengen, wordt voorgesteld in ‘How to cut across the catchall? A philosophical cultural framework for assessing sustainability’ 23. Hierin wordt vooral geargumenteerd dat milieutechnische, sociale en economische duurzaamheid niet van elkaar losgekoppeld kunnen worden. Duurzaamheid is geïntegreerd24, of ze is niet. Bovendien moet een duurzaamheidsanalyse steeds alle aspecten van duurzaam functioneren evalueren, en daarom ook de achterliggende waardensystemen die de diverse stakeholders aanhouden. In de praktijk blijken die waarden zelden geëxpliciteerd te worden. Dit leidt dan ook vaak tot onvoldoende onderbouwde definities van duurzaamheid. 23

Voor een fundamenteel probleem zoals klimaatverandering, met de bijhorende vraag naar een fundamentele maatschappelijke omslag, zal het echter onvermijdelijk blijken om de bestaande regels, normen en waarden aan een scrupuleus onderzoek te onderwerpen, en vervolgens na te gaan welk soort regel en waardensysteem klimaatneutraliteit, en bij uitbreiding integrale duurzame ontwikkeling, kan ondersteunen. Betrokken partijen moeten daarbij durven zeggen waar het voor hen op staat. Binnen het project Leuven Klimaatneutraal 2030 is het daarom wenselijk het concept van geïntegreerde duurzame ontwikkeling steeds als achtergrondgedachte mee te nemen om tot een succesvol resultaat te kunnen komen. De deeldomeinen die voor deze studie afgelijnd werden, zijn25: energie gebouwen en gebouwde omgeving mobiliteit landbouw en natuur consumptie draagvlak en transitie – participatie In wat volgt wordt elk domein verder in detail besproken. Op te merken valt dat industriële activiteit in deze lijst ontbreekt26. Dit heeft voor een stuk te maken met het feit dat in Leuven verhoudingsgewijs weinig industriële activiteit plaatsvindt, dat de industrie zelf al aanzienlijke inspanningen doet om haar energieverbruik en haar broeikasgasemissies te reduceren, en dat bepaalde bedrijvigheid behandeld kan worden onder de sector ‘gebouwen en gebouwde omgeving’ (met als typevoorbeeld UZ Leuven). Anderzijds kan in Leuven de rol van bedrijven zoals AB InBev niet buiten beschouwing worden gelaten. Voor de nulmeting en de opbouw van de scenario’s zal deze bedrijvigheid uiteraard wel mee in rekening worden gebracht. De Leuvense bedrijven worden ook actief betrokken bij de werking van de thematische cellen en de transitie arena. Dit garandeert alvast dat essentiële links mee behandeld worden. Waar nodig tenslotte, zal industriële activiteit an sich onder de loep genomen worden in de nulmeting en de opbouw van de scenario’s. In het algemeen zal de nulmeting uitwijzen of er op het grondgebied Leuven onverwacht grote emissiebronnen zijn die een behandeling vereisen maar die niet worden afgedekt door de sectoren waarop het project Leuven Klimaatneutraal primair inzet.

3.2.1 Energie De omschakeling van het huidige energieproductiesysteem naar een systeem dat geen broeikasgassen meer uitstoot, is wellicht de grootste uitdaging voor de komende decennia. Het huidige productiesysteem is, zeker in een Westerse context, in zeer grote mate afhankelijk van fossiele brandstoffen. Zo is België voor bijna 75% van zijn totaal energiegebruik afhankelijk van fossiele brandstoffen27, en dit ondanks een elektriciteitsproductie die voor meer dan de helft gebaseerd is op kernenergie28. Fossiele brandstoffen hebben twee belangrijke nadelen. Hun voorraad is eindig29, en ze zijn de belangrijkste factor van broeikasgasuitstoot, en dus van klimaatverandering30. Een omschakeling dringt zich hoe dan ook op. Bij een transitie naar emissievrije bronnen komt hernieuwbare energie als eerste optie in beeld. Er zijn echter ook andere sporen beschikbaar, die niettemin door behoorlijk wat controverse omringd worden. Meerbepaald gaat het om kernenergie en de ‘schone’ toepassingen van fossiele brandstoffen, zoals elektriciteitsproductie op basis van steenkoolcentrales met CCS technieken (carbon capture and storage). In de wereld van de cleantech worden kernenergie en ‘clean coal’ overigens niet tot de schone technologieën gerekend31. In feite geldt de controverse ook voor hernieuwbare bronnen. Een bekend voorbeeld is de discussie omtrent de impact van biobrandstoffen. Minder bekend is bijvoorbeeld de contestatie rond windenergie32. Soortgelijke situaties gelden ook voor waterkracht en zonne energie.

24

Verder is er op dit ogenblik ook veel aandacht voor ‘transitiebronnen’. Een voorbeeld hiervan is aardgas, waarop verhoogd ingezet wordt omdat zijn CO2 uitstoot lager is dan die van steenkool en aardolie. De vraag is echter hoe verstandig het is om structureel in te zetten op een bron die op zich ook uitdovend is. Dezelfde discussie geldt ook voor de nieuwe interesse in schaliegas. Het is aan de Leuvense stakeholders om, op basis van alle beschikbare en objectieve informatie, een standpunt in te nemen ten aanzien van de verschillende productiemethodes voor energie met een verminderde of (nagenoeg) 0 uitstoot. In wat volgt worden de beschikbare bronnen en methodes, inbegrepen hun belangrijkste kenmerken, samenvattend opgesomd. 3.2.1.1 Hernieuwbare energiebronnen (HEB) Het grootste aandeel beschikbare hernieuwbare energie is gebaseerd op zonne energie, hetzij rechtstreeks, hetzij onrechtstreeks. Hierbij kan opgemerkt worden dat fossiele brandstoffen eveneens opgeslagen zonne energie betreffen, maar in voorraden die gedurende miljoenen jaren langzaam opgebouwd werden en voor ons de facto als een eindig energie en CO2 reservoir gelden. Het klimaatprobleem is dus verbonden met het plotselinge en grootschalige gebruik van deze langdurig opgeslagen voorraden. De zon levert ons vier primaire energiestromen op, met name directe zonne instraling, windenergie, waterkracht en biomassa. Bijkomende vormen van quasi oneindige energie zijn aardnucleaire warmte (diepe geothermie) en de gravitaire energie afkomstig van de maan (beschikbaar in de vorm van getijden energie). Ondiepe geothermie valt voornamelijk terug op het aanvullend effect van zonne instraling op het aardoppervlak en is dus zongebaseerd. Golfslagenergie is weersafhankelijk, en dus eveneens zongebaseerd. Tenslotte zijn er nog alternatieve, zeer specifieke methodes van hernieuwbare energie opwekking. Een voorbeeld hiervan zijn osmosecentrales die werken op potentiaalverschillen tussen zout en zoet water (‘blauwe energie’). De geschiktheid van hernieuwbare bronnen om ingezet te worden voor klimaatneutrale energieproductie hangt af van enkele belangrijke factoren: het oogstbare potentieel, dat in belangrijke mate samenhangt met de beschikbare technologieën daartoe; en de ‘milieumaten’ van de opwekkingstechniek, d.i. de hoeveelheid milieu impact die gegenereerd wordt per eenheid opgewekte energie. Hierbij zit vaak ook nog een residuele, niet verwaarloosbare CO2 uitstoot. Deze milieumaten kunnen bepaald worden met behulp van een LCA analyse. Belangrijke secundaire factoren zijn de sociale en economische randvoorwaarden verbonden aan de bron (aanvaardbaarheid, bv. op basis van verstoring van het landschap; kostprijs). Omtrent het oogstbare potentieel moet worden opgemerkt dat drie schaalniveaus van productie belangrijk zijn: productie op macro schaal, wat een vorm van gecentraliseerde productie betekent. Voorbeelden zijn grote waterkrachtcentrales, windparken en grootschalige zonnecentrales (bijvoorbeeld de Abengoa centrales nabij Sevilla33 en het Desertec project in Noord Afrika34, beiden gebaseerd op concentrated solar power of CSP); productie op meso schaal. Voorbeelden hiervan zijn wijkenergiecentrales (WKK of ketelhuizen met district heating en/of –cooling), solar farms of zoneilanden35 en kleine windturbineparken; productie op micro schaal. Dit komt meestal neer op productie op de schaal van een individueel gebouw. Zonnecellen en zonneboilers of collectoren zijn de meest voorkomende vormen van dit type productie. Er zijn echter ook niches, zoals micro waterkracht, die in Leuven via de Dijle een zeker potentieel heeft.

25

Voorbeelden van productie op macroschaal (elektriciteit): zon (csp), offshore wind, grootschalige waterkracht

Productie op mesoschaal (warmte en elektriciteit): zoneiland (zonnecollectoren), wijk wkk op biogas

Productie op microschaal (warmte en elektriciteit): ondiepe geothermie, zonnecollectoren, zonnecellen. Noot: ondiepe geothermie vereist de inzet van warmtepompen, en is dus slechts 100% hernieuwbaar als de warmtepompen aangedreven worden met groene stroom. Figuur 3.2.1: Schaalniveaus van hernieuwbare energieopwekking (bron afbeeldingen: diverse web, HVDV)

Deze energiebronnen, waarvan er een aantal variabel zijn in de tijd, dienen vervolgens geïntegreerd te worden in een overkoepelende energie infrastructuur die vraag en aanbod op elkaar afstemt. Hiertoe is er, in de eerste plaats voor wat betreft elektriciteit, een behoefte aan de ontwikkeling van smart grids en supergrids. Onderzoek heeft uitgewezen dat op Europese schaal een infrastructuur op basis van zon, wind, waterkracht en biomassa kan zorgen voor 100% hernieuwbare elektriciteitsvoorziening, en dit tegen beheersbare kosten36.

26

Figuur 3.2.2: Schema voor een supergrid met hernieuwbare bronnen, gebaseerd op de studie door Gregor Czisch (bron beeld: www.geni.org).

Hernieuwbare elektriciteit en hernieuwbare warmte vergen een verschillende aanpak. Elektriciteit kan relatief gemakkelijk worden getransporteerd over grote afstanden, maar moeilijk gestockeerd. Voor warmte geldt het omgekeerde. Dit impliceert dat macro infrastructuren meer potentieel zullen bieden voor elektriciteitsopwekking, terwijl de productie van groene warmte meer lokaal potentieel zal hebben (meso en micro schaal). Er is echter ook interferentie tussen de twee energietypes. Elektriciteitsoverschotten kunnen bijvoorbeeld gebruikt worden om warmtebuffers op te laden37. Voor de hernieuwbare energievoorziening van Leuven zijn deze vaststellingen van groot belang. Er mag met name van worden uitgegaan dat Leuven het moeilijk zal hebben om al zijn duurzame energie lokaal op te wekken, waardoor de stad in klimaatneutrale toestand op één of andere manier afhankelijk zal zijn van (1) regionale energievoorziening en (2) internationale hernieuwbare stromen op basis van een supergrid voor elektriciteit. Regionale energievoorziening kan voornamelijk bestaan uit de recuperatie van restwarmtestromen en uit hernieuwbare productie uit bronnen die een aanzienlijk ruimtebeslag hebben, en daardoor niet passen in een stedelijk kader. Groene warmte speelt hier een belangrijke rol. Energie uitwisseling tussen functionele programma’s met een verschillend energie profiel (i.e. vraag naar 27

elektriciteit, warmte en koude) is verwant aan het concept van restwarmtevalorisatie. Voor verdere analyse van dit vraagstuk kan verwezen worden naar enkele bronnen over energy potential mapping38, 39 en de energietransitie van de gebouwde omgeving40. 3.2.1.2 Kernenergie Kernenergie wordt vaak voorgesteld als een vorm van energie opwekking zonder CO2 uitstoot. Beschouwt men echter de volledige nucleaire brandstofcyclus, dan is er een niet te verwaarlozen uitstoot41. Deze is ondermeer het gevolg van de ontginning van uranium en de bouw en ontmanteling van de kerncentrales. De belangrijkste struikelblokken voor het gebruik van kernenergie zijn: De hoge investeringskosten en lange ontwikkelingstijden, en daarmee verbonden specifieke economische belangen; De veiligheidsrisico’s tijdens de uitbating en het proliferatiegevaar met betrekking tot het nucleair materiaal; De risico’s verbonden aan de opslag van het afval, dat gedurende duizenden jaren veilig opgeborgen moet kunnen blijven. Er zijn ook redenen om kernenergie als een ‘fossiele’, uitdovende brandstof te beschouwen omdat de voorraden van de basisgrondstoffen eindig zijn. Vooral de genoemde risico’s geven aanleiding tot controverse. Omwille van deze specifieke kenmerken is de discussie over kernenergie sterk waardegebonden, en derhalve normatief42. De vraag of we vele toekomstige generaties kunnen opzadelen met kernafval, is bijvoorbeeld een ethische kwestie. Hetzelfde geldt in verband met ongevallen en proliferatie. Dit is dan ook de reden waarom de discussie over kernenergie zo moeilijk beslecht geraakt. Het gebruik van kernenergie is voor Leuven een ‘scope 2’ probleem, en zal dat in de toekomst hoogst waarschijnlijk blijven. Daarom is de import van kernenergie voornamelijk een kwalitatieve keuze, afgezien van de feitelijke CO2 uitstoot van de totale nucleaire brandstofcyclus waarmee rekening dient te worden gehouden. 3.2.1.3 ‘Schone’ toepassingen van fossiele brandstoffen ‘Schone’ toepassingen van fossiele brandstoffen komen in deze context neer op het afvangen en opslaan van de CO2 uitstoot (uitgedrukt door de term carbon capture and storage of CCS). Deze techniek bevindt zich momenteel in de experimentele fase, en daarbij rijzen er ondermeer vragen over de risico’s en moeilijkheden van de CO2 opslag (enigszins vergelijkbaar met de problematiek rond de opslag van kernafval). CCS wordt vooral gezien als een mogelijke oplossing om de huidige, vervuilende steenkoolcentrales om te polen naar milieuvriendelijke productie. Omdat steenkool net zoals aardgas en aardolie hoe dan ook als een uitdovende bron moet beschouwd worden, kan geargumenteerd worden dat dit soort bron niet past in een langetermijnvisie. Wel zou er een afweging kunnen gebeuren over CCS als tussenstap. 3.2.1.4 Conclusie Uit het voorgaande overzicht komt als aandachtspunt naar voor dat elke vorm van energievoorziening voor en nadelen heeft. Om de keuze voor een energiebron te verantwoorden, kan daarom best op twee vlakken gezocht worden naar een oordeel: LCA matig, waarbij een zicht verkregen wordt op de milieu impact van de volledige energiecyclus verbonden aan de bron43. In deze LCA analyse zit de CO2 uitstoot doorgaans vervat binnen de indicator omtrent global warming potential;

28

Kwalitatief, waarbij een standpunt ingenomen wordt ten aanzien van maatschappelijke trade offs gaande van erfgoedwaarde of landschappelijke verstoring tot nucleaire risico’s op lange termijn. Dit neemt niet weg dat er ‘robuuste’ principes kunnen onderscheiden worden. Deze wijzen op dit moment op een reëel potentieel om naar 100% hernieuwbare energie om te schakelen44, mits een verstandige inzet van alle beschikbare bronnen, verdere verfijning van de nodige technologieën en een geschikt investeringsbeleid op lange termijn. Er moeten in dit perspectief vragen worden gesteld bij een te hoge inzet op transitiebronnen, zoals aardgas of ‘clean coal’. De keuze voor kernenergie is dan weer sterk verbonden met het maatschappelijk waardendebat. Dit neemt niet weg dat in elk van deze gevallen de consultatie van zo veel mogelijk objectieve informatie essentieel is voor een goede besluitvorming.

3.2.2 Gebouwen en gebouwde omgeving De gebouwde omgeving is verantwoordelijk voor nagenoeg 40% van het totale primaire energiegebruik45, zowel in onze eigen context als globaal beschouwd. De totale, globale CO2 uitstoot veroorzaakt door gebouwen bedroeg voor 2004 zowat een kwart van alle CO2 emissies, wanneer men hierin de afgenomen energie uit de energiesector meerekent46. Meer dan de helft van de gebouwgerelateerde CO2 uitstoot is daarbij gelinkt aan externe bronnen, in het bijzonder elektriciteitsafname. Het totaal CO2 equivalent van de gebouwde omgeving, dus CO2 en alle andere broeikasgassen samengenomen, bedroeg voor 2004 ongeveer 20 % van de globale broeikasgasemissies. In Vlaanderen leiden de residentiële en tertiaire gebouwemissies tot ongeveer een kwart van de totale CO2 uitstoot, wat overeenstemt met het globale gemiddelde47. De gebouwde omgeving is daarom, zowel wereldwijd als specifiek in onze context, een essentieel domein van interventie voor de omslag naar klimaatneutraal functioneren. Om dit probleem op een gestructureerde manier aan te pakken wordt vaak teruggegrepen naar het principe van de trias energetica.

Figuur 3.2.3: Trias Energetica (bron: Ecofys)

Daarbij wordt het energiegebruik in gebouwen verduurzaamd in drie stappen: (1) het beperken van de energievraag, (2) het inzetten van duurzame energiebronnen en (3) het saldo aan benodigde fossiele energie zo efficiënt mogelijk invullen. Het belang van de eerste stap kan nauwelijks worden onderschat. Passieve maatregelen, zoals het isoleren van gebouwen, leveren een enorm besparingspotentieel op dat bovendien, over de hele levenscyclus beschouwd, nog eens tegen een netto opbrengst kan worden gerealiseerd. Met andere woorden, de terugverdientijd van de maatregel is korter dan de levensduur ervan (of van het gebouw). Dit wordt geïllustreerd op basis van een inschatting door McKinsey in een studie uit 29

200948, zie grafiek. Hierbij wordt het aspect retrofit (na isoleren, vervangen van schrijnwerk,… ) van naderbij beschouwd.

Figuur 3.2.4: Bewerkte grafiek met het theoretisch energiebesparingspotentieel in gebouwen in België (basis: McKinsey49); in rood zijn de maatregelen aangegeven die een retrofit van de gebouwschil betreffen.

Rekening houdend met het feit dat de ruwe olieprijs per 07.03.2012 op meer dan 100 dollar staat, blijkt onmiddellijk de rentabiliteit van het verbeteren van de isolatiewaarde van gebouwen (rode blokken in de grafiek: retrofit van de gebouwschil). Er kan dus én veel energie bespaard worden, én tegen een hoog financieel rendement, door de energievraag in gebouwen in de eerste plaats op een passieve manier naar beneden te halen. Merk op dat hier enkel individuele gebouwen beschouwd worden, en nog niet het effect van hun stedelijke configuratie (zie ook verder). Voor de tweede en derde stap stellen we een andere aanpak voor dan die van de klassieke trias, gebaseerd op recent onderzoek50. Daarbij wordt stap 3, fossiele bronnen efficiënt gebruiken, als uitdovend beschouwd en bijgevolg weggelaten. Er wordt echter ook een nieuwe stap toegevoegd die zorgt voor exergetische optimalisatie van het energiegebruik51. Dit komt erop neer dat er gestreefd wordt naar cascade en restwarmtegebruik in de gebouwde omgeving.

30

Figuur 3.2.5: Nieuwe triasbenadering voor gebouwen (schema overgenomen uit van den Dobbelsteen 2009)

Bovendien stellen we een opschaling voor, van het niveau van individuele gebouwen naar het niveau van stedenbouwkundige weefsels. Op die manier kunnen we rekening houden met het effect op het energiegebruik van bijvoorbeeld stedelijke compactheid of de beschikbaarheid van afvalwarmte. De nieuwe triasbenadering luidt dan als volgt: Beperk de energievraag door architecturale en stedenbouwkundige maatregelen (passieve ingrepen); Hergebruik afvalstromen (cascadegebruik van energie). Dit kan ook neerkomen op het uitwisselen van energiestromen; Produceer hernieuwbare energie om het saldo in te vullen. Dit kan toegepast worden op gebouwenclusters, wijken, stedelijke netwerken en zelfs hele regio’s. Kijken we binnen deze context naar de verschillen tussen goed ontworpen/gebruikte en slecht ontworpen/gebruikte gebouwen en installaties, dan kunnen volgende invloedsfactoren onderscheiden worden voor de resulterende totale milieu impact52:

Figuur 3.2.6: Factoren van de milieu impact van het energiegebruik in gebouwen: totale impact = hoeveelheid energie x impact van de energiebron per meeteenheid. De invloed van gedrag, gebouwvorm en stedelijke morfologie is aanzienlijk.

Het linkerblok bepaalt de hoeveelheid gebruikte energie. Het milieu aspect van de gebruikte energiebron bevindt zich uiterst rechts. Hieruit blijkt dat niet installatiegebonden factoren zoals gedrag van de gebruikers, ontwerp van de gebouwschil en stedelijke morfologie een zeer aanzienlijke rol spelen in de opbouw van het totale energiegebruik. Dit onderstreept nog eens het belang van stap 1, met name (passief) beperken van de energievraag. Het uitwisselen van energie betreft vooral warmte en koudestromen. Zo kunnen kantoren, die vaak een netto koelvraag hebben, hun afvalwarmte beschikbaar stellen voor woningen, die in ons klimaat een netto warmtevraag vertonen. Het gebruik van restwarmte veronderstelt de aanleg van warmteleidingen binnen een district heating/cooling opzet. Daarbij moet worden opgemerkt dat warmtenetten vooral interessant zijn wanneer er een ruimtelijk geconcentreerde en relatief hoge vraag naar warmte (of koude) is. Daarom komen deze netten bijzonder in beeld voor bestaande, historische stadscentra. Niet alleen is de bebouwing en dus de vraag hier geconcentreerd, het is ook moeilijk om de bestaande gebouwen integraal naar een lage energie of passiefstandaard om te zetten (omwille van de hoge 31

kosten, de patrimoniumwaarde,…) waardoor de energievraag per m² in dergelijk weefsel blijvend hoger zal zijn dan in performante nieuwbouw. Een laatste aandachtspunt is de rol die energieplanning in de toekomst zal spelen als onderdeel van stedenbouw en ruimtelijke ordening. Niet alleen moeten hernieuwbare energie installaties daarin hun plek vinden. Er zal bijvoorbeeld ook een soort ruimtelijke ordening van de ondergrond moeten komen, om het opslaan van koude en warmte in de bodem te regelen (en verstoring, interferentie of thermische uitputting van die bodem te voorkomen).

3.2.3 Mobiliteit Mobiliteit komt in hoofdzaak neer op het transport van personen en goederen tussen gebouwen. De link tussen mobiliteit en gebouwde omgeving is dus van fundamenteel belang: de vorm van de gebouwde omgeving en zijn functionele organisatie hebben een grote invloed op de vraag naar mobiliteit, en op de manier waarop deze vraag kan ingevuld worden53. Vervolgens spelen de diverse transportmodi een belangrijke rol in de milieu impact per persoonkilometer (of tonkilometer). Dit leidt tot bepaalde principes voor verduurzaming in termen van de transportmiddelen waarop bij voorbaat ingezet kan worden. Zoals bij gebouwen, kan het mobiliteitsvraagstuk aangepakt worden door een stappen benadering waarbij eerst de vraag zoveel mogelijk gereduceerd wordt, en vervolgens het saldo van deze mobiliteitsvraag zo duurzaam/klimaatneutraal mogelijk ingevuld wordt. De mobiliteitsvraag wordt door een complex samenspel van factoren bepaald, die bovendien in belangrijke mate gedragsbepaald zijn. Zoals hoger gesteld, speelt de fysische organisatie van de gebouwde ruimte echter een niet onaanzienlijke rol in de opbouw van deze totale mobiliteitsvraag. In een bekend onderzoek brachten Peter Newman en Jeff Kenworthy de correlatie tussen stedelijke densiteit en het energieverbruik voor personenvervoer in beeld54. Vooral de opkomst van de auto heeft er voor gezorgd dat steden ongebreideld konden uitdijen (suburbanisatie of urban sprawl) en zo de transportafstanden én energieverbruiken de hoogte in jagen.

32

Figuur 3.2.7: Relatie tussen stedelijke densiteit en het energieverbruik voor personenvervoer, naar Newman & Kenworthy; grafiek Atlas Environnement du Monde Diplomatique 2007

Het verminderen van de mobiliteitsvraag zal dus in elk geval een luik ruimtelijke ordening omvatten. Een tweede aspect is van functionele en organisatorische aard. De manier waarop we onze activiteiten organiseren, stuurt de mobiliteitsvraag mee aan. Zo kwam Andy van den Dobbelsteen tot de vaststelling dat kantoorwerken net zo goed verduurzaamd kon worden door een andere organisatie van het werk (locatiekeuze, telewerken, satellietkantoren, ‘virtuele werkplekken’) als door het duurzamer maken van de kantoorgebouwen zelf55. Voorbeelden op het vlak van goederenvervoer zijn hiervoor nog sprekender. De beruchte food miles zorgen er bijvoorbeeld voor dat voedsel vaak vele duizenden of tienduizenden kilometers aflegt voor het op ons bord terecht komt. Milieukundig gesproken zijn deze excessen enkel mogelijk door het feit dat de huidige brandstofprijzen de reële prijs voor milieu en maatschappij van het transport niet doorrekenen aan de gebruiker. Met andere woorden, dit soort functioneel opzet is milieu inefficiënt door de verwaarlozing van specifieke transportparameters binnen het huidig economisch bestel. Daarnaast is de mobiliteitsvraag ook sterk afhankelijk van individueel gedrag: persoonlijke voorkeuren, keuze van de woonplaats versus de werkplaats, de school, de vrijetijdsfuncties etc.. De auto is daarbij door zijn privaat karakter, hoog comfort en sociale statusfunctie een moeilijk te kloppen concurrent voor de andere vervoersmodi (zie ook verder). Zodra de vraag naar vervoer zoveel mogelijk beperkt is, kan in een tweede stap de milieu impact verder worden gereduceerd door over te stappen naar een milieuvriendelijker transportmiddel (modal shift) of door de milieu impact van het transportmiddel zelf te verlagen. Voor dagelijks personenvervoer volgt daaruit een hiërarchie van prioriteiten, met name het inzetten op (1) zacht vervoer (wandelen en fietsen), (2) openbaar vervoer en als laatste optie (3) individueel gemotoriseerd vervoer. Multimodaal vervoer vereist bijzondere aandacht, zodat vlot kan overgeschakeld worden van het ene transportmiddel op het andere én de volledige ketting efficiënt 33

blijft. Vervolgens kan op technologisch vlak de impact van elke vorm van gemotoriseerd vervoer verder worden gereduceerd (aandrijvingstechniek, aangewende energiebron). Ook begrepen in deze verbetering zitten ingrepen zoals dynamische verkeersbeheerssystemen (verkeerstelematica) en logistieke optimalisatie. Met het oog op klimaatneutraliteit leidt dit samenvattend tot volgende principes: 1. 2. 3.

verlagen van de mobiliteitsvraag door ingrepen in de ruimtelijke ordening en de socio economische organisatie van het maatschappelijk bestel; doorvoeren van een modal shift naar de transportmiddelen met de laagste broeikasgasuitstoot per persoonkilometer of tonkilometer; duurzame energiebronnen inzetten voor de resterende energievraag (bijvoorbeeld elektrische voertuigen op hernieuwbare stroom).

Onderzoek over de aansturing van mobiliteit en mobiliteitsgedrag levert daarbij een aantal robuuste principes op: Voor het realiseren van duurzame mobiliteit zijn cocktails van maatregelen vereist, waarbij in het bijzonder moet worden gelet op het voorkomen van perverse neveneffecten (bijvoorbeeld het vrijmaken of verhogen van wegcapaciteit waardoor opnieuw een aanzuigeffect ontstaat); Duurzame vervoersmodi moeten vooral worden bedacht op competitiviteit met de auto. Dit betekent dat zacht en openbaar vervoer troeven en comfort moeten kunnen aanbieden die de kwaliteiten van de auto minstens evenaren en liefst overtreffen. In de Engelstalige literatuur wordt dit wel eens omschreven met ‘de 5 C’s’: Connective, Convenient, Comfortable, Convivial, Conspicuous (efficiënt verbindend, aangepast, comfortabel, aangenaam, in het oog springend). Autogebruik kan vooral teruggedrongen worden door het duurder te maken (wat in feite neerkomt op het correct doorrekenen van de maatschappelijke en milieukosten ervan). In tweede orde kunnen gericht parkeerbeleid en snelheidsverlagingen (traffic calming) effectief zijn. Belangrijke secundaire voordelen van het terugdringen van het autogebruik zijn de toegenomen leefbaarheid, veiligheid en gezondheid van de gebouwde omgeving.

34

Figuur 3.2.8: De ‘renaissance’ van de tram in de Franse steden is een echte trend geworden (beelden uit de Franse pers). Meteen wordt het hele openbaar domein onder handen genomen, met veel meer gebruikskwaliteiten van de stedelijke ruimte tot gevolg.

3.2.4 Landbouw en natuur Het thema landbouw en natuur vertegenwoordigt de meest directe link met de ecosystemen die ons in leven houden. Maar tegelijk staat, zowat sinds het opkomen van de sedentaire samenlevingen, de relatie tussen mens en natuur onder druk. Een spraakmakende catalogus met historische voorbeelden van antropogene ecosysteemvernietiging is te vinden in Jared Diamond’s Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed56, zonder dat dit evenwel een volledig overzicht is57. De historische ecosysteemproblemen die in dit verband door Diamond onderscheiden worden zijn vandaag op het vlak van natuur en landbouw eveneens (en grootschaliger) aan de orde, met name de destructie van natuurlijke habitats (in het bijzonder ontbossing), de uitputting van wilde voedselbronnen (in het bijzonder visbestanden), het verlies van biodiversiteit, erosie en verlies van landbouwgrond, zoetwatertekort en de negatieve effecten veroorzaakt door invasieve vreemde soorten. Recente, bijkomende problemen zijn volgens dezelfde auteur energieschaarste, het fotosynthetisch plafond (de fysische bovengrens aan het globaal mogelijk volume plantengroei), de proliferatie van toxische stoffen, en atmosferische veranderingen (ozonlaagaantasting, broeikaseffect). Vooral door de effecten van de klimaatverandering (zowel in onze context als globaal) komen de opbrengsten van de landbouw onder druk te staan.

35

Figuur 3.2.9: Historische voorbeelden van ecosysteemdegradatie door uitputting van natuurlijk rijkdommen: Ur (links, Irak, 3000 2000 v.Chr.), waarvan de ondergang veroorzaakt is door ontbossing, erosie en verzilting; de Dust Bowl (rechts, Verenigde Staten, 1930 1940), veroorzaakt door onaangepaste exploitatie van de prairiegronden in combinatie met uitzonderlijke droogte. 1,29 miljoen km² landoppervlakte, voornamelijk landbouwgrond, werd vernield door stofstormen. Er waren meer dan twee miljoen klimaatvluchtelingen en de crisis van de jaren 1930 werd door deze gebeurtenissen verzwaard58.

In een breder duurzaamheidsperspectief wordt de landbouw vandaag nog bijkomend met andere uitdagingen geconfronteerd: socio economische structuur: schaalvergroting, leefbaarheid, subsidiepolitiek. Hierbij rijst de vraag of de rol van de landbouw zuiver economisch moet worden opgevat, dan wel of ze beter kan functioneren in een bredere taakstelling waarbij naast voedselproductie ook aan natuurbeheer en duurzaam (hoeve)toerisme gedaan wordt. gelinkt aan de hoger beschreven milieuproblemen, de mondialisering van de economische activiteiten m.b.t. de voedselketen, die op zich zowel nieuwe milieuproblemen genereert (bijvoorbeeld de food miles) als bijkomende sociale vraagstukken (bijvoorbeeld de druk op landbouwers in ontwikkelingslanden). een specifiek vraagstuk betreft de introductie van genetisch gemanipuleerde organismen (GMO’s). Op het vlak van risicobeheer is deze problematiek verwant aan het gebruik van kernenergie (moeilijk te begroten en te beheersen risico’s, daaruit volgend waardegebonden conflicten). Maar GMO’s leiden ook tot een specifieke agro industriële economie die vandaag ter discussie staat. De aardappeloorlog in Wetteren op 29 mei 2011 toont aan hoe diep de scheidingslijnen tussen de diverse opinies lopen, en in het bijzonder tussen de verschillende wetenschappelijke visies op deze kwestie. De broeikasgasuitstoot is op verschillende manieren vergaand ingebed in deze problemen (ontbossing, energiegebruik, veeteelt, food miles, klimaatverandering). Voor de land en bosbouw zijn de drie voornaamste broeikasgassen hierbij van belang (CO2, methaan (CH4) en lachgas (N20)). Bosbouw vertegenwoordigt anderzijds één van de weinige mogelijkheden om CO2 sinks aan te leggen. Niet alleen kan CO2 worden opgeslagen door de hoeveelheid bos, of meer algemeen de totale netto hoeveelheid permanent aanwezige biomassa, uit te breiden. Uit recent onderzoek blijkt dat bestaande bossen ook CO2 blijven opslaan59. Niettemin zijn de hoeveelheden die op deze manier opgeslagen (kunnen) worden ruim onvoldoende om de huidige CO2 productie te compenseren60. Bovendien is de wereldwijde netto ontbossing verantwoordelijk voor een aanzienlijk deel van de totale broeikasgasuitstoot, met name bijna 20%61. Oplossingspaden kunnen ondermeer streven naar meer lokaal gebaseerde, beter gesloten kringlopen (zie ook consumptie) en andere vormen van landbouw waarbij het hoge exergie en biodiversiteitsverlies dat industriële landbouw en monoculturen kenmerkt, vervangen wordt door systemen die een hoge ingebedde exergie en ecosysteemwaarde in de hand werken62. Deze anderssoortige landbouw spiegelt zich met andere woorden aan rijke ecosystemen63. Bosbouw kan, 36

zeker op een beperkt grondgebied zoals dat van Leuven, maar een beperkte rol spelen. In een regionaal perspectief (Meerdaalwoud) verandert dit enigszins. Maar in elk geval dient bosbeheer uit principiële overwegingen toch mee beschouwd te worden, bijvoorbeeld om redenen van natuurbescherming, maar ook van bewustmaking en educatie. Natuurlijke structuren kunnen verder een belangrijke rol spelen in klimaatadaptatie (versus mitigatie), door een bufferwerking te voorzien ten aanzien van extreme weersomstandigheden. Dit potentieel valt zowel te realiseren in het buitengebied als in de stad. Voorbeelden zijn het bufferen van watervoorraden om extremere droogte te overbruggen, natuurlijke infiltratievoorzieningen om verhoogde piekneerslag op te vangen of het aanleggen van groenstructuren in de stad om het urban heat island te temperen. Deze maatregelen kunnen gecombineerd worden met andere nuttige natuurfuncties, zoals voedselproductie (stedelijke landbouw, aquacultuur,…).

3.2.5 Consumptie De broeikasgasuitstoot verbonden aan consumptie leidt in belangrijke mate tot scope 3 emissies, die bovendien zeer aanzienlijk zijn. Dat heeft alles te maken met het gemondialiseerd economisch bestel. Om deze emissies naar beneden te krijgen zal er dus moeten gestreefd worden naar meer lokale, beter gesloten kringlopen dan het geval is bij de huidige grote, open materiaal en energiestromen. Dat betekent niet dat producten per definitie lokaal moeten worden vervaardigd, maar wel dat dit de na te streven norm blijft. Kan dat niet redelijkerwijze, dan moet minstens het bijkomende energiegebruik verduurzaamd worden. In een breder duurzaamheidsperspectief dienen echter tegelijk ook andere milieufactoren zoals het materiaal en watergebruik, de landschapsaantasting of het verlies aan biodiversiteit beschouwd te worden, in combinatie met de diverse sociale en economische aspecten verbonden aan de productie en consumptiepatronen (in het bijzonder de afwentelingsproblematiek).

Figuur 3.2.10: Voor een verduurzaamd, klimaatneutraal consumptiepatroon is het van belang om kringlopen te sluiten en deze zoveel mogelijk lokaal te houden. Stromen over grote afstanden die onvermijdelijk blijven dienen geoptimaliseerd te worden op het vlak van milieu impact.

Beschouwen we (productie en) consumptie opnieuw vanuit een triasbenadering, dan kunnen we volgende stappen onderscheiden: verminderen van de vraag naar consumptie, of dus consuminderen. Dit vergt ondermeer het doorbreken van het dogma van de economische groei, in het bijzonder in materiële termen. Momenteel zijn verschillende studies over nulgroei beschikbaar die aantonen hoe welvaart kan worden gecreëerd zonder dat materiële groei daarbij een voorwaarde is64. Dit proces vereist een diepgaande maatschappelijke transitie en is daarom een probleem van systemische, integrale duurzame ontwikkeling (cf. paragraaf 2 omtrent een integrerend referentiekader); introduceren van cascadegebruik in al zijn varianten, waaronder ook het herintroduceren van een ‘herstel economie’ en het promoten van tweedehandsgebruik voor die producten waarvoor zoiets aangewezen kan zijn (gebouwen zijn hier in principe een typevoorbeeld van); verminderen van de milieu impact van de resterende vraag naar nieuwe producten. Op het vlak van consumptiegoederen is de cradle to cradle benadering (C2C) hiervoor een goed 37

ontwikkelingsspoor, op voorwaarde dat het energiegebruik integraal meegenomen wordt in de duurzaamheidsbeoordelingen. Interessant aan het C2C concept is het onderscheid tussen biosfeer en technosfeer, wat aanleiding geeft tot specifieke strategieën voor een optimale eco effectiviteit (een alternatief voor eco efficiëntie, waarbij dit laatste vooral een principe van schadebeperking is. Eco effectiviteit gaat uit van milieuwinst).

Figuur 3.2.11: Het cradle to cradle principe met zijn opdeling in een bio en technosfeer (bron www.bluehaired.com/2009/12/cradle to cradle hype or hope/).

Stappen een en twee, en bij voorbaat het consuminderen, liggen maatschappelijk gevoelig. Men moet zich echter vragen durven stellen bij de ongebreidelde consumptielogica die momenteel de norm is65. Alhoewel de laatste decennia gekenmerkt worden door netto groei en een aanzienlijke toename van de materiële rijkdom (samen met de aanname dat deze noodzakelijk zijn voor onze welvaart), is het welbevinden in België net achteruit gegaan.

Figuur 3.2.12: tijdsevolutie van het niveau van welbevinden in België.

Het initiatief van Bhutan (dat wij als een ontwikkelingsland beschouwen) om het BNP te vervangen door indicatoren voor Bruto Nationaal Geluk, getuigt daarom van realiteitszin66.

3.2.6 Draagvlak en participatie – transitie Zonder draagvlak en participatie is de transitie naar een klimaatneutrale, en bij uitbreiding integraal duurzame samenleving, niet mogelijk. Transities of systeemveranderingen komen niet vanzelf tot 38

stand. Of zoals Jan Rotmans in deze context stelt omtrent bestaande systemen: 'a turkey won’t slaughter itself’67. Daarom is het basisidee bij transitiemanagement dat nichespelers (vernieuwers in nichedomeinen) de verandering in gang zetten. Gaandeweg krijgen ze daarbij steun van de eerder creatieve regimespelers (spelers uit de dominante, gevestigde orde die niettemin open staan voor verandering) waardoor een meer integrale omslag van het systeem ingezet kan worden. Deze omslag verloopt via transitiepaden die op een actieve manier geprospecteerd kunnen worden. Hierop is de werking van transitiearena’s zoals DuWoBo68 of Plan C69 gebaseerd. Transities worden echter ook bedreigd door risico’s op falen. De weerstand van de regimespelers tegen verandering is daarvan zowat de belangrijkste factor.

Figuur 3.2.13: Transitiefasen binnen het perspectief van een actief transitieraamwerk. Bron en verdere toelichting: VITO, www.vito.be/VITO/NL/HomepageAdmin/Home/WetenschappelijkOnderzoek/TransitieEnergieEnMilieu/Transitie raamwerk.htm

Het actieve luik van een systeemtransitie is gebaat bij een brede input door de betrokken stakeholders, wat in het voorliggend project leidt tot het uitwerken van strategieën voor draagvlak en participatie. In een concept van transitie voor duurzame ontwikkeling is het verder van belang om de wisselwerkingen in de driehoek maatschappij – beleid – wetenschap goed voor ogen te houden. Een aangepaste doorstroming van bevattelijke en bruikbare informatie vanuit het wetenschappelijke luik is daarbij van primordiaal belang70. Binnen de verschillende varianten van de participatieladder71 staan coproductie en meebeslissen/zelfbeheer bovenaan, omdat ze het actiefste engagement van de betrokken stakeholders belichamen. Deze vormen van participatie zijn daarom na te streven, alhoewel in de praktijk meestal mengvormen aan de orde zijn en mechanismen van representatie en delegatie vaak noodzakelijk blijven om de effectiviteit van bepaalde processen te kunnen garanderen. Binnen het projectvoorstel Leuven Klimaatneutraal is daarom gestreefd naar een veelzijdig en genuanceerd opzet van het beoogde proces. Feedback van de stakeholders zal ongetwijfeld leiden tot verdere verfijning van de gewenste participatiestrategieën. In de lijn van de hoger genoemde gevaren die een systeemtransitie bedreigen, zal bij de creatie van draagvlak voor een omslag naar klimaatneutraliteit ernstig rekening moeten worden gehouden met een lock in door te veel weerstand tegen verandering bij een meerderheid van de bevolking (of een vraag naar ‘geleidelijke’ verandering aan een ritme dat de problemen resulterend erger maakt). Deze weerstand heeft te maken met comfort inertie72 (of cognitieve ontkoppeling) en het daaraan gerelateerde boiling frog syndroom. Ook de factoren beschreven in Garrett Hardins bekende essay The Tragedy of the Commons spelen mee in het ontkennen van imminente collectieve schade, door 39

een eenzijdige focus op individuele korte termijnbelangen73. Dit leidt in het slechtste geval tot een democratisch dilemma: de meerderheid kiest voor een falend compromis. Wellicht is de oproep van Leuven Klimaatneutraal om op dit vlak tegen de stroom in te roeien, de moeilijkste opdracht van het op te zetten proces.

Figuur 3.2.14: Milieuproblemen met wortel en tak aanpakken: tegen de mainstream wensen in? Leuven Klimaatneutraal hoopt op voldoende kritische massa om de omslag vooralsnog mét een ruim draagvlak te realiseren (bron tekening: anoniem).

40

4

Nulmeting

4.0

Voorafgaande nota

De nulmeting74 geeft een beeld van de verdeling van de huidige uitstoot over de verschillende sectoren (gebouwen (verder opgesplitst in huishoudens of residentiële gebouwen en handel en diensten of niet residentiële gebouwen), mobiliteit, energie, industrie, en natuur en landbouw) voor scope 1 en 2. Dit beeld laat toe om na te gaan waar de belangrijkste uitstoot vandaan komt, en derhalve waar de ingrepen prioritair dienen plaats te vinden.

4.1

Wat is een nulmeting?

Leuven klimaatneutraal maken, is een ambitie die het stadsbestuur en de KU Leuven, samen met hun partners, tegen 2030 wensen waar te maken. Om te weten hoever de stad nog van dit doel verwijderd is, welke weg ze nog moet afleggen en waar ze vooral moet ingrijpen, is een referentiepunt via een nulmeting niet alleen nuttig maar onontbeerlijk. Meten is weten. De nulmeting brengt de huidige stand van de Leuvense broeikasgasemissies in kaart. Ze geeft weer welk aandeel iedere sector hierin heeft. Cruciaal voor een nulmeting is de afbakening van het te bestuderen gebied. Voor het project LKN 2030 werd gekozen voor Groot Leuven: dit is Leuven samen met zijn vijf deelgemeentes: Kessel Lo, Heverlee, Wilsele, Wijgmaal en Haasrode (figuur 4.1.1).

Figuur 4.1.1: Afbakening van het te bestuderen gebied voor de nulmeting (Groot Leuven)

Daarnaast hoort bij een nulmeting uiteraard de keuze voor een geschikt referentiejaar, dat als betrouwbaar vergelijkingspunt moet dienen. Als referentiepunt voor de emissies werd na een uitgebreide discussie binnen het LKN 2030 projectteam uiteindelijk gekozen voor het jaar 2010. Het referentiepunt moet zo goed mogelijk de toestand van vandaag weerspiegelen. De meest recente

41

data over energieverbruik en emissies die op het moment van de studie beschikbaar waren, dateren immers van het jaar 2010. Gedurende de verdere opvolging zal dit het ijkpunt blijven.

4.2

Een broeikasgasinventaris voor Groot Leuven

Om de broeikasgasemissies in kaart te brengen, werd in deze studie een internationaal erkende methodiek gehanteerd, namelijk de zogenaamde Bilan Carbone methode75. Deze is gebaseerd op de principes van het Greenhouse Gas Protocol (GHG Protocol)76. Dit GHG Protocol is de meest gebruikte internationale standaard die overheden, organisaties en bedrijven toelaat om broeikasgasemissies te kwantificeren en te beheren. Technisch gezien maakt dit protocol een onderscheid tussen Scope 1 , Scope 2 en Scope 3 emissies. In de onderstaande figuur wordt het verschil tussen deze emissie verder verduidelijkt. Scope 1: directe emissies. Deze emissies komen vrij op het grondgebied Groot Leuven zelf. Meestal gebeurt dit in de vorm van een verbrandingsproces. Een goed voorbeeld hiervan is het aardgas in een ketel thuis of de benzine in de motor van een wagen. Bij de verbranding van deze fossiele brandstoffen komt onder andere koolstofdioxide vrij (CO2), het broeikasgas dat in belangrijke mate bijdraagt tot de opwarming van de aarde. Scope 1 emissies kunnen evenwel ook in andere vormen plaatsvinden zoals in industriële processen (bijvoorbeeld bij ijzer en staalproductie wordt koolstof verbrand tot CO2 of bij de productie van cement wordt kalksteen ontbonden in kalk en CO2). Scope 2: indirecte emissies ten gevolge van geïmporteerde energie. Deze emissies komen vrij buiten de grenzen van Groot Leuven maar vallen onder onze verantwoordelijkheid. Het betreft immers energie die Leuven importeert om haar samenleving aan te drijven. In het jaar 2010 werd nog geen 2 procent van de elektriciteit die Leuven nodig had op het grondgebied van Groot Leuven zelf opgewekt. De overige elektriciteit komt van aardgascentrales, kerncentrales, windmolens, waterkrachtcentrales en andere centrales die buiten Leuven gevestigd zijn. Deze emissies worden geïnventariseerd in Scope 2. Scope 3: indirecte emissies ten gevolge van geïmporteerde goederen en activiteiten buiten Groot Leuven. Als Leuvenaar en Leuvense organisatie of bedrijf zijn we ook verantwoordelijk voor een groot aantal emissies die buiten de grenzen van de stad plaatsvinden. Denk maar aan vliegreizen die Leuvenaars maken omwille van professionele of privédoeleinden. Een ander relevant voorbeeld betreft de emissies die overal ter wereld plaatsvinden voor de productie (bijvoorbeeld ontbossing om ruimte vrij te maken voor het grazen van koeien) en het transport van voeding die hier in Leuven wordt geconsumeerd. Scope 3 emissies hebben daarnaast ook betrekking op de autokilometers die Leuvenaars maken tijdens hun zomervakanties in Frankrijk, Engeland of elders in Europa. Ook het woon werkverkeer naar Brussel of ergens anders telt mee, net als de emissies die elders plaatsvinden voor de productie van onder meer kleding en bouwmaterialen. Dit alles noemen we Scope 3 emissies. Het grote verschil met de Scope 1 en 2 emissies is dat deze niet alleen veel moeilijker te meten zijn, maar ook minder eenvoudig te beïnvloeden zijn. Alles Scope 1? Indien men de broeikasgasemissies van de hele wereld in kaart zou brengen dan zou bij een dergelijke inventarisatie alles uiteraard in Scope 1 vallen. Alle emissies vinden dan immers plaats op het grondgebied zelf – de aarde – en er dient bijgevolg niets geïmporteerd te worden.

42

Figuur 4.2.1: Onderverdeling van de broeikasgasuitstoot in scopes volgens de conventie van het Greenhouse Gas Protocol Initiative (Bron: Greenhouse Gas Protocol Initiative)

4.3

De Leuvense broeikasgasemissies anno 2010

In de studie Leuven Klimaatneutraal 2030 zijn de Scope 1 en 2 emissies zeer gedetailleerd in kaart gebracht. Voor de Scope 3 emissies is er een kwalitatieve inschatting gemaakt. De reden hiervoor is tweeledig: enerzijds zou een volledige Scope 3 inventarisatie zeer veel tijd vragen, anderzijds is veel informatie hierover niet beschikbaar op het niveau van een stad als Leuven (zie boven). Welke sectoren? Een onderverdeling werd gemaakt op basis van de sectoren die ook MIRA hanteert. MIRA verwijst naar het Milieurapport Vlaanderen (http://www.milieurapport.be/), een product van de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM). MIRA beschrijft, analyseert en evalueert de toestand van het Vlaamse leefmilieu, bespreekt het gevoerde milieubeleid en blikt vooruit op mogelijke milieuontwikkelingen. De sectoren die MIRA typisch hanteert, zijn: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Energieproductie Transport Huishoudens Industrie Handel en diensten Natuur en landbouw

In de nulmeting werden deze sectoren als basis genomen om na te gaan waar precies de broeikasgasemissies vrijkomen in de verschillende sectoren en hoe groot ze zijn. In wat volgt wordt een kort overzicht gegeven van de resultaten per sector.

43

4.3.1 Energieproductie Op het grondgebied Groot Leuven bevinden zich geen grote energiecentrales. De emissies ten gevolge van energieproductie zijn dan ook zeer beperkt. Met volgende broeikasgasemissies werd rekening gehouden: Indirecte emissies ten gevolge van de bouw van fotovoltaïsche cellen, zowel bij particulieren, bedrijven, scholen en andere organisaties (cijfers VREG, de Vlaamse Regulator van de Elektriciteits en Gasmarkt). Distributie van aardgas en elektriciteit (cijfers Eandis, een Belgische werkmaatschappij van het distributienet voor elektriciteit en aardgas, actief in 239 gemeenten in Vlaanderen) De resultaten zijn in de volgende tabel weergegeven. De broeikasgasemissies worden aangeduid in ton CO2 equivalent (ton CO2e, dit is een totaalcijfer om ook de andere broeikasgassen zoals methaan en lachgas mee te verrekenen in de eindbalans). Opwekking Distributie Totaal broeikasgasemissies energiesector

Ton broeikasgasemissies (ton CO2e) 251 2738 2989

Tabel 4.3.1: LKN 2030 emissies (Scope 1 + Scope 2) 2010: energieproductie

4.3.2 Transport De transportsector omvat personenwagens (< 3,5 Ton), vrachtverkeer (> 3,5 Ton), spoorverkeer, De Lijn en alle “niet voor de weg bestemde mobiele machines” (ook off road voertuigen genoemd). De volgende bronnen werden gehanteerd voor de sector transport: Personenwagens en vrachtverkeer: de raming van de afgelegde voertuigkilometers voor Groot Leuven is gemaakt op basis van de Algemene Verkeerstellingen 2005, die kaderen in een reeks van vijfjaarlijkse tellingen die sinds 1949 worden gepubliceerd volgens de regels van de Economische en Sociale Raad voor Europa van de Verenigde Naties te Genève. Naargelang het wegennet worden verschillende methodes gebruikt. Aangezien de totale hoeveelheid voertuigkilometers toegenomen zijn voor Vlaanderen sinds 2005, zijn ook de cijfers voor Leuven van 2005 in gelijke mate geëxtrapoleerd. Spoorverkeer: voor de reizigers die Leuven, Wijgmaal of Heverlee als vertrek of eindbestemming hebben, werd de Reizigerstelling 2009 gehanteerd. Dit werd gecombineerd met de gemiddelde lengte van een spoorrit op Leuvens grondgebied. Voor de doorrijdende reizigers en goederen werd de raming berekend op basis van verschillende MIRA rapporten. De Lijn: de afgelegde kilometers en verbruikte liters diesel zijn door De Lijn zelf aangeleverd voor het grondgebied Groot Leuven. Off road: cijfers MIRA rapport Bijna driekwart van de transportemissies worden veroorzaakt door personenwagens. Interessant hier is ook het feit dat 52 procent van die emissies veroorzaakt worden door personenwagens op de E40 of E314. Het spreekt voor zich dat een groot deel van deze wagens op zich weinig te maken heeft met “de Leuvenaar”. Wat het vrachtverkeer betreft, wordt zelfs 72 procent van die emissies veroorzaakt op de autosnelweg. Het gaat gewoon om automobilisten of vrachtwagenchauffeurs die via het Leuvense grondgebied hun reis verder zetten. Dit geeft meteen ook aan dat sommige Scope 1 emissies heel moeilijk te beïnvloeden zijn door wijzigingen op het niveau van de Leuvense politiek.

44

Personenvervoer Vrachtvervoer Spoorvervoer De Lijn Off road Totaal broeikasgasemissies transportsector

Ton broeikasgasemissies (ton CO2e) 146649 33221 8926 6850 526 196171

Tabel 4.3.2: LKN 2030 emissies (Scope 1 + Scope 2) 2010: transport

Figuur 4.3.1: Procentuele verdeling emissies transport (LKN 2030, nulmeting 2010)

4.3.3 Huishoudens De broeikasgassen van de huishoudens zijn afkomstig van het verbranden van petroleumproducten, gas en kolen voor verwarming, productie van warm water en elektriciteit. De gegevens over aardgas en elektriciteit komen uit de statistieken van Eandis en VREG. Het verbruik van stookolie, propaan en butaangas evenals steenkool is geraamd op basis van MIRA en aangevuld met statistische cijfers. De resultaten tonen aan dat de broeikasgasemissies voor aardgas en stookolie de grootste bronnen vormen voor huishoudens. Aardgas en stookolie hebben bovendien ongeveer een even groot aandeel in de CO2 emissies. Nochtans is de verhouding in hoeveelheid energie (uitgedrukt in kilowattuur, kWh) niet in evenwicht: 40 procent stookolie tegenover 60 procent aardgas. Het feit dat stookolie qua emissies toch aardgas bijna inhaalt, is te wijten aan de specifieke uitstoot die hoger ligt per kWh stookolie dan per kWh aardgas. Aardgas is namelijk een minder klimaatonvriendelijke fossiele energiebron dan stookolie. Ook vermeldenswaardig is dat 25 procent van de Leuvense gezinnen vandaag al kiest voor groene stroom.

45

Aardgas Stookolie Elektriciteit Overige (kolen, propaan & butaangas) Totaal broeikasgasemissies huishoudens

Ton broeikasgasemissies (ton CO2e) 112461 109467 29988 4367 257281

Tabel 4.3.3: LKN 2030 emissies (Scope 1 + Scope 2) 2010: huishoudens

Figuur 4.3.2: Procentuele verdeling emissies huishoudens (LKN 2030, nulmeting 2010)

4.3.4 Industrie De broeikasgassen van de industrie zijn afkomstig van het verbranden van petroleumproducten, gas en kolen. Ook emissies door andere processen zijn mogelijk (bijvoorbeeld cement en staalproductie, zie boven). Aangezien er in Leuven geen cement of staal wordt geproduceerd, zijn deze emissies voor Leuven niet relevant. De gegevens over aardgas en elektriciteit komen uit de statistieken van Eandis. Op basis van individuele bevragingen van de grootste bedrijven en extrapolatie op basis van de gegevens van de GIS cel (GIS: Geografisch Informatie Systeem) werden deze cijfers dubbel gecontroleerd en verder aangevuld voor stookolie. Het aandeel groene elektriciteit dat aangekocht wordt door de Leuvense bedrijven bedraagt ongeveer 50 procent. Dat is reeds een zeer mooi resultaat, hoewel er meteen moet bij vermeld worden dat het geïmporteerde groene stroom betreft, voornamelijk waterkracht uit Frankrijk. De resultaten voor Leuven worden in de volgende tabel samengevat.

46

Aardgas Stookolie Elektriciteit Totaal broeikasgasemissies industriesector

Ton broeikasgasemissies (ton CO2e) 76966 6339 28740 112046

Tabel 4.3.4: LKN 2030 emissies (Scope 1 + Scope 2) 2010: industrie

4.3.5 Handel en diensten De sector handel en diensten omvat de volgende deelsectoren: Onderwijs (universiteit (exclusief UZ Leuven), hogescholen, kleuterscholen, lagere en middelbare scholen) Gezondheidszorg (Ziekenhuizen Gasthuisberg, Sint Rafaël en Heilig Hart Ziekenhuis, artsenpraktijken, …) Kantoren (Financiële, sociale en openbare diensten: stad Leuven, Provincie Vlaams Brabant, VDAB, De Lijn, Philipssite, KBC, …) Recreatie Sport Cultuur (30CC, Brabanthal, Provinciedomein, Schaatsbaan, Museum M, Sportoase, …) Handel (Groot en detailhandel) Distributie van water; afval en afvalwaterbeheer en sanering (Ecowerf, containerparken, …) Vervoer en opslag Horeca Openbare verlichting De globale data van de aardgas en elektriciteitsverbruiken zijn afkomstig van Eandis. Toch zijn deze net als voor de sector industrie dubbel gecontroleerd door een individuele bevraging van de grootste betrokken partijen. Deze werkwijze levert een nauwkeuriger resultaat op wat de bronnen van de emissies betreft. Dit maakt het resultaat van de nulmeting aanzienlijk sterker. De emissies voor andere energiedragers werden geschat op basis van die individuele bevragingen en een extrapolatie volgens de oppervlakten van de GIS cel. De resultaten voor Leuven worden hieronder samengevat. De hoge cijfers voor onderwijs en gezondheidszorg vallen sterk op.

Onderwijs Gezondheidszorg Kantoren Recreatie Sport Cultuur Handel Distributie van water; afval en afvalwaterbeheer en sanering Vervoer en opslag Horeca Openbare verlichting Totaal broeikasgasemissies handel en diensten

Ton broeikasgasemissies (ton CO2e) 51822 50097 37518 25328 22848 11618 6590 4819 1530 211300

Tabel 4.3.5: LKN 2030 emissies (Scope 1 + Scope 2) 2010: handel en diensten

47

Figuur 4.3.3: Procentuele verdeling emissies handel en diensten (LKN 2030, nulmeting 2010)

4.3.6 Landbouw en natuur Zowel de landbouw als de natuursector speelt een belangrijke rol in de globale koolstofcyclus. Planten nemen CO2 op uit de lucht en slaan deze op als koolstof in hun biomassa en in de bodem (dit leidt tot zogenaamde negatieve CO2 emissies, namelijk een opname van CO2 in plaats van een vrijgave). Deze koolstof kan echter opnieuw worden omgezet in CO2 die eens te meer in de atmosfeer wordt gebracht. Dit gebeurt zowel door natuurlijke ontbindingsprocessen als door landbouwactiviteiten, zoals het omploegen van bodems en het oogsten en het verbranden van biomassa. Landbouw veroorzaakt ook andere emissies, zoals het gebruik van fossiele brandstoffen door tractoren en andere landbouwvoertuigen. In de tabel hieronder wordt een overzicht gegeven van de verschillende categorieën: het betreft zowel negatieve emissies (opname van CO2) als positieve emissies (vrijgave van CO2 en andere broeikasgassen zoals lachgas (N2O, ook uitgedrukt in CO2e)). Het netto resultaat voor de sector landbouw en natuur in Leuven is een jaarlijkse emissie van ongeveer 28500 ton CO2e. In tegenstelling tot de (groene) provincie Limburg beschikt de stad Leuven (met zeer beperkte bosgebieden) niet over een netto opslagcapaciteit vanwege de sector landbouw en natuur. Klimaatneutraliteit voor Leuven betekent dan in realiteit dat Leuven de volledige 100 procent van de huidige emissies zou moeten reduceren. In Limburg is de uitdaging net iets minder groot omdat deze provincie kan beschikken over een jaarlijkse CO2 opslag van ongeveer 1 miljoen ton CO2e, dit is ongeveer 10 procent van de huidige Limburgse emissies.

48

Veeteelt (vertering en mestmanagement) Bosbouw Groei bovengrondse biomassa Boskap Bosbodem Landbouwbodem Verandering in bodemkoolstofvoorraad van permanente akkerlanden Verandering in bodemkoolstofvoorraad van permanente graslanden Totale N2O emissie uit landbouw Zoetwater Brandstofverbruik in de land en tuinbouw (inclusief oneigenlijk gebruik) Elektriciteits en aardgasverbruik in land en bosbouw Totaal broeikasgasemissies industriesector

Ton broeikasgasemissies (ton CO2e) 1559 10462 4972 2190 1339 448 2304 210 30019 333 28495

(een negatief cijfer komt overeen met een opname van CO2 i.p.v. een vrijgave) Tabel 4.3.6: LKN 2030 emissies (Scope 1 + Scope 2) 2010: landbouw en natuur

4.3.7 Totaalbeeld van de Leuvense broeikasgasemissies Door de optelsom te maken van de zes sectoren bekomt men de totale netto broeikasgasemissies. De totale netto broeikasgasemissies (uitstoot min opname) van de stad Leuven en zijn deelgemeenten in het jaar 2010 worden geraamd op ongeveer 808.000 ton CO2 equivalenten. Deze hoeveelheid omvat zowel de directe emissies uit bronnen op het grondgebied (Scope 1) als de indirecte emissies die voortvloeien uit het gebruik van elektriciteit in Groot Leuven (Scope 2). Het aandeel van Scope 2 bedraagt 142 kiloton CO2 equivalenten ten opzichte van 666 kiloton CO2 equivalenten in Scope 1. De onderstaande figuur toont het relatieve aandeel dat elk van de sectoren heeft binnen de Scope 1 en Scope 2 emissies.

49

Figuur 4.3.4: Scope 1 en 2 broeikasgasemissies van Leuven volgens de verschillende sectoren anno 2010

De tabel hieronder geeft een overzicht van de emissies in ton CO2 equivalenten. Ook de kleine opname (negatief cijfer) van CO2 in de Leuvense natuur kan worden afgelezen. Een verdere interpretatie van de emissies van de zes MIRA sectoren toont aan dat gebouwen (woningen, publieke en private gebouwen) verantwoordelijk zijn voor niet minder dan 60 procent van de Leuvense emissies (in Scope 1 en 2). Dit is dus prioriteit nummer één. Als tweede op de lijst komt mobiliteit met een goede 25 procent van de Leuvense broeikasgasuitstoot. Samen zijn gebouwen en mobiliteit verantwoordelijk voor 85 procent van de uitstoot. Een effectief klimaatactieplan in Leuven zal dus duidelijk gebouwen en mobiliteit als twee hoofddoelstellingen moeten hebben.

Energieproductie Transport Huishoudens Industrie Handel en diensten Landbouw Natuur Totaal broeikasgasemissies industriesector

Ton broeikasgasemissies (ton CO2e) 2989 196171 257281 112046 211300 36002 7468 808282

Tabel 4.3.7: Samenvattende tabel van Scope 1 en 2 emissies per sector in Leuven anno 2010

50

4.4

Hoe doet Leuven het in Vlaanderen?

Wat betekenen deze cijfers nu? Hoe goed of hoe slecht is het nu met de Leuvense emissies gesteld? Om een antwoord op deze vraag te geven, kan men de Leuvense cijfers vergelijken met andere nulmetingen die al werden uitgevoerd in Vlaanderen. Concreet bestaan er onderbouwde cijfers voor onder andere Vlaanderen, de provincie Limburg en Gent. Enige voorzichtigheid is hier wel op zijn plaats. Het gaat hier namelijk om een globale vergelijking tussen verschillende datasets, die niet helemaal identiek zijn in hun opdeling, de gebruikte aannames en het gekozen referentiejaar. De gehanteerde methodiek verschilt van studie tot studie, waardoor de vergelijking maar gedeeltelijk opgaat. Dit neemt niet weg dat de ordegroottes van de emissies wél met elkaar kunnen worden vergeleken. De onderstaande figuur vergelijkt de Leuvense met de Vlaamse, Limburgse en Gentse broeikasgasemissies. Deze figuur toont de totale emissies. Hieruit blijkt bijvoorbeeld dat de Gentse emissies groter zijn dan die van de hele Provincie Limburg. Hoe dat komt, wordt meteen duidelijk. Uit deze figuur zou je kunnen afleiden dat de Leuvense emissies er weinig toe doen in het grotere plaatje. Dit is echter een voorbarige conclusie, want deze figuur houdt nog geen rekening met de bevolkingsgrootte.

Figuur 4.4.1: Vergelijking totale broeikasgasemissies voor Vlaanderen, Limburg, Gent en Leuven (uitgedrukt in kiloton CO2e)

Een vergelijking wordt pas echt zinvol wanneer men het totale aantal emissies deelt door het aantal inwoners. Zo bekomt men de gemiddelde CO2e voetafdruk van de ‘gemiddelde’ Leuvenaar. Op 1 januari 2010 telde Vlaanderen 6.251.983 inwoners, waarvan 95.463 Leuvenaars. In het jaar van de nulmeting in Limburg, 2008, telde men daar 826.690 inwoners. En op 1 januari 2007 telde men in (groot) Gent 235.143 inwoners. In de tweede vergelijkende figuur worden de herrekende broeikasgasemissies met elkaar vergeleken. Dit geeft meteen een heel ander beeld. Het meest opvallende gegeven in deze grafiek is dat een gemiddelde Gentenaar het heel slecht lijkt te doen. Zijn emissies bedragen immers meer dan 50 ton CO2e per inwoner: dit is meer dan vijf keer zoveel als die van de gemiddelde Leuvenaar die beneden het plafond van 10 ton CO2e per inwoner blijft. Dit heeft echter alles te maken met het stedelijk profiel van Gent, met de aanwezigheid van zowel 51

elektriciteitsproductie als staalindustrie (ArcelorMittal Sidmar). Beide sectoren stoten per definitie veel CO2 uit. Elektriciteitscentrales gebruiken doorgaans nog vooral fossiele brandstoffen. En ijzer en staal produceren gaat nu eenmaal samen met een grote uitstoot van broeikasgasemissies, zelfs voor een supermoderne, energie efficiënte fabriek als die van Sidmar. Wanneer we de emissies van deze twee grote industrieën (E/S, ofwel elektriciteits en staalproductie) in het grijs aangeven en aftrekken van de totale emissies in Scope 1 en 2, dan bekomt men een eerlijkere vergelijking. De elektriciteitsopwekking en staalproductie in Gent zijn immers voor een groot, respectievelijk, zeer groot deel, bedoeld voor de export. In de derde vergelijkende figuur wordt dit aangepaste beeld geschetst. Wanneer we nu het grijze gedeelte verwaarlozen en enkel de emissies in kleur bekijken, dan zien we dat een Leuvenaar een ‘goede’ Vlaming is.

Figuur 4.4.2: Vergelijking gemiddelde broeikasgasemissies van een inwoner in Vlaanderen, Limburg, Gent en Leuven (uitgedrukt in kiloton CO2e/inwoner)

52

Figuur 4.4.3: Vergelijking gemiddelde broeikasgasemissies (uitgedrukt in kiloton CO2e/inwoner) van een ‘gemiddelde’ inwoner in Vlaanderen, Limburg, Gent en Leuven, rekening houdend met de emissies ten gevolge van elektriciteitsopwekking en staalproductie

Uit de bovenstaande figuur kan men besluiten dat de ‘gemiddelde’ Leuvenaar een ‘goede’ Vlaming is. Dit neemt niet weg dat een Leuven een heel bijzonder profiel heeft. Indien we de Leuvense emissies per sector vergelijken met die in Vlaanderen, dan ziet men op de volgende figuur toch enkele grote verschillen. Zoals al eerder aangehaald is de energieproductie quasi nihil in Leuven, terwijl dit op Vlaams niveau uiteraard wel een zeer relevante bron van emissies is. Transport en huishoudens liggen in de buurt van de Vlaamse cijfers, terwijl de emissies van onze industrie dan weer veel lager liggen. De Leuvense bedrijven zijn voor het overgrote deel immers kennisbedrijven. Slechts enkele uitzonderingen ‘produceren’ nog echt goederen. Twee voorbeelden hiervan zijn AB InBev en Beneo Remy. Op het vlak van handel en diensten scoort Leuven hoger dan het Vlaamse gemiddelde. We bezitten dan ook een grote universiteit, een uitgebreide gezondheidszorg en verschillende financiële, sociale en openbare diensten die een hoofdzetel in Leuven hebben. Vanwege de beperkte oppervlakten aan bos en landbouwgebied is de sector natuur en landbouw slechts heel beperkt aanwezig in verhouding met het Vlaamse gemiddelde.

53

Figuur 4.4.5: Vergelijking broeikasgasemissies per sector (uitgedrukt in kiloton CO2e) tussen Vlaanderen (geel) en Leuven (rood) – cijfers werden herschaald om een directe vergelijking mogelijk te maken

4.5

De Scope 3 emissies

Alle cijfers die tot nu toe vermeld werden in deze tekst hadden betrekking op Scope 1 en 2: de directe emissies op het grondgebied Groot Leuven en de emissies geïmporteerd via elektriciteit. De derde groep emissies (Scope 3) zijn het moeilijkst in kaart te brengen. Dit neemt niet weg dat de Scope 3 emissies wel degelijk zeer relevant zijn. Het zou immers niet correct zijn om een manier te vinden om de Scope 1 emissies binnen Groot Leuven af te bouwen, maar daardoor ergens ver weg aan de andere kant van de wereld of dichter bij, extra broeikasgasemissies te gaan veroorzaken zonder die in rekening te brengen. Zoals in de inleiding werd aangegeven is in het project LKN 2030 ervoor gekozen om voor de Scope 3 emissie een kwalitatieve inschatting te maken, zodat we op zijn minst de grootteorde ervan kennen. De moeilijkheid van de meting van de Scope 3 emissies ligt in het feit dat zij niet alleen gerelateerd zijn aan de consumptie van goederen en diensten in Leuven (die elders geproduceerd werden), maar ook te maken hebben met de doorvoer en export van goederen via Leuven. Om dit alles nauwkeurig in kaart te brengen, zou je haast op alle invalswegen via een douanecontrole te werk moeten, om gedurende een jaar lang alles wat binnen en buiten gaat te registreren. Omdat dit praktisch uiteraard niet haalbaar is, kan men in de plaats hiervan op basis van een economisch model een kwalitatieve inschatting maken op het niveau van Vlaanderen. Dit kan vervolgens geëxtrapoleerd worden naar de schaal van Leuven. Deze werkwijze geeft ons een goed gevoel van grootteorde van emissies, maar er blijft een aanzienlijke onnauwkeurigheid aanwezig. De volgende grafiek brengt Scope 3 in beeld ten opzichte van de Scope 1 en 2 (samen 808.000 ton CO2 equivalenten). Hieruit blijkt dat de totale Scope 3 emssies groter zijn dan de Scope 1 + 2 emissies. Dit bevestigt het belang van de Scope 3 emissies in een eerlijke analyse van de nulmeting. Wat ook opvalt is het onderscheid tussen het groene blok (652.000 ton CO2e) en het oranje blok (1.783.000 ton CO2e) binnen de Scope 3 emissies (in totaal 2.435.000 ton CO2e). Het groene blok vertegenwoordigt de Scope 3 emissies die – buiten het grondgebied van Leuven – worden veroorzaakt door consumptie waar de Leuvenaar of een Leuvense organisatie verantwoordelijk voor is. Het oranje blok betreft emissies waarin een Leuvens bedrijf een zekere vorm van 54

verantwoordelijkheid heeft, maar de verwante goederen of diensten niet bestemd zijn voor Leuvense consumptie. Enkele voorbeelden van doorvoer en export zijn: de rode plastic bierbakken met AB Inbev bierflesjes worden buiten Leuven geproduceerd; het overgrote deel van dit bier wordt ook buiten Leuven leeggedronken. een zakje stijfsel van Remy in Wijgmaal dat bestemd is voor export. een spuitje dat in Gasthuisberg gebruikt wordt voor een niet Leuvenaar.

Figuur 4.5.1: Vergelijking totale broeikasgasemissies voor Leuven (uitgedrukt in kiloton CO2e): Scope 1 + Scope 2 (links) versus Scope 3 (rechts)

4.6

De dominante rol van energie

De resultaten van de nulmeting bevestigen het belang van het energieaspect in een stedelijke omgeving. Broeikasgasemissies in de stad hebben immers alles te maken met het gebruik van fossiele energie in de vorm van diesel en benzine (voor transport), stookolie, aardgas, kolen, propaan en butaangas (voor verwarming en opwekking van elektriciteit). De hamvraag is over hoeveel energie het nu juist gaat en kunnen we die niet op het grondgebied Groot Leuven zelf opwekken, liefst op een hernieuwbare manier? De onderstaande grafiek geeft in gigawattuur (GWh, 1 GWh = 1 miljoen kWh) weer in welke vorm Groot Leuven energie verbruikt. Het overgrote deel van deze energiebehoefte is in de vorm van warmte (meer dan 2000 GWh/jaar), die nodig is voor de verwarming van onze woningen, gebouwen en infrastructuur. Op de tweede plaats komt het elektriciteitsverbruik (meer dan 700 GWh/jaar). Ongeveer een derde (31 procent om juist te zijn) van dit elektriciteitsverbruik wordt in het groen afgebeeld: het gaat hier om gezinnen, diensten en bedrijven die reeds een contract hebben met hun elektriciteitsleverancier voor de aankoop van groene stroom. Wel is hier een kanttekening op zijn plaats. Het betreft immers bijna uitsluitend geïmporteerde groene elektriciteit. Als derde in de rij neemt ook energie voor transport een grote 55

hap uit de totale energiebehoefte in Leuven (net iets minder dan 700 GWh).

Figuur 4.6.1: Vergelijking energiebehoefte in 2010 voor Leuven (uitgedrukt in GWh)

Op basis van deze gegevens kunnen we nu enkele boeiende vergelijkingen maken en besluiten trekken. De hoeveelheid energie die in 2010 werd geproduceerd op het grondgebied Groot Leuven bedraagt, volgens de cijfers van de VREG, minder dan 0,5 procent van de totaal geconsumeerde energie in Leuven. De kleine bijdrage komt van de enkele tientallen huizen en gebouwen die reeds uitgerust zijn met zonnepanelen in Leuven en enkele warmtekrachtkoppelingsinstallaties die werken op biogas dat vrijkomt bij afvalwaterzuivering. Op het vlak van energieautonomie scoort Leuven dus helemaal nog niet goed. Om volledig zelfvoorzienend te zijn – voor zover dit nodig en wenselijk zou zijn – zou Leuven 3400 hectare aan zonnepanelen moeten plaatsen om de huidige energievraag te dekken. Aangezien het grondgebied Groot Leuven in totaal slechts 5663 hectare bedraagt en de totale oppervlakte aan daken ongeveer 463 hectare, kan men al snel besluiten dat zonnepanelen alleen geen soelaas zullen brengen. Bovendien zou dit ook een peperdure aangelegenheid zijn, om nog niet te spreken van de koppeling met het voorlopig nog steeds gecentraliseerde elektriciteitsnetwerk. Wat dan met windenergie? Hypothetisch gezien zouden er 771 grote windturbines moeten geplaatst worden om de volledige Leuvense energievraag te dekken. Op dit moment staan er, ter vergelijking, in heel Vlaanderen nog geen 200 windmolens. Windmolens in Leuven leveren dus ook niet echt de oplossing. Dan maken we trouwens nog even abstractie van de technische problemen met het elektriciteitsnetwerk en het evidente gebrek aan ruimte voor de inplanting van windmolens in een stedelijke context. Als wind en zon in Leuven niet echt voor de totale doorbraak kunnen zorgen, dan is het veel logischer om het energieverbruik op zich aan te pakken. Het is net daar waar maatregelen economisch én ecologisch veel voordeliger zijn. De goedkoopste energie is nog altijd de niet gebruikte energie. Investeringen in energie efficiëntie moeten dus de hoofdmoot vormen van een effectief klimaatactieplan voor Leuven. Het volgende cijfer maakt dit meteen duidelijk. De berekeningen van Futureproofed voor LKN 2030 tonen aan dat alle Leuvenaars samen, inclusief de bedrijven en andere instellingen, jaarlijks niet minder dan 250 miljoen euro aan de aankoop van energie spenderen. Dit toont meteen de enorme besparingsmogelijkheden aan. Efficiënter omspringen met energie kan dus heel wat geld in het laatje brengen. Tijdens het verdere verloop van de LKN 2030 studie zal hier hard worden op ingezet.

56

4.7

Conclusies van de nulmeting

Wat zijn nu de belangrijkste conclusies van de nulmeting voor Leuven? We geven vier hoofdpunten aan: Een gemiddelde Leuvenaar stoot jaarlijks minder dan 10 ton CO2 equivalenten uit (8,5 ton CO2eq/inwoner in Scope 1 en 2). Hiermee blijft de Leuvenaar onder het Vlaamse gemiddelde na aftrek van de emissies gerelateerd aan elektriciteits en staalproductie. In die zin kan men stellen dat een gemiddelde Leuvenaar een ‘goede’ Vlaming is op het vlak van inspanningen voor de beperking van de opwarming van de aarde. Groot Leuven heeft een heel specifiek profiel en verschilt grondig ten opzichte van de provincie Limburg of de grotere stad Gent. Leuven is en blijft een kenniseconomie met veel handel en diensten en weinig klassieke industrie en landbouw. Wanneer men een verdere interpretatie maakt van de emissies van de zes MIRA sectoren, dan komt men tot de conclusie dat gebouwen (woningen, publieke en private gebouwen) verantwoordelijk zijn voor 60 procent van de Leuvense emissies (in Scope 1 en 2). Mobiliteit staat in voor nog eens 25 procent van de uitstoot. Gebouwen en mobiliteit zijn samen verantwoordelijk voor 85 procent van de uitstoot. Het spreekt voor zich dat gebouwen en mobiliteit de hoofdprioriteiten moeten vormen voor een klimaatactieplan in Leuven. De Scope 3 emissies voor Leuven werden kwalitatief ingeschat. Zoals verwacht zijn de totale Scope 3 emissies (in totaal 2.435.000 ton CO2e) zelfs groter dan de Scope 1 + 2 emissies (808.000 ton CO2e). Bij het uitwerken van klimaatplannen moet er voor worden gezorgd dat CO2e reductiemaatregelen in Leuven geen toename van de CO2e emissies elders in de wereld creëren. Men moet dit nog ruimer bekijken. In de nulmeting werden enkele de CO2e emissies in rekening gebracht. Het spreekt voor zich dat ook andere milieuparameters van belang zijn, zoals waterconsumptie of uitstoot van fijn stof. In het project LKN 2030 zal er steeds over gewaakt moeten worden om het klimaatactieplan in een bredere context te plaatsen. Nooit mag de CO2e meting ertoe leiden dat bepaalde thema's ondergewaardeerd zouden worden op basis van een specifieke broeikasgasbenadering of omdat de opbrengst van een maatregel niet eenduidig bepaald kan worden. Afwenteling van kosten en lasten moet te allen prijze vermeden worden.

57

5

Duiding van de gehanteerde toekomstscenario’s

5.0

Inleiding

Het uitgangspunt voor het opstellen van de mogelijke toekomstscenario’s voor Leuven Klimaatneutraal is de MIRA Milieuverkenning 203077. Deze studie legt op Vlaams niveau drie scenario’s voor toekomstige ontwikkeling vast, en berekent de daarbij horende milieu impact. De drie scenario’s zijn volgens toenemend ambitieniveau, en derhalve dalende milieu impact, een referentiescenario (REF), een Europees scenario (EUR) en een visionair scenario (VISI). Hierover stelt de studie: ‘Het referentiescenario onderzoekt hoever het huidige milieubeleid reikt. Het Europa scenario onderzoekt wat nodig kan zijn om de Europese ambities op vlak van klimaatverandering, luchtkwaliteit en waterkwaliteit op middellange termijn te realiseren. Het visionaire scenario onderzoekt hoe het milieu kan veiliggesteld worden voor huidige en toekomstige generaties. De uitkomsten van de scenario’s schetsen de ruimte voor het milieubeleid en geven aan wat nodig kan zijn om bepaalde ambities te realiseren.’78 Het referentiescenario dient daarbij dus beschouwd te worden als een bevriezing van de huidige manier van functioneren, met andere woorden een volmaakt business as usual. Omwille van ondermeer het Europese beleid ter zake is dergelijk status quo weinig waarschijnlijk. Het Europa scenario verwijst naar een reeks doelstellingen die de EU zich gesteld heeft op middellange termijn, zoals bijvoorbeeld het Europese Energie en Klimaatpakket 2020. In de huidige omstandigheden mag daarom verwacht worden dat de toekomst meer zal aanleunen bij het EUR scenario, dan bij het REF scenario. Het VISI scenario vertrekt van een meer ideale toestand voor het milieu, en sluit aan op doelstellingen die de EU voor de lange termijn geformuleerd heeft, in het bijzonder de ambitie om tegen 2050 de uitstoot van broeikasgassen met 80% te verminderen79. Deze doelstelling is nodig als proportionele bijdrage om op wereldschaal de temperatuursstijging tot 2°C te beperken, en op die manier onoverkomelijke schade door klimaatverandering te vermijden. Deze scenario’s formuleren ook prognoses voor andere milieuparameters zoals fijn stof, verzuring, waterkwaliteit,…. Hierop wordt in wat volgt niet verder ingegaan. Enkel de energie en klimaataspecten van de scenario’s worden verder beschouwd. Op basis van de MIRA scenario’s zijn voor Leuven eveneens drie ontwikkelingsscenario’s vooropgesteld. Daarbij wijken de twee scenario’s voor klimaatneutraliteit enigszins af van wat oorspronkelijk in het projectvoorstel geformuleerd was: Een referentiescenario EUR(Leuven) dat ongeveer gelijk loopt met het EUR scenario uit de Milieuverkenning en dat derhalve uitgaat van de ontwikkelingen die te verwachten zijn op basis van het lopende Europese beleid. Deze keuze is een optie zoals oorspronkelijk ook geformuleerd in het projectvoorstel; Een scenario Leuven Klimaatneutraal 2030 (LKN 2030) dat nagaat wat voor Leuven in 2030 realistisch haalbaar is met het oog op toekomstige klimaatneutraliteit. Dit scenario geldt als een ambitieuze tussenstap en focust op wat daartoe ondernomen moet worden op middellange termijn;

58

Een scenario Leuven Klimaatneutraal 2050 (LKN 2050) waarbij het pad van verandering verder doorlopen wordt om uiteindelijk de klimaatneutraliteit te verwezenlijken of minstens dicht te benaderen tegen 2050. Dit houdt concreet in dat de broeikasgasuitstoot tegen dat jaar met 90% moet dalen. De scenarioberekeningen beschouwen de uitstoot van broeikasgassen in scope 1 en 2 (zie hoofdstuk 1). Voor de selectie van deze drie scenario’s dienen een aantal verantwoordingen geformuleerd te worden. Een puur business as usual aanhouden als referentie heeft weinig zin. Niet alleen is er het Europese beleid, de urgentie om met betrekking tot de klimaatproblematiek actie te ondernemen is ook zo groot dat in alle omstandigheden mag worden verwacht dat een minimum aan vorderingen in de richting van de lage koolstofeconomie zal worden gerealiseerd. Om die reden is dus gekozen om het EUR scenario als referentiescenario te nemen in Leuven (EUR(Leuven)). Daarbij dient meteen opgemerkt te worden dat dit scenario op zich al aanzienlijke uitstootreducties met zich meebrengt. Het gekozen referentiepad heeft dus duidelijk een eigen ambitieniveau. Tegelijkertijd zijn voor Leuven een aantal parameters gewijzigd ten opzichte van het EUR scenario zoals het uitgewerkt is in de Milieuverkenning. Met name worden er punctueel andere assumpties geformuleerd. Omdat EUR(Leuven) zelf ook het realiseren van aanzienlijke maatregelenpakketten inhoudt, zal de impact van de maatregelen die in dit rapport behandeld worden uitgezet worden ten opzichte van de toestand in 2010, het referentiejaar voor de nulmeting. Dit leidt tot volgend schematisch opzet: CO2 reducties, opbrengsten van maatregelen,… worden behoudens uitzonderingen afgemeten ten opzichte van de toestand in 2010, die geldt als nulpunt (nulmeting). Uitzonderingen betreffen zeer waarschijnlijke evoluties van de referentietoestand waarbij winsten best afgemeten worden ten aanzien van deze wijzigende referentietoestand en dus niet ten opzichte van de toestand in 2010; Het business as usual scenario voor Leuven, EUR(Leuven) is een lokale afspiegeling van wat de te verwachten ontwikkelingen zijn op basis van het huidig Europees beleid voor de middellange termijn. Dit is een default scenario waarbij Leuven geen eigen, hogere ambities realiseert maar waarbij wel belangrijke stappen richting lage koolstofeconomie gezet worden; LKN 2030 en LKN 2050 geven weer wat mogelijk is in Leuven als de stad zelf wél vergaande ambities formuleert. Dat er geen scenario uitgewerkt is voor volledige klimaatneutraliteit in 2030, heeft te maken met het voornemen om een realistische en haalbare roadmap voor te stellen. Indien we aannemen dat Leuven 90% reductie moet realiseren tegen 2030, dan resten er ongeveer 15 jaar uitvoeringstermijn om deze doelstelling te realiseren. Het uitvoeringsplan daartoe moet immers eerst nog verder uitgewerkt, gefinancierd, en door beleidskeuzes en regelgeving onderbouwd worden. Ondertussen is gebleken dat deze doelstelling zeer ambitieus is op verschillende vlakken: grote investeringen, diepgaande veranderingen op een structureel systeemniveau en een grondige mentaliteitswijziging bij alle betrokken actoren. In die context zijn de oorspronkelijke formuleringen voor de LKN scenario’s bijgesteld. LKN 2030 als een plan voor wat (technisch) haalbaar is in 2030, wordt enigszins gewijzigd naar een ontwikkelingspad dat de structuurveranderingen nodig voor klimaatneutraliteit ten gronde inzet, zonder ze daarom volledig te realiseren tegen 2030. Merk hierbij op dat het technisch perfect haalbaar is om klimaatneutraal te functioneren in 2030, op voorwaarde dat er een socio economische omslag plaatsgrijpt met het karakter van een revolutie. Het oorspronkelijke LKN 2050 scenario waarbij wordt nagegaan wat mogelijk is tegen 2050 mits de beschikbaarheid van een aantal nieuwe technologieën, wordt omgepoold naar een scenario dat 59

klimaatneutraliteit in 2050 maximaal realiseert volgens het ingeslagen pad van structurele veranderingen. Er worden zo weinig mogelijk onrealistische assumpties geformuleerd. Niettemin blijft men bij elk scenario ook afhankelijk van veranderingen op macro schaal, wat bijkomende onzekerheidsgraden met zich meebrengt. In wat volgt worden alle scenario’s kort toegelicht. Het betreft dus: Drie MIRA scenario’s: REF, EUR, VISI EUR(Leuven) LKN 2030 en LKN 2050 De MIRA scenario’s zijn ingebed in een sociaal economische verkenning. Die houdt bijvoorbeeld rekening met de toename van de bevolking en de gebouwoppervlakte in Vlaanderen. Voor Leuven zal op een gelijkaardige manier rekening gehouden worden met dergelijke socio economische randvoorwaarden.

5.1

Het MIRA referentiescenario (REF)

In de samenvatting van de Milieuverkenning wordt dit scenario als volgt gekarakteriseerd (enkel passages m.b.t. energie en klimaat worden geciteerd): ‘In het referentiescenario wordt het huidige milieubeleid (per 1 april 2008) ongewijzigd verder gezet, zonder bijkomende maatregelen. De toets aan de toekomstige doelstellingen toont de uitdagingen voor het toekomstige (milieu)beleid: Het bruto binnenlands energiegebruik ligt in 2030 13 % hoger dan in 2006. De totale uitstoot van broeikasgassen neemt toe met 12 % in 2020 en zelfs met 31 % in 2030 in vergelijking met 2006. In 2006 bedroeg het aandeel hernieuwbare energie in het bruto eindgebruik slechts 0,8 %. Bij ongewijzigd beleid stijgt dit tot 4 % in 2020 en 6 % in 2030. Gebruik van hernieuwbare energie komt zowel de bevoorradingszekerheid als de uitstoot van broeikasgassen ten goede. De energiekwaliteit van de woningen in Vlaanderen is laag. Door de bevolkingsgroei en de kleinere gezinnen groeit het woningenpark verder aan. De huidige energieprestatienormen voor nieuwbouw en verbouwing/renovatie zijn onvoldoende om de energiebehoefte te verminderen. De industriële activiteiten groeien met 43 % tussen 2006 en 2030. Hierdoor neemt het energiegebruik van de industrie toe met 32 %, de uitstoot van broeikasgassen met 30 %. De transportstromen blijven stijgen, met een toename van de uitstoot van broeikasgassen met 10 %. Transport haalt ook de Europese doelstelling van 10 % hernieuwbare energie in 2020 niet. (…) Nieuwe klimaatscenario’s voor Vlaanderen tot 2100 tonen unaniem een stijging van de temperatuur (winter: +1,5 tot 4,4 °C, zomer: +2,4 tot 7,2 °C), en van de neerslag tijdens de winter. De zomers worden droger en de rivierdebieten dalen, waardoor de kansen op ernstig watertekort stijgen. De regenbuien in de zomer worden wel feller, met een hogere kans op riooloverstromingen tot gevolg. Het zeeniveau aan de Vlaamse kust kan deze eeuw nog stijgen met 20 à 200 cm.’ 80 Dit scenario heeft derhalve zeer negatieve gevolgen. Het is ook zeer “optimistisch” over de industriële groei, gemiddeld bijna 2% per jaar aangehouden over een lange periode. Omdat het verder niet gebruikt wordt, is bijkomende toelichting hier niet vereist. Details zijn beschikbaar in de Milieuverkenning.

60

5.2

Het MIRA Europa scenario (EUR)

In de samenvatting van de Milieuverkenning wordt dit scenario als volgt gekarakteriseerd (enkel passages m.b.t. energie en klimaat worden geciteerd): ‘Het Europa scenario onderzoekt de effecten van bijkomende maatregelen gericht op de Europese ambities op het vlak van klimaatverandering, luchtkwaliteit en oppervlaktewaterkwaliteit. De doelstellingen van het Europese Energie en Klimaatpakket 2020 grijpen in op de energie efficiëntie, het gebruik van hernieuwbare energie en de uitstoot van broeikasgassen: Het bruto binnenlands energiegebruik blijft schommelen rond het niveau van 2006. Hierdoor vindt Vlaanderen geen aansluiting bij de doelstelling om de energie efficiëntie tegen 2020 met 20 % te verhogen in vergelijking met ongewijzigd beleid. In 2020 is ongeveer 9 % van het bruto eindgebruik van energie afkomstig van hernieuwbare energiebronnen. België kreeg van Europa een doelstelling van 13 % opgelegd, maar de gewesten maakten nog geen verdere afspraken over de verdeling. Het aandeel groene stroom in de elektriciteitsproductie groeit aan tot 22 %. Er is voldoende potentieel aan hernieuwbare energiebronnen in Vlaanderen aanwezig om tegemoet te komen aan de vraag. Transport verhoogt het gebruik van biobrandstoffen (ook van de tweede generatie) en bereikt de doelstelling van 10 % hernieuwbare energie voor 2020. Door maatregelen op het vlak van ruimteverwarming slagen de huishoudens erin hun energiegebruik bijna te halveren tegen 2030. Handel & diensten kan zijn energiegebruik verminderen met meer dan een vijfde. De industrie slaagt er niet in haar energiegebruik te verminderen in het Europa scenario. Europa hanteert een dubbele aanpak voor de vermindering van broeikasgassen met 20 % in 2020 ten opzichte van 1990. Voor sectoren die niet onder het emissiehandelsysteem (ETS) vallen, geldt een nationale doelstelling. Voor België is dit 15 % voor de periode 2005 2020. Installaties van sectoren die wel onder de emissiehandel vallen, moeten emissierechten voorleggen voor hun CO2 uitstoot. De niet ets sectoren (huishoudens en het gros van handel & diensten, landbouw en transport) slagen erin hun uitstoot van broeikasgassen te verminderen met 23 % in 2020. De dalende trend zet zich verder tot 2030. De ETS sectoren (industrie en energieproductie) slagen er niet in hun gezamenlijke broeikasuitstoot te verminderen. Bij de verwachte CO2 prijzen zijn er onvoldoende kostenefficiënte maatregelen beschikbaar. Deze sectoren kunnen wel terugvallen op het verwerven van emissierechten. Bij eenzelfde elektriciteitsproductie in de periode tussen 2015 en 2020 is de uitstoot van broeikasgassen in het Europa scenario opvallend lager dan in het referentiescenario. Dit is het gevolg van een groter gebruik van hernieuwbare energie. Vanaf 2025 wordt het verschil nog groter door de inzet van koolstofopvang en opslag (CCS) bij de nieuwe steenkoolcentrales. Deze techniek zal dan marktrijp zijn. De scenarioresultaten tonen aan dat bij een uitfasering van de kerncentrales de inlandse stroomproductie verder kan afgestemd worden op de eigen stroomvraag zonder belangrijke negatieve weerslag op de klimaatverandering, de verzuring en de fotochemische luchtverontreiniging. Voorwaarde is wel een sterk doorgedreven inzet op hernieuwbare energiebronnen (wind en zonne energie evenals biomassa) en na 2020 op ondergrondse CO2 opslag bij kolen en gascentrales. De uitstoot van broeikasgassen door de landbouw daalt met bijna een kwart tussen 2006 en 2030 door de afbouw van de rundveestapel en maatregelen in de glastuinbouw. Door het invoeren van rekeningrijden bij de transportsector vermindert het gemotoriseerde wegverkeer. Maar vooral door technologische maatregelen kan transport zijn uitstoot tegen 2030 met een

61

kwart verminderen in vergelijking met 2006. Voorwaarde is wel dat consumenten en bedrijven meer kiezen voor energiezuinige voertuigen.’ 81 Voor het EUR scenario wordt nu nagegaan wat dit concreet inhoudt aan maatregelen en prognoses. De analyse wordt opgedeeld volgens sector. De sector industrie wordt echter niet behandeld omdat deze geen speerpunt is voor Leuven Klimaatneutraal (zie ook hoofdstuk 6: kwantitatief begrote maatregelen).

5.2.1 Sectoren huishoudens, handel en diensten (residentiële en niet residentiële gebouwen) Deze sectoren komen neer op het gebruik van het gebouwenpark: residentiële plus niet residentiële gebouwen samen.Globaal geldt daarbij het volgende: ‘Het EUR scenario gaat uit van een versnelde afbraak van oude woningen. De EPB normen voor nieuwbouw worden strenger. Er is – zeker voor wat betreft handel & diensten – meer aandacht voor natuurlijke koeling. Voor wat betreft verwarming en warm tapwater neemt het aandeel van zonnewarmte (zonneboilers) en omgevingswarmte (warmtepompboilers) toe, ten nadele van fossiele brandstoffen. Er is een schuchter begin van warmtekrachtkoppeling (WKK) op lokaal niveau. De verlichting is tegen 2030 niet alleen efficiënt, maar men zal – voornamelijk in handel & diensten – ook optimaal gebruik proberen maken van daglicht. De bevolking past in zekere mate haar gedrag aan: zo gaan mensen bijvoorbeeld energiezuiniger koken, minder warm water gebruiken en het stand by gebruik van apparaten beperken. Het opwekken van eigen groene stroom neemt sterker toe dan in het REF scenario, nog altijd vooral via zonnepanelen en heel beperkt met kleine windmolens op de daken.’ 82 Belangrijk om te vermelden is dat het EUR scenario geen melding maakt van grondige en massale renovatie van de bestaande gebouwen naar een lage energiestandaard, maar wel een verhoogde vervangingsgraad aanneemt. Het Wetenschappelijk rapport Sectoren Huishoudens en Handel & Diensten stelt hierover: ‘Daar waar in het referentiescenario in 2030 nog iets meer dan 77 % van het in 2006 bestaande gebouwen of woningenpark overeind staat, is dat in het Europa scenario gedaald tot iets minder dan 64 %. De versnelde afbraak doet zich voor tot 2022, waarna er een geleidelijke stabilisatie optreedt. Het Europa scenario verschilt niet zoveel van het referentiescenario. We gaan uit van een verstrenging van de EPB normen, die zich vooral weerspiegelt in strengere eisen wat betreft de isolatie van vensters en daken (renovatie en nieuwbouw) en van muren en vloeren (enkel nieuwbouw). De eisen qua luchtdichtheid en ventilatie blijven dezelfde als deze in het referentiescenario. Op het vlak van verwarmings en warmtapwaterinstallaties is er evenmin veel verschil met het referentiescenario. Vooral de aandelen van de verschillende technologieën (energiedragers) zijn verschillend. Warmtelevering door derden (bijvoorbeeld stadsverwarming) is nog steeds geen optie.’ (…) ‘Voor verlichting houden we in nieuwbouw expliciet rekening met de introductie van geavanceerde regelsystemen, vooral aanwezigheidsdetectie (AWD) en daglichtafhankelijke verlichting (DAV).’ Daarnaast zijn er kleinere maatregelen zoals debietbegrenzers voor warmwatergebruik of het bestrijden van sluipverbruik.’ 83 Wat betreft hernieuwbare energie in of op gebouwen stelt men: ‘In het Europa scenario krijgt het zelf opwekken van groene stroom een meer prominente rol toebedeeld dan in het referentiescenario. Met zelfstandige WKK via Stirlingmotoren houden we in het Europa scenario nog geen rekening. De “generieke regel” is een penetratiegraad van 5% voor PV bij renovatie, en van 10% PV bij nieuwbouw. Enkel voor nieuwbouw voorzien we in 2030 een maximale penetratiegraad van 1% voor micro windturbines.’ 84

62

Bovendien gaat men in alle scenario’s uit van een aanzienlijke toename van de gebouwoppervlakte: 'De bruto vloeroppervlakte (bvo) van handel & diensten neemt toe met 25,5%; en voor huishoudens met 24,3%.' 85 Er wordt aangenomen dat het vervangen van alle enkel glas en het isoleren van alle daken, zoals voorzien in het referentiescenario, ook hier geldt. Voor het referentiescenario wordt daarover in het zelfde wetenschappelijk rapport gesteld: ‘Alle “overlevende” gebouwen hebben tegen 2030 vensters met hoogrendementsbeglazing met houten of gelijkwaardige kozijnen of “ramen” [Umax = 1,6 / 2,5 W/(m².K)]; en geïsoleerde daken met een Umax van 0,3 tot 0,4 W/(m².K). De isolatietoestand van muren en vloeren voor “overlevende gebouwen” blijft gelijk aan deze in het referentiejaar 2006.’ 86 Zuinige verlichtingsapparaten worden ook standaard toegepast in het referentiescenario, en worden dus verondersteld dat ook te zijn in het EUR scenario.87 Er dient opgemerkt dat de Milieuverkenning niet werkt met de scope indeling zoals die voorgesteld wordt door het Greenhouse Gas Protocol. Er is wel een gelijkaardig opzet, waarbij men enerzijds spreekt van een vraaganalyse en anderzijds van een energiebronnen analyse. Samengevat kan daarover worden gesteld dat in het eindbeeld van de Milieuverkenning alle emissiebronnen in een scope 1 perspectief behandeld zijn, dus volgens een energiebronnen analyse. Dat betekent dat de emissies van elektriciteitsproductie aangerekend worden in de sector energieproductie, en dus niet toegewezen worden aan de sectoren die deze elektriciteit gebruiken. Niettemin wordt in het wetenschappelijk rapport voor de gebouwsectoren wel stilgestaan bij het elektriciteitsgebruik in gebouwen, en derhalve de scope 2 emissies die op deze manier ontstaan voor zover de elektriciteitsproductie zich buiten de beschouwde territoriale eenheid situeert. Verder rekent de Milieuverkenning voor de energieopwekkingsinstallaties geen uitstoot aan voor de levenscyclus van deze installaties, d.w.z. de broeikasgasuitstoot die gepaard gaat met het bouwen, uitbaten, onderhouden en afbreken van deze installaties. Daardoor krijgen hernieuwbare energie installaties zoals zonneboilers, zonnecellen, windturbines en biomassaketels of biomassa WKK’s een 0 uitstoot toegewezen. Ze verdwijnen bijgevolg ook uit beeld bij de emissiecijfers. In de voorliggende studie is deze levenscyclusimpact wel ingerekend. Maar aangezien de bijhorende emissies voor de beschouwde installaties klein zijn in vergelijking met de andere behandelde emissies, is het verschil in behandeling relatief gezien verwaarloosbaar.

5.2.2 Sector Landbouw Het EUR scenario gaat uit van volgende prognoses88: een beperkte afname van het totale landbouwareaal, maar daarbinnen tegelijk een stijging van het aandeel landbouwgronden met milieu en natuurdoelen; een vermindering van de rundveestapel met 28%; een reeks landbouwtechnische maatregelen (mestverwerking, emissie arme stallen,…) energiezuinige investeringen in de glastuinbouw en vernieuwing van het hele serrepark Er kan worden aangenomen dat dit integraal van toepassing is op de sector landbouw in Leuven. Omdat de specifieke klimaatmaatregelen die verder worden voorgesteld voor Leuven op andere factoren inzetten, geldt het EUR scenario hier als een achtergrondbeeld.

5.2.3 Sector Transport De Milieuverkenning zet voor het EUR scenario zowat uitsluitend in op technologische verbeteringen: verhogen van de efficiëntie, omschakelen naar andere aandrijfbronnen. Er is een beperkte modal shift, en de verkeersvolumes nemen eerder toe dan af89. Daarnaast is de invoering

63

van rekeningrijden voorzien (wat de aangroei van het mobiliteitsvolume enigszins afremt), en de opname van de luchtvaart in het ETS systeem. Omdat de specifieke klimaatmaatregelen die verder voorgesteld worden voor Leuven op andere factoren inzetten, geldt het EUR scenario hier als een (technologisch) achtergrondbeeld.

5.2.4 Sector Energie Belangrijk is wat er gebeurt op en rond gebouwen en op het vlak van lokale energieproductie. Daarbij staat voor EUR het volgende als prognose geformuleerd (p. 142): ‘In het Europascenario zou ieder gezin tegen 2030 over 6 m² zonnepanelen moeten beschikken, in het visionair scenario loopt dit op naar 26 m². In de praktijk worden ook heel wat PV cellen geïnstalleerd op kantoorgebouwen, bedrijfshallen, commerciële ruimtes etc., hetgeen de werkelijk te installeren oppervlakte PV cellen per woningen zal beperken tot ruim beneden die 6 respectievelijk 26 m². Zowel in het Europascenario als het Visionair scenario zouden 2 windmolens per gemeente volstaan om de benodigde hoeveelheid stroom uit onshore wind op te wekken. In de praktijk worden windmolens geconcentreerd in preferentiële gebieden (havengebied, industriezone, langs een grote verkeersas …) en in functie van de windsnelheden. Voor wind op zee blijft zeker het Europascenario nog binnen de perken: 12 windmolenparken zijn nodig, terwijl medio 2009 al voor 7 zulke parken concrete plannen bestaan en 5 parken zelfs al een domeinconcessie gekregen hebben. De 54 parken van het visionair scenario betekenen wel degelijk een grote uitdaging, en dit zowel inzake financiering en netstabiliteit als verzoening met andere activiteiten op zee (scheepvaartroutes, zand en grindwinning, visserij, recreatie, …) en natuurbeheer/ bescherming. Om de integratie van grote hoeveelheden offshore windenergie op het elektriciteitsnet mogelijk te maken, acht de CREG het sowieso aangewezen dat België inpikt bij de studies en besprekingen die in Europees verband worden opgezet omtrent de eventuele aanleg van een supergrid op gelijkstroom in de Noordzee (CREG, 2009).’ 90 Voor de Milieuverkenning speelt de plaats van deze elektriciteitsproductie niet echt een rol, voor zover men oordeelt dat de nodige ruimte voor deze installaties kan worden gevonden. Een deel daarvan situeert zich dus op en rond gebouwen. Het effect hiervan is in de Milieuverkenning terug te vinden doordat de gemiddelde emissiefactor van de elektriciteitsproductie in Vlaanderen afneemt. De Milieuverkenning wijst terecht op de onzekerheden die in vergaande reductiescenario’s rijzen omtrent de beschikbaarheid van grootschalige hernieuwbare elektriciteitsproductie die ondersteund wordt door een supergrid. Het EUR scenario wordt hierdoor echter weinig onder druk gezet, gezien zijn eerder beperkte afhankelijkheid van de uitrol van deze macro infrastructuur. Op te merken valt nog dat zonneboilers als lokale warmteproductie installatie rechtstreeks gebouwgebonden beschouwd worden. Ze worden dan ook niet behandeld in het wetenschappelijk rapport over de energieproductie.

5.3

Het MIRA visionair scenario (VISI)

In de samenvatting van de Milieuverkenning wordt dit scenario als volgt gekarakteriseerd (enkel passages m.b.t. energie en klimaat worden geciteerd): ‘Het uitgangspunt voor het visionaire scenario is de nood aan drastische maatregelen met het oog op een duurzame toekomst. Dit scenario is opgehangen aan de mondiale uitdaging van de klimaatverandering. Het visionaire scenario gaat uit van bijkomende maatregelen gericht op een vermindering van de broeikasgasuitstoot met 60 à 80 % tegen 2050, met een halvering van de

64

emissies in 2030. Om de grens van een mondiale temperatuurstoename van 2°C niet te overschrijden zijn volgens het IPCC tegen 2050 emissiereducties van 80 à 95 % nodig in de geïndustrialiseerde landen. Dit impliceert een evolutie naar een duurzame koolstofarme economie: Het bruto binnenlands energiegebruik daalt in 2020 met 20,6 % ten opzichte van het referentiescenario. Hiermee vindt Vlaanderen aansluiting bij de Europese doelstelling voor energie efficiëntie. Het aandeel hernieuwbare energie in het bruto eindgebruik strandt in 2020 op 9,2 %. De doelstelling voor België bedraagt 13 %. Tegen 2030 loopt het aandeel op tot 26,4 %. De niet ETS sectoren slagen erin hun broeikasgasuitstoot te verminderen met 32 % tegen 2020 en te halveren tegen 2030, in vergelijking met 1990. Na 2020 slagen ook de ETS sectoren erin hun emissies met binnenlandse maatregelen onder het niveau van 2006 terug te schroeven met 21 %. Deze daling moet in belangrijke mate op rekening van de energiesector worden geschreven. Windenergie (vooral op zee), zonne energie en biomassa kunnen kostenefficiënt ingezet worden tot een aandeel van ongeveer 70 % in de stroomproductie. De aanpassingen van het elektriciteitsnet naar een zogenaamd smart grid zullen belangrijke investeringen vragen. De ambitieuze doelstellingen voor het energie en klimaatbeleid kunnen worden gehaald als het woon en werksysteem drastisch veranderd wordt. Hierin past het concept van levende kernen, die streven naar ‘energieneutraliteit’. Als de industrie haar uitstoot van broeikasgassen sterk wil beperken, moeten de productie en consumptieprocessen diepgaand en structureel veranderen. Technologische innovaties en prijsinstrumenten zijn belangrijk, maar onvoldoende. Een transitieaanpak kan de groene economie van het Vlaamse Regeerakkoord 2009 2014 mee helpen realiseren. Biobrandstoffen passen niet in een visionair scenario voor transport omdat biomassa efficiënter kan ingezet worden als energiebron in andere sectoren. De doorbraak van elektrische wagens wordt verwacht na 2020: tegen 2030 maakt 90 % van de nieuwe wagens gebruik van elektriciteit, in 2020 is dit nog maar 15 %. Elektrische wagens zijn energie efficiënter en hebben betere milieuprestaties, ook wanneer de emissies bij de elektriciteitsproductie in rekening worden gebracht. Burgers moeten bereid zijn om meer energiezuinige wagens te kopen, eventueel aangespoord door steunmaatregelen.’ 91 Dit scenario beschrijft op macro schaal wat dient gerealiseerd te worden voor LKN 2050 op stedelijke schaal, met name het terugdringen van de broeikasgasuitstoot met 80 à 95%. Het bijhorende eindbeeld kan dus gelden als een toekomstlandschap waarin Leuven Klimaatneutraal zijn eigen doelstellingen integrerend realiseert.

5.4

Het Leuvense Europa scenario (EUR(Leuven))

Zoals hoger aangegeven is dit scenario gebaseerd op het MIRA EUR scenario. In de berekeningen voor Leuven wordt voor elke overgenomen maatregel of evolutie een proportionele verschaling gedaan van Vlaanderen naar Leuven op basis van bevolkingsaantallen. Wat dit concreet inhoudt en welke CO2 reducties (uitgedrukt in kton CO2 equivalenten) daarmee gepaard gaan, wordt aangegeven in onderstaande tabellen en grafiek (bronbestand: bijlage LKN Scenario EUR(Leuven)):

65

Sector

Maatregelen en tendensen tegen 2030

Energiesector Geen specifieke wijzigingen voor Leuven Totale reductie CO2e emissies Weg: stijging met 13,3% van het personenvervoer en 23,3% van het vrachtvervoer Weg: invoeren van rekeningrijden voor zowel personenvoertuigen als vrachtvervoer Weg: sterke daling in marktaandeel van dieselvoertuigen, ten voordele van benzine hybride voertuigen en diesel hybride voertuigen Weg: gemiddelde emissie totaal wagenpark 85 gCO2/km tegen 2030, nieuwe wagens 60 gCO2/km Weg: gemiddelde emissie totaal vrachtwagenpark 432 gCO2/km tegen 2030 (502 gCO2/km in Transport 2010) Weg: biobrandstoffen, 90% van de dieselmarkt zal tanken aan 10 vol % bijmenging/bio ethanol Spoor: stijging met 75% van het personenvervoer en 40% van het vrachtvervoer Spoor: rekeningrijden > verschuiving naar spoor De Lijn: stijging van het personenvervoer met 55%, daling CO2/km met 35% (van 49l/100 km in 2010 naar 32l/100 km in 2030) Totale reductie CO2e emissies Groei van de bevolking van 95.463 in 2010 naar 104.807 in 2030 Geen gebruik meer van kolen, cokes of LPG voor woningverwarming Aandeel aardgas in energieverbruik huishoudens stijgt tot 61% Aandeel stookolie valt terug tot 6% Alle oude ketels zijn vervangen door hoogrendements of condensatieketels Huishoudens 100% energiezuinige lampen, vermindering stand by gebruik, aanpassen gedrag, koken op aardgas i.p.v. elektriciteit Zonneboilers jaarlijks dezelfde toename Gedragswijziging in zekere mate door bevolking inzake energiezuiniger koken, minder warm water gebruik & stand by apparaten. EPB norm verstrengt: E60 in 2014 & BEN gebouwen 2021 Totale reductie CO2e emissies Groei van de economische activiteit in Vlaanderen met 43% Energieverbruik stijgt hierdoor met 32% Industrie Subsector afhankelijk implementatie van energiebesparende maatregelen met kost minder dan ETS CO2 prijs van € 34/ton in 2030 Totale reductie CO2e emissies EPB norm verstrengt: E60 in 2014 & BEN gebouwen 2019 (publieke gebouwen) Elektriciteitsverbruik: efficiëntere koeling, ventilatie, verlichting en kantoorapparatuur. Meer Handel & Diensten gebruik van daglicht en natuurlijk koeling. Aandeel stookolie valt terug tot 3% Totale reductie CO2e emissies Autonome afname van het landbouwareaal: tussen 2008 en 2030 wordt uitgegaan van een Natuur en landbouw afname van 0,2% landbouwgrond per jaar Autonome afname van de melk en de rundveestapel Totale reductie CO2e emissies TOTALE REDUCTIE SOM SECTOREN CO2e emissies

Reductie/toename 2010 2030 (kton) +0

66

146

+23

81

8 277

Tabel 5.4.1: overzicht van de maatregelen en bijhorende effecten op de CO2 uitstoot bij vertaling van het EUR scenario naar de Leuvense context (EUR(Leuven)). Merk op dat dakisolatie en de vervanging van enkel glas hierin niet vermeld zijn omdat deze maatregelen al aanwezig zijn in het referentiescenario van de Milieuverkenning.

Tabel 5.4.2: samenvatting van de vorige tabel met de evoluties van de CO2 uitstoot per sector.

66

Grafiek 5.4.1: Totale uitstoot in 2010 en in 2030 volgens het EUR(Leuven) scenario.

Resulterend dalen de CO2 emissies van 808 kTon CO2 equivalent in 2010 naar 531 kTon in 2030, of een reductie met 34%. Merk op dat hier, in afwijking op het EUR scenario van de Milieuverkenning, een pessimistische aanname gedaan wordt omtrent hernieuwbare energieproductie, met name dat deze niet verhoogt. Daarnaast stijgt de aankoop van groene stroom lichtjes, maar minder dan op Vlaams niveau gezien het aandeel in 2010 al veel hoger lag dan het Vlaams gemiddelde. Indien er vertrekkend van 2010 een lineair verloop van de reductie inspanning aangehouden zou worden, dan resulteert dit in 2020 in 17% minder broeikasgasuitstoot, of zowat het Europese streefdoel van 20% en derhalve ook de onderste limiet voor het voldoen aan de voorwaarden van het Burgemeestersconvenant.

5.5

De Leuvense klimaatscenario’s (LKN 2030 en LKN 2050)

Zoals hoger aangegeven zullen de scenario’s LKN 2030 en LKN 2050 in deze studie beschouwd worden als twee momentopnames op een structureel pad naar klimaatneutraliteit, dat in 2050 benaderd wordt. De LKN scenario’s gaan daarbij een stuk verder dan EUR(Leuven). Er dienen opnieuw maatregelen geselecteerd en gecombineerd te worden om de bedoelde scenario’s te kunnen realiseren.Daarbij moet er over gewaakt worden dat maatregelen voor de LKN scenario’s op het vlak van uitstootvermindering niet dubbel geteld worden ten opzichte van het default scenario, met name EUR(Leuven). Om die reden gebeurt de combinatie van maatregelen als volgt per sector: Gebouwen (residentieel, niet residentieel): veel maatregelen in EUR(Leuven) overlappen gedeeltelijk of geheel met specifieke maatregelen horend bij de LKN scenario’s. Daarom wordt de toepassing van de maatregelen uitgesplitst over het gebouwenbestand, waarbij telkens een deel van de gebouwen default evolueert volgens EUR(Leuven) en andere fracties van het gebouwenbestand onderworpen worden aan specifieke LKN maatregelen. Voor alle maatregelen worden de CO2 reducties aangegeven ten opzichte van 2010 (cf. hoger). Het verschil tussen LKN 2030 en LKN 2050 bestaat erin dat tegen 2050 minder gebouwen in het 67

EUR(Leuven) scenario zijn blijven zitten en dus meer gebouwen aan de meer diepgaande LKN maatregelen onderworpen zijn. In die zin is LKN 2050 strikt gezien wel geen volmaakt verlengstuk van LKN 2030 omwille van de overlappen met EUR(Leuven) in de maatregelencocktails, maar het uitfilteren van de kleine bijhorende verschillen behoort niet tot de reikwijdte van deze studie en beïnvloedt ook niet de uitstootreducties horend bij LKN 2030 en LKN 2050 wanneer deze als zelfstandige scenario’s beschouwd worden; Mobiliteit: voor deze sector is er geen directe overlap tussen de maatregelen uit EUR of EUR(Leuven) en de LKN maatregelen. De EUR maatregelen betreffen zowat uitsluitend technologische verbeteringen aan transportmiddelen, en focussen wat openbaar vervoer betreft op de trein. De LKN maatregelen gaan over reductie van het verkeersvolume, openbaar vervoer verzorgd door de Lijn (bus, tram), wandelen en fietsen, en stedelijke goederendistributie. Daarom zitten de LKN maatregelen voor mobiliteit in uitkraging op het EUR(Leuven) scenario, met andere woorden ze worden er netto en zonder overlap aan toegevoegd. LKN 2030 en LKN 2050 bevatten op het vlak van transport daarom ook al bij voorbaat alle effecten van EUR(Leuven). Natuur en landbouw: hier geldt dezelfde situatie als bij mobiliteit. De LKN maatregelen focussen op het uitbreiden van het bomenbestand, zowel door bijkomende bossen als door aanplantingen in het stedelijk milieu, en op het elimineren van oneigenlijk toegekende emissies. Ze kunnen daarom gerekend worden als supplement op de prognoses van de Milieuverkenning, die vooral landbouwtechnisch van aard zijn. Energie: hier wijkt het EUR(Leuven) scenario af van zijn equivalent uit de Milieuverkenning. Met name wordt de toename van hernieuwbare energieproductie op nul gehouden. De situatie is dus dezelfde als in 2010. Dat betekent dat alle maatregelen uit de LKN scenario’s netto toegevoegd kunnen worden. Er dient alleen over gewaakt te worden dat elke maatregel maar één keer ingerekend wordt. Dit is met name van belang voor hernieuwbare energieproductie in, op of rond gebouwen: ofwel wordt de reductie ingerekend bij de sectoren residentiële of niet residentiële gebouwen, ofwel bij de sector energie. Hierbij is een logica gehanteerd analoog aan de Milieuverkenning. Daarbij worden residentiële zonneboilers aangerekend bij de sector huishoudens, omdat ze lokale warmteproductie vertegenwoordigen. De zonneboilers op niet residentiële en industriële gebouwen worden echter afwijkend aangerekend onder energieproductie. Hier is voor gekozen om ‘industriële’ productie van warmte, dus niet voor eigen gebruik maar voor de voeding van warmtenetten, principieel als optie mee te rekenen in deze sectoren. Dit neemt niet weg dat de opdeling zuiver conventioneel blijft. Het volgende hoofdstuk behandelt een meer gedetailleerde bespreking van de maatregelen en hun mogelijke combinaties tot de scenario’s LKN 2030 en 2050.

68

6

Kwantitatief begrote maatregelen en hun impact op de broeikasgasuitstoot volgens de verschillende scenario’s

6.0

Inleiding

In dit hoofdstuk worden de kwantitatief begrote maatregelen die de omslag naar klimaatneutraliteit ondersteunen, in kaart gebracht. Het gaat om maatregelen waarvan de impact met een voldoende graad van zekerheid kan worden ingeschat. Dat is het geval wanneer: Een maatregel bestaat uit ingrepen die omwille van hun directe fysische impact duidelijk aflijnbaar zijn in termen van actie en gevolg; en waarvan de impact op CO2 uitstoot, de kosten en de baten op basis van aannemelijke veronderstellingen met voldoende zekerheid begroot kunnen worden. Een voorbeeld kan het verschil met maatregelen die in dit opzicht onvoldoende kwantificeerbaar zijn, duidelijk maken. Het effect van het installeren van warmtepompen in residentiële of niet residentiële gebouwen kan begroot worden door aannames te maken omtrent de vervangingsgraad van bestaande installaties, het type van de vervangen installatie, etc.. Door de energiebesparingen en de emissiefactoren van de bijhorende energiebronnen in rekening te brengen, kunnen zowel de reductie van de CO2 uitstoot als de kosten en baten horend bij de ingreep berekend worden. Er dienen daarbij ook aannames gemaakt te worden omtrent allerhande randvoorwaarden zoals de groeivoet van de energieprijzen of de economische levensduur van de installatie. Rekening houdend met de onzekerheidsgraden horend bij die diverse aannames, kan er derhalve een gekwantificeerd eindbeeld opgesteld worden. De effecten van wijzigingen in het beleid en de uitvoering omtrent ruimtelijke ordening leiden mogelijk ook tot een verminderde CO2 uitstoot, maar deze is niet voldoende begrootbaar om in aanmerking te komen als kwantificeerbare maatregel. Zo kan een beleid dat op lange termijn leidt tot een meer compacte stedelijke vorm aanzienlijke energiebesparingen opleveren, maar de bijhorende oorzaak gevolgkettingen kunnen op dit ogenblik niet met voldoende zekerheid in kaart gebracht worden. In dit geval zijn de redenen hiertoe ondermeer de keuzes gemaakt door de vele betrokken actoren met hun eigen, specifieke verantwoordelijkheden, de onzekerheid over het toekomstig beleid, en de moeilijk in te schatten gecombineerde effecten van de stedelijke morfologie op zowel energiegebruik in gebouwen als energiegebruik voor transport. Over die laatste gecombineerde invloed heerst overigens nog veel wetenschappelijke onzekerheid. Zo wordt de impact van de stedelijke vorm op de energievraag in gebouwen verantwoordelijk geacht voor verschillen in energieconsumptie gaande van 10% tot meer dan 100% 92, wat betreft transportenergie variëren de geschatte effecten afhankelijk van het bestudeerde geval van 20% tot een factor 1093. Bij de kosten batenanalyses wordt in dit rapport enkel gekeken naar totale kosten94, met andere woorden de globale kosten en baten voor de gemeenschap als geheel. Daarbij kan het voorkomen dat bepaalde investeringen door één actor gedaan worden terwijl de winsten door diverse andere actoren genoten worden. Bijvoorbeeld: de aanleg van fietspaden of tramlijnen wordt gefinancierd door de overheid, maar burgers en bedrijven kunnen van de mobiliteitsvoordelen genieten. Maatregelen die moeilijk kwantificeerbaar zijn worden apart behandeld onder hoofdstuk 8. Alle hier behandelde output is tot stand gekomen is door regelmatige uitwisseling van informatie tussen de wetenschappelijke kern, de thematische cellen en de strategische transitie arena. Zie ook hoofdstuk 2 over de procesarchitectuur voor meer details over de daartoe gevolgde werkwijze.

69

Opbouw van dit hoofdstuk In dit hoofdstuk worden de maatregelen als volgt behandeld: Eerst worden de basistabellen met individuele maatregelen, opgesteld door de wetenschappelijke kern, toegelicht. Deze tabellen bevatten de belangrijkste selectie maatregelen per emissiesector: huishoudens, handel en diensten, mobiliteit, natuur en landbouw, energieproductie. Ingrepen betreffende de sector industrie worden hieronder niet behandeld omdat de emissies van deze sector in Leuven beperkt zijn, omdat de industrie werkt volgens een eigen logica van maatregelen (ondermeer binnen het ETS systeem95), en omdat er in deze sector een probleem rijst voor het vrijgeven van data om redenen van competitiviteit. Niettemin zijn er puntsgewijs wel maatregelen waarbij de industrie betrokken wordt, bijvoorbeeld voor het beschikbaar stellen van daken om zonnepanelen te plaatsen. Er zijn twee soorten tabellen, met name basistabellen met input en tussenresultaten (naamgeving ‘cash’) en overzichtstabellen met eindresultaten (naamgeving ‘tabel’). In dit rapport worden voornamelijk eindresultaten besproken. Daarbij worden de belangrijkste basisaannames toegelicht, aangezien deze een aanzienlijke invloed kunnen hebben zoals hoger aangegeven. Details over de andere aannames (investeringskosten, emissiefactoren, resulterende energiebesparingen, subsidies, technologische karakteristieken van installaties, aannames over verplaatsingsgedrag, personeel en huurkosten,…) zijn terug te vinden in de Excel bestanden die als elektronische bijlage bij dit rapport gevoegd worden. Merk op dat wanneer individuele maatregelen gecombineerd worden in een actieplan of scenario, deze kunnen overlappen. Daarom mag de CO2 reductie of de opbrengst van individuele maatregelen niet zonder meer opgeteld worden om een totaalbeeld te verkrijgen, zie ook volgend punt. Op basis van de voorgaande gegevens kan vervolgens nagegaan worden hoe specifieke combinaties van maatregelen bijdragen aan de reductie van de totale CO2 uitstoot. Dit komt erop neer dat de maatregelen nu ingezet worden als bouwstenen voor reductiescenario’s, met name voor de scenario’s LKN 2030 en LKN 2050. Daarbij dient er wel voor gezorgd te worden dat individuele maatregelen die geheel of gedeeltelijk overlappen, niet dubbel geteld worden. Maatregelen gegroepeerd in één welbepaald scenario dienen dus wederzijds exclusief te zijn. Dat kan ondermeer ook het geval zijn door maatregelen die wel overlappen in te brengen aan complementaire realisatiepercentages. Bijvoorbeeld: de helft van de gebouwen ondergaat renovatie tot de lage energiestandaard, de andere helft wordt onderworpen aan de maatregelen dakisolatie en vervanging van het enkel glas. Bovendien geldt als ondergrens van de te verwachten evoluties in Leuven het EUR(Leuven) scenario, dat op zich al aanzienlijke reducties realiseert. In die zin dient EUR(Leuven) dus als een aparte maatregelencombinatie gezien te worden. Dit impliceert ook dat EUR(Leuven) als een onderliggend scenario meespeelt in de twee ambitieuzere scenario’s LKN 2030 en LKN 2050. Bijgevolg dient overlap tussen de EUR(Leuven) maatregelen en de specifieke LKN maatregelen eveneens vermeden te worden. Merk hierbij op dat van sommige LKN maatregelen momenteel verwacht wordt dat ze hoe dan ook zullen uitgevoerd worden, waardoor deze maatregelen ook voorkomen in het ontstentenis scenario EUR(Leuven). Een voorbeeld hiervan is de reductie van het huishoudelijk elektriciteitsverbruik voor apparaten en verlichting. Andere evoluties die als ontstentenis gelden, worden echter niet als ‘maatregel’ beschouwd. Een voorbeeld hiervan is de evoluerende technologie voor verbrandingsmotoren in voertuigen. De impact van deze eerder exogene evoluties wordt echter wel meegerekend in alle scenario’s.

70

6.0.1 Sensitiviteit: invloed van aannames Omdat er diverse aannames gemaakt moeten worden met betrekking tot de vertreksituatie, de implementatiegraad van de maatregelen en de verwachte uitstootreducties met hun bijhorende kosten en baten, zijn de hier voorgestelde resultaten afhankelijk van specifieke waarden die toegekend worden aan parameters overeenkomend met deze randvoorwaarden. Zo worden de kosten en baten van heel wat gebouwgerelateerde maatregelen begroot op basis van een economische horizon van 25 jaar. Bepaalde maatregelen zoals de isolatie van de gebouwschil hebben echter een levenscyclusduur die potentieel een stuk hoger ligt dan de beschouwde 25 jaar. Dergelijke maatregelen worden, indien gerekend over een langere economische horizon, rendabeler omdat de terugverdienperiode toeneemt voor dezelfde basisinvestering. In dit geval is de aanname van 25 jaar als referentieperiode pessimistisch. Ook de aangenomen groeivoet van de energieprijzen heeft een belangrijke invloed op de financiële aantrekkelijkheid van maatregelen, vooral wanneer het gaat om ingrepen voor energiebesparing. Hetzelfde geldt voor de aangenomen discontofactor. Bovendien blijven er veel onzekerheden bestaan omtrent de vertreksituatie. Het is bijvoorbeeld niet mogelijk om de isolatietoestand van de bestaande gebouwen in Leuven nauwkeurig in te schatten omdat er geen precieze gegevens over beschikbaar zijn. Er moet daarom gewerkt worden op een indirecte manier, bijvoorbeeld door gegevens uit studies op Vlaams niveau te herschalen naar Leuven of door de resultaten van specifieke case studies te extrapoleren. Bijkomend is het ook moeilijk om in te schatten in hoeverre bepaalde maatregelen gerealiseerd kunnen zijn in 2030 of 2050, en welke totale uitstootreducties dus haalbaar mogen geacht worden. Deze realisatie is immers afhankelijk van de investeringen, acties, gedragswijzigingen,… die plaatsvinden bij de diverse groepen stakeholders. Secundaire factoren die hierbij een rol spelen zijn bijvoorbeeld de beschikbaarheid van financiële middelen via een klimaatfonds of de evolutie van de regelgeving op de diverse beleidsniveaus. Het begroten van een mogelijke of realistische implementatiegraad is dus een moeilijke kwestie. Vaak komt het er daarbij op neer om in te schatten hoeveel beter Leuven het in 2030 zal of kan doen dan het EUR scenario, dat op zich al aanzienlijke uitstootreducties met zich meebrengt. Er is getracht om hiervoor redelijke en haalbare combinaties naar voor te schuiven. In de tekst en de tabellen zijn alle daaromtrent gemaakte aannames terug te vinden. Het ligt niet in het bestek van dit rapport om uitgebreide sensitiviteitsanalyses te doen omtrent de invloed van al deze randvoorwaarden. Wanneer aangewezen, zal dit punctueel gebeuren. De hier voorgestelde resultaten gaan uit van de meest waarschijnlijke toestand of ontwikkeling, van haalbare realisatiepercentages en van aannames die gebruikelijk zijn in economische studies. Het gaat dus steeds om indicatieve grootte ordes. Die laten in elk geval toe om voor Leuven de juiste prioriteiten te stellen. Daarnaast kunnen de betreffende parameters in de maatregelentabellen geleverd bij dit rapport aangepast worden om hun invloed op de resultaten na te gaan. Bij de presentatie van de resultaten worden de belangrijkste aannames per maatregel niettemin vermeld, zodat op elk moment duidelijk blijft onder welke voorwaarden deze resultaten geldig zijn. Belangrijk is dat voor alle maatregelen bij de kosten batenanalyses uitgegaan wordt van energieprijzen die 2% meer stijgen dan de algemene consumptieprijzen (i.e. het gemiddelde inflatiepercentage). Als ontstenteniswaarde wordt de discontofactor overal op 4% gezet. Er zou principieel geargumenteerd kunnen worden dat verdisconteren niet ter zake is omdat grote en langdurige investeringen in klimaatneutraliteit van algemeen, vitaal belang zijn, en dus niet dienen beschouwd te worden als, of vergeleken met, financiële beleggingen om de rentabiliteit ervan te kennen (m.a.w. door de opportuniteitskost voor investeerders in rekening te brengen). Of, op een analoge manier, dat er geen reden is om de waarde van de toekomstige opbrengsten van investeringen in klimaatneutraliteit geringer in te schatten dan opbrengsten vandaag, wat door het 71

verdisconteren juist wel gebeurt. Deze discussie raakt echter de gronden van de gangbare economische theorie, en zal vermoedelijk nooit haar definitieve beslag kunnen krijgen in een multi stakeholdercontext zoals die voor Leuven Klimaatneutraal aan de orde is. Daarom wordt er besloten om in dit rapport de klassieke economische benadering aan te houden, en derhalve te verdisconteren. Vanuit het standpunt ‘niet verdisconteren’ is dit een pessimistische aanname over de opbrengsten van klimaatneutraliteit. Vanuit een competitief economisch standpunt is de waarde 4% dan weer laag. In dit laatste geval zijn discontofactoren tot 20% of zelfs 25% gebruikelijk. Resulterend kan 4% dus beschouwd worden als een compromis tussen strategieën van algemeen belang en individuele winstmogelijkheden. Deze waarde wordt bijvoorbeeld ook aanbevolen door het departement LNE van de Vlaamse Overheid in het rapport ‘Milieubeleidskosten Begrippen en berekeningsmethoden’, waarin de gebruikte methodiek eveneens terug te vinden is96.

6.0.2 Vergelijkingsbasis voor de maatregelen De individuele maatregelentabellen en grafieken tonen drie variabelen: de opbrengst van een maatregel (Euro per bespaarde ton CO2 en per jaar), de X factor (aantrekkelijkheid van een maatregel, zie hierna) en de totale CO2 reductie bij volledige uitvoering van de maatregel. De opbrengst per ton en de totale reductie zijn afhankelijk van het gekozen referentiepunt waarmee men vergelijkt. In principe geldt de uitstoot of situatie in 2010 als referentie, tenzij bepaalde evoluties nopen tot vergelijking met een veranderende referentiewaarde. Zo wordt voor de sector mobiliteit bijvoorbeeld rekening gehouden met een dalende CO2 emissie van de voertuigmotoren. Dit is een tendens met grote waarschijnlijkheid, waardoor het stelselmatig inrekenen van CO2 emissies ten opzichte van de technologie van 2010 een te optimistisch beeld zou scheppen over de invloed van een maatregel. Dergelijke specifieke aannames zijn terug te vinden in de Excel tabellen horend bij de maatregelen. In de bollengrafieken horend bij de individuele maatregelen is de financiële opbrengst (Euro per bespaarde ton CO2 en per jaar) uitgezet volgens de y as en de aantrekkelijkheid volgens de x as. De totale CO2 reductie bij volledige uitvoering van een maatregel wordt weergegeven door de oppervlakte van de cirkel horend bij de maatregel. Er worden daarnaast voor de maatregelencombinaties (scenario’s) overzichtsgrafieken opgesteld waarop de totale uitstoot per sector en volgens scenario weergegeven wordt, zodat de sprong van 2010 naar EUR(Leuven) en vervolgens naar LKN 2030 of LKN 2050 duidelijk gemaakt wordt. Dit wordt nog eens herhaald voor alle sectoren samen.

6.0.3 X factor: aantrekkelijkheid van reductiemaatregelen In dit rapport wordt een methode, gehanteerd door Futureproofed, overgenomen om de aantrekkelijkheid van maatregelen verkennend in beeld te brengen. De verschillende reductiemaatregelen behelzen zowel structurele veranderingen (technologisch, beleidsmatig) als gedragsveranderingen. Om de juiste prioritaire keuzes te kunnen maken is het belangrijk om op een makkelijke manier inzicht te krijgen in: het mogelijke reductiepotentieel van een maatregel: totale CO2 besparing; de grootteorde van financiële opbrengsten of verliezen van een maatregel: opbrengst per ton bespaarde CO2, beschouwd over de levenscyclus; de X factor van een maatregel of kwalitatieve impact: implementatiegemak, sociale verantwoordelijkheid en zichtbaarheid. Deze drie parameters worden verder gebruikt in de grafieken die de effecten van de reductiemaatregelen per sector weergeven. Over de keuze van deze parameters is voorafgaand een afweging gebeurd. Er zou inderdaad kunnen geargumenteerd worden om andere variabelen in beeld te brengen, bijvoorbeeld de totale begininvestering nodig voor het uitvoeren van een maatregel. 72

De X factor is niet objectief berekenbaar, maar maakt een kwalitatieve, expertgebaseerde inschatting van de aantrekkelijkheid van een maatregel. Ze is het product van drie deelparameters: X factor = implementatiegemak x sociale verantwoordelijkheid x zichtbaarheid Deze kwalitatieve score, die tevens gebruikt wordt als x as in de prioriteitengrafieken, helpt om de orde waarin maatregelen bij voorkeur genomen worden vast te leggen en heeft een waarde tussen 1 en 125, met name door volgend product: Implementatiegemak: deze score beoordeelt beleid, technische haalbaarheid en gedragsverandering met betrekking tot de implementatie van de reductiemaatregel. De score varieert van zeer moeilijk te implementeren (1) tot zeer gemakkelijk (5); Sociale verantwoordelijkheid: deze score houdt rekening met de mate waarin een maatregel bijdraagt tot het concept just transition, door rekening te houden met alle stakeholders en waar nodig specifieke ondersteuning of herverdelingsmechanismen toe te passen. De score varieert van een zeer lage bijdrage (1) tot een zeer hoge (5). Zichtbaarheid: in een complex transitieproces zoals Leuven Klimaatneutraal, is het belangrijk om de dynamiek gaande te houden. Zichtbaarheid naar buiten toe, naar bezoekers, pendelaars en geïnteresseerden is zeker belangrijk, maar zichtbaarheid naar binnen toe is wellicht nog crucialer om te slagen. Dankzij maatregelen die zichtbaar zijn aan de oppervlakte krijgt de burger of andere betrokkene in Leuven het gevoel dat ‘de zaken vooruitgaan’. Dit helpt ook om het prisoner's dilemma te doorbreken: daarbij wacht iedereen het initiatief van de andere af, en worden er dus geen concrete eerste stappen gezet tot er een garantie of gevoel is dat de anderen ook mee zullen instappen.

6.1

Maatregelen voor de sector residentiële gebouwen

6.1.1 Overzicht van de geselecteerde kwantificeerbare maatregelen De maatregelen worden gegroepeerd volgens de (klassieke 97) trias logica, toegepast op de residentiële energievraag: T1: verminderen van de vraag; T2: inzetten van duurzame energiebronnen; T3: technologische verbeteringen aan installaties De volgende set maatregelen is op die manier in aanmerking genomen voor de sector residentiële gebouwen: (T1) Volledige dakisolatie: op basis van gegevens uit het ‘Actieplan van het Energierenovatieprogramma 2020 voor het Vlaamse woningbestand’ van het Vlaams Energieagentschap98 wordt aangenomen dat ongeveer 24% van het totale gebouwenbestand in Vlaanderen, en dus ook in Leuven, nog niet over dakisolatie beschikt. De maatregel houdt in dat al deze daken geïsoleerd worden en dat daardoor een energiebesparing voor verwarming van 30% kan gerealiseerd worden in de betreffende gebouwen. In Leuven moet op die manier iets meer dan 500.000 m² dakoppervlakte aangepakt worden. De economische levensduur wordt op 25 jaar gezet. (T1) Gedeeltelijke dakisolatie: op basis van dezelfde gegevens als bij volledige dakisolatie wordt aangenomen dat 10% van de woningen slechts over gedeeltelijke dakisolatie beschikt. De energiebesparing voor verwarming door de dakisolatie te vervolledigen wordt hierbij geschat op 15%. In Leuven dient daarbij ongeveer 200.000 m² dakoppervlakte aangepakt te worden. De economische levensduur wordt op 25 jaar gezet. 73

(T1) Vervanging van enkel glas door hoogrendementsglas: op basis van dezelfde gegevens als bij volledige dakisolatie wordt aangenomen dat 15% van de woningen nog over enkel glas beschikt, daarvan heeft 7% nog overal enkel glas en 8% nog gedeeltelijk enkel glas. Er wordt verder aangenomen dat behalve 100% vervanging bij de woningen met uitsluitend enkel glas, er bij de woningen met gedeeltelijk enkel glas zo’n 25% vervanging dient te gebeuren. Dit is naar besparingspotentieel toe een eerder conservatieve en dus veilige aanname. Het warmteverlies door ramen in woningen wordt begroot op 15%. Daarop kan 81% bespaard worden door de vervanging van het glas. De economische levensduur wordt op 25 jaar gezet. (T1 + T3 indirect) Beperking elektriciteitsverbruik gezinnen tot 2000 kWh: momenteel gebruiken de Leuvense gezinnen gemiddeld nog ongeveer 4400 kWh elektriciteit per jaar. Dit is hoog, en kan door eenvoudige maatregelen aanzienlijk gereduceerd worden. Een verbruik van 2000 kWh per gezin per jaar kan met name als haalbaar naar voor geschoven worden. De economische levensduur wordt op 15 jaar gezet. (T1 + T2 + T3) Vijf renovatiegolven om het bestaande Leuvense woningenbestand naar een lage energiestandaard om te polen: voor de vijf volgende maatregelen wordt vertrokken van een bouwtypologische indeling van de bestaande woningen in Leuven. Uitgangspunt hierbij is een verdeling conform de resultaten van de Tabula studie door VITO99. Daarbij worden de bestaande gebouwen in België ingedeeld op basis van bouwtype (vrijstaande woning, halfopen bebouwing, rijwoning, blootgesteld appartement, ingesloten appartement) en bouwjaar (vóór 1946, 1946 1970, 1971 1990, 1991 2005, na 2005). Per resulterend eindtype wordt een gemiddeld energieverbruik voor verwarming geïdentificeerd. Voor Leuven zijn de Tabula types zo herschaald dat het totale energieverbruik voor ruimteverwarming overeenkomt met het gemeten verbruik uit de nulmeting. Zodra de respectievelijke oppervlaktes van de eindtypes bepaald zijn voor Leuven, kunnen het totale huidige verbruik en het toekomstig verbruik na renovatie tot een lage energiestandaard berekend worden voor specifieke secties van het gebouwenbestand. De inschattingen van de totale woningoppervlaktes per eindtype en van de bijhorende huidige energieprestaties zijn onderhevig aan substantiële onzekerheden. De hieraan verbonden foutenmarges moeten vermoedelijk op ongeveer 30% geraamd worden. Ook dit is een indicatieve waarde, omdat de grootte van de fout zelf moeilijk afgeleid kan worden zonder verder onderzoek in situ. Verder dient bij grondige verbouwing als bouwjaar het renovatiejaar aangerekend te worden, maar hierover bestaat in de praktijk veel onzekerheid, zeker voor toepassing in Leuven. Dit geeft opnieuw aanleiding tot een zekere foutenmarge die zelf moeilijk te begroten is. Hieruit volgt dan ook een aanbeveling om het Leuvense gebouwenbestand in de toekomst veel beter te monitoren. Deze aanbeveling wordt hernomen onder hoofdstuk 10: opvolging en monitoring. Voor Leuven zijn de eindtypes overeenstemmend met de Tabula studie verder gegroepeerd in 5 ‘renovatiegolven’; daarbij bevat de eerste golf de woningen met de slechtste energieprestaties en elke volgende golf woningen met telkens betere prestaties. Alle renovaties gebeuren naar een lage energiestandaard waarbij de netto energiebehoefte voor verwarming gereduceerd wordt tot, afhankelijk van het geval, een waarde die maximaal nog 45 kWh/m².jaar bedraagt. Het isoleren van de woningen uit de eerste golf leidt dus tot de grootste energiebesparingen, en bijgevolg ook tot de grootste uitstootreducties per woning. Het totaalresultaat per golf is echter ook afhankelijk van hoeveel woningen zich in de betreffende golf bevinden. De renovatiegolven starten in 2015. Hoe hoger de jaarlijkse renovatiegraad, hoe korter het duurt om een renovatiegolf af te werken. Om de doelstellingen te halen in 2030, moet de renovatiegraad voor elke golf afzonderlijk opgetrokken worden tot 1 à 2% per jaar, uitgedrukt als fractie van het totaal aantal residentiële gebouwen in Leuven. Bovendien zouden de vijf golven idealiter samen moeten starten, waardoor deze afzonderlijke renovatiepercentages opgeteld moeten worden om de totale renovatiegraad te kennen. Momenteel bedraagt de renovatiegraad van het gebouwenbestand als geheel ongeveer 1% per jaar. Samen genomen 74

gaat het dus om ambitieuze doelstellingen die een belangrijke economische incentive zullen vereisen. In de outputtabellen en grafieken wordt voor elke renovatiegolf apart gerekend op een uitvoeringstermijn van 15 jaar (2015 2030), en een economische horizon of levensduur van de maatregel van 25 jaar. Dit betekent dat voor elk gebouw de energiebesparing gedurende 25 jaar in rekening gebracht wordt. Daarbij dienen twee opmerkingen geformuleerd te worden. Vooreerst is het niet realistisch haalbaar om de vijf renovatiegolven synchroon op 15 jaar tijd te realiseren. Dit komt namelijk neer op een totale renovatiegraad van bijna 7% per jaar. 2050 zou in dit opzicht beter haalbaar zijn, met een renovatiegraad van bijna 3% per jaar of voor Leuven omgerekend ongeveer 1000 woningen per jaar. Ten tweede is de opbrengst van deze renovatiemaatregelen bijna zeker hoger dan hier begroot, omdat de functionele levensduur van de meeste lage energierenovaties mag worden verondersteld hoger te liggen dan 25 jaar, of toch minstens voor een deel van de isolatie ingrepen zoals bijvoorbeeld muurisolatie. Er dient opgemerkt dat de bestaande gebouwinstallaties na een grondige energetische renovatie overgedimensioneerd zullen zijn. Bovendien kan door het realiseren van de lage energiestandaard overgestapt worden naar lage temperatuursystemen zoals vloer of muurverwarming en/of het gebruik van warmtepompen; bij de passiefstandaard kunnen traditionele verwarmingssystemen zelfs volledig wegvallen. De implicaties hiervan worden hier vooralsnog niet ingerekend voor de renovatiegolven. Enkel de passieve vermindering van het energieverbruik en de vervanging door klassieke installaties zoals condensatieketels wordt hier behandeld. Voor alle renovatiegolven zoals hieronder beschreven gelden telkens dezelfde basisassumpties. o

Eerste renovatiegolf (15% van het totale woningbestand in Leuven): De eerste renovatiegolf bevat woningen die momenteel ordegrootte 330 of meer kWh/m², jaar verwarmingsenergie vergen. Ze dateren van vóór 1970.

o

Tweede renovatiegolf (13% van het totale woningbestand in Leuven): De tweede renovatiegolf bevat woningen die momenteel 290 à 330 kWh/m², jaar verwarmingsenergie vergen. Het betreft uitsluitend halfopen bebouwing die dateert van vóór 1970.

o

Derde renovatiegolf (29% van het totale woningbestand in Leuven): De derde renovatiegolf bevat woningen die momenteel 200 à 290 kWh/m², jaar verwarmingsenergie vergen. Deze golf bevat diverse soorten woningen met bouwdatum tot 1990, waaronder heel wat rijwoningen tot 1970.

o

Vierde renovatiegolf (25% van het totale woningbestand in Leuven): De vierde renovatiegolf bevat woningen die momenteel 100 à 200 kWh/m², jaar verwarmingsenergie vergen. Deze golf bevat een uitgebreide mix aan types uit alle bouwperiodes.

o

Vijfde renovatiegolf (19% van het totale woningbestand in Leuven): De vijfde renovatiegolf bevat woningen die momenteel minder dan 100 kWh/m², jaar verwarmingsenergie vergen. Deze golf bevat enkel woningen van na 1970, vooral woningen van na 2005 en ingesloten appartementen van na 1970.

(T1 + T3 indirect) Passiefhuisstandaard vanaf 2015: deze maatregel houdt in dat alle nieuwe woningen vanaf 2015 gebouwd worden volgens de passiefhuisstandaard. Daarbij wordt uitgegaan van een nieuwbouwpercentage of meer algemeen een vernieuwingsgraad (nieuwbouw plus vervangingsbouw) van 1,2% per jaar100. Er kan meteen opgemerkt worden dat het effect van deze maatregel weinig verschilt van het effect dat het Europese verstrengingspad ter zake met zich meebrengt. Daarbij worden bijna energieneutrale of BEN gebouwen verplicht vanaf 2019 (openbare gebouwen) of 2021 (private gebouwen, hier als 75

referentie genomen). De maatregel komt dus grotendeels neer op een vervroegde implementatie van de Europese richtlijn. De economische levensduur wordt op 25 jaar gezet. Hierbij geldt een gelijkaardige bedenking als bij de renovatiegolven, met name dat de te verwachten levensduur van een passiefgebouw hoger is dan 25 jaar, weliswaar rekening houdend met partiële vervangingen die de eindopbrengsten over de feitelijke levensduur terug enigszins zullen verminderen. (T2) Zonneboilers: deze maatregel voorziet in de (bijkomende) plaatsing van zonneboilers op 50% van de woningdaken (bovenop de te verwachten groei in het referentiescenario). Daarbij wordt per gezin 4 m² boileroppervlakte voorzien. Dit levert een energiebesparing voor sanitair warm water op van 50% of omgerekend gemiddeld 1875 kWh per jaar en per gezin. De economische levensduur wordt op 20 jaar gezet. (T2) Warmtepompen: deze maatregel voorziet in de (bijkomende) installatie van een warmtepomp voor ruimteverwarming en sanitair warm water bij één achtste van de Leuvense gezinnen (bovenop de te verwachten groei in het referentiescenario), ter vervanging van een aardgasketel. De warmtepompsystemen met grondboringen worden geïnstalleerd in de woningen die momenteel de laagste ruimteverwarmingsvraag hebben, of die gerenoveerd worden. Een seasonal performance factor of SPF van 4 leidt daarbij tot een eindenergiebesparing van 75%. Het effect op de CO2 uitstoot is echter afhankelijk van hoeveel en welk soort grijze, respectievelijk groene stroom gebruikt wordt om de warmtepompen aan te drijven. Daarom wordt de maatregel tweemaal beschouwd, met name voor 100% grijze stroom enerzijds en 100% groene stroom anderzijds, elk gerekend met een gemiddelde emissiefactor voor de ingezette energiebronnen. De economische levensduur wordt op 20 jaar gezet. (T1) Oriëntatie: deze maatregel gaat na welke energiebesparing gerealiseerd kan worden door het bij nieuwbouw mogelijk te maken om in alle omstandigheden de optimale woningoriëntatie te kiezen, met name met de achtergevel gericht van zuidoost tot zuidwest. In dit geval laten de optimale zonnewinsten toe om met eenzelfde bouwschil een energieprestatie te bereiken die gemiddeld 22 % lager ligt dan bij sub optimale oriëntaties. Deze maatregel wordt ingerekend voor 4000 nieuwe woningen. De economische levensduur bedraagt 25 jaar, maar de invloed van de maatregel reikt wellicht vele malen verder aangezien toekomstige renovaties en aanpassingen ook van deze maatregel kunnen profiteren. (T2) Woningen aangesloten op een warmtenet (pro memorie): onder de maatregelen voor de sector energie is voorzien om in totaal 2200 woningen aan te sluiten op 10 warmtenetten gevoed door collectieve verwarming op biomassa. De betreffende woningen voldoen aan de lage energiestandaard. Voor deze woningen valt de investering in een individuele verwarmingsinstallatie weg; er dient in de plaats wel een ketelruimte op wijkniveau gebouwd te worden, en een (lokaal) warmtenet voorzien101. De bijkomende CO2 winst door het warmtenet situeert zich bij de warmteproductie op basis van biomassa (in dit geval houtpellets). Merk op dat ook andere gebouwgebonden maatregelen zoals PV panelen (op alle gebouwen) en zonneboilers (op niet residentiële gebouwen) ingerekend zijn onder de sector energie. Het verschil met zonneboilers op residentiële gebouwen is dat in de drie hoger genoemde gevallen de energie niet noodzakelijk lokaal, met name in hetzelfde gebouw, gebruikt wordt. Maar het gaat hierbij niettemin om een eerder conventionele opdeling tussen de twee sectoren, waarbij maatregelen niet twee maal mogen ingerekend worden. Uitgebreide basisgegevens en bijhorende aannames omtrent deze maatregelen zijn terug te vinden in de tabellen ‘LKN Berekeningen Gebouwde Omgeving’ en ‘LKN Cash Huishoudens’ .

76

Merk op dat de maatregelen hierboven vooral inzetten op T1 en T2. Dit in tegenstelling tot bv. de MIRA Milieuverkenning 2030, en derhalve het EUR(Leuven) scenario, die veel aandacht besteden aan T3, d.w.z. technologische verbeteringen.

6.1.2 Outputtabel en –grafiek individuele maatregelen De resulterende output is te vinden in de tabel ‘LKN Tabel Gebouwen & Energie’. Hieronder worden de synoptische tabel en de bijhorende infografiek weergegeven.

Tabel 6.1.1: overzicht individuele maatregelen residentiële gebouwen met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en X factor als aanduiding van de aantrekkelijkheid van de maatregel.

77

Grafiek 6.1.1: overzicht maatregelen residentiële gebouwen met resulterende CO2 reducties (oppervlakte van een bel), financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus (y coördinaat), en X factor als aanduiding van de aantrekkelijkheid van de maatregel (x coördinaat).

De prioriteitengrafiek geeft een grafisch overzicht van de beschreven maatregels. De ‘ideale’ maatregel zou zich rechts bovenaan in de grafiek moeten bevinden en een grote oppervlakte hebben. Uit de tabel en grafiek blijkt het grote belang van het renoveren van de meest energieverslindende woningen. Deze renovaties kunnen bovendien gebeuren met een nettowinst beschouwd op 25 jaar; de winst zal in realiteit vermoedelijk nog hoger zijn omdat heel wat renovatie ingrepen een langere functionele levensduur kunnen hebben. Het renoveren van woningen die minder energieverslindend zijn wordt financieel ook minder aantrekkelijk omdat de verhouding investering per energiebesparing, en dus CO2 besparing, toeneemt. Volgens de hier aangenomen randvoorwaarden verdient passief bouwen zich niet terug op 25 jaar. Ook dit betekent echter niet dat de passiefstandaard op langere termijn beschouwd financieel oninteressant blijft. Bovendien wordt hier aangenomen dat de energieprijzen slechts 2% meer stijgen dan de consumptieprijzen. Recent lag dit percentage hoger, waardoor de maatregelen die energie besparen terug interessanter worden. Wat betreft het aanwenden van hernieuwbare bronnen zijn zonneboilers financieel interessanter dan warmtepompen. In de cijfers is het vervangingsritme van deze installaties ingerekend door de horizon van de maatregel op de functionele levensduur te leggen (20 jaar voor zowel warmtepompen als zonneboilers).

78

6.1.3 Impact van maatregelencombinaties op de Leuvense CO2 uitstoot volgens scenario (LKN 2030, LKN 2050) In 2010 waren er ongeveer 40.000 wooneenheden op het grondgebied Groot Leuven. Gezien de bevolkingsaangroei zullen er tegen 2030 circa 4.000 eenheden bijgebouwd moeten worden. Alle wooneenheden zullen in mindere of meerdere mate moeten evolueren naar een lage energie standaard. Onderstaand taartdiagram geeft een beeld van het woningenpatrimonium en een richtinggevend cijfer, in aantal woningen, per type ingreep dat dient verwezenlijkt te worden voor het scenario LKN 2030. Het gaat om een exploratief scenario, en dus niet om een normatieve trend. Daarbij is wel gestreefd naar haalbare evoluties, bijvoorbeeld betreffende de stand van zaken voor de renovatiegolven. Het EUR(Leuven) scenario is hier aangeduid als BaU (business as usual), zoals gezegd omdat aangenomen mag worden dat dit de meest waarschijnlijke evolutie is. De paarse cirkel rondom geeft een maatregel weer die voor alle woningen van toepassing is, namelijk de beperking van het elektriciteitsverbruik voor apparaten en verlichting tot 2000 kWh per gezin per jaar. Deze maatregel zit met name vervat in BaU of wordt apart gecombineerd met een andere LKN maatregel.

Grafiek 6.1.2: overzicht van de maatregelenmix voor de residentiële sector in functie van het scenario LKN 2030. Er wordt telkens aangegeven voor hoeveel % een maatregel doorgevoerd wordt, en op hoeveel wooneenheden dit resulterend slaat. Hier staat BAU voor het EUR scenario.

79

Verder is, zoals hoger aangegeven, gewerkt op een manier die geen dubbeltellingen veroorzaakt. Maatregelen overlappen derhalve niet, of zijn complementair waardoor ze samen mogen toegepast worden.102 Aangezien voor een aantal maatregelen zoals de renovatiegolven de tijd tussen de start van de ingrepen (in 2015) en 2030 te beperkt is om die maatregelen volledig uit te voeren, is er ook een schijf opgesteld met een verdeling van maatregelen met horizon 2050. Het renoveren van het Leuvense woningbestand is inderdaad een werk van lange adem, en leidt daarom tot één van de belangrijkste verschilpunten tussen LKN 2030 en LKN 2050.

Grafiek 6.1.3: overzicht van de maatregelenmix voor de residentiële sector in functie van het scenario LKN 2050. Er wordt telkens aangegeven voor hoeveel % een maatregel doorgevoerd wordt, en op hoeveel wooneenheden dit resulterend slaat.

Het aandeel woningen dat bij ontstentenis evolueert, is nu gedaald tot ongeveer een kwart van het bestand, terwijl de invloed van nieuwbouw en spontane renovaties aanzienlijk wordt. De renovatiegolven zijn verder gevorderd waardoor hun impact groter wordt. Merk op dat LKN 2050 hier niet noodzakelijk een zuiver vervolgscenario is van LKN 2030: een woning die aangepakt wordt in een renovatiegolf na 2030 kan eventueel geen van de BaU maatregelen ondergaan hebben in afwachting van die diepe renovatie. In het scenario LKN 2030 heeft zo’n woning wel al een aantal aanpassingen ondergaan. Er wordt met name in LKN 2030 en LKN 2050 afzonderlijk telkens aangenomen dat met alle woningen minstens iets gebeurt, zij het met een verschillende tijdshorizon. Het resultaat dat behaald kan worden tegen 2030, respectievelijk 2050, is begroot in onderstaande tabel.

80

Hieruit blijkt dat, indien de maatregelen uitgevoerd worden volgens de verdeling in de schijf LKN 2030, er voor de residentiële sector (i.e. huishoudens) een tegen 2030 reductie van 69% mogelijk zou zijn met een jaarlijkse opbrengst van 8,2 miljoen €/jaar. Merk op dat het EUR(Leuven) scenario dat als ontstentenis geldt wanneer geen LKN maatregelen toegepast worden, zelf al aanzienlijke uitstootreducties met zich meebrengt. Indien de maatregelen verder zouden opgevolgd worden volgens schijf LKN 2050 zou dit een resultaat opleveren waarbij tegen 2050 de residentiële sector 81% uitstootreductie realiseert voor een opbrengst van 9,1 miljoen €/jaar. Het woningenpark moet dan in belangrijke mate geëvolueerd zijn naar lage energie en passieve gebouwen die op wijk of stadsniveau bovendien voorzien in hun eigen ‘lage’ energiebehoefte (zie ook sector energie voor het bijkomend aandeel uitstootreductie door gebruik van hernieuwbare bronnen, dit is in bovenstaande tabellen nog niet in rekening gebracht). De meeste in aanmerking genomen maatregelen zijn winstgevend. Enkel woningrenovatie in de vierde golf en het overschakelen naar warmtepompen verdienen zich niet terug op de aangenomen levensduur (zie ook opmerkingen hoger omtrent de invloed van de beschouwde levensduur). Merk hierbij op dat de vijfde renovatiegolf niet ingezet wordt voor de beschouwde LKN scenario’s.

Tabel 6.1.2: overzicht maatregelen residentiële gebouwen met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en uitvoeringsgraad in functie van de scenario’s LKN 2030 en LKN 2050.

81

Grafiek 6.1.4: overzicht emissies residentiële sector (huishoudens) volgens de verschillende scenario’s.

Wanneer we het resultaat van de LKN scenario’s vergelijken met de Milieuverkenning, zien we dat LKN 2030 een stuk verder gaat dan MIRA EUR 2030, maar dat LKN 2050 dicht aansluit bij het visionaire scenario uit de Milieuverkenning (en zelfs nog beter doet, zij het op 20 jaar extra). Dit betekent dat het structurele pad naar klimaatneutraliteit (90% reductie) hier bijna volledig doorlopen is, en dat het tussentijds doel per 2050 om de globale temperatuurstijging onder 2°C te houden voor de Leuvense residentiële gebouwen bereikt werd.

6.1.4 Bijkomende analyse voor de residentiële sector Er staat Leuven een belangrijke renovatie activiteit te wachten indien we de gebouwuitstoot op een structureel juiste manier willen aanpakken. Van de ongeveer 40.000 bestaande wooneenheden dienen er volgens bovenstaande scenario’s tegen 2030 en 2050 respectievelijk 11.200 en 22.650 grondig gerenoveerd te worden. Voor LKN 2030 betekent dit ongeveer 750 woningen te renoveren per jaar in de periode 2015 2030. Voor LKN 2050 komt dit neer op 650 woningen per jaar aangehouden over de periode 2015 2050. Momenteel vertoont het totale bestaande Leuvense gebouwbestand een vernieuwingsgraad van 0.6 % per jaar, of à rato verrekend 240 woningen per jaar.103 Dit betekent dus dat de renovatiegraad van de woningen in Leuven ongeveer moet verdrievoudigen. Indien we alle renovatiegolven (de spontane renovaties niet meegerekend) integraal zouden willen uitvoeren tegen 2030, is een totale renovatiegraad van bijna 7% per jaar vereist. Hetzelfde doel tegen 2050 zou in dit opzicht beter haalbaar zijn, met een renovatiegraad van bijna 3% per jaar of voor Leuven omgerekend 1000 woningen per jaar. Futureproofed berekende dat voor een renovatieritme van 1000 woningen per jaar er ongeveer 40.000.000 €/jaar budget vereist is, waarvan 3/4 effectief renovatiebudget en 1/4 financiële kosten (intresten). Het is interessant om dit getal te vergelijken met het budget dat de Leuvense gezinnen per jaar spenderen aan energie, met name ongeveer 100.000.000 €/jaar. Hieruit blijkt nog eens hoe belangrijk het is om deze maatregelen te kunnen (voor)financieren zodat de verloren geldstroom naar energiegebruik structureel kan ‘opdrogen’, en dit op basis van investeringen die er slechts een fractie van bedragen.

82

6.2

Maatregelen voor de sector niet residentiële gebouwen (handel en diensten)

6.2.1 Overzicht van de geselecteerde kwantificeerbare maatregelen De maatregelen worden gegroepeerd volgens de trias logica, toegepast op de niet residentiële energievraag: T1: verminderen van de vraag; T2: inzetten van duurzame energiebronnen; T3: technologische verbeteringen aan installaties De volgende set maatregelen is op die manier in aanmerking genomen voor de sector niet residentiële gebouwen: (T1) Vervangen van luchtgordijn door schuifdeuren bij een kwart van de handelszaken: deze vervangingsmaatregel zorgt ervoor dat veel minder warmte verloren gaat aan de ingang van winkelruimtes, echter zonder dat het winkelcomfort daardoor merkbaar vermindert. De economische levensduur wordt op 10 jaar gezet. (T1 + T3 indirect) Balansventilatie in een kwart van de handelszaken: deze maatregel voorziet in gecentraliseerde aan en afzuiging van de ventilatielucht met warmterecuperatie door middel van een warmteterugwintoestel. Het vals plafond in de winkel dient als plenum. De economische levensduur wordt op 10 jaar gezet. (T1 + T3 indirect) Combinatie van balansventilatie en schuifdeuren bij een kwart van de handelszaken: deze maatregel combineert de twee vorige maatregelen voor een kwart van de handelszaken. De economische levensduur van de gecombineerde maatregel wordt op 15 jaar gezet. (T1 + T3 indirect) Relighting in de helft van de handelszaken: deze maatregel voorziet in vervanging van de verlichting in winkels waardoor er een reductie in energiegebruik van gemiddeld 52 W/m² naar 20 W/m² gerealiseerd kan worden. De economische levensduur wordt op 15 jaar gezet. (T1) Bijkomende isolatie van de helft van alle gedeeltelijk geïsoleerde daken: door deze maatregel wordt aangenomen dat er een energiebesparing van ongeveer 70 kWh/m² dakoppervlakte,jaar kan gerealiseerd worden. De economische levensduur wordt op 25 jaar gezet. (T1 + T2 + T3) Renovatiegraad niet residentiële gebouwen naar 2% per jaar: deze maatregel is gelijkaardig aan de renovatiegolven voor de residentiële sector en voorziet resulterend in de ompoling naar een lage energiestandaard voor 30% van het gebouwenbestand tegen 2030. Voor de lage energiestandaard geldt hier een thermisch verbruik van 30 kWh/m²,jaar en een elektrisch verbruik van 50 kWh/m²,jaar. De renovatiegolf start in 2015. De economische levensduur wordt op 20 jaar gezet, minder dan bij woningen omdat niet residentiële gebouwen sneller verbouwd of vervangen worden. (T1) Vervanging van enkel glas door hoogrendementsglas: voor deze maatregel wordt aangenomen dat de glasoppervlakte in niet residentiële gebouwen 10% bedraagt van de vloeroppervlakte, en dat de maatregel uitgevoerd wordt in 15% van het betreffende gebouwenbestand. 81% van de warmteverliezen door het glas kunnen worden vermeden door de beoogde vervanging. Er wordt eenzelfde energiebesparing voor verwarming ingerekend per m² glasoppervlakte, zoals afgeleid voor de residentiële sector. Positieve effecten op de koelvraag door lage g glas worden voorlopig niet meegerekend omdat hier te 83

diverse, gevalafhankelijke ontwerpparameters meespelen. Dit levert resulterend een conservatieve inschatting op. De economische levensduur wordt op 25 jaar gezet. (T1) Monitoring en visualisatie energieverbruik: er wordt aangenomen dat deze maatregel gemiddeld een energiebesparing oplevert van 5 % bovenop de effecten van het EUR scenario. Omdat hiermee ook investeringen in specifieke installaties gepaard gaan, wordt de economische levensduur op 20 jaar gezet. (T2 + T3 indirect) Warmtepompen op grijze stroom voor verwarming en koeling in een achtste van de gebouwen: bij deze maatregel voorziet in de (bijkomende) vervanging van klassieke installaties op gas (verwarmen) en elektriciteit (koelen) door installaties aangedreven door een warmtepomp, die laatste met een seasonal performance factor of SPF van 3, een conservatievere aanname dan bij woningen omwille van de complexiteit van de vereiste gebouwingrepen. Er wordt daarbij verondersteld dat in handelszaken typisch een derde van het elektriciteitsgebruik gaat naar koeling. De maatregel betreft een toename bovenop het EUR scenario. (T2 + T3 indirect) Warmtepompen op groene stroom voor verwarming en koeling in een achtste van de gebouwen: dezelfde maatregel als hiervoor, maar waarbij de warmtepomp gevoed wordt met groene stroom waardoor de uitstootreductie hoger ligt. De economische levensduur wordt op 15 jaar gezet.


Tabel 6.2.1: overzicht maatregelen niet residentiële gebouwen met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en X factor als aanduiding van de aantrekkelijkheid van de maatregel.

84

Grafiek 6.2.1: overzicht maatregelen niet residentiële gebouwen met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en X factor als aanduiding van de aantrekkelijkheid van de maatregel.

Alle maatregelen zijn matig tot zeer winstgevend over de beschouwde levenscyclus en de grootste impact valt te bereiken door de gebouwschil energetisch te verbeteren.

6.2.3 Impact van maatregelencombinaties op de Leuvense CO2 uitstoot volgens scenario (LKN 2030, LKN 2050) Analoog aan het woningenpark, moeten ook alle tertiaire gebouwen tegen 2030 één of andere vorm van evolutie richting lage energie standaard ondergaan. Tegen 2050 dienen meer structurele ingrepen zich doorgezet te hebben. De schijven in de taartdiagramma’s hieronder geven een aanzet van het aantal 1000 m² vloeroppervlakte dat aan welke maatregel moet voldoen. De uitgangspunten zijn dezelfde als voor residentiële gebouwen. Maatregelen zijn daarbij opnieuw zo toegewezen dat dubbeltellingen vermeden worden.104 Voor monitoring en visualisatie wordt de invloed van deze maatregel in 2050 terug op 0 gezet, omdat tegen dan heel wat gebouwen per definitie zeer performant geworden zijn. Er valt dan dus nauwelijks nog energiewinst te boeken met deze maatregel. Merk op dat het grote verschil tussen LKN 2030 en LKN 2050 de integrale renovatie is, waarbij aan een renovatietempo van 2% van de totale niet residentiële oppervlakte per jaar, tegen 2030 slechts 30% kan onder handen genomen worden, en tegen 2050 70%.

85

Grafiek 6.2.2: overzicht van de maatregelenmix voor de niet residentiële sector in functie van het scenario LKN 2030. Er wordt telkens aangegeven voor hoeveel % een maatregel doorgevoerd wordt, en op hoeveel 1000 m² vloeroppervlakte dit resulterend slaat. Hier staat BAU voor het EUR scenario.

86

Grafiek 6.2.3: overzicht van de maatregelenmix voor de niet residentiële sector in functie van het scenario LKN 2050. Er wordt telkens aangegeven voor hoeveel % een maatregel doorgevoerd wordt, en op hoeveel 1000 m² vloeroppervlakte dit resulterend slaat.

Het resultaat dat behaald kan worden tegen 2030, respectievelijk 2050, is begroot in onderstaande tabel. Hieruit blijkt dat tegen 2030 en 2050 respectievelijk een uitstootreductie van 53% en 77% haalbaar is, met een jaarlijkse opbrengst van 9,5 miljoen €/jaar in 2030 tot 2 miljoen €/jaar in 2050. Op termijn is deze reductie in belangrijke mate toe te schrijven aan de diepgaande renovatie van de bestaande niet residentiële gebouwen. Nieuwbouw en spontane renovatie hebben op langere termijn eveneens een belangrijke impact. In tegenstelling tot de residentiële gebouwen, zijn alle in aanmerking genomen maatregelen winstgevend.

87

Tabel 6.2.2: overzicht maatregelen niet residentiële gebouwen met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en uitvoeringsgraad in functie van het scenario LKN 2030.

Grafiek 6.2.4: overzicht emissies niet residentiële sector (handel en diensten) volgens de verschillende scenario’s.

Wanneer we het resultaat van de LKN scenario’s vergelijken met de Milieuverkenning, zien we dat LKN 2030 opnieuw een stuk verder gaat dan MIRA EUR 2030, en dat LKN 2050 dit keer aanzienlijk beter scoort dan het MIRA VISI scenario, weliswaar op een termijn van 20 jaar langer. Dit betekent dat het structurele pad naar klimaatneutraliteit (90% reductie) ook hier reeds substantieel doorlopen is, en dat het tussentijds doel per 2050 om de globale temperatuurstijging onder 2°C te houden voor de Leuvense niet residentiële gebouwen nagenoeg bereikt werd. Zoals hoger aangehaald situeert een belangrijk verschil tussen de MIRA en LKN scenario’s zich in de renovatie van bestaande 88

gebouwen. In LKN wordt hier sterker op ingezet. Volgens de trias logica is deze optie ook te verkiezen. Ze vraagt echter wel een inzet op lange termijn, omdat al te hoge renovatiepercentages tegen 2030 onrealistisch zijn.

6.3

Maatregelen voor de sector mobiliteit

6.3.1 Overzicht van de geselecteerde kwantificeerbare maatregelen De maatregelen worden gegroepeerd volgens de trias logica, toegepast op de mobiliteitsvraag: T1: Verminderen van de vraag; T2: Modal shift naar duurzamere transportvormen. Modal shares worden als volgt gekarakteriseerd: (% autoverkeer, % openbaar vervoer (OV), % fiets); T3: Technologische verbeteringen aan transportmiddelen en systemen De volgende set maatregelen is op die manier in aanmerking genomen voor de sector mobiliteit: (T1) Databank voor uitwisseling van diensten: deze maatregel voorziet in het opzetten van een databank waarbij gebruikers verplaatsingsgebonden activiteiten kunnen omruilen om te besparen op transport. Daarbij wordt ondermeer gedacht aan uitwisseling van jobs, kinderopvang, leerlingen en leerkrachten tussen scholen maar bijvoorbeeld ook aan het clusteren van de activiteiten van zelfstandigen en telewerkers in lokale satellietkantoren. Er wordt vanaf 2015 een progressieve implementatie van dit systeem aangenomen waarbij tegen 2030 in totaal 10% aan lokale autokilometers kan bespaard worden. (T1) Lokale diensten: deze maatregel verhoogt het aanbod aan lokale, wijkgebonden diensten waardoor de vraag naar mobiliteit kan dalen. Er wordt hierbij vooral gedacht aan het opvangen van tekorten aan lokale schoolplaatsen, kinderopvang en serviceflats of rust en verzorgingstehuizen. Er wordt, analoog aan de vorige maatregel, een progressieve implementatie verondersteld die in 2030 kan leiden tot 15% vermindering van het lokale autoverkeer. Deze maatregel vergt echter veel grotere investeringen. In het voorstel wordt tentatief uitgaan van 40 nodige arbeidsplaatsen, 40 lokalen in specifieke gebouweninfrastructuur en 600 lokale RVT plaatsen, beide laatste voorlopig in een huurformule. De economische horizon staat op 15 jaar, wat te verantwoorden valt bij de optie voor huurformules. Indien men in nieuwe gebouwen zou investeren, dient de horizon ruimer genomen te worden. (T2) Leuven fietsstad (modal share 44/16/40): deze maatregel viseert een consequent en volgehouden fietsbeleid voor de stad Leuven, met uitrol van de benodigde infrastructuren en flankerende maatregelen. Meerbepaald gaat het om: o

Een bestuurlijk verankerd, integraal fietsbeleid waarbij geïnvesteerd wordt in bijkomende fietsvoorzieningen. Dit omvat vooreerst een hoogstaand fietspadennetwerk, dat niet voorzien is op de huidige modal share van de fiets, maar wel op een totaal mobiliteitsaandeel van 40%. Er wordt als investering een netwerk van 276 km in rekening gebracht. Daarbij is het centrum van Leuven vanuit alle richtingen bereikbaar langs hoofdfietsassen zonder gelijkgrondse kruisingen of lichten. Meer algemeen genieten intensieve fietsstromen steeds van een voorrangsregeling. Er wordt verder ingezet op een systeem van eenrichtingsstraten zodat meer ruimte vrijkomt voor zacht verkeer. Andere deelmaatregelen zijn ‘vierrichtingengroen’ op kruispunten en een opgeschaald fietsparkeerbeleid. Bij dat laatste mag stalling niet ten koste gaan van de voetganger en dient de infrastructuur aangepast te zijn aan de functies en de bezoekers van die functies (duur van het parkeren, plaats van het parkeren, type fiets, type

89

stalling). In totaal worden 40.000 bijkomende fietsstaanplaatsen ingerekend. Er worden ook 40.000 fietsen (huur of koop) in omloop gebracht; o

Het verder ontmoedigen van doorgaand gemotoriseerd verkeer door het stadscentrum;

o

Een aangepast parkeerbeleid met voldoende hoge parkeertarieven en doeltreffende park&ride infrastructuur aan de stadsranden. Voor die laatste wordt een investering in 20 km park&ride gerelateerde buslijnen voorzien, samen met de randparkings voor de auto. Daarbij worden 5.000 bijkomende staanplaatsen voorzien op de randparkings terwijl er 3.000 plaatsen minder voorzien worden binnen de stad;

o

Fietsen bijkomend aantrekkelijk maken voor bedrijven en diensten door het verstrekken van fietsvergoedingen en het voorzien van geschikte infrastructuur: stallingen (veilig voor fiets en fietser, voldoende ruim bemeten voor fietskarren en bakfietsen, aanwezigheid van herstelkits); opfrisruimte (kleedruimte, douches, lockerroom, rek om natte kleren op te hangen, goed geventileerd, dicht bij ingang); combinatie met een openbaar vervoersabonnement voor regendagen. Dit beleid wordt ondersteund door een informatiecampagne omtrent financiële en gezondheidsvoordelen van fietsen. Het management neemt een voorbeeldfunctie op.

(T2) Leuven openbaar vervoersstad (modal share 41/40/19): deze maatregel zet primordiaal in op een performante openbaar vervoersinfrastructuur. Meerbepaald gaat het om: o

Verbetering van de OV dienstverlening door de bouw van vier regionale en twee stadstramlijnen. Er worden hiertoe investeringen aangerekend voor 50 km tramlijn. Daarbij geldt een absolute voorrangsbehandeling voor OV bij beleidsbeslissingen. Bijkomende ingrepen zijn een één ticketregeling voor alle OV (bijvoorbeeld ook inclusief Blue bike, …); een standaard bedieningsfrequentie van 10 minuten, OV maximaal in eigen bedding, lichtenbeïnvloeding op kruispunten, lichtenbeïnvloeding op kruispunten, een fijnmazig netwerk van haltes met maximale loopafstanden van 300 m en bovenbestuurlijke samenwerking.

o

Een flankerende investering in de aanleg van 50 km fietspaden;

o

Een afgestemd prijsbeleid ten aanzien van het autogebruik. Hierbij wordt verder ook het stand still principe aangehouden: geen ontwikkeling van bijkomende parkeerplaatsen, enkel afbouwen van het bestaande aantal. Er wordt wel geïnvesteerd in randparkings. Dit wordt hier vertaald naar 2.500 autostaanplaatsen op stadsrandparkings, maar 3000 plaatsen minder te voorzien binnen de stad;

o

Een versterkte inzet op de ontwikkeling van mobiliteitsclusters; daarbij wordt de implanting van functies geënt op de OV structuur.

(T2) Leuven openbaar vervoersstad (modal share 41/40/19) variant groene stroom: deze maatregel is identiek aan de vorige maar hierbij worden de tramlijnen gevoed door groene stroom. De CO2 reductie verdubbelt daardoor zowat. (T2) Leuven combistad (modal share 33/33/33): deze maatregel combineert ingrepen uit Leuven fietsstad en Leuven OV stad waardoor het autogebruik verder teruggedrongen kan worden. Samengevat wordt hoofdzakelijk voorzien in: o

276 km fietsnetwerk;

o

40.000 fietsstaanplaatsen;

o

50 km tramlijn in eigen bedding;

o

40.000 nieuwe fietsen in omloop;

90

o

5.000 autostaanplaatsen op stadsrandparkings (maar 3000 plaatsen minder te voorzien binnen de stad).

(T2) Autoluwe binnenstad: het betreft een groep maatregelen die het autogebruik ontmoedigen, als volgt: o

Afbakenen van autoluw/autovrij gebied;

o

Uitwerken van een beheerssysteem met camerabewaking;

o

Uitwerken van een signalisatieplan;

o

Doorvoeren van infrastructuuraanpassingen, bijvoorbeeld met betrekking tot circulatie, randparkings, …;

o

Opstellen van aanvullende reglementen (regeling voor laden en lossen bij de winkels (uren, tonnages, voertuigafmetingen), regeling brandweer, reiniging, andere … met inbegrip van uitzonderingen; bewonersparkeren niet meer gratis;

o

Uitwerken van begeleidende communicatie en gefaseerde invoering

o

Op het vlak van investeringen worden behalve programmamanagement, toegangscontrole en andere aanpassingen, ook de investering en exploitatie van 20 km bijkomend OV (elektrisch) ingerekend aangezien de mobiliteitsvraag op een alternatieve manier ingevuld dient te worden.

o

Op die manier wordt aangenomen dat progressief een vermindering van 25% aan autokilometers binnen de stadsring kan gerealiseerd worden in 2030. Er is zoals hoger aangegeven wel een corresponderende toename aan OV gebruik, en dus een duurzame modal shift. Bij deze maatregel wordt weliswaar vergeleken ten opzichte van OV met bussen, cf. de huidige situatie in Leuven.

(T2) Collectief goederentransport: deze maatregel voorziet in het groeperen van goederentransport om een duurzaamheids en efficiëntieverhoging te realiseren. Het programma voor de uitwerking hiervan start in 2015 en leidt stapsgewijs tot 25% reductie van de beïnvloedbare voertuigkilometers voor vrachtvervoer in 2030, dit wil zeggen al het verkeer op de provinciale , gemeentelijke en gewestwegen, en 25% van het vrachtvervoer op de E40 en E314. De nodige investeringen betreffen ook de bouw van een stedelijk overslagcentrum. (T3) Verhoogde efficiëntie van vervoersmiddelen: omdat deze maatregel al voorzien wordt in het referentiescenario, maakt ze geen factor van verschil meer uit. Het effect ten opzichte van business as usual is met andere woorden nihil. Ook rekeningrijden valt onder deze categorie, evenals een verschuiving in het wagenpark van dieselwagens naar hybride of elektrische auto’s.

6.3.2 Outputtabel en –grafiek individuele maatregelen De resulterende output is te vinden in de tabel ‘LKN Tabel Mobiliteit’. Hieronder worden de synoptische tabel en de bijhorende infografiek weergegeven.

91

Tabel 6.3.1: overzicht maatregelen mobiliteit met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en X factor als aanduiding van de aantrekkelijkheid van de maatregel.

92

Grafiek 6.3.1: overzicht maatregelen mobiliteit met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en X factor als aanduiding van de aantrekkelijkheid van de maatregel.

Maatregelen zonder zware infrastructuurwerken (databank, autoluwe binnenstad) leveren hoge winsten op per bespaarde ton CO2. Ook inzetten op fietsverkeer, dit keer wel met inbegrip van de nodige infrastructuurwerken, levert nog aanzienlijke winst op. Maatregelen die het openbaar vervoer (mee) viseren, vergen grotere investeringen maar blijven, over de beschouwde levenscyclus, eveneens winstgevend. Hetzelfde geldt voor het collectief organiseren van goederenvervoer, inbegrepen de bouw van een distributiecentrum. Enkel het lokaal opvangen van allerlei noden zoals onderwijs en bejaardenzorg om de mobiliteitsvraag te verminderen, heeft een resulterende kost. Merk op dat dit hier ingerekend werd in de vorm van een huurformule. Dit is een benadering voor de situatie waarbij men daadwerkelijk investeert in (nieuwe) gebouwen voor nieuwe lokale diensten, en waarbij men dus op een structureel niveau van ruimtelijke ordening ingrijpt.

6.3.3 Impact van maatregelencombinaties op de Leuvense CO2 uitstoot volgens scenario (LKN 2030, LKN 2050) In de sector mobiliteit verschilt de aanpak in het EUR(Leuven) scenario aanzienlijk van de LKN maatregelencocktails. Dit heeft te maken met het feit dat het EUR scenario focust op technologische verbeteringen aan voertuigen (inbegrepen elektrificatie), terwijl de LKN maatregelen de nadruk leggen op de vermindering van de mobiliteitsvraag en op een modal shift, wat volgens de trias logica de prioriteiten dienen te zijn. Merk op dat er in het EUR scenario ook een aanzienlijke stijging is van het mobiliteitsvolume; voor de autokilometers is dit voornamelijk toe te schrijven aan de bevolkingsgroei. In Leuven wordt niettemin getracht de toename van het autoverkeer te beperken. Enkel rekeningrijden kan interfereren in de maatregelenmixen, maar dan nog gaat het EUR scenario uit van een stijging van de autokilometers en vrachtkilometers op de weg, en is het effect dus aleatoir. In het EUR scenario wordt op het vlak van OV vooral gekeken naar de trein, maar niet naar bussen of trams. In LKN geldt net het omgekeerde. 93

Hierdoor zijn de EUR(Leuven) en LKN maatregelen zowat volledig complementair, en is overlap dus ook nauwelijks een probleem. Bovendien worden de winsten van de LKN maatregelen gerekend met een veranderende voertuigtechnologie als referentie, waardoor de CO2 winsten niet te optimistisch worden ingeschat. Er mag inderdaad aangenomen worden dat de technologische verbeteringen aan de voertuigen zich effectief zullen doorzetten, ook in een BaU context, waardoor deze situatie bij ontstentenis kan gelden en dus geen winst oplevert voor de LKN maatregelen. Flankerende maatregelen, zoals het installeren van laadpalen voor elektrische voertuigen, moeten ingecalculeerd worden onder het EUR scenario. Omwille van de complementariteit van de maatregelen en de systematische keuze voor een combi stad (33% autoverplaatsingen, 33% openbaar vervoer en 33% fiets) is het opstellen van schijfdiagramma’s met toewijzingen zoals bij de gebouwsectoren niet meer nodig. In de LKN scenario’s rijdt het elektrisch openbaar vervoer op groene stroom. Er wordt verondersteld dat deze groene stroom geïmporteerd dient te worden, omdat Leuven niet lokaal in al zijn stroombehoeftes zal kunnen voldoen, zie ook de bespreking van de sector energie. Om de maatregelen voor 2050 te kunnen aftoetsen aan een referentie is het ‘Wetenschappelijk Rapport MIRA 2009 Transport: visionair scenario’ geraadpleegd105. Hieruit kan besloten worden dat voor Leuven Klimaatneutraal als referentie het visionair MIRA scenario voor 2030 als meest plausibel mag gehanteerd worden. Merk op dat dit laatste nauwelijks beter scoort dan het EUR scenario voor 2030, met name toegepast op Leuven 124 kTon CO2 versus 130 kTon CO2.

Tabel 6.3.2: overzicht maatregelen mobiliteit met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en uitvoeringsgraad in functie van de scenario’s LKN 2030 en LKN 2050.

De samenvattende tabel toont de mogelijke resultaten met een mix van de besproken maatregelen tegen 2030, respectievelijk 2050. Voor het uitrollen van nieuwe OV en fietsinfrastructuur wordt voldoende tijd voorzien. Deze structuur wordt geacht voor 2/3 gerealiseerd te zijn in 2030. Een analoog principe geldt voor lokale dienstenvoorzieningen. Die worden geacht tegen 2030 voor de helft geïmplementeerd te zijn. Het autoluw maken van de binnenstad en het inrichten van stedelijke goederendistributie kan dan weer veel sneller gebeuren. Deze maatregelen zijn volledig gerealiseerd in 2030. Een halvering van de transportemissies zou resulterend mogelijk zijn tegen 2030 ( 49%), en een bijkomende reductie tot 55% tegen 2050. Deze maatregelenmixen leveren een winst op van respectievelijk 9,25 en 8,06 miljoen Euro/jaar. De factor die verhindert om een veel hogere reductie te halen, is de aanwezigheid van twee snelwegen (E40/E314) waarop de invloed van maatregelen slechts beperkt is. Referentiescenario’s gaan ook uit van een lineaire toename van afgelegde kilometers en dit voor alle transportmodi.

94

Grafiek 6.3.2: overzicht emissies sector mobiliteit volgens de verschillende scenario’s.

Ondanks het feit dat het in het algemeen moeilijk blijft om wezenlijke uitstootreducties te realiseren in de sector mobiliteit, kunnen we in Leuven een stuk verder geraken dan de scenario’s uit de Milieuverkenning. Dit wordt met name mogelijk door een integrale trias benadering te hanteren, waarbij vooral ingezet wordt op de modal shift naar duurzame vervoerswijzen.

6.4

Maatregelen voor de sector natuur en landbouw

6.4.1 Overzicht van de geselecteerde kwantificeerbare maatregelen Voor de sector natuur en landbouw is het moeilijk om te vertrekken van een klassieke trias benadering omdat de belangrijkste kwantificeerbare maatregelen zich blijken te situeren op andere domeinen dan vermindering en verduurzaming van het (energie)verbruik, met name het elimineren van oneigenlijke toewijzingen en het creëren van CO2 sinks. De volgende set maatregelen is in aanmerking genomen voor de sector natuur en landbouw: (ext.) Aanplant van 10.000 bomen in de bebouwde kom van het stedelijk gebied: deze maatregel voorziet in een weliswaar beperkte, maar niet te verwaarlozen CO2 opslagmogelijkheid. De maatregel wordt vooral interessant wanneer de zogenaamde ‘secondary benefits’ ervan mee in rekening gebracht worden. Deze secundaire voordelen zijn indirect van aard en vaak moeilijk te becijferen, maar niettemin belangrijk in een perspectief van geïntegreerde duurzaamheid. In het geval van boomaanplant in stedelijk gebied gaat het om de reductie van het stedelijk hitte eiland in de zomer waardoor op koellasten kan bespaard worden; om het neerslaan van stof waardoor de luchtkwaliteit verbetert, en om de ondersteunende rol die stedelijk groen speelt in de fysische activiteitsgraad van burgers, en derhalve hun gezondheid. De secundaire winsten worden hier berekend op basis van de methodiek voorgesteld door TEEB (The Economics of Ecosystems and Biodiversity)106. (ext.) Aankoop van 100 hectare bos: het opzet van deze maatregel is eerder ‘aftastend’, met name over wat het betekent om buiten de stad bijkomend in te zetten op CO2 opslag en andere natuurwaarden zoals biodiversiteit. Er is hierbij uitgegaan van de financieel meest nadelige situatie, met name waarbij bouwgrond moet aangekocht worden. Bijkomend wordt landbouwgrond zoveel mogelijk ontzien bij de omzetting. Ook hier geldt dat het eindresultaat sterk afhangt van het al dan niet inrekenen van de secundaire winsten. De secundaire winsten

95

worden hier berekend op basis van de methodiek voorgesteld door de LNE Natuurwaardeverkenner107.Deze maatregel kan niet rekenen op eenstemmige goedkeuring vanuit de thematische cel Natuur en Landbouw, omwille van de vele verschillende claims die op de resterende open ruimte in Leuven gelegd worden. Daarbij ontstaat er ondermeer een conflict tussen het behoud van de aanwezige landbouwgronden (die per ontstentenis al onder druk staan, zie ook de Milieuverkenning) en de uitbreiding van natuurgebieden en bossen. In hoofdstuk 8 wordt deze discussie verder gekaderd. De maatregel moet hier dus gelezen worden in termen van ‘wat als…’ en laat toe de mitigerende impact op de broeikasgasuitstoot à rato te beoordelen. (ext.) Elimineren van oneigenlijke toewijzing van emissies aan landbouwvoertuigen: deze maatregel viseert het oneigenlijk gebruik van de officiële categorie ‘landbouwvoertuig’ door bedrijven die bijvoorbeeld actief zijn in grond en afbraakwerken. Door hun voertuigen te registreren als landbouwmachines bekomen ze een gunstiger reglementair en fiscaal regime (rode diesel, geen tachograaf of vervoersvergunning). De CO2 reductie die kan geregistreerd worden door deze anomalie weg te werken blijkt vele malen groter te zijn dan de winst van de hiervoor genoemde CO2 sinks. Hierbij dient nog opgemerkt te worden dat dergelijke bedrijven hun administratieve zetel in Leuven kunnen hebben terwijl de emissies elders plaatsvinden. De maatregel voorziet dus niet alleen in een correcte toewijzing naar de sector mobiliteit, maar ook in het elimineren van emissies die niet in Leuven plaatsvinden.

6.4.2 Outputtabel en –grafiek individuele maatregelen De resulterende output is te vinden in de tabel ‘LKN Tabel Landbouw & Natuur’. Hieronder worden de synoptische tabel en de bijhorende infografiek weergegeven.

Tabel 6.4.1: overzicht maatregelen natuur en landbouw met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en X factor als aanduiding van de aantrekkelijkheid van de maatregel.

96

Grafiek 6.4.1: overzicht maatregelen natuur en landbouw met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en X factor als aanduiding van de aantrekkelijkheid van de maatregel.

Het juist aanmerken van brandstofgebruik in de landbouwsector is uiteraard een maatregel hors série die ervoor zorgt dat energiegebruik correct verrekend wordt, eerder dan het te beperken. De echte klimaatmaatregelen bestaan erin de mogelijke CO2 sinks in Leuven uit te breiden. Het effect ervan is klein en de prijs hoog, tenzij men ook de secondary benefits ervan aanrekent. Die bestaan uit onrechtstreekse mitigatie effecten (bv. reductie van het stedelijk hitte eiland door aanplanten van bomen in de stad) en maatschappelijke winsten (bv. op het vlak van volksgezondheid). Ze verhogen de veerkracht van een stad die onder druk staat van een opwarmende wereld. Bij aanrekenen van deze secondary benefits worden de aanplantmaatregelen winstgevend.

6.4.3 Impact van maatregelencombinaties op de Leuvense CO2 uitstoot volgens scenario (LKN 2030, LKN 2050) Onderstaande tabel toont de impact van de voor LKN geselecteerde maatregelencombinaties in 2030 en 2050. Voor 2030 wordt aangenomen dat de 10.000 bomen in verstedelijkt gebied aangeplant zijn, maar dat er slechts 50 hectare bos bij gekomen is. Deze oppervlakte stemt ongeveer overeen met het volgens de Milieuverkenning verdwijnende landbouwareaal, zie ook hoofdstuk 8 voor verdere duiding. Voor 2050 wordt aangenomen dat een toename van 100 hectare wel mogelijk is op basis van lange termijn structurele veranderingen in Leuven. De impact van deze maatregelen uitgedrukt in CO2 uitstoot is echter stelselmatig laag in vergelijking met de emissies uit de andere sectoren. Voor de kwestie van de landbouwvoertuigen wordt aangenomen dat de helft van de oneigenlijke emissies kan worden geannuleerd, wat een pessimistische aanname blijft. Zonder de interferentie van dit aspect wordt de sector natuur en landbouw resulterend een CO2 sink (ongeveer 4 kTon CO2 equivalent). In die zin moeten de eindcijfers 92% en 94% uitstootreductie dus sterk gerelativeerd worden. Ze zijn voornamelijk afhankelijk van wat er gebeurt met de landbouwvoertuigen en daaraan gelijkgestelden.

97

Tabel 6.4.2: overzicht maatregelen natuur en landbouw met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en uitvoeringsgraad in functie van de scenario’s LKN 2030 en LKN 2050.

Grafiek 6.4.2: overzicht emissies sector natuur en landbouw volgens de verschillende scenario’s.

Bij grafiek 6.4.2. geldt hetzelfde voorbehoud omwille van de oneigenlijk toegekende emissies van landbouwvoertuigen. In het algemeen geldt dat een inhoudelijke correctie van de voertuigboekhouding hier een totaal ander beeld geeft. Dit slaat ook op de doorrekening van het effect van de scenario’s uit de Milieuverkenning.

6.5

Maatregelen voor de sector energie (en industrie)

6.5.1 Overzicht van de geselecteerde kwantificeerbare maatregelen Alle maatregelen in deze sector viseren de tweede stap van de trias benadering, met name het verduurzamen van de aangewende energiebronnen (stap T2). Voor de industrie zijn geen LKN maatregelen voorzien. De volgende set maatregelen is in aanmerking genomen voor de sector energie: (T2) PV cellen op residentiële gebouwen: deze maatregel voorziet in de plaatsing van zonnepanelen op een (bijkomend) vijfde deel van de residentiële dakoppervlakte in Leuven. Kostenmatig wordt er gerekend zonder subsidies of groenestroomcertificaten. (T2) PV cellen op niet residentiële gebouwen: deze maatregel voorziet in de plaatsing van zonnepanelen op een (bijkomend) tiende deel van de niet residentiële dakoppervlakte in 98

Leuven, inbegrepen industriële gebouwen. Kostenmatig wordt er gerekend zonder subsidies of groenestroomcertificaten. (T2) Zonneboilers op niet residentiële gebouwen: deze maatregel voorziet in de plaatsing van zonneboilers op een (bijkomend) tiende deel van de niet residentiële dakoppervlakte in Leuven, inbegrepen industriële gebouwen. Kostenmatig wordt er gerekend zonder subsidies. Alhoewel deze maatregel op het eerste zicht weinig zinvol zou kunnen lijken, is er wel degelijk potentieel door volgende toepassingen: o

Tertiaire functies waar er een behoefte is aan sanitair warm water: ziekenhuizen, zwembaden, sportcentra,…

o

Inzetten van de zonneboilers voor ruimteverwarming. Dit kan eventueel gepaard gaan met tijdelijke tot zelfs seizoenale opslag van de warmte in de grond of in buffervaten, en desgevallend ook met koppeling aan een warmtenet.

(T2) Plaatsing van 10 windturbines van 2 MW: in Leuven (Haasrode Industriepark, Leuven Noord) moeten hiervoor een aantal reglementaire barrières overwonnen worden. In de huidige omstandigheden mag worden aangenomen dat deze evolutie mogelijk zal zijn. (T2) Collectieve verwarming op biomassa voor 10 wijken van 220 woningen: deze maatregel viseert een eerste fase van implementatie van warmtenetten. Daarbij wordt uitgegaan van een bediening door ketelhuizen op houtpellets met een vermogen van 1 MW. Er worden twee varianten vergeleken om rekening te houden met de impact van de herkomst van de biomassa: pellets aangevoerd over minder dan 400 km versus pellets afkomstig van meer dan 2.000 km ver. We veronderstellen dat op lange termijn de pellets eventueel vervangen worden door een andere biomassabron met geringe impact (equivalent van pellets 400 km of beter). (T2) Energierecuperatie uit waterzuivering (biogas) toegepast in een WKK: deze maatregel gaat ervan uit dat bij minstens één industriële actor overgegaan kan worden tot anaërobe waterzuivering voor biogasproductie; het biogas wordt vervolgens in een WKK ingezet voor elektriciteits en warmteproductie. Bij andere industriële actoren in Leuven wordt het beschikbare WKK potentieel al intern gebruikt. Omwille van confidentialiteit kan de wijze van berekening van deze maatregel niet vrijgegeven worden.


99

Tabel 6.5.1: overzicht maatregelen energie met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en X factor als aanduiding van de aantrekkelijkheid van de maatregel.

Grafiek 6.5.1: overzicht maatregelen energie met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en X factor als aanduiding van de aantrekkelijkheid van de maatregel.

Investeren in PV, wind en WKK is economisch rendabel voor de beschouwde levenscycli. Dat is niet het geval voor zonneboilers en biomassaverwarming via een warmtenet. Het totaal aan mogelijke CO2 winsten is niet groot, maar evenmin verwaarloosbaar. Wanneer houtpellets echter van over een te grote afstand aangevoerd worden, ontstaat er een CO2 toename. Dit bewijst nog eens dat met de inzet van biomassa zeer omzichtig omgesprongen moet worden.

100

6.5.3 Impact van maatregelencombinaties op de Leuvense CO2 uitstoot volgens scenario (LKN 2030, LKN 2050) Ten opzichte van de sector gebouwen is het belangrijk dat er een correcte opsplitsing gebeurt van de soorten energieopwekking. Met name wordt in gebouwen ook warmte en elektriciteit geproduceerd. De logica daarbij is als volgt: lokale warmte opwekking in gebouwen voor diezelfde gebouwen is scope 1 en wordt met bijhorende uitstoot aan deze gebouwen toegewezen. Dit geldt ook voor zonneboilers op residentiële gebouwen, omdat aangenomen mag worden dat deze warmte op de plaats van productie gebruikt wordt; voor zonneboilers op niet residentiële gebouwen, inbegrepen industriële gebouwen, wordt aangenomen dat de warmte eventueel ook in een net kan worden verdeeld naar andere gebruikers. Daarom worden deze zonneboilers toegewezen aan de sector energie, en wordt hun CO2 winst ook hier aangerekend. Uiteraard blijft dit een conventionele toewijzing, maar ze illustreert het mogelijk verschil in karakter tussen de twee soorten toepassing van zonneboilers; elektriciteit van gebouwgebonden PV panelen circuleert veelal op het net, en wordt zowel voor residentiële als niet residentiële gebouwen toegewezen aan het energiesysteem. De CO2 winst afkomstig van het inzetten van deze panelen wordt dus ook aangerekend bij de sector energie; windturbines en wijkgebaseerde WKK’s of biomassa verwarmingscentrales behoren van nature tot het energiesysteem, ook hier worden de CO2 winsten in de sector energie aangerekend. De winst van het inzetten van groene warmte wordt gerekend ten opzichte van het gebruik van aardgas in de gebouwen die door de groene warmte bediend worden. Er wordt uitgegaan van de situatie waarbij alle lokale hernieuwbare energieproductie leidt tot lokale CO2 reducties: met andere woorden er is netto geen export van groene energie vanuit Leuven. De stad zal inderdaad nog altijd afhankelijk blijven van energie import, en in het bijzonder van de import van al dan niet groene stroom. Merk hierbij op dat warmtepompen in residentiële gebouwen verondersteld werden te functioneren op grijze stroom terwijl het elektrisch openbaar vervoer in Leuven dan weer verondersteld werd op groene stroom te gaan rijden. Hierbij is het in het algemeen erg moeilijk om een prognose te doen over hoeveel van de resulterend benodigde elektriciteitsimport grijs, respectievelijk groen zal zijn. Daarom wordt met gemengde aannames gewerkt. Warmte export buiten Leuven is onwaarschijnlijk. Dat betekent dat alle inspanningen voor de productie van groene warmte in Leuven ook lokaal benut worden. Import van groene warmte is evenzeer onwaarschijnlijk. Omdat er in het EUR scenario bovendien weinig gerekend wordt op biomassa voor lokale warmteproductie, mag er aangenomen worden dat er in dit domein geen overlap of dubbeltellingen zullen ontstaan. Meer algemeen worden de maatregelen in de sector energie voor Leuven complementair aan het EUR(Leuven) scenario beschouwd. Er is dus geen overlap met EUR(Leuven). Alle energie maatregelen zijn uitgevoerd tegen 2030, behalve de bouw van de 10 windturbines die dan voor de helft gerealiseerd is. Tegen 2050 staan alle windturbines er. In principe heeft de energiesector in Leuven op deze manier een negatieve impact, omdat ze zorgt voor een uitstootreductie ten opzichte van het equivalente gebruik van fossiele bronnen dat ze subsitueert (in scope 1 en 2 van andere sectoren). In onderstaande tabel worden de emissies van de sectoren energie en industrie echter samen beschouwd. Daarbij is er een te verwachten toename van de emissies in de industrie (voor de industrie geldt dat EUR identiek is aan LKN). De goede resultaten van de energiesector werken hier mitigerend op, zodat er resulterend toch een daling van de totale uitstoot van deze sectoren samen 101

bekomen wordt (maar dus geen negatieve uitstoot).

Tabel 6.5.2: overzicht maatregelen energie + industrie met resulterende CO2 reducties, financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus, en uitvoeringsgraad in functie van de scenario’s LKN 2030 en LKN 2050.

Grafiek 6.5.2: overzicht emissies sector energie volgens de verschillende scenario’s.

6.5.4 Bijkomende analyse voor de sector energie In het kader van de werking van de thematische cel Energie is ook een simulatie uitgevoerd voor toekomstige energieproductie in Leuven, met maximale inzet op hernieuwbare bronnen.108 Daarbij is nagegaan wat het potentieel is van hernieuwbare energie, en of dit economisch interessant te realiseren valt. De belangrijkste resultaten worden hieronder samengevat. De bijhorende berekeningstabellen zijn beschikbaar als elektronische bijlage. In deze tabellen kunnen diverse parameters aangepast worden om alternatieve scenario’s uit te rekenen. De studie neemt als uitgangspunt een situatie aan voor Leuven waarbij de vraag naar energie progressief sterk daalt. Dit wil dus zeggen dat stappen 2 en 3 uit de nieuwe stappenstrategie 102

(gemodificeerde trias benadering) beschouwd worden terwijl stap 1 tegelijk doorlopen wordt. Concreet wordt nagegaan hoe het saldo van de energievraag in Leuven dan op elk moment ingevuld kan worden. De afname van de totale energievraag is een parameter die in de berekeningen kan worden aangepast, waardoor telkens compatibiliteit met de LKN scenario’s kan worden gerealiseerd. Er worden vier alternatieve scenario’s geanalyseerd: 1. de geconsumeerde elektriciteitsmix blijft dominant grijs a. alle brandstofprijzen stijgen 5% per jaar b. alle brandstofprijzen stijgen 10% per jaar 2. de geconsumeerde elektriciteitsmix wordt progressief groener a. alle brandstofprijzen stijgen 5% per jaar b. alle brandstofprijzen stijgen 10% per jaar Op dit ogenblik is voor de studie uitgegaan van een scenario waarbij Leuven in 2050 bijna de klimaatneutraliteit bereikt (‘klimaatscenario’), en daarbij is tegenover de eind energiegebruiken in 2010: de elektriciteitsvraag van de huishoudens naar 45% gedaald; de warmtevraag van de huishoudens naar 40% gedaald; de elektriciteitsvraag van handel en diensten naar 65% gedaald; de warmtevraag van handel en diensten naar 66% gedaald; de elektriciteitsvraag van de industrie met 2% per jaar gestegen; de thermische vraag van de industrie constant gebleven; bij mobiliteit een reductie van de voertuigkilometers gerealiseerd naar 48% In de simulaties wordt de huidige energiehuishouding geleidelijk aan getransformeerd naar de gewenste situatie in 2050; daarbij worden telkens de aandelen elektriciteit (groen of grijs), stookolie, aardgas, elektrische verwarming, warmtepompen, zonthermische warmte en warmtenetten (met een onderscheid tussen netten op lage temperatuur (LT) en hoge temperatuur (HT)) beschouwd. Het laatste onderscheid betreft vooral een verschil in bron : respectievelijk (groene of grijze) elektriciteit voor warmtepompen, uitwisseling van restwarmte en/of opslag van warmte en koude (LT), versus biomassa voor WKK’s of warmtecentrales (HT). Naar finale resultaten toe is het onderscheid tussen de LT en HT warmtenetten echter niet zo belangrijk. De import van elektriciteit blijft cruciaal. Ook aardgas zal als overgangsbron een rol moeten spelen omdat de vraag naar biomassa groot wordt; meer aandeel aardgas zal de CO2 uitstoot enigszins verhogen. Bij de huishoudens verdwijnen bijna alle stookolie en aardgas. 55% van de gezinnen heeft een warmtepomp in 2050, en 40% is aangesloten op een warmtenet (zowel LT als HT). Bij handel en diensten verdwijnen stookolie en aardgas eveneens. 55% van de vloeroppervlakte, vooral gesitueerd bij de grote instellingen, is aangesloten op een warmtenet (HT op basis van WKK), 20% werkt individueel met warmtepompen en nog eens 20% is aangesloten op een LT warmtenet. Bij de industrie evolueren de aandelen naar 80% aansluiting op warmtenetten, 10% stookolie en 10% aardgas. Merk op dat in Leuven, behalve voor enkele specifieke bedrijven, veel van de industriële activiteit dicht aanleunt bij handel en diensten op het vlak van gebouwinfrastructuur. Uiteindelijk worden hieruit de energievragen per drager gehaald (zie grafieken 6.5.3 6.5.8). Grafieken 6.5.3 6.5.8 (volgende bladzijden): Overzicht energievragen en energieproducties per type / drager, CO2 emissies en kosten en baten voor de bijkomende analyse sector Energie

103

2,E+06 2,E+06 2,E+06 1,E+06 1,E+06 1,E+06 8,E+05 6,E+05 4,E+05 2,E+05 0,E+00

Electriciteit Warmte

2049

2046

2043

2040

2037

2034

2031

2028

2025

2022

2019

2016

Transport brandstof

2013

Energievraag (MWh/jaar)

Evolutie vraagzijde

Productiezijde warmte 1,4E+06 1,2E+06 Mazoutketel

MWh/jaar

1,0E+06

Gasketel

8,0E+05

Ind.warmtepomp

6,0E+05

Warmtnet WKK

4,0E+05

Warmtenet GGWP

2,0E+05 2049

2046

2043

2040

2037

2034

2031

2028

2025

2022

2019

2016

2013

0,0E+00

Productiezijde elektriciteit 8,0E+05 7,0E+05 6,0E+05

WKK Leuven

5,0E+05

PV Leuven

4,0E+05

Wind Leuven

3,0E+05

Import

2,0E+05 1,0E+05 0,0E+00 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 2031 2033 2035 2037 2039 2041 2043

Elektrische energie (MWh/jaar)

9,0E+05

104

Energiedragers Primaire energie (MWh/jaar)

1,4E+06 1,2E+06 1,0E+06

Benzine

8,0E+05

Mazout

6,0E+05

Gas

4,0E+05

Bio Electriciteit

2,0E+05 2043

2041

2039

2037

2035

2033

2031

2029

2027

2025

2023

2021

2019

2017

2015

2013

0,0E+00

Evolutie CO2 emissies 900000 800000

CO2 (ton/year)

700000 600000

50%

70%

500000 VISI

400000

REF

300000 200000 100000 2013 2015 2017 2019 2021 2023 2025 2027 2029 2031 2033 2035 2037 2039 2041 2043 2045 2047 2049

0

Kosten baten analyse Jaarlijkse kosten (€/jaar)

7,0E+08 6,0E+08 5,0E+08 4,0E+08

Investerings kosten in energie infrastructuur

Investment

58%

3,0E+08 2,0E+08 1,0E+08

35%

Investement REF Running cost Running cost REF

0,0E+00

105

Op het vlak van investeringen wordt nagegaan hoe een nieuwe infrastructuur (warmtepompen, warmtenetten, WKK centrales,…) jaar per jaar opgebouwd kan worden. Voor de warmtevraag (warmtenetten, installaties voor zonnewarmte, biomassa, restwarmte, omgevingswarmte) is deze operatie rond in 2050. Voor elektrische infrastructuur (PV, wind) is dat al het geval in 2030. Zoals hoger aangehaald blijft er resulterend een vraag naar de import van energie(dragers). De import betreft diesel, stookolie, aardgas, biomassa en elektriciteit. Dit is ingerekend waarbij alle WKK’s op biomassa functioneren. Als we het huidig geschatte biomassapotentieel in Leuven van 45.000 MWh (primaire energie) als basis nemen, dienen we ongeveer 15 keer zoveel equivalent biomassa in te voeren. Deze 45.000 MWh is de huidig beschikbare stroom, dit betekent dat heel wat potentieel in Leuven hierbij nog niet ingerekend is. Zonder twijfel kan dit beter: ter vergelijking kan Stockholm 1/3 van zijn biomassabehoefte lokaal invullen terwijl warmtenetten in de stad een standaardoplossing zijn. De globale resultaten van deze simulatie, optie vergroenende stroom en 5% prijsstijging per jaar, zijn voor de uitstootreducties als volgt: 430 kton CO2 equivalent door de reductie van de energievraag en 160 kton CO2 equivalent door de omschakeling naar hernieuwbare energie, samen goed voor 590 kton CO2 equivalent of 70% uitstootreductie in 2050. Dit onderstreept nogmaals het belang van de reductie van de energievraag: het opwekken van de benodigde hernieuwbare energie in bovenstaand scenario blijft een krachttoer. Met alleen vraagreductie komen we in bovenstaand scenario aan 53% uitstootreductie. De totale nodige geïnstalleerde thermische vermogens voor 2050 zijn: WKK: 120 MWthermisch Warmtepompen, grondgebonden: 70 MWthermisch Warmtepompen, luchtgebonden: 135 MWthermisch De investeringskosten per jaar voor dit klimaatscenario verlopen als volgt: in het begin een reeks 60 70 60 50 45 40… miljoen Euro per jaar, met nog 6 miljoen Euro in 2030 en 1 miljoen Euro in 2050. De grootste inspanningen worden derhalve eerst geleverd. De energiekosten volgens dit scenario bedragen in 2030 165 miljoen euro per jaar. Indien alleen op vraagreductie zou gewerkt zijn, bedragen de energiekosten in 2030 255 miljoen Euro109. Bij het scenario met prijsstijgingen van 10% per jaar leidt dit tot energiekosten van respectievelijk 363 miljoen Euro per jaar en 561 miljoen Euro per jaar. Deze simulatie gaat uit van de veronderstelling dat biomassa maar half zo veel kost als aardgas. Indien de prijs van biomassa gelijk zou zijn aan die van aardgas, loopt de energiefactuur voor het klimaatscenario op tot 210 miljoen Euro per jaar (5% toename energieprijzen per jaar) of 483 miljoen Euro per jaar (10% toename energieprijzen per jaar). Energiekosten voorspellen voor 2050 is bijzonder speculatief, en wordt daarom niet uitgevoerd.

6.6

Totale impact van maatregelencombinaties op de Leuvense CO2 uitstoot volgens scenario (REF, EUR, VISI, LKN 2030, LKN 2050)

De deelresultaten van de maatregelencombinaties per sector kunnen nu samengevoegd worden om de effecten ervan te kennen op de totale CO2 uitstoot in Leuven volgens de diverse scenario’s. 106

Tabel 6.6.1: overzicht maatregelen in alle sectoren met resulterende CO2 reducties en financiële opbrengsten of kosten over de levenscyclus in functie van de scenario’s LKN 2030 en LKN 2050.

In de overzichtstabel hierboven is vast te stellen dat er voor de sectoren huishoudens, handel en diensten, en natuur en landbouw een haalbaar actieplan kan opgesteld worden om de broeikasgasuitstoot in die sectoren tegen 2050 met 80% of meer te reduceren, waardoor voor deze sectoren een vitale klimaatdoelstelling gerealiseerd wordt ( 80% uitstoot in 2050). Voor de sectoren energie en industrie, en mobiliteit ligt dit hier nog niet binnen bereik. Er moet echter worden opgemerkt dat net voor deze sectoren veel factoren hun beslag krijgen op hogere beleidsniveaus waarop de invloed van steden slechts beperkt is. Daarbij geldt dat ongeveer de helft van de huidige mobiliteitsemissies, of zo’n 100 kton CO2 equivalent, op de autosnelwegen uitgestoten wordt. De huidige uitstoot van de industrie is gelijkaardig qua grootte, met name 112 kton CO2 equivalent. Op een totale huidige uitstoot in Leuven van 808 kton CO2 equivalent betekent dit dat een kwart van de emissies moeilijk aan te sturen zijn. Op deze manier komt het totaalbeeld voor alle sectoren samen in 2050 op ordegrootte 70% uitstootreductie. Om klimaatveilig te zijn moet er dus, uitgedrukt ten opzichte van de huidige emissiecijfers, nog een kloof van 10% uitstootvermindering overbrugd worden. Het is erg moeilijk om prognoses te doen over de haalbaarheid daarvan. In het EUR en de LKN scenario’s wordt minstens tot 2030 uitgegaan van een aanzienlijke groei van (de uitstoot van) de industrie. Maar zal dit effectief het geval zijn in Leuven? Ook het personen en vrachtvervoer over de weg zouden in Vlaanderen (EUR scenario) in die periode blijven toenemen, met respectievelijk 13% en 23%. Is dit haalbaar in de context van de huidige congestieproblematiek? Zijn deze tendensen meer algemeen maatschappelijk gewenst? Het scenario LKN 2030 dient zoals eerder aangehaald beschouwd te worden als een structurele opstap naar LKN 2050. Op goed 15 jaar tijd (2015 2030) de reductiecijfers voor 2050 realiseren mag inderdaad als weinig haalbaar beschouwd worden. Niettemin is dit technisch mogelijk. Voor alle sectoren zijn de maatregelencocktails per sector winstgevend voor de aangenomen economische levenscyclusduur en de gegeven terugverdieneffecten, en dit zowel in 2030 als in 2050. Niettemin zijn er individuele maatregelen die resulterend wel een kost opleveren. In de scenario’s LKN 2030 zijn deze minder aantrekkelijke maatregelen vaak gedeeltelijk of niet doorgevoerd, wat zou moeten leiden tot een economisch realistische configuratie op kortere termijn. In 2050 krijgen een aantal van deze maatregelen niettemin meer belang. Het zijn technisch belangrijke bouwstenen voor de koolstofarme economie.

107

Grafiek 6.6.1: overzicht emissies in alle sectoren samen volgens de verschillende scenario’s.

Indien we de cijfers beschouwen voor alle sectoren, behalve de industrie, komen we tot de totaalcijfers in onderstaande tabel. Alle winsten door hernieuwbare energie worden hierbij ten goede van de sectoren buiten de industrie aangerekend.

Tabel 6.6.1: Totale emissiereducties abstractie makend van de sector industrie.

Indien er abstractie kan worden gemaakt van de sector industrie, die in de voorliggende studie als niet actionable is behandeld, dan wordt met LKN 2050 de klimaatveilige doelstelling van 80% uitstootreductie in 2050 gerealiseerd.

108

7

‘Halte 2020’: het SEAP voor het Covenant of Mayors

7.0

Inleiding

Door de ondertekening van het Burgemeestersconvenant110 verbindt de stad Leuven zich ertoe om twee documenten aan te leveren: een nulmeting (baseline emission inventory) en een actieplan voor duurzame energie (sustainable energy action plan of SEAP). De nulmeting werd toegelicht in hoofdstuk 4. De inhoudelijke input voor het SEAP wordt in dit hoofdstuk besproken. Het formele SEAP is echter een document dat de gemeente moet opstellen, en waarbij zij bepaalde engagementen dient te formuleren. Het is dus een beleidsdocument, in tegenstelling tot het voorliggend wetenschappelijk rapport dat het basismateriaal aanlevert om dit document met bijhorend plan te kunnen opstellen. Het actieplan voor duurzame energie dient ingebed te worden in een langetermijnvisie111. Daarbij mag de gemeente de horizon op 2020 leggen (met het doel om minimaal 20% CO2 reductie te bekomen), maar ze mag ook verder gaan tot bijvoorbeeld klimaatneutraliteit. Die laatste optie wordt bestudeerd in dit rapport. Daardoor geldt 2020 meteen als een tussenstap, en zal het SEAP geformuleerd worden als een tussentijdse doelstelling voor de realisatie van klimaatneutraliteit, met name de gewenste stand van zaken in 2020. Dit stemt overeen met de aanpak die het Convenant in dit geval voorstelt, met name: ‘The SEAP may cover a longer period, but in this case it should contain intermediate values and objectives for the year 2020.’ 112 Deze aanpak heeft twee voordelen. Ten eerste kunnen alle acties gekaderd worden in een gewenst, structureel veranderingspad op de lange termijn. Dit pad leidt niet enkel naar klimaatneutraliteit, maar naar geïntegreerd duurzaam functioneren tout court. Ten tweede kan op die manier flexibiliteit ingebouwd worden: indien bij de realisatie blijkt dat bepaalde maatregelen of acties vertraging oplopen, kan nagegaan worden hoe er zinvol kan geschoven worden met doelstellingen zodat de structurele logica richting klimaatneutraliteit en geïntegreerde duurzaamheid behouden blijft. Concreet komt dit erop neer dat de maatregelencocktails die beschreven werden in hoofdstuk 6, voor een bepaald percentage gerealiseerd moeten zijn in 2020. Ook de omkaderende acties beschreven in hoofdstuk 8 moeten tot op voldoende hoogte doorgevoerd zijn. Hiermee is het actieplan, zoals hoger reeds aangegeven, niet af. De gemeente moet met name engagementen formuleren over de manier waarop ze het uitvoeren van deze maatregelen zal aanpakken. Hoofdstuk 8 bevat hiertoe een uitgebreide reeks aan ideeën. Hoofdstuk 9 bevat vervolgens aanzetten voor een mogelijk actieplan, waarbij de focus ligt op twee aspecten: waarmee kan onmiddellijk begonnen worden, zonder moeilijke beslissingsprocessen of uitzonderlijk grote investeringen; dit noemen we de ‘snelle starters’. Ze bouwen vooral voort op de huidige dynamiek in Leuven, waarbij duidelijk al heel wat klimaatgerelateerde actie aan de gang is; wat zijn de ‘grote werven’ die best als eerste aangevat worden om de structurele verandering op de sporen te zetten; hier gaat het om acties waarbij wel beslissingen en investeringen met een aanzienlijke impact aan de orde zijn. In bepaalde gevallen dient ook het draagvlak voor deze acties eerst verder verzekerd te worden. Hoofdstuk 10 tenslotte bevat suggesties over hoe de stad en alle andere betrokken stakeholders het proces doelmatig kunnen opvolgen. Daarbij wordt vooral nagegaan welke indicatoren in de toekomst zouden moeten worden gemonitord om tot een efficiënte procesbegeleiding te komen. 109

9.1

Actiedomein en inhoud van het SEAP

Het SEAP is een instrument in handen van de stedelijke overheid, en viseert CO2 emissies die actionable zijn vanuit deze bevoegdheid. Daarover stelt de technische richtlijn voor het opstellen van het SEAP: ‘The main target sectors are buildings, equipment/facilities and urban transport. The SEAP may also include actions related to local electricity production (development of PV, wind power, CHP, improvement of local power generation), and local heating/cooling generation. In addition, the SEAP should cover areas where local authorities can influence energy consumption on the long term (as land use planning), encourage markets for energy efficient products and services (public procurement), as well as changes in consumption patterns (working with stakeholders and citizens)(…). On the contrary, the industrial sector is not a key target of the Covenant of Mayors, so the local authority may choose to include actions in this sector or not. In any case, plants covered by the ETS (European CO2 Emission Trading Scheme) should be excluded, unless they were included in previous plans of the local authority.’ 113 De inhoud van hoofdstukken 6 en 8 sluit nauw aan op deze bepalingen. Het Convenant dringt erop aan dat de lokale overheid vanaf het begin sterk inzet op de eigen gebouwen en infrastructuren, en zo het goede voorbeeld geeft. Tegelijkertijd spoort ze op die manier ook anderen aan om actie te ondernemen. Hiertoe dient de lokale overheid ondermeer haar administratie en werking aan te passen, of minstens klaar te maken om deze taken op zich te nemen. Er moeten daarbij voorstellen voor personeelsinzet, financiering en budgetten geformuleerd worden. Manieren om maatregelen te financieren buiten de eigenlijke gemeentebegroting dienen eveneens in kaart gebracht te worden. Omtrent acties en maatregelen dient, voor zover mogelijk, het volgende geïdentificeerd te worden: beschrijving van de actie of maatregel; verantwoordelijke(n) voor de actie of maatregel; timing: begin, einde, mijlpalen; geschatte kosten, energiebesparing en/of hernieuwbare energieproductie, en bijhorende CO2 reductie. De mate van detaillering van deze output is echter een verantwoordelijkheid van de lokale overheid. Ze moet er in principe enkel voor zorgen dat het SEAP werkbaar is als begeleidingsinstrument en als communicatiemiddel naar de diverse stakeholders toe, en dat over de genomen engagementen geen politieke onduidelijkheid meer kan ontstaan.114 Het SEAP dient ook aan te geven hoe de lokale gemeenschap gemobiliseerd wordt of zal worden. Het opzet van het project Leuven Klimaatneutraal totnogtoe (zie hoofdstuk 2) en alles wat in hoofdstuk 8 uitgewerkt is omtrent het thema draagvlak en participatie, kunnen hiervoor als inhoudelijke input gelden. Het werkingsproces in 2011 2012 voldoet aan de suggestie om een zo hoog mogelijke participatie van stakeholders en burgers te verzekeren vóór het SEAP formeel ingediend wordt.

9.2

Het SEAP voor Leuven: ‘halte 2020’. Te bereiken ontwikkelingsstatus van de LKN scenario’s in 2020

Zoals hoger aangehaald is er in Leuven voor gekozen om het SEAP in te bedden in een actieplan voor klimaatneutraliteit. In die context moet echter ook worden aangegeven in welke mate de beoogde maatregelen op het pad naar klimaatneutraliteit worden verondersteld gerealiseerd te zijn in 2020.

110

Daarbij geldt als belangrijkste randvoorwaarde dat de CO2 emissies tegen dan minstens met 20% moeten gedaald zijn. Daarom worden in wat volgt streefcijfers geformuleerd over de realisatiepercentages van de diverse maatregelen voorgesteld in hoofdstuk 6, tegen anno 2020. Deze realisatiepercentages worden vooropgesteld vanuit een dubbele invalshoek: De realisatiegraad is consistent en realistisch in termen van compatibiliteit met LKN 2030 en LKN 2050; En het streefdoel 20% CO2 uitstoot wordt minstens gehaald. Men streeft hierbij best naar een ’S curve’ voor de implementatie, waarbij na een opstartfase snel relatief veel resultaat geboekt wordt, en waarbij structurele veranderingen onmiddellijk op de agenda komen. Een dergelijke evolutie is ook wenselijk vanuit een transitiestandpunt.

Grafiek 9.2.1: Principieel verloop van een succesvol transitieproces versus lock in, tegenstroom of systeemfaling. Grafiek geïnspireerd op Rotmans (2008). Op de gewenste transitiecurve zijn data en reductiedoelstellingen voor Leuven Klimaatneutraal geprojecteerd.

In grafiek 9.2.1. worden de doelstellingen van Leuven Klimaatneutraal gesuperponeerd op een principe schema dat de mogelijke ontwikkelingspaden voor een systeemtransitie weergeeft, zoals beschreven door Jan Rotmans115. Alhoewel dit een theoretisch schema is, geeft het ordegroottes weer van wat behaald zou moeten worden om een realistische systeemverandering weer te geven. Daarbij wordt meteen duidelijk dat 2010 2020 moet opgevat worden als een voorbereidingsperiode, waarbij de eigenlijke omslag zich vooral voordoet in de periode 2020 2030. In de streefcijfers zal met deze achtergrondidee zo veel mogelijk rekening gehouden worden. Concreet worden in deze context de volgende aannames gedaan over de stand van zaken in 2020: Alle LKN maatregelen zijn ten opzichte van de stand van zaken in LKN 2030 aangerekend aan 1/3 (5 15e delen) voltooid, dit wil zeggen dat de maatregelen effectief van start gaan in 2015 en dat vanaf dan een lineaire interpolatie genomen is (hellende rechte in transitiegrafiek). Omdat er op de drie jaar tijd daarvoor (2012 2015) geen maatregelen tot uitvoering komen 111

(voorbereidingsperiode) geldt hier een horizontale rechte als beeld. De combinatie van beide lijnstukken is dan een benadering van een startende S curve; De groei van het gebouwenbestand (aantal woningen, aantal m² handel en diensten) wordt in 2020 op 5% gezet, de helft van de geschatte verandering voor de periode 2010 2030 (met name 10% toename). Merk op dat dit een groeilijn is en geen transitiecurve; Voor die aspecten waar het LKN 2030 scenario afhankelijk is van de referentie ontwikkeling (bijvoorbeeld stand van zaken bij BaU gebouwen, evolutie van de voertuigtechnologie) is voor 2020 de lineaire interpolatie genomen van de situatie in 2010 en de situatie voor EUR(Leuven) in 2030. Voor een gedetailleerde beschrijving van de maatregelenmixen en hun realisatiepercentages in 2030 wordt verwezen naar hoofdstuk 6. De tabel hieronder geeft weer wat de reductiecijfers zijn volgens dit opzet. De minimale uitstootreductie van 20% wordt gerealiseerd met een zekere marge. Ter vergelijking worden ook nog eens de reductiecijfers voor LKN 2030 en LKN 2050 weergegeven.

Tabel 9.2.1: Emissiecijfers voor de stand van zaken in 2020, rekening houdend met de ontwikkelingsscenario’s LKN 2030 en LKN 2050.

Tabel 9.2.2: Emissiecijfers voor de stand van zaken LKN 2030 en LKN 2050 ter vergelijking met de voorgaande tabel.

Resulterend leidt dit tot een benaderend verloop van de totale emissies zoals weergegeven in grafiek 9.2.2.

112

Grafiek 9.2.2: Benaderend verloop van de totale emissies op basis van de gewenste stand van zaken in 2020, 2030 en 2050.

De curve van grafiek 9.2.2 toont het omgekeerde van de theoretische curve in grafiek 9.2.1 (resulterende uitstoot versus gerealiseerde reductie). Merk bij deze grafiek op dat het streefdoel lichtjes toeneemt in de tijd; dit is het gevolg van de bevolkingstoename in Leuven. Uiteindelijke resultaten moeten steeds per capita afgetoetst worden. Concreet betekent dit ook dat het reductiepercentage van 22% uitgedrukt per capita een iets hoger cijfer zal worden. Dit verschil is echter irrelevant in vergelijking met de diverse onzekerheidsgraden die de berekeningen beïnvloeden. Ten opzichte van de scenario’s uit de Milieuverkenning is het beeld als volgt:

Grafiek 9.2.2: Stand van zaken voor de emissies in 2020 versus de scenario’s uit de Milieuverkenning.

113

8

Andere kwantitatieve en kwalitatieve factoren voor een klimaatneutrale stad

8.0

Inleiding

Dit hoofdstuk bestaat in belangrijke mate uit input door de thematische cellen. Deze werkgroepen hebben gedurende een jaar gewerkt op de thema’s gebouwde omgeving, mobiliteit, natuur en landbouw, energie, consumptie, en participatie en transitie. De thematische cel consumptie heeft zich daarbij na het formuleren van haar conclusies ontbonden, waarbij de deelnemers zich over de andere thematische cellen verdeeld hebben. Ook hier werd de sector industrie niet behandeld, om redenen zoals aangegeven onder hoofdstuk 6. Zoals eerder vermeld heeft er een regelmatige uitwisseling van informatie, expertise en standpunten plaatsgevonden tussen de thematische cellen, de wetenschappelijke kern en de strategische transitie arena. Bovendien hebben diverse KU Leuven experts (en voor het thema mobiliteit Transport & Mobility Leuven, een spin off van de KU Leuven) gerichte ondersteuning verleend aan de thematische cellen. Dit betekent dat er een grote overeenstemming bestaat tussen de inzichten, conclusies en aanbevelingen van de diverse participanten in het proces. Deze inzichten, conclusies en aanbevelingen omkaderen de maatregelen behandeld in hoofdstuk 6. Ze voegen daaraan vooral kwalitatieve elementen toe. In dit hoofdstuk wordt daarom gefocust op de diepere structuurveranderingen die nodig zijn voor het transitieproces naar klimaatneutraliteit. Een belangrijk aspect hierbij zijn de zogenaamde secondary benefits. Klimaatmaatregelen hebben op zich een kost en een opbrengst, maar er zijn ook allerhande effecten van tweede orde die niet verwaarloosd mogen worden indien men zich een integraal waardeoordeel wil vormen. Het kwantitatief inrekenen van deze tweede orde effecten is punctueel al gebeurd bij de maatregelen Natuur en Landbouw in hoofdstuk 6, maar dit is verder niet op een systematische manier doorgevoerd en valt ook buiten het bestek van dit rapport. Voor veerkrachtige, klimaatneutrale steden hebben veel van deze secundaire winsten te maken met een verhoogde levenskwaliteit en economische competitiviteit. Hieronder worden ze daarom wel kwalitatief beschouwd, als onderdeel van een integrerende benadering. Opbouw van dit hoofdstuk De opbouw van dit hoofdstuk volgt een indeling volgens de werkdomeinen van de thematische cellen. De rangschikking gebeurt volgens orde van broeikasgasuitstoot in scope 1 en 2, zoals die volgt uit de nulmeting. Consumptie betreft vervolgens vooral scope 3. Participatie en transitie tenslotte is een overkoepelend thema. Er wordt in belangrijke mate geciteerd uit de rapporten van de thematische cellen. Dit materiaal wordt waar aangewezen aangevuld met complementaire aanbevelingen vanuit de wetenschappelijke kern. Cross over tussen thema’s Met het oog op coherentie en integrale duurzaamheid kunnen de thema’s onmogelijk los van elkaar beschouwd worden. Zo is er bijvoorbeeld een intense wisselwerking tussen de duurzaamheidsfactoren van de gebouwde omgeving, mobiliteit en het energiesysteem. Daarom hebben de thematische cellen expliciet aandacht besteed aan de diverse interferenties tussen de thema’s. In principe komen deze interferenties dus mee aan bod bij de behandeling van de afzonderlijke thema’s.

114

8.1

Geïntegreerde strategieën m.i.v. secondary benefits

8.1.1 Geïntegreerde strategie voor het thema gebouwde omgeving 8.1.1.1 Analyse De gebouwde omgeving is het belangrijkste domein van interventie voor Leuven Klimaatneutraal, maar confronteert ons ook met een reeks taaie problemen. Die hebben te maken met een diepgewortelde bouw en planningcultuur die bij voorbaat onduurzaam is. Focussen op technische maatregelen alleen is daarom ruim onvoldoende. Een aantal opties ten gronde moet herzien worden. Dit werd ook onderkend door de thematische cel, die daarom in haar werkzaamheden vooral dieper is ingegaan op de kwalitatieve aspecten van een ‘diepe’ transitie. Het rapport van de thematische cel behandelt vier items: prioriteiten, aanpak, hindernissen en aanvullende vaststellingen. Deze aspecten worden hieronder citerend overgenomen116. ‘ Prioriteiten Totaalvisie op de bebouwde en niet bebouwde omgeving in Leuven Hoe kan de inplanting van gebouwen en de inrichting van de gebouwde omgeving ruimtebeslag minimaliseren en zo de open ruimte maximaal vrijwaren? de mobiliteitsbehoefte minimaliseren? energieproductie maximaliseren? voedselproductie optimaliseren? De gebouwde omgeving schept het kader waarbinnen we wonen, ons verplaatsen, voedsel telen, energie opwekken,… Bebouwing versus open ruimte. Wat is de totaalvisie op Leuven?117 Verbeteren bestaande gebouwde omgeving heeft prioriteit op nieuwe gebouwen Van alle gebouwen die in 2030 in Leuven zullen staan, is 85% nu al gebouwd. Het verbeteren van de bestaande gebouwde omgeving zal dus prioritair zijn, waarbij nieuwbouw een ondersteunende rol krijgt (verdichting, voorbeeldfunctie). De aanpak van de gebouwde omgeving stoelt op een samenspel van gericht afbraakbeleid van minderwaardige gebouwen of gebouwdelen doordachte en doorgedreven energetische renovatie van kwalitatieve gebouwen, met aandacht voor totaalaanpak (energetisch potentieel) optimaal benutten van bestaand gebouwbestand: o herbestemming leegstaande gebouwen voorrang op nieuwbouw. nieuwbouwprojecten als voorbeeldfunctie, met de klemtoon op o verdichting van de gebouwde omgeving extra bouwlagen op bestaande gebouwen (vb. woningen uitbreiden met tweede woning erbovenop) o optimale inplanting vanuit het standpunt van benutten van collectie warmte en restwarmte (warmte koudevraag) o collectieve huisvesting o optimale oriëntatie voor het benutten van passieve en actieve zonnewinsten o energetisch optimale gebouwschil. Met het oog op een klimaatneutraal Leuven is er nood aan: Inventarisatie leegstaande gebouwen en analyse per gebouw (geschikte herbestemmingsmogelijkheden).

115

o

Kunnen leegstaande panden of braakliggende terreinen ingezet worden als oplossing voor tijdelijke (collectieve) behoeften, vb. voor kort verblijf tijdens verbouwingswerken aan woningen, als gezamenlijke fietsenstalling, buurthuis, buurtuinen,… Inventarisatie van bestaande gebouwen en analyse per gebouw (afbraak of renovatie). o Verplichte energiescan in functie van energetisch potentieel van een gebouw. o Oplijsting van de mogelijkheden om bestaande gebouwen op een energetisch verantwoorde manier aan te pakken (positief lange termijn resultaat). Mogelijkheden om monumentenzorg en klimaatneutraliteit te verenigen. Aanpak Collectief (ver)bouwen en wonen: een noodzaak om tot een versnelde aanpak en een verhoogde efficiëntie te komen. Collectief wonen door bouwvolumes te delen, collectieve huisvesting en gemeenschappelijk groen, utilities delen, gebruiksvoorwerpen delen, gebruik van warmtenetten. Dubbelgebruik van gebouwen (buurthuizen met werkplekken voor overdag die ’s avonds als vergaderplekken voor verenigingen gebruikt kunnen worden), parkeerruimte,… Bestaande gebouwen gezamenlijk renoveren op straat of wijkniveau, samenaankoopacties. Collectief gebruik van daken (energieopwekking, daktuinen,…) Samenwerkingen tussen verschillende organisaties (met vb. gezamenlijke budgetten voor betere energieprestaties van gebouwen). Meer sociale woningen. Er is nood aan: oplijsting van goede voorbeelden van collectivisering en acties met een positieve impact op klimaatneutraliteit (wonen, werken, vrije tijd) duidelijkheid inzake wat toegelaten is en wat niet mogelijkheden zijn er op vlak van publiek private samenwerkingen Totaalaanpak van gebouwen is een evenwichtsoefening tussen eigenheid bestaande gebouwen / noodzakelijke individuele aanpak noodzakelijke collectieve aanpak (verhogen efficiëntie / versnellen proces) Hindernissen Normering/beleid: om een klimaatneutrale gebouwde omgeving mogelijk te maken, zal in eerste instantie het ruimtelijk beleid het kader moeten scheppen. Hoe kan klimaatneutraliteit prioritair ingebed worden in het ruimtelijk beleid van de stad Leuven, meerbepaald in de instrumenten die de stad Leuven zelf opmaakt (gemeentelijk ruimtelijk structuurplan, ruimtelijke uitvoeringsplannen, algemene bouwverordening en andere gemeentelijke verordeningen)? o Vb. hoe kan de stad Leuven een pro actief beleid voeren om ervoor te zorgen dat nieuwe gebouwen enkel verdichting veroorzaken? Hoe kan een strengere regelgeving op vlak van energieprestatie geïmplementeerd worden? o Vb. Brussel 2015: nieuwbouw en grondige renovaties passief. Kan zoiets voor Leuven? o Vb. voor huurwoningen. Kunnen stedenbouwkundige regels soepeler zijn voor wie optimale energieprestatie realiseert? o Vb. opdelen van (te grote) woningen of uitbreiden van woningen met een tweede aanpalende of bovengelegen woning is toegelaten mits het gebouw verbouwd wordt tot passiefhuisniveau. Hoe kunnen barrières in de wetgeving vermeden of weggewerkt worden (vb. rond buitenisolatie, bij monumenten).

116

Financieel Naast het ruimtelijk beleid vormt ook het financieel aspect een struikelblok op weg naar klimaatneutraliteit. Op financieel vlak is er vraag naar Een overzicht van (nieuwe) financiële producten die mogelijk zijn, met speciale aandacht voor de financiële ondersteuning van sociaal zwakkere groepen. o Wat zijn de mogelijkheden op vlak van energie coöperaties, ESCO’s, rollende fondsen…? Wat zijn de mogelijkheden op vlak van financiële stimulansen voor wie beter doet dan wettelijk vereist? o Lagere onroerende voorheffing naarmate het verbruik per persoon lager is? o Subsidies gekoppeld aan werkelijk energieverbruik ipv energiepeil? Informeren / sensibiliseren In sommige gevallen is niet de wetgeving, noch het financieel aspect een struikelblok, maar wel praktische bezwaren en het gebrek aan correcte informatie. Om voldoende draagvlak te creëren om te komen tot een klimaatneutrale gebouwde omgeving, is er nood aan correcte en duidelijke informatie, niet in het minst en in eerste instantie over de betekenis van klimaatneutraliteit. Binnen een klimaatneutraal Leuven, aan welke eisen zou een gebouw idealiter moeten voldoen? o Wat is de koolstofvoetafdruk van verschillende woonvormen? o Wat heeft de grootste positieve impact: vernieuwbouw of renovatie? Waar (ver)bouwen, met het oog op verdichting. Er is vraag naar een laagdrempelig centraal infopunt waar zowel bouwheren als bouwprofessionelen terecht kunnen voor neutrale en correcte informatie, zowel over de technische aspecten als stedenbouwkundige voorschriften, voorbeeldprojecten,mogelijkheden tot samenaankopen, premies,… Collectivisering: kan de stad Leuven (via het infopunt) stimuleren en motiveren, een trekkersrol spelen, mensen verenigen (vb. voorzet en ondersteuning geven tot samenaankoop initiatieven)? Openbare gebouwen, maar ook projecten van scholen, universiteit als voorbeeldprojecten. Meten is weten: energiescan, smart meters, thermografische foto’s. o Wat is de impact van elke maatregel op CO2 besparing? Welke maatregelen zitten reeds in het REF scenario dus leveren geen extra besparing op? o Voor elke type gebouw stappenplan uitwerken van hoe best het renovatieproject kan aangepakt worden. Communicatie Bestaande initiatieven en voorbeeldprojecten zijn onvoldoende gekend en blijven ‘onzichtbaar’. Vb. het bestaan van het Steunpunt Duurzaam Bouwen Vlaams Brabant met infoloket en mogelijkheid tot individueel advies118 is onvoldoende gekend. o Hoe kan via een betere, gerichte communicatie de bekendheid – zichtbaarheid – laagdrempeligheid verbeterd worden? o Hoe kan ervoor gezorgd worden dat de informatie op het juiste ogenblik (voor aankoop van woning / voor aanvang van werken) aangeboden wordt? Vb. communicatie bij eerste contact dienst Ruimtelijke Ordening?

117

Vaststellingen (op basis van maatregelentabellen en clusters opportuniteiten G20) Maatregelentabellen = berekenbare maatregelen Klemtoon TC gebouwen = ‘onberekenbare’ maatregelen (kleiner wonen / opdelen grote gebouwen, compacter bouwen, inbreiding, leegstand wegwerken via herbestemming,…) Zijn de ‘onberekenbare maatregelen’ niet de noodzakelijke eerste grote stappen? vb. renovatiegolven o o

selectiecriterium typologie en leeftijd? of selectiecriterium kwaliteit van de woning (afbraak of renovatie)?

vb. nood aan 4000 nieuwe woningen tegen 2030: o o o

klimaatneutrale nieuwbouwwijken? of eerst mogelijkheden van leegstaande gebouwen bekijken? of eerst mogelijkheden tot opsplitsen van grote gebouwen bekijken?

Hoe deze maatregelen toch mee opnemen in het actieplan / clusters opportuniteiten? Vb. ruimtelijk beleid: oplijsting o o o

‘hindernissen’ in de wetgeving die klimaatneutraliteit in de weg staan op de verschillende bevoegdheidsniveaus (federaal, Vlaams, gemeente) welke acties kunnen ondernomen worden om deze hindernissen weg te werken

Vb. leegstaande gebouwen: inventaris o o o o o

aantal en soort gebouwen criteria herbestemming vraag / aanbod samenbrengen vb. project Kansrijke leegstaande gebouwen119 vb. project Open Schuur als nieuwe bestemming voor de beschermde hallen van de Centrale Werkplaatsen Kessel Lo120

Aanvulling: Interferenties met andere thema’s Linken met energie o Optimale invulling gebouwde omgeving vanuit het standpunt van benutten van restwarmte (warmte koudevraag)? o Welke gebouwgebonden ingrepen zijn minimaal noodzakelijk om omschakeling naar warmtepompen, warmtenetten voor te bereiden, mogelijk te maken? o Is het noodzakelijk om een deel van het grondgebied van Leuven te vrijwaren van bebouwing ten behoeve van energieopwekking? Link met landbouw / natuur o Hoe verdichting van de gebouwde omgeving verenigen met kwalitatieve groene ruimte in de onmiddellijke nabijheid van (woon)gebouwen? o Hoe ervoor zorgen dat enkel nog gebouwd / verbouwd wordt binnen de kernzones zodat de open ruimte maximaal gevrijwaard blijft, inclusief een uitdoofscenario voor bestaande bebouwing ten voordele van de open ruimte? Link met mobiliteit o Stap 1 van de trias energetica is ‘beperk de energievraag’, stap 2 ‘gebruik duurzame energie’. Is er een parallel te trekken met het mobiliteitsvraagstuk: is de stap ‘beperk de behoefte aan verplaatsingen’ een eerste prioritaire stap (of is dit onbespreekbaar wegens een te grote inperking van de persoonlijke vrijheid) of wordt meteen de kaart getrokken van stap 2 ‘het zoeken naar duurzamere manieren van verplaatsen’ (fiets,

118

openbaar vervoer,…). Hoe kan de gebouwde omgeving de behoefte aan verplaatsingen beïnvloeden, en wat werkt en wat werkt niet (inplanting van gebouwen, gemengde voorzieningen, gemeenschappelijke thuiswerkplekken,…)? o Wordt bij het mobiliteitsvraagstuk een keuze gemaakt om autoverkeer (van niet bewoners) maximaal tegen te houden aan de rand van groot Leuven? Als deze kaart getrokken wordt, wat is de invloed dan op de gebouwde omgeving? Betekent dit het voorzien op alle invalswegen van Leuven van ruimte voor grote parkings annex (vracht)fietsenstallingen en opstapplaatsen voor openbaar vervoer, inclusief laadpalen voor elektrische fietsen? En welke plaats krijgt de elektrische (deel)auto toebedeeld: wordt dit gezien als een goed alternatief? Zijn dit ook plaatsen waar werkplekken georganiseerd kunnen worden of beter niet? Link met voeding o Ruimte voor stadslandbouw? ’ 8.1.1.2 Conclusies en verdere aanvullingen De thematische cel legt door de bovenstaande adviezen een aantal duidelijke krachtlijnen vast: Specifieke maatregelen moeten worden ingebed in een globale visie over de gebouwde omgeving en de evolutie van de ruimtelijke ordening: waar verdichten, waar verwerven en bundelen, waar de open ruimte vrijhouden. Gecombineerd met de aanbevelingen van de cel natuur & landbouw (zie verder) leidt dit ondermeer tot het streven naar een ontwikkelingsmodel dat verwant is aan Sybrand Tjallingii’s lobbenstad. Hierbij reiken groene vingers tot tegen het stadscentrum; deze groenblauwe structuur herbergt tegelijkertijd de zgn. ‘laagdynamische’ functies en vervult door haar netwerkvorm ook essentiële ecologische functies. Een coherente visie op de ruimtelijke ontwikkeling van de stad knoopt ook aan met het mobiliteitsvraagstuk, en gaat meerbepaald na hoe ruimtelijke ontwikkelingen de vermindering van de vraag naar mobiliteit en de shift naar duurzame modi kunnen ondersteunen. Deze leidende principes geven dus het kader aan waarbinnen maatregelenpakketten zinvol gesitueerd moeten worden. Wanneer ‘ingedaald’ wordt naar het concrete stadsweefsel is een aanpak op maat noodzakelijk. Verbeteren van wat bestaat blijft om diverse redenen een prioriteit die zo slim mogelijk moet ingevuld worden. Het is financieel, maatschappelijk en milieukundig nefast of zelfs onhaalbaar om een al dan niet gespreid tabula rasa na te streven. Daartoe moet vooreerst geïnventariseerd worden: waaruit bestaat het bestaande weefsel en welke energieprestaties vertoont het? Wat is herbruikbaar, wat kan energetisch gerenoveerd worden, wat wordt beter afgebroken en al dan niet vervangen door herbouw, welke bebouwing dooft beter uit? Dit laat ondermeer toe om vervolgens slim te verdichten: een grotere bebouwingsconcentratie waar mogelijk of aangewezen, maar tegelijk een meer kwalitatieve stedelijke omgeving mét hoogstaande transportverbindingen en groenvoorzieningen. Daarnaast is een aanpak op maat nodig om met specifieke randvoorwaarden om te gaan: hoe kunnen monumenten aangepakt worden? Welke reglementaire barrières verhinderen een integrale aanpak en hoe kan hieraan verholpen worden? Dit impliceert ook feedbackmechanismen naar het beleid toe, zodat er op het vlak van regels gecorrigeerd kan worden richting klimaatneutrale en duurzame oplossingen. Een transversale aanpak doorheen de verschillende beleidsdomeinen is hierbij van fundamenteel belang. Er moet actief gezocht worden naar de voordelen van collectieve actie, maar ook van gedeelde voorzieningen. Collectieve actie laat toe de schaal en snelheid van de interventies in de gebouwde omgeving op te drijven, en daarbij de kosten maximaal onder controle te houden door de bijhorende schaalvoordelen (‘samenaankoop’ van renovatie, van energiesystemen,…). Gedeelde voorzieningen van hun kant sluiten aan bij een opkomende trend (‘Product Service Systems’) waarbij men het accent verschuift van ‘bezitten’ naar ‘gebruiken/huren/leasen/delen/…’. Ook dit brengt niet alleen kostenbesparingen met zich mee, 119

maar tegelijk milieuwinst (gereduceerde milieu impact) en sociale voordelen (gemeenschapsondersteunende initiatieven). Onder deze strategie valt ook meervoudig (ruimte)gebruik zoals dit bijvoorbeeld het geval is bij ‘brede scholen’. Belangrijke ondersteunende strategieën betreffen sensibilisering, informatieverstrekking en (alternatieve) financiering. Alle creatieve registers moeten opengetrokken worden om de omslag naar een klimaatneutrale gebouwde omgeving te faciliteren voor alle betrokken partijen. 8.1.1.3 Secondary benefits De belangrijkste secundaire voordelen van de beoogde ompoling van de gebouwde omgeving zijn, naast energiezuinig en klimaatneutraal functioneren als primaire winst, een gebouwde omgeving met een hogere woon en belevingskwaliteit: minder lawaai, congestie, luchtverontreiniging en verkeersonveiligheid; meer kwalitatief en snel toegankelijk groen in de omgeving; efficiëntere voorzieningen: betere bediening door performant openbaar vervoer, meer lokale diensten en voorzieningen op wandel of fietsafstand; een gebouwde omgeving met een socialer karakter: meer gedeelde faciliteiten, meer lokale gemeenschapsondersteunende voorzieningen, een grotere intergenerationele mix, minder eenzaamheid121; meer veerkracht : resiliëntie tegen extremere weersfenomenen zoals overstromingen of hittegolven, een hogere graad van autonomie wat voedselproductie betreft; verminderde afhankelijkheid van geïmporteerde energiebronnen: vooral samen met het op of nabij de gebouwen opwekken van hernieuwbare energie kan de energietransitie van de gebouwde omgeving deze afhankelijkheid sterk verminderen of zelfs annuleren; minder energie armoede: minder begoede bewoners verbruiken vaak meer energie omdat ze de renovatie ingrepen niet kunnen betalen. Mits een sociale correctie inbegrepen is in de renovatie inspanningen voor de gebouwde omgeving als geheel, kunnen ook deze personen genieten van lage energiekosten. economische kansen en jobcreatie in de bouw en renovatiesector: verschillende studies, waaronder bv. een rapport van het European Climate Forum122 of een recent THINK rapport123 wijzen uit dat er grote economische kansen vervat zitten in een grootschalige renovatie van de gebouwde omgeving in Europa. Ook het Energie efficiëntieplan 2011 van de Europese Commissie stuurt hierop aan.124 een hogere vastgoedwaarde: duurzame en energiezuinige gebouwen hebben een grotere waarde op de vastgoedmarkt125.

8.1.2 Geïntegreerde strategie voor het thema mobiliteit 8.1.2.1 Analyse: Leuvense mobiliteit in 2030: vooruitgaan of stilstaan? De thematische cel mobiliteit heeft haar belangrijkste conclusies en aanbevelingen samengevat in een 10 puntenanalyse. Uit deze platformtekst worden hieronder eerst enkele uitgangspunten overgenomen. Daarna volgt verdere uitwerking gebaseerd op, of aanvullend aan, andere elementen uit het rapport van de thematische cel. De platformtekst vertrekt van de volgende vaststelling126: ‘Het referentiescenario voor mobiliteit voorspelt grote uitdagingen tegen 2030 met minstens een verdubbeling van het fietsgebruik en het OV en een toename van autogebruik met 15% t.o.v. 2008. Samen met de verwachte druk op Leuven en buurgemeenten door een sterke bevolkingsgroei, de verdere ontwikkeling van de kenniseconomie

120

(met. o.a. KU Leuven, UZ Leuven, IMEC …) en de huidige capaciteitsproblemen van het OV resulteren deze cijfers volgens de TC Mobiliteit in een mobiliteitsvoorspelling die niet te verzoenen valt met het objectief van LKN zonder een radicale mobiliteitsomslag. De TC Mobiliteit vindt daarom dat er geen alternatief is voor een integrale, coherente visie en aanpak van dit mobiliteitsvraagstuk. Deze is dringend, en niet enkel vanuit LKN bril: een duurzame mobiliteit werkt tegelijkertijd ook aan de leefbaarheid en de veiligheid zodat de gezondheid van de inwoners er wel bij vaart en de congestie daalt (of verdwijnt). Gezien de intense en wederkerige relatie tussen mobiliteit en ruimtelijke ordening moet er nu aan lange termijnvisie gewerkt worden zodat vanaf nu ‘juiste’ beslissingen zonder hypotheek op verdere ontwikkeling van de stad en haar mobiliteit kunnen worden genomen. Van daaruit is er vanuit de TC Mobiliteit een uitdrukkelijke vraag naar een actiegericht mobiliteitsplan met een performant multimodaal vervoerssysteem voor Leuven volgens de principes van de trias energetica 1. 2. 3.

Verplaatsingen beperken Modal shift verbeteren Uitstoot reduceren

met maatregelen van fiscale/financiële aard, technologische ondersteuning, gedragsturende acties en infrastructuuraanpassingen en/of uitbreidingen. Een ideaalbeeld voor Leuven, als het gaat over modal share, kan gevonden in vergelijkbare Europese steden. Een voorbeeld dat werd aangehaald was Zürich, waar de verplaatsingsmodus zich verdeelt over 1/3 fiets, 1/3 auto en 1/3 OV. Zo een ideaalbeeld moet uiteraard aangepast worden aan de situatie van Leuven en als leidraad dienen voor beleidsbeslissingen op alle mogelijke relevante terreinen.’ In wat volgt worden de trias benadering en vier ‘Leitbilder’127 geformuleerd door de thematische cel, verder geanalyseerd. Een eerste fundamentele bedenking betreft de mobiliteitsvraag, en de daarbij horende eerste trias stap die pleit voor de vermindering van deze vraag. Mobiliteit is sterk verweven met de persoonlijke levenssfeer en de daarbij horende keuzes. In hoeverre kan er sturend op deze vraag naar mobiliteit ingewerkt worden, niet alleen infrastructureel maar ook gedragsmatig? In Leuven blijkt dit, zoals overal elders, een delicate kwestie te zijn. Uit de huiskamerdebatten die totnogtoe plaatsvonden, leidt de thematische cel alvast af dat de Leuvenaar zich graag en veel verplaatst, en dat de auto daarbij, zelfs in Leuven, een heilige koe blijft. Vast staat dat het beperken van onze mobiliteitshonger een lastig en langdurig werk wordt; dit is ook de reden waarom de emissies van de sector mobiliteit blijvend als problematisch hoog ingeschat worden (vaak met groeiprognoses naar de toekomst toe in plaats van reducties). De verschuiving naar meer duurzame transportmodi is eveneens zowel infrastructuur als gedragsgebonden. Hier geldt niettemin dat in de toekomst snel en hard ingezet moet worden op het faciliteren van zacht en openbaar vervoer, in de eerste plaats door de infrastructuren en voorzieningen op dit vlak competitief te maken met de auto als standaard transportmiddel. Dat betekent minstens gelijkwaardige prestaties op diverse vlakken: efficiëntie, gebruiksgemak en comfort, veiligheid en gezondheid, aantrekkelijkheid en status. De mogelijkheden van duurzame goederendistributie, in het bijzonder via waterwegen, dienen verder onderzocht en benut te worden. Technologische verbeteringen aan voertuigen en transportsystemen behoren niet onmiddellijk tot de scope van deze roadmap en worden overigens ingerekend in het referentiescenario EUR(Leuven). Er kan voor Leuven Klimaatneutraal dus wel gerekend worden op de positieve effecten ervan, bijvoorbeeld door verdere uitstootverminderingen bij verbrandingsmotoren of door de elektrificatie van het wagenpark. Bovendien kan de stad de doorbraak van nieuwe technologieën lokaal stimuleren en faciliteren (bv. laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen). Tot dit domein 121

behoren ook ondersteunende technologieën zoals telematica (intelligente tolheffing, variabele parkeertarieven, dynamic carpooling,…). Ondanks mogelijke verschillen in focus, blijkt uit divers onderzoek dat simultaan inzetten op alle mobiliteitsaspecten een voorwaarde voor duurzaam succes is: men moet tegelijkertijd het autoverkeer, het wandelen en fietsen en het openbaar vervoer aanpakken, samen met alle omkaderende factoren zoals ruimtelijke ordening, parkeerbeleid of fiscaliteit, om tot gewenste resultaten te komen. Voor mobiliteitsvraagstukken moet daarbij speciale aandacht besteed worden aan het vermijden van ongewenste neveneffecten: zo kan het verminderen van het autogebruik door één maatregel ‘ruimte vrijmaken’ voor andere soorten autogebruik waardoor de totale hoeveelheid autokilometers niet afneemt. Een ander cruciaal aandachtspunt is de participatie van burgers bij het mobiliteitsbeleid, opnieuw rekening houdend met specifieke uitdagingen waarbij verduurzaming gedeeltelijk ingaat tegen de maatschappelijke tendens tot steeds meer verplaatsingen en een diep ingewortelde voorkeur voor de auto als transportmiddel bij een groot deel van de bevolking. Ook de thematische cel benadrukt dat de vier door haar voorgestelde deelthema’s: Leuven fietsstad Openbaar vervoer Leuven Leuven autoluw/autovrij Leuven deelstad vier gelijktijdige prioriteiten zijn. De belangrijkste elementen van deze ‘Leitbilder’ worden hieronder samengevat. Leuven fietsstad Marketing & branding Op dit ogenblik gebeurt er al heel wat in Leuven om het fietsen door gepaste communicatie en branding te ondersteunen, maar een echte fietscultuur ontbreekt nog. Die kan aangemoedigd worden op volgende manieren: Creëren van een cultuur bij beleid en bestuur rond fietsen, waarbij fietsen van een positieve beeldvorming geniet en derhalve niet in het defensief geraakt; Beter informeren over beleid, visie en maatregelen. Deze informatie stroomt momenteel te weinig door. Daarnaast ook verhoogd inzetten op allerlei campagnes of acties zoals ‘Met Belgerinkel naar de Winkel’128; Werken aan draagvlak en participatie. Participatie is nodig zowel bij de planning als de uitvoering van het fietsbeleid; Activeren van de expertise aanwezig bij organisaties, middenveld, bewoners; Meer focussen op gewenst gedrag dan op wat niet mag; Toetsen van het beleid en de maatregelen bij de diverse stakeholders; Meenemen van de buurgemeenten van Leuven in deze strategieën. Harde infrastructuren Investeren in fietssnelwegen rond de stad en fietsstraten in de stad. Fietssnelwegen genieten van een voorrangsregeling (bv. groene golf) of kunnen door het ontwerp van de infrastructuur ongestoord langs hindernissen (bv. tunnels of bruggen). Ze zijn idealiter gescheiden van het andere verkeer, veilig, ruim, groen en aantrekkelijk. In het algemeen geldt als ontwerpprincipe: geen drempels voor de zwakke weggebruikers, wel voor de auto. De kwetsbaarste weggebruiker geldt als norm bij de aanleg van straten in de stad, de auto ‘steekt de stoep over’. Bij de fietssnelwegen kan eraan gedacht worden eerder de auto over een brug of door een tunnel te sturen, dan de fiets;

122

Daarbij dient er voldoende aandacht besteed te worden aan de hiërarchie in de netwerken, zeker in relatie met de buurgemeenten (goede voorbeelden zijn te vinden in Bolzano, Groningen en Orebro); Aandacht voor bewegwijzering van fietsroutes, eventueel met bijhorende tijdsindicaties; beschikbaarheid van fietskaarten; De co existentie tussen fietsen en de andere modi blijft steeds een aandachtspunt; Er dienen geschikte randinfrastructuren aanwezig te zijn, niet alleen vanwege de overheid maar ook bij bedrijven en instellingen: veilige fietsenparkings en –stallingen, sanitaire voorzieningen om zich te verfrissen en om te kleden. Fietsenstallingen dienen ook voorzien te zijn op een fractie bakfietsen, fietskarren,…; Daaraan gelinkt een verhoogde inzet op fietsbeleid bij (grote) bedrijven en instellingen, in het bijzonder de universiteit en de hogescholen, de ziekenhuizen,… Zachte maatregelen Opstellen van een fietsplan voor Leuven. Dergelijke mobiliteitsplannen dienen ook rekening te houden met maatschappelijke evoluties zoals de vergrijzing; Uitvoeren van een fietstoets bij de opvolging van belangrijke projecten; Inzetten op alternatieve fietsdiensten: huurfietsen, deelfietsen, fietstaxi’s, vrachtfietsen; Introduceren van subsidies voor korting aan fietsers door handelaars; Wegenwerken gepland in Leuven de volgende jaren bieden kansen om mensen op de fiets te krijgen én te houden. De thematische cel verwijst hier als voorbeeld naar de werken aan de Kop van Kessel Lo, destijds blijkbaar een aanleiding voor heel wat mensen om per fiets te gaan rijden. Leuven kan hierbij leren uit goede voorbeelden. Hoger werden al de steden Bolzano, Groningen en Orebro aangehaald. Verder zijn er bestaande projecten zoals CHAMP129 en Bypad130 waaruit inspiratie kan gehaald worden, of bij aangesloten. OV Leuven Harde infrastructuren De benodigde infrastructuren voor Leuven vergen grote investeringen en ingrijpende openbare werken. Daartoe dient er gewerkt te worden op lange termijn en door een implementatie ‘laag per laag’. Hier kan verwezen worden naar de studie uitgevoerd door BUUR in het kader van het IWT SBO onderzoeksproject Order In F’. Deze studie kan met name gelden als theoretische onderbouwing van een OV systeem dat in de toekomst het juiste antwoord kan bieden voor Leuven Klimaatneutraal.

Figuur 8.1.1: Contouren van een toekomstig OV systeem in eigen bedding (BUUR)

123

De thematische cel doet een aantal bijkomende aanbevelingen voor de uitwerking van deze OV structuur, die bij voorbaat ook verder reikt dan de stadsgrenzen131: ‘een systeem dat in fasen kan geïmplementeerd worden en maximaal kan voortbouwen op bestaande infrastructuur hoge performantie is cruciaal en wordt gegarandeerd door eigen beddingen (cfr. huidig capaciteits en doorstromingsprobleem) en eventueel alternatieven voor de bus (streven naar hogere bezettingsgraden) nood aan multimodaal denken: voor/na transport OV met fiets (vb. deelfietsen), met de auto (park & ride parkings) en te voet (wandelbaarheid van een stad) cruciaal is regionaal overleg met andere overheden/buurgemeenten huidige ‘blinde OV vlekken’ kunnen dienen als pilootproject (bv. Vaartkom) aandacht voor verplaatsen van problemen en sluipverkeer impact van gratis pas voor studenten op bus te bekijken i.f.v. shift van fiets naar bus’ Participatie en draagvlak Zeker voor belangrijke OV infrastructuren geldt dat er aanzienlijke weerstand kan ontstaan tegen projecten. Daarom is anticiperend werken aan draagvlak van groot belang en dient men uit te kijken naar op maat gemaakte methodieken132. Leuven autoluw/autovrij Harde infrastructuren Het is niet alleen belangrijk om het autoverkeer in het stadscentrum van Leuven te reduceren ten voordele van andere modi en van de leefbaarheid. Dit geldt evengoed voor de andere woonkernen of –wijken van Groot Leuven. Woonstraten worden hierbij terug verblijf of leefruimtes in plaats van monofunctionele transportcorridors. Lussensystemen en andere verkeerstechnische opzetten sturen de verkeersstromen aan. Sluipverkeer wordt verhinderd of onmogelijk gemaakt; Daarbij dient meteen ook aandacht besteed te worden aan de circulatie rond, van en naar deze autoluwe stadsdelen. Dat houdt ondermeer in: randparkings, intermodale connectiepunten (park & ride, park & bike), …. Nog op een hoger schaalniveau is daartoe regionale coördinatie van de mobiliteitsstromen vereist. Ten aanzien van het vrachtvervoer is er een voorstel om een stedelijk centrum voor goederendistributie te bouwen (zie ook hoofdstuk 9: bouwstenen van een actieplan). Zachte maatregelen Flankerende maatregelen betreffen een aangepast parkeerbeleid (minder parkeerplaatsen, duur en prijsbeleid,…), introductie van een stadsvignet of een congestion tax, uitstootbeperkingen/milieuvignetten, rekeningrijden,… deze maatregelen komen erop neer het autoverkeer te ontmoedigen, voornamelijk door het duurder te maken (d.w.z. een correctere prijs aan te rekenen ten aanzien van de sociale en milieukosten die dit autogebruik veroorzaakt); bovendien kunnen de zo verkregen opbrengsten geïnvesteerd worden in de duurzame modi; Afbouw van de concepten bedrijfswagen/tankkaart ten voordele van duurzame modi voor werkgebonden mobiliteit; Bouw en uitbatingsvergunningen verder koppelen aan mobiliteitsmaatregelen, bijvoorbeeld ten aanzien van bedrijven en instellingen; Subsidies toekennen, erover wakend dat de stimuli juist gericht zijn. Bijvoorbeeld: fietsvergoedingen vanwege bedrijven; Bedrijven, en dan vooral kantoorgebonden functies, kunnen door een slimme organisatie van het werk aanzienlijk besparen op zowel kantoorinfrastructuur als mobiliteitsbehoeften;

124

Meer vergaande systemen kunnen ‘mobiliteitsrechten’ verdelen of vermarkten; daarbij kunnen quota progressief afnemen wanneer men een mobiliteitsvermindering wil opleggen. Leuven deelstad Bij dit thema wordt gedacht aan diensten zoals autodelen, fietsdelen, bakfietsdelen. Deze diensten kunnen ondermeer per wijk georganiseerd worden. Maar het thema delen kan ook uitgebreid worden. Een voorbeeld zijn buurt of satellietkantoren, werkplekken kort bij huis waar kantoorinfrastructuur gedeeld kan worden. Een databank voor omruiling van verplaatsingsgebonden activiteiten (uitwisselen van diensten, scholen, werk,… om zo verplaatsingen te vermijden, zie ook hoofdstuk 6, maatregelen) kan ook onder dit thema gecatalogeerd worden. 8.1.2.2 Interferentie met andere thema’s Een belangrijke interferentie situeert zich in de wisselwerking tussen mobiliteit en de gebouwde omgeving. Mobiliteit komt hierbij hoofdzakelijk neer op het bewegen van personen en goederen tussen gebouwen. Er kan daarom bespaard worden op het mobiliteitsvolume en op de bijhorende milieu impact door op deze relatie in te werken. Dat kan ondermeer door: sterk vervoersgenererende activiteiten te concentreren op plaatsen die goed ontsloten worden door de duurzame modi, in het bijzonder performant openbaar vervoer. Dit wordt verder ondersteund door het concept van de compacte stad: een bepaalde stedelijke dichtheid is vereist om transporteconomieën te kunnen realiseren en de bediening door duurzame modi zoals openbaar en zacht vervoer efficiënt mogelijk te maken. Er kan een soort ‘kip of ei’ situatie ontstaan bij het gecombineerde systeem ruimtelijke ordening – mobiliteit. In dat geval kan er best eerst op het aspect mobiliteit ingezet worden, bijvoorbeeld door bij toekomstige stedelijke ontwikkelingen eerst de nodige OV structuren en zacht vervoerfaciliteiten aan te leggen en vervolgens pas de ontwikkelingen te realiseren; basisdiensten en –voorzieningen te integreren in wijken waardoor deze voorzieningen bereikbaar worden door te wandelen en/of te fietsen (winkels, horeca, scholen en kinderopvang, post en bankkantoren, recreatiemogelijkheden en speelruimtes, medische diensten,…). Hetzelfde geldt voor mogelijkheden om kort bij huis te werken (functionele mixiteit van stadsdelen, satelliet en buurtkantoren,…) of van thuis uit (telewerken); flankerende maatregelen kunnen er bijvoorbeeld in bestaan het verhuizen naar een geschikte woning te ondersteunen, eerder dan ‘levenslang wonen’ in hetzelfde huis te promoten. Dit vergt ondermeer een aantrekkelijke huurmarkt, en (verder) ingrijpen op barrières zoals de notariskosten bij aankoop van een woning. Inspelen op het kadastraal inkomen kan bepaalde woonlocaties (in de stad) aantrekkelijker maken. Bij uitbreiding komt hier het hele fiscale instrumentarium in beeld dat bepaald beleid, zowel op het vlak van mobiliteit als van ruimtelijke ordening, kan ondersteunen. Mobiliteit (zowel de aspecten personenvervoer als goederentransport) leidt ook tot een belangrijke scope 3 component, die samenhangt met de goederen en diensten (in het bijzonder de voeding) die we als consument gebruiken. Verduurzaming van de mobiliteitsaspecten van ons maatschappelijk bestel vergt daarom, zowel voor scope 1 en 2 als voor scope 3, een diepgaande mentaliteits en gedragswijziging. Die is moeilijk te realiseren maar kan mee worden gestuurd door vanuit het beleid te stimuleren of te beperken (subsidiëren, belasten, reguleren). Hier verschijnt ook de link met lokale voedselproductie, die met name kan leiden tot kortere ketens in de voedingscyclus (zie ook thema natuur en landbouw). 8.1.2.3 Secondary benefits Zoals hoger al vermeld situeren de belangrijkste secondary benefits van een duurzaam, koolstofarm mobiliteitssysteem zich voornamelijk op volgende vlakken: 125

gezondheid en leefbaarheid: duurzame transportmodi kunnen ondersteunend ingezet worden voor het creëren van een meer leefbare stedelijke omgeving met positieve welzijns en gezondheidseffecten voor alle betrokkenen. Er moet daarbij wel gewerkt worden op de dubbele as ruimtelijke ordening mobiliteit; veiligheid: op dezelfde manier is er potentieel om de verkeersveiligheid te verhogen; milieuschade: door het uitfaseren van fossiele brandstoffen daalt niet alleen de CO2 uitstoot, maar ook die van andere polluenten uit verbrandingsmotoren zoals NO2, fijn stof,... vermijden van congestie: congestie leidt niet alleen tot economische verliezen, maar verhoogt bovendien het energiegebruik en de schadelijke emissies (bij gebruik van fossiele brandstoffen); congestie veroorzaakt ook tijdsverlies en frustratie.

8.1.3 Geïntegreerde strategie voor het thema natuur en landbouw 8.1.3.1 Situering Het rapport van de thematische cel maakt volgende beschouwing omtrent de emissies in deze sector133: ‘In de nulmeting (2011) werd berekend dat de landbouw en natuursector samen slechts verantwoordelijk zijn voor 4% van de broeikasgasemissies van Leuven. Het netto resultaat voor de sector landbouw en natuur in Leuven is een jaarlijkse emissie van ongeveer 28.500 ton CO2e. Leuven beschikt dus niet over een netto opslagcapaciteit vanwege de sector landbouw en natuur. Wanneer enkel de natuursector bekeken wordt, dan zorgt deze wel voor een netto opslag van 7.347 ton CO2e. De landbouw in Leuven heeft een netto uitstoot van 35.879 ton CO2e. De nulmeting werd echter enkel uitgevoerd binnen scope 1 en 2, dus deze cijfers omvatten enkel de landbouwproductie op het grondgebied van Leuven. Indien de import van voedsel dat buiten het grondgebied van Leuven geproduceerd werd alsook de voedselconsumptie in rekening wordt gebracht, zullen deze cijfers veel hoger liggen. Op vraag van onze cel maakte Futureproofed bv. een inschatting van het aandeel voedselconsumptie in de uitstoot door Leuvenaars en kwam op 16,5% van de CO2 voetafdruk. Conclusie: op Leuvense schaal heeft voedselconsumptie een CO2 uitstoot die wellicht in de grootteorde van het autoverkeer ligt.’ ‘Uit verschillende studies blijkt dat de grootste bijdrage van de voedselketen aan de broeikasgasemissies afkomstig is van de landbouwproductie134. De veeteelt, het gebruik van kunstmest en het brandstofverbruik binnen de land en tuinbouwsector zorgen voor het grootste aandeel van de uitstoot135. Maar ook de andere stappen van de voedselketen hebben elk hun bijdrage aan de broeikasgasemissies van de sector, zoals bv. het brandstofverbruik bij het transport en de distributie van voedsel, maar ook van het transport van de consumenten bij hun dagelijkse voedselvoorziening. Door het verkorten van de voedselketen kunnen de voedselkilometers aanzienlijk verkleind worden waardoor de emissies veroorzaakt door het transport gereduceerd worden. Maar ook veranderingen in voedingspatronen zullen nodig zijn, niet alleen voor de gezondheid van de consumenten zelf maar ook om de evolutie naar een klimaatneutraal Leuven in gang te zetten. Gemeenschapskeukens van bv. OCMW’s, bedrijven, scholen, universiteiten en hogescholen kunnen hier een belangrijke voorbeeldrol in spelen door consequent duurzame maaltijden aan te bieden.’ De klimaatstrategieën voor het thema natuur en landbouw vormen een uitdrukkelijke mix van mitigatie en adaptatie. Het rapport van de thematische cel stelt hierover136: ‘Hoewel het Leuvense landbouw , voedings en natuursysteem nationaal en internationaal is ingebed en grote veranderingen nodig heeft, zijn er belangrijke opportuniteiten op het lokaal niveau om binnen deze sectoren positieve veranderingen teweeg te brengen met het oog op klimaatneutraliteit. Op een aantal vlakken worden al belangrijke inspanningen gedaan in Leuven, andere thema’s bleven tot nog toe dan weer grotendeels onaangeroerd. Diverse lokale initiatieven van individuele 126

consumenten, het middenveld en de bedrijfswereld hebben zeker hun nut bewezen bij de uitbouw van het project Leuven Klimaatneutraal 2030. Omdat het echter vaak om eerder los van elkaar staande projecten gaat en omdat deze inspanningen ook verdergezet en uitgebreid moeten worden, moeten ze beter verankerd worden in het stedelijk beleid. Daarom stellen we (…) een aantal initiatieven en beleidsadviezen voor enerzijds voor de deelcel ‘natuur’ en anderzijds voor de deelcel ‘landbouw en voeding’. Met de beleidsadviezen en concrete initiatieven (…) kunnen we de evolutie naar klimaatneutraliteit binnen de landbouw , voedings en natuursector in gang zetten.’ (…) ‘Het actieplan “Natuur” omvat een set van uiteenlopende maatregelen voor (stedelijk) groen en natuur. De meeste hiervan worden vaak direct gecatalogiseerd onder “klimaatadaptatie”. Toch zijn er ook maatregelen op vlak van groen en natuur die ook een impact hebben op “klimaatmitigatie”. Deze mitigatie is er immers op gericht om de oorzaak van klimaatverandering weg te nemen en is zo direct verbonden met het streven om de uitstoot van zogenaamde broeikasgassen terug te dringen. Wat betreft het thema biomassa is de link naar klimaatmitigatie duidelijk. De valorisatie van een realistisch aandeel aan biomassa uit natuur en landbouw dient hier verder onderzocht te worden. Maar ook de uitbouw van een goed functionerend groennetwerk als drager van fiets en wandelnetwerken, het creëren van bewegingsvriendelijk wijken en het vermijden van onnodige verplaatsingen naar recreatieve groen en/of natuurgebieden die op een grotere afstand van de stedelingen gelegen zijn, kunnen een bijdrage leveren op vlak van mitigatie (omdat dit een toename van de zachte mobiliteit stimuleert). Het tegengaan van hitte eilandeffect door een “vergroening” van de stad en het maximale behoud van de “groene vingers” rondom de stad doet dit eveneens (door het toenemend gebruik van airco’s in te tomen). Soms zit het ook in kleine zaken, zoals bvb. in de vaststelling dat de combinatie van groendaken en zonnepanelen het rendement van deze laatste kunnen verbeteren door de opwarming ervan tegen te gaan. De extra opvang van CO2 in groenstructuren, het vermijden van wateroverlast, de invloed van groen op de stedelijke energiebalans, enz… hebben allemaal wel ergens een verband met het CO2 verhaal, zij het dan soms wel in bescheiden mate. Maar misschien speelt het groenverhaal nog wel een belangrijkere rol, met name als tegengewicht bij het compacter bouwen. In het verleden werd er reeds meermaals op gewezen dat er grenzen zijn aan het model van de compacte stad. Indien de leefbaarheid van het stedelijk gebied in het gedrang komt, dan loopt men het risico dat er (opnieuw) een stadsvlucht gecreëerd wordt waarbij mensen de stad ontvluchten om zich te gaan vestigen in een groenere woonomgeving in de stadsrand of in omliggende (kleinere) steden en dorpen. Vanzelfsprekend zou dit een aantal van de geleverde klimaatinspanningen teniet kunnen doen. Vanuit de G20 (transitie arena, nvdr) werd dit aspect eveneens als aandachtspunt aangeduid aan de hand van de begrippen “functies van de open ruimte” en “slim verdichten”. Niet meer dan terecht stelt de Europese Commissie in haar rapport “Urban adaptation to climate change in Europe” 137: “The European Commission encourages green solutions as well, considering green infrastructure as an essential tool for climate change mitigation and adaptation” (p. 31) en “However, in many cases adaptation and mitigation are compatible. […] Green infrastructure solutions in particular can address both the root cause and the impacts of climate change. Vegetation provides a carbon sink whilst at the same time lowering temperatures in the city” (p. 85).’ ‘Naast mitigatie is adaptatie trouwens minstens even belangrijk, want het is ondertussen duidelijk dat onze klimaatmaatregelen eigen rijkelijk laat zijn waardoor een aanvullende adaptatiestrategie onvermijdelijk geworden is. We kunnen daarbij opnieuw refereren aan het Europese rapport “Urban adaptation to climate change in Europe” 138: “One of the main constraints in the development of adaptation strategies is the lack of understanding among policymakers as to what adaptation actually is. It is often not understood that adaptation is as important as mitigation, regardless of the level of mitigation, since a certain level of climate change cannot be avoided” (p. 80) (…) “Compared to mitigation related market signals, adaptation related market mechanisms remain clearly underdeveloped. This may slow change and limit the cost effectiveness of climate policy initiatives across levels of government” (p. 94).’

127

8.1.3.2 Actielijnen In zijn eindrapport resumeert de thematische cel een reeks wenselijke actielijnen, gegroepeerd in 10 doelstellingen. Binnen de thematische cel blijft daarover echter wel discussie bestaan. Vooral van de kant van de Boerenbond is er bezorgdheid over de toekomst van de landbouwsector, zowel naar beschikbaar areaal als naar inhoudelijke invulling toe. Daarbij ontstaat er ook een spanningsveld tussen de ruimteclaims voor natuurontwikkeling enerzijds en landbouw anderzijds. De strategische lijnen waarover totnogtoe wel eenstemmigheid bereikt werd, zijn de volgende: Behoud van de open ruimte in Leuven Inzetten op regionale voedselvoorziening Ontwikkeling van een regionaal distributiesysteem Inzetten op maatregelen die de CO2 uitstoot van de landbouwbedrijven verminderen Duurzame voedselpatronen stimuleren Het is dus vooral de concrete uitwerking van de gewenste maatregelen waarover men van mening verschilt. Dit betekent dat verder overleg over dit thema noodzakelijk blijft, zodat er een symbiose kan bereikt worden tussen de verschillende visies.De actielijnen van het eindrapport worden hieronder citerend overgenomen, zij het in enigszins hernummerde vorm139. ‘Landbouw en Voeding Voor het thema Landbouw en Voeding worden doelstellingen geformuleerd voor elke stap van het voedselsysteem, van voedselvoorziening, distributie, consumptie tot afvalverwerking, alsook voor educatie en sensibilisatie. Landbouwproductie en voedselvoorziening Doel 1: Scheppen van het kader en de (rand)voorwaarden voor een regionaal en duurzaam voedselbeleid in Leuven Strategie 1.1: Leuven ontwikkelt een lange termijn visie rond voeding Oprichting van een voedseladviesraad Inventarisatie van bestaande initiatieven rond voedselvoorziening, distributie en consumptie Opmaak van een voedselstrategie voor de stadsregio samen met de buurgemeenten Strategie 1.2: Leuven voert een actief landbouwgrondenbeleid voor een regionale voedselproductie Vasthouden van landbouwgrond in eigendom van de stad (Her)bestemming van landbouwgronden in eigendom van Leuven via concessies voor lokale productie De tijdelijke herbestemming van open ruimtes binnen de stad voor voedselproductie Aanstelling van een actor om juridische zaken te regelen rond landbouwgronden (bv. concessies en bijhorende voorwaarden rond duurzaamheid) Strategie 1.3: De regionale voedselproductieverbanden worden versterkt Versterken van de relatie tussen stads – en stadsnabije voedselproductie Inzetten op multifunctionele landbouwsystemen waar ook aandacht wordt besteed aan nevenactiviteiten zoals educatie, agrotoerisme, hoeveverkoop, zorglandbouw, enz… Doel 2: Stimuleren van een lokale en duurzame voedselproductie Strategie 2.1: Regionale voedselinitiatieven worden ondersteund Inventarisatie van potentiële en beschikbare plaatsen voor lokale voedselinitiatieven en die vervolgens op een overzichtskaart worden gezet Ondersteuning van ‘Community Supported Agriculture’ 128

Ontwikkeling van een actief beleid om eigenaars van privé tuinen aan te zetten om te tuinieren, bv. door de hulp van een stadsboer Openen van een informatieloket waar mensen terecht kunnen met vragen als zij een initiatief willen opstarten. Het voorzien in meer ruimte voor volkstuintjes en gemeenschapstuinen Ruimte bieden aan professionele en particuliere initiatieven via het bestemmingsplan De opstart van een Leuvense zadenbank voor/met tuinders Strategie 2.2: Onderzoeken van nieuwe duurzame productiemethoden voor de stadsregio Onderzoek naar de mogelijkheden van duurzame (zowel architecturaal, sociaal, economisch als ecologisch: verwarming, verlichting...) geclusterde serrecomplexen als klimaatneutrale voedselvoorzieningsmethode Doel 3: De voedselvoorziening in Leuven is klimaatneutraal (en adaptatie) Strategie 3.1: Stimuleer landbouwsystemen die broeikasgasemissies beperken en de CO2 opslag verhogen Stimuleren van technische innovaties om landbouwbedrijven klimaatneutraal te maken (zoals de “niet kerende” bodembewerking, erosiebestrijdende maatregelen, aanpakken van de methaanuitstoot uit verteringsprocessen in de veehouderij en de mestvergisting, enz…) Het streven naar meer energie efficiëntie op landbouwbedrijven en het gebruik maken van zelf opgewekte duurzame energie (bv. aardwarmte, mestvergisting, enz…) Inzetten van hernieuwbare energiebronnen op landbouwbedrijven Strategie 3.2: Ecologische landbouw gericht op klimaatadaptatie Stimuleren van beheercontracten voor agro ecologische maatregelen Uitvoering van landinrichtingsmaatregelen Het opvolgen en bijsturen van invloeden op de waterhuishouding Verweving van natuur en landbouwfuncties stimuleren Verwerking, logistiek en distributie Doel 4: Leuven breidt haar regionaal voedselvoorzieningsnetwerk uit Strategie 4.1: De verwerking van regionale producten wordt gestimuleerd Voorzien in collectieve verwerkingsateliers in functie van bewaar en verwerkingstechnieken Strategie 4.2: Voedselaanbod en –vraag worden geregisseerd binnen de stadsregio De aanstelling van een ketenregisseur die vraag en aanbod verbindt door lokale ketens op te zetten in de verschillende landbouwsectoren Het bevorderen van de relatie tussen regionale producenten en consumenten door ze met elkaar in contact te brengen Strategie 4.3: Leuven ontwikkelt een distributiesysteem op stadsniveau De ontwikkeling en ondersteuning van mogelijkheden voor lokale distributiesystemen en directe verkoop (zoals ‘Community Supported Agriculture’, boerenmarkten, voedselteams, enz…) Voorzien in infrastructuur die een distributiesysteem op stadsniveau nodig heeft (bv. Open Schuur) Extra steun voor producenten van lokale voeding via het marktenbeleid Het creëren en zichtbaar maken van een netwerk van bestaande voedselinitiatieven

129

Voedselconsumptie Doel 5: Stimuleer duurzame voedselpatronen en consumptie Strategie 5.1: consumenten worden aangezet tot de keuze van duurzaam voedsel Consumenten informeren over de klimaatimpact van verschillende vlees en vissoorten Stimuleren van een overgang naar een voedingspatroon met een kleinere vleesconsumptie Promotie van lokale en seizoensgebonden groenten en fruit Opstart van een oefenkeuken voor particulieren en verenigingen Strategie 5.2: Leuven creëert de mogelijkheid voor een duurzame consumptie Verhogen van het aanbod van duurzame voeding op evenementen van de stad Leuven Opstart van ‘Community kitchens’: een voedselprogramma in de buurthuizen en wijkbureau's Duurzame cateringinkoop door de stad Verduurzamen van producten en processen in grootkeukens in dienst van de stad Leuven Het uitstippelen van een verduurzamingingstraject voor out of home market en grootkeukens in Leuven Post consumptie/afvalbeheer Doel 6: Vermindering van de afvalstromen die doorheen het voedselsysteem ontstaan en het tegengaan van voedselverspilling Strategie 6.1: Voedselverspilling wordt tegengegaan vanaf de productie tot aan de consumptie Ondersteuning van sensibiliseringscampagnes om minder voedsel te verspillen bij de burgers Strategie 6.2: Voedseloverschotten worden hergebruikt Oprichting van verwerkingsateliers voor landbouwoverschotten Stimuleren van de samenwerking tussen Leuvense horeca, grootkeukens en de sociale kruidenier, voedselbanken, enz… Doel 7: Verhoog het hergebruik van grondstoffen doorheen de voedselketen Strategie 7.1: Stimuleer composteren bij huishoudens, bedrijven en overheid Het bekender maken van de organisatie ‘Kompostmeesters’ (en voortgaande activering) Stimuleren van compostering in buurttuinen en wijkcompostering Strategie 7.2: Landbouw en voedselafval wordt gebruikt voor energiewinning Benutting van groenafval voor energiewinning Het kwantificeren en valoriseren van een realistisch(!) biomassapotentieel uit de landbouwsector Natuur Voor het thema Natuur werden maatregelen geformuleerd die betrekking hebben op het (stedelijk) groen en op natuur. De meeste van deze maatregelen vallen onder “klimaatadaptatie”. Toch zijn er ook maatregelen op vlak van groen en natuur die ook een impact hebben op “klimaatmitigatie” (…). De belangrijkste overkoepelende doelstelling bestaat er alleszins in dat er een groenstructuurplan met een concreet actieplan wordt opgemaakt. Veel van de andere voorgestelde acties leiden in principe tot de realisatie van het gewenste groenblauwe netwerk dat vooropgesteld werd. (…)

130

Natuur Doel 8: Onderzoek naar de rol van groen en natuur in het Leuvense klimaatbeleid Strategie 8.1 Opvullen van de kennisleemtes t.a.v. de relatie tussen groen en het stedelijk klimaatbeleid In kaart brengen van het stedelijk “hitte eiland” effect in Leuven (cfr. “hittescan in de stadsregio Arnhem Nijmegen m.b.v. thermografische luchtfoto’s” (2009) en “meteorologische metingen op straatniveau m.b.v. mobiele meetplatforms tijdens een periode van hittestress in Arnhem” (2009) Onderzoek naar bergingscapaciteit in het openbaar domein bij piekdebieten (cfr. VMM rapport “Hoe omgaan met overstromingen van de Dijle” (2011)) Onderzoek naar het potentieel van groendaken voor extra waterberging in de Leuvense binnenstad Onderzoek naar de positieve invloed van groen op volksgezondheid in Leuven Doel 9: Behoud en versterking van het groenblauwe netwerk Strategie 9.1 Behoud en/of versterking van bos en natuurgebieden Behoud van bos en natuurgebieden (incl. andere grote ecologische groenzones) Naleving van bestaande compensatieregeling bij nieuwe stadsontwikkelingen Uitbreiding van bos en natuurgebieden i.f.v. nieuwe (maatschappelijke) ontwikkelingen (met bv. de opname van een streefareaal in beleidsnota) Strategie 9.2 Behoud parken en groenzones op verschillende functieniveaus Maximaal behoud van bestaande parken en groenzones Uitbreiding van groenaanbod o.b.v. resultaten uit een groenbehoeftestudie (cfr. aanpak in de “Beleidsnota Groen 2008 2013” van de stad Gent) Strategie 9.3 Toename van het aantal (straat)bomen in de stad Ontwikkeling van een actief bomenbeleid voor beïnvloeding van het stadsklimaat Bescherming van bestaande waardevolle (oude) bomen Compensatieregeling (cfr. stad Antwerpen) voor stadsbomen Nieuwe aanplant van bomen opleggen in ruimtelijke dossiers Bescherming en aanplant van bomen in (stedenbouwkundige) vergunningen Strategie 9.4 Uitbreiding van het areaal groendaken Nieuwe aanleg van groendaken op stadsgebouwen (incl. gebouwen van andere partners) Nieuwe aanleg van groendaken opleggen in ruimtelijke dossiers Groendaken in (stedenbouwkundige) vergunningen (cfr. verplichting in de Antwerpse Bouwcode). Kennisopbouw op vlak van toepassing van groendaken in combinatie met andere voorzieningen (zoals zonnepanelen, waterrecuperatie, enz…) (cfr. Brusselse technische fiche over groendaken en zonnepanelen) Strategie 9.5 Diverse maatregelen langs waterlopen en oevers in het kader van integraal waterbeleid Versneld uitvoeren van de actieplannen uit de desbetreffende bekken en deelbekkenbeheerplannen in Leuven Onderzoek naar en realisatie van de concrete (adaptatie)aanbevelingen in de VMM nota “Hoe omgaan met overstromingen van de Dijle” (2011) Opmaak van aangepaste inrichtings en beheerplannen voor alle Leuvense waterlopen met aandacht voor zowel risicobeheer als ecologie

131

Strategie 9.6 Creëren van een ecologisch netwerk (met ook grote gebieden) Opmaak van een stedelijke groenstructuurplan (mét een concreet actieplan) Vrijwaring en/of versterking van de groene vingers rondom de Leuvense binnenstad Behoud van andere grote ecologisch beheerde groenzones, ook in de binnenstad (zoals bv. de Keizersberg) Uitwerken van projecten voor verhoging van natuurwaarden langs autostrades en andere wegen (zodat de corridorwerking hiervan toeneemt) Actieve opvolging van natuurwaarden in het ecologisch netwerk (o.a. aan hand van GIS analyses van de natuurlijke structuur, de website www.waarnemingen.be, specifieke natuurstudies, enz…) Strategie 9.7 Verweving Natuurmaatregelen in bebouwde gebieden Verankering van de Nederlandse “Checklist natuurvriendelijke maatregelen op en rond gebouwen” in de werking van diverse stadsdiensten (stadsontwikkeling, groendienst, milieudienst, enz…) Invoering van een “Biotopflächenfaktor” (BFF) bij stadsontwikkelingsprojecten (cfr. Berlijn) of een “Green Space Factor” (cfr. Mälmo, Zweden) Strategie 9.8 Verweving Natuurmaatregelen in andere “niet natuurgebieden” Stimuleren van natuurverwevingsprojecten in landbouwgebieden (via bestaande instrumenten zoals beheerovereenkomsten agromilieumaatregelen en agro ecologie) Stimuleren van natuurverwevingsprojecten in industriegebieden (cfr. “Natuur @ Bedrijventerrein” (Natuurpunt)) Doel 10: Valorisatie van biomassastromen uit bos , natuur en groenbeheer Strategie 10.1 In kaart brengen van interessante biomassastromen en hun omvang Onderzoek naar de mogelijke inzetbaarheid van uiteenlopende biomassastromen op lokale schaal (rekening houdend met alle andere duurzaamheidsaspecten die gepaard gaan met het gebruik van biomassa) Strategie 10.2 Stimuleren van concrete voorbeeldprojecten op lokaal niveau Invoering van een actief beleid voor de opstart en evaluatie van lokale voorbeeldprojecten’ 8.1.3.3 Inbedding in een open ruimtebeleid Het rapport van de thematische cel specificieert hieromtrent 140: ‘Het beleid ten aanzien van gronden voor voedselproductie enerzijds en het beleid voor de realisatie van een robuust groenblauw ecologisch netwerk anderzijds ontmoeten elkaar in enkele gemeenschappelijke standpunten voor het gewenste openruimtebeleid van de stad. Hoewel heel wat concrete acties reeds aangehaald werden in beide actietabellen, wordt in dit derde luik nog wat extra duiding gegeven over de verdere onderbouwing van deze ruimtelijke doelstellingen en de toekomstige stadsontwikkeling. Een belangrijk thema hierbij is de zgn. “slimme verdichting”, hetgeen ook wel vertaald kan worden in het begrip “kwalitatieve densiteit”. Dit laatste sluit aan op een advies dat reeds in 2003 werd voorgelegd in de Vlaamse beleidsvisie “De eeuw van de stad. Witboek over stadsrepublieken en rastersteden.” (p. 124): “Steden met al hun functies verdienen beter als we kwalitatieve densiteit ernstig nemen. Tegelijkertijd verdienen ook de natuur en de open ruimte in de stad beter: men beschouwt ze te veel als restcategorie en veelal niet als volwaardig onderdeel van een stedelijk beleid. […] Dat is het gevaar van een puur kwantitatieve verdichting. Nochtans is het duidelijk dat een gezonde leefomgeving, natuur en open ruimte – uiteraard binnen een stedelijke context – integraal deel uitmaken van een kwalitatieve stadsdensiteit.” 132

Anderzijds lezen we in het eindrapport van de studie “Selectie van kleinstedelijke gebieden in Vlaanderen” uitgevoerd door de KU Leuven en Bureau voor architectuur & planning in opdracht van de Vlaamse Overheid (2011) nog steeds dat verdichting vaak té kwantitatief wordt opgevat: “Promotoren en vastgoedontwikkelaars hebben niet zelden de uiterste grenzen van verdichting afgetast en overschreden. Te dikwijls zijn vergunningen afgeleverd die wel kernverdichting teweeg brachten maar geen duurzaamheid. Hoe kan men een stad aantrekkelijk maken voor haar (potentiële) bewoners wanneer men commerciële motieven laat primeren op ruimtelijke en architecturale kwaliteit? Hoe kan men de identiteit van kernen in stand houden wanneer men historische open ruimtes in het centrum volbouwt in een letterlijke toepassing van het principe ‘Vlaanderen Open en Stedelijk’. Het geeft een wrang gevoel dat veel soortgelijke ruimtelijke schade is toegebracht aan de Vlaamse ruimtelijke structuur met het RSV als voorwendsel.” Positieve én negatieve voorbeelden uit grotere Vlaamse steden (zoals Antwerpen en Gent) alsook uit internationale voorbeeldsteden zoals bv. Stockholm en andere winnaars van de European Green Capital Award kunnen heel wat inzicht verschaffen met het oog op een duurzaam ruimtelijk beleid. In steden als Antwerpen en Gent tracht men bv. momenteel enkele ongelukkige beleidskeuzes uit het verleden terug recht te trekken. Het gaat dan vooral om het wegwerken van tekorten op vlak van buurt en wijkgroen die historisch gegroeid zijn. Dit vergt heel wat inspanningen en financiële middelen van de betrokken lokale besturen. In sommige situaties werd zelfs overgegaan tot onteigening als instrument om toch meer groen in het stadsweefsel te kunnen brengen. Dit zijn natuurlijk zeer drastische maatregelen die beter vermeden kunnen worden. Hoewel de problemen ten aanzien van buurt en wijkgroen in de meeste kleinere steden doorgaans minder uitgesproken zijn, kan een ondoordachte verdichtingsgolf hier snel verandering in brengen. Dit is overigens een aandachtspunt waar de laatste jaren reeds meermaals op gewezen is, zoals o.a. in het kader van het debat over de compacte stad. Ondanks het feit dat steden en het in deze steden gevoerde ruimtelijke (groen)beleid niet altijd onderling vergelijkbaar zijn door methodologische verschillen of door het gebruik van een afwijkende terminologie, tonen voorbeelden zoals Stockholm toch zeer goed aan dat hoge woondichtheden en een sterke openruimtestructuur hand in hand gaan. Juist dankzij een krachtdadige ruimtelijke planning slaagt de stad Stockholm erin een dichtheid van zo’n 4.000 inwoners per km² (t.o.v. een dichtheid van 1.700 inwoners per km² in Leuven) te combineren met een uitgebreid groenaanbod. De oppervlakte van Stockholm bestaat ruwweg voor 1/3 uit bebouwd gebied, 1/3 uit water en 1/3 uit groene ruimten. Er zijn groene vingers die vanuit het buitengebied tot in de binnenstad binnendringen. Hier is ruimte voorzien voor recreatie en natuur.

133

Figuur 8.1.2 en 8.1.3: De bebouwingspercentages in de groene vingers (boven) en vrijwaring van de groene vingers m.b.v. een doordacht dichthedenbeleid (onder).

134

Figuur 8.1.4 en 8.1.5: Monitoring van de open ruimte m.b.v. de Leuvense “openruimtekaart” (boven) en een voorbeeld van groenstructuurplanning op buurt en wijkniveau in de sector Bankstraat (onder).

Daarnaast zijn er 12 grote parken (elk meer dan 80 hectare groot) die in totaal ongeveer 1/3 van de open ruimte in Stockholm beslaan. Midden in de stad Stockholm ligt ook ‘Ekoparken’ – het eerste stedelijke nationale park in de wereld met een oppervlakte van meer dan 2700 hectare – waarin ecologische, recreatieve en cultuurhistorische waarden versterkt worden. Buurtparken en gemeenschapstuinen vormen samen nog eens 1/3 van het totale parksysteem in Stockholm. Ongeveer 1/5 van al deze open ruimten in dit groennetwerk bestaat uit beboste gebieden en publieke (stads)boerderijen. Waar je ook bent in Stockholm, er bevindt zich steeds een veilig toegankelijk park van zo’n 5 hectare op maximaal 800 meter afstand. Dergelijke voorbeelden verdienen zeker een uitgebreider onderzoek om na te gaan welke zaken relevant zijn voor de Leuvense context. Niet alle aspecten zullen volledig vertaald kunnen worden op maat van Leuven, maar een meer gerichte studie kan verder uitzoeken welke mogelijkheden toepasbaar zijn voor Leuven. Om alvast gelijkaardige toekomstige ontwikkelingen van de noodzakelijke openruimtestructuur niet te hypothekeren is in eerste instantie het behoud van open ruimte cruciaal. De exacte functie invulling 135

van deze open ruimte – o.a. voor voedselproductie, recreatie, waterbeleid, doelstellingen voor natuurbehoud en ontwikkeling, enz… – kan in een tweede fase meer in detail toegekend worden op basis van nieuwe (maatschappelijke) ontwikkelingen. Als groene vingers en andere groene ruimte echter verdwijnen, dan komen al deze openruimtefuncties in het gedrang. Een “slimme verdichting” dient dus selectief te gebeuren. Het behoud van de groene vingers, een voldoende groot aanbod buurt en wijkgroen én de creatie van een samenhangend groenblauw netwerk moeten centraal staan bij nieuwe stadsontwikkelingen. Kernachtiger kon het destijds niet geformuleerd worden door de Zweedse National Board of Housing, Building and planning: “One of the greatest threats against nature and parks in our cities today is that all too often, planning is shortsighted… The green structure of cities is being fragmented. We risk building into nonexistence the important links in a green structure which are needed to build a city based upon ecological principles.” Om dit te vermijden is ook een goede monitoring van een set relevante ruimtelijke indicatoren vereist. Dit sluit aan bij een eerder advies van de Leuvense Gecoro, waarin uitgebreider wordt ingegaan op het oordeelkundig verdichten en de zorg voor open (groene) ruimte en waarin duidelijk gesteld wordt dat een hoge(re) bebouwingsdichtheid dient afgewogen te worden tegenover ruimtelijke kwaliteit, duurzame ontwikkeling en stedelijke leefbaarheid. Een integrale beoordeling is vereist en het waarborgen van de woonkwaliteit in de binnenstad is nodig om het risico van (nieuwe) stadsvlucht te vermijden.’ 8.1.3.4 Bijkomende aandachtspunten / secundaire voordelen Een groen blauwe netwerkstructuur kan functioneel overeenstemmen met het laagdynamisch netwerk uit het Ecopolis concept van Sybrand Tjallingii141. In uitbreiding hierop kunnen volgende functies bijkomend aangehaald worden als mogelijke constituenten van deze laagdynamische structuur. Ze vormen meteen een bijkomende reeks ‘secondary benefits’ van goed bedachte groenstructuren: Zachte mobiliteit: wandelen en fietsen. Door deze circulatie assen bij voorkeur in het groen blauwe netwerk te situeren wordt deze vorm van mobiliteit aangenamer, verkeersveiliger en gezonder. De thematische cel stelt hier verder over 142: ‘Een vergroening van het fiets en wandelnetwerk kan zelfs een extra stimulans met zich meebrengen om meer de fiets te gebruiken of te voet te gaan. Bij het ontwerp van “bewegingsvriendelijke wijken” komt dan ook meermaals het belang van groen aan bod.’ Hernieuwbare energieproductie: niet enkel biomassaproductie, maar ook andere vormen van hernieuwbare energieopwekking met een groot ruimtebeslag kunnen plaatsvinden in de groen blauwe structuur. Voor Leuven kan het gaan om toepassingen van zonne energie (PV, zonthermisch) en windenergie. Het rapport van de thematische cel formuleert voor energiegewassen enkele voorwaarden 143: ‘Hierbij moeten wel steeds een aantal belangrijke afwegingen gemaakt worden rond ruimtegebruik (bv. het evenwicht tussen open ruimte voor voedsel, voor natuur of voor biomassa), de relatie tussen biomassaoogst en natuurdoelstellingen, algemene duurzaamheidsaspecten (zoals bv. roofbouw op Canadese bossen voor invoer van houtpellets), impact van transportkilometers (bv. invoer van houtpellets), de kwaliteit van de bodem (waarbij behoud van voldoende organische stof o.a. belangrijk is om erosie te vermijden), enz…’. Gelijkaardige overwegingen zijn van tel voor de andere vormen van hernieuwbare energieopwekking. Integraal waterbeheer: niet alleen het beheersen van overstromingsrisico’s speelt een rol in de adaptatiestrategieën. Omwille van de te verwachten extremere weersfenomenen zal er ook nood zijn aan wateropslag om toekomstige droogteperiodes door te komen. Er kan daarom gedacht worden aan bufferbekkens die zowel watertechnische als bredere ecologische functies opnemen. Maar ook het potentieel voor visteelt kan daarbij tegelijk onderzocht worden.

136

Recreatie en sport: gebeuren vaak in groene zones die kunstmatig van aard zijn. Klassiek opgevatte parken en gazons hebben weinig ecologische meerwaarde. Hier dient goed nagedacht te worden over de verweving van de menselijke en de ecologische dimensie. Daarover stelt de thematische cel ondermeer 144: ‘Sensibilisatie van eerder traditioneel geschoolde tuiniers (die een natuurlijker groenbeeld nog al te vaak aanzien als ‘verwaarlozing’) is dus evenzeer belangrijk als eventuele sensibilisatie acties naar een ruimer publiek. Een ecologisch grasland (bv. in de randen van een park) is geen gazon, maar het verschil in biodiversiteitswaarde is enorm. Goede praktijkvoorbeelden tonen bovendien aan dat ecologisch groenbeheer, een hoge beeldkwaliteit en een hoge belevingswaarde perfect hand in hand kunnen gaan (zie o.a. “Natuur in Leuven” (Verheyden, 2012)).’ In uitbreiding hierop kan nog worden opgemerkt dat groen in de woonomgeving een aantoonbaar positief effect heeft op gezondheid en welbevinden145. Meer algemeen reikt het thema ‘natuur en landbouw’ heel wat opportuniteiten aan om de stadsmens terug te verbinden met de ecosystemen waarvan hij afhankelijk is, maar waarvan hij gaandeweg vervreemd is. Dit heeft zowel een symbolisch, psychologisch, als fysisch belang. In die zin hebben de lokale voedselstrategieën waarvan hoger sprake dus ook een belangrijke bewustmakende functie.

8.1.4 Geïntegreerde strategie voor het thema energie 8.1.4.1 Analyse met inbegrip van de interferentie met andere thema’s Momenteel wordt er in Leuven zeer weinig elektrische energie opgewekt, vergeleken met het lokale verbruik. De emissies verbonden aan het elektriciteitsverbruik behoren dus grotendeels tot scope 2 en de emissies verbonden aan lokale elektriciteitsproductie (scope 1) zijn verwaarloosbaar, omdat er weinig productie is (minder dan 2 % eigen productie in 2010) en omdat de opgewekte stroom nagenoeg uitsluitend hernieuwbaar is, met name afkomstig van biogas WKK’s, PV panelen en waterkracht. Noot: de scope 2 emissies worden hierbij beschouwd in de sectoren waar de overeenstemmende elektrische energie verbruikt wordt. De emissies afkomstig van de verbranding van fossiele brandstoffen (verwarmingsinstallaties, voertuigmotoren,…) behoren tot scope 1 en worden eveneens behandeld onder de betreffende sector (gebouwen, mobiliteit,…). Dit verklaart dus de lage bijdrage van de ‘netto’ sector energieproductie aan de emissies. Voor een klimaatneutrale stad verandert het beeld substantieel. Er dient immers gestreefd te worden naar zoveel mogelijk lokaal en hernieuwbaar opgewekte energie, zowel elektrisch als thermisch, waarbij de broeikasgasuitstoot tegelijk drastisch daalt. Wat niet lokaal aan energie kan worden geproduceerd, dient te worden geïmporteerd. Ook deze geïmporteerde energie (of energiedrager) moet koolstofarm zijn. Er zijn dus verschuivingen tussen de scopes, maar de interferenties met de andere sectoren, in het bijzonder de gebouwde omgeving, zijn ook groot. De behandeling van het thema energie overstijgt daarom ver de grenzen van de lokale energieproductie sensu stricto. Meer algemeen is het thema energie zondermeer een ‘dragende laag’ onder alle andere thema’s. Het uitgangspunt voor de energietransitie in Leuven is als volgt: actueel in totaal 2615 GWh thermisch verbruik, en 780 GWh elektrisch verbruik. Van dat laatste is 31% gebaseerd op groene stroom, hoofdzakelijke door import. De uitgaven hiervoor bedragen ongeveer 250 miljoen Euro per jaar. Ook hier wordt de trias benadering als strategie gehanteerd om de omslag te structureren. In dit geval is door de thematische cel echter gewerkt met een variant van de Nieuwe Stappenstrategie uitgewerkt aan de TU Delft146. Dit leidt tot een reeks interventies als volgt gestructureerd147 (met punctuele aanvullingen door de wetenschappelijke kern):

137

Stap 1: verminderen van de energievraag (energiebehoeften vermijden) Voor deze stap wordt gefocust op de grootste verbruikers, met name gebouwen en mobiliteit. Dit is dus meteen een interferentiedomein. De thematische cel herhaalt enkele speerpunten voor de te volgen strategieën in deze sectoren: Energievraag van de gebouwde omgeving verminderen door isoleren, compact bouwen, benutten van passieve winsten door zonlicht,… (zie ook respectievelijk thema); Energievraag voor mobiliteit verminderen door gemeenschappelijk vervoer, clusteren van functionaliteiten, faciliteren van het fietsgebruik, … (zie ook respectievelijk thema); Focus op de reductie van het thermisch en transportgebonden verbruik, gezien hun omvang; Daarbij blijkt uit historische projecten dat bij voorbaat 10 tot 20 % reductie mogelijk is door eenvoudige aanpassingen in attitude bij de verbruiker. Stap 2: recupereren van reststromen Dit mechanisme kan plaatsvinden door uitwisseling tussen ondernemingen of installaties die warmte op overschot hebben (wat ze ‘affakkelen’, bv. secundaire output van airco’s) en installaties die warmte of koude nodig hebben. Het transport van de warmte of koude kan gebeuren door middel van water in systemen zoals warmtenetten (district heating and cooling). Daarbij dienen ook voorzieningen aanwezig te zijn voor de lokale opslag van warmte of koude op momenten van overaanbod, om deze bij periodes van tekorten terug te recupereren. Er is terug aanzienlijke interferentie, namelijk met en tussen de sectoren gebouwen, industrie en in mindere mate landbouw. Concreet dienen daartoe volgende maatregelen genomen te worden: Inventariseren van lokale bronnen (exotherme processen, datacenters, vries en koelhuizen,…) en mogelijke verbruikers in de onmiddellijke omgeving. Dit komt neer op energy potential mapping148; Inzetten op warmtenetten om deze uitwisseling mogelijk te maken, uit te breiden naar de inzet van biogas WKK’s en zonneboilers (dus het aankoppelen van hernieuwbare bronnen, zie stap 3); De opslag van warmte en koude organiseren via geothermie, waterbuffers, faseverschuiving, betonkernactivering in gebouwen,… Deze maatregelen vergen aanzienlijke investeringen in zowel installaties als (nieuwe) regels en procedures, en vragen daarom een belangrijk maatschappelijk engagement. Het is dus van groot belang om hiervoor voldoende draagvlak op te bouwen en de nodige competenties te ontwikkelen. Stap 3: prioritair inzetten van hernieuwbare energiebronnen om aan de resterende energievraag te voldoen De hernieuwbare energieproductie moet zoveel mogelijk lokaal georganiseerd worden op basis van de vandaag gekende industrieel rijpe technologieën. Daarbij dient men rekening te houden met een te verwachten verschuiving van fossiele brandstoffen (diesel, benzine, aardgas, steenkool) naar elektriciteit bij de eindverbruiker (warmtepompen, elektrische voertuigen,…). De thematische cel gaat er hierbij van uit dat het elektrisch verbruik in 2030 gelijk zal zijn aan het huidig elektrisch verbruik (800 GWh). De te verwachten efficiëntieverhoging van de elektrische apparaten zal dus worden tenietgedaan door de verschuiving naar elektrische verwarmingstoepassingen en transport. Momenteel zijn enkele honderden hectare PV panelen of enkele honderden windturbines nodig om deze hoeveelheid energie op te wekken. Ook met de inzet van andere hernieuwbare bronnen (meerbepaald biomassa) erbij is dit niet realistisch haalbaar. Om die reden zal dan ook een ‘vierde trias stap’ nodig zijn om de resterende vraag in te vullen.

138

De thematische cel formuleert volgende voorstellen om de beschikbare hernieuwbare bronnen maximaal te exploiteren: Fotovoltaïsche panelen Er is een cultuurshift nodig, waarbij men afstapt van PV panelen als gesubsidieerd opbrengstmiddel ten voordele van het concept van een economisch rendabele en duurzame technologie: Momenteel is er een beperkte penetratie in stedelijk gebied (ongeveer 5,3 MW). Aan te pakken bottlenecks hierbij zijn o de problematiek van huurwoningen en –kamers (split incentive probleem) o oudere, niet geïsoleerde daken o historische panden De thematische cel gaat uit van een realistisch objectief van 50 MW geïnstalleerd vermogen; dit leidt 50 GWh productie of 6 % van de behoefte. Er dienen stimuli voorhanden te zijn om de investeringen in PV panelen te verhogen; dit kan ondermeer door: Creatieve incentives; Groepsaankopen van panelen en omvormers; Dwingende reglementering waarbij alle technisch geschikte en juist georiënteerde daken ingenomen dienen te worden; Sociale ondersteuning of derde partijfinanciering (te overwegen: publieke participatie) voor minder kapitaalkrachtige eigenaars (concept just transition) Zonneboilers Analoog aan casuïstiek PV; Hier is er een specifieke opportuniteit voor combinatie met warmtenetten en (seizoenale) warmte opslag; De concurrentie met PV, zowel naar beschikbare ruimte als naar investeringen toe, moet doeltreffend beheerd worden. Voor zonneboilers kunnen identieke stimuli vermeld worden als bij PV panelen, zie hoger. Windenergie Er zijn drie zones gemarkeerd voor Leuven op de Vlaamse windkaart (referentie), die elk af te rekenen hebben met een specifieke problematiek: o Bertem verkeerswisselaar: interferentie met de luchtvaart; o Haasrode : problematische inplanting in industrie zone o Leuven Noord – Wijgmaal : problematische inplanting stedelijk gebied – nieuwe ontwikkeling researchpark Vanuit de thematische cel pleit men er daarom voor om het ‘historische fatalisme’ ter zake te doorbreken. Er moet dus een integrale manier van afwegen gevonden worden (holistisch beleid) die hernieuwbare energie de plaats geeft die maatschappelijk verantwoord en nodig is. Niettemin is zelfs in een best case scenario slechts een beperkt aantal windturbines mogelijk; gerekend aan een gemiddeld vermogen van 3MW per turbine kan daarbij ongeveer 10 à 15 GWH energieopbrengst bekomen worden. Om de uitrol van windkracht te faciliteren is het aangewezen de huidige show stoppers te inventariseren en documenteren, en vervolgens: Deze problematiek te evalueren; Creatieve workarounds te organiseren rond ondermeer volgende thema’s: o technische alternatieven of mogelijke vernieuwingen; o perceptieverandering, voornamelijk in verband met het NIMBY probleem; 139

o administratieve belemmeringen; Ook voor windkracht dienen investeringsvehikels opgezet te worden (eventueel met publieke participatie). Biomassa De bestaande systemen zijn ruim onvoldoende ten opzichte van de behoeftes. Momenteel is er in Leuven om en bij de 2000 MWh beschikbaar149. Om Leuven te voeden met biogas WKK’s in combinatie met het hoger genoemde potentieel van 50 MW PV en 10 MW wind, is 60% van de huidige biomassacapaciteit in België vereist… In deze context vergt het vastleggen van een haalbare doelstelling nog bijkomende studie. Een eerste voorbeeldberekening omtrent de valorisatie van het maaisel van wegbermen in Leuven leidt tot een beschikbaar potentieel van gemiddeld 72.000 m³ biogas, wat een opbrengst oplevert van 144.000 kWh elektrische en 216.000 kWh thermische energie. Daarmee kunnen ongeveer 70 (zuinige) gezinnen voorzien worden van stroom en 70 lage energiewoningen verwarmd150. Dit toont opnieuw aan hoe klein het potentieel in Leuven is ten aanzien van de huidige vraag, en hoe er zal moeten worden gewoekerd met de beschikbare bronnen om een substantieel deel van de (toekomstige) vraag op te kunnen nemen. Bij biomassa geldt ook de bedenking dat Leuven als stad een beperkt areaal groene ruimte heeft; deze problematiek moet daarom bij voorbaat in regionaal verband beschouwd worden; Er dient nagegaan te worden of de huidige afvoer uit Leuven van (organisch) afval niet geherevalueerd kan worden zodat dit afval lokaal verwerkt en benut kan worden op zijn energetisch potentieel (warmte en gasproductie). Dit zou een maatregel zijn die bovendien transportkilometers bespaart. Wellicht zijn er belangrijke reglementaire barrières, bijvoorbeeld op het vlak van de aanbesteding van de afvalverwerking. Ook daarvoor zou een oplossing moeten gezocht worden (cf. het hoger vermelde ‘fatalisme’ omtrent windkracht); Het mengen van bio en aardgas is een opportuniteit die eveneens bestudeerd moet worden; Met betrekking tot biomassa verschijnt opnieuw de nood om in te zetten op warmtenetten wil men deze energiebron kunnen valoriseren. Merk hierbij ook op dat leidinggebaseerde energiedistributie te verkiezen is boven andere transportvormen, zoals bv. het vervoer van houtpellets per vrachtwagen. Concluderend is een techno ecologische optimalisatie van het biomassapotentieel en de bijhorende (rest)stromen gewenst. Procedurele en reglementaire randvoorwaarden dienen mee beschouwd te worden. Dit houdt minstens volgende aspecten in: Schaalevaluatie en energy potential mapping van lokale biomassa; Evaluatie inplanting van verwerkingsinstallaties (ruimtelijke ordening, milieuvergunningen); Opzetten van investeringsvehikels (eventueel met publieke participaties); Organisatorische omkadering: mogelijke bedrijfsvormen (bv. ESCO, stedelijk energiebedrijf,…) Hierbij kan heel wat inspiratie geput worden uit buitenlandse voorbeelden. Waterkracht Het energetisch potentieel van waterkracht in Leuven is zeer beperkt, maar deze vorm van energie opwekking is wel zeer zichtbaar als promotie van hernieuwbare bronnen. Momenteel zijn er enkele kleinere installaties in gebruik. Het totale potentieel wordt momenteel ruw ingeschat op 100 kWe voor een investering van 1 miljoen Euro151. Ter vergelijking is het huidig totaal elektrisch geïnstalleerd vermogen in Vlaanderen ongeveer 1000 kWe, het equivalent van de elektriciteitsbehoefte van 2000 gezinnen. Deze energiebron blijft in Leuven dus complementair, maar heeft een hoge symboolwaarde.

140

Problematiek van de afstemming verbruiksprofielen – productieprofielen In een hernieuwbare energie omgeving is de stroomproductie variabel en dienen vraag en aanbod in balans gebracht te worden, onder meer door vraagsturing (demand side management) op basis van slimme netten (smart grids). Dit impliceert: Het ontwikkelen van communicatieopties in verbruikstoestellen; Het uitbouwen van een flexibel en zelfsturend distributienetsysteem (smart grid); Intelligent sturen van het geïntegreerde systeem verbuiker productie opslagcapaciteit. Het uitbouwen van een intelligente systeemsturing volgens een Smart City concept overstijgt het lokaal niveau. Ondermeer zijn vereist: Belonende ontradende tarieven; Automatische stuursignalen naar verbruikstoestellen (was , vaat , droogmachines, warmtepompen,…) of buffercapaciteit (ijskast, diepvries, boiler,…); Slimme energienetten, een verantwoordelijkheid voor de distributienetbeheerder. Continue evaluatie van opkomende technologieën Er moet volop worden ingezet op de innoverende dynamiek in Leuven. Dat houdt in: Pilootprojecten faciliteren, dit betekent meteen ook een goede promotie voor energie en milieubewustzijn; Innoverende technologieën ondersteunen (zie ook hoger); De band met de Associatie KU Leuven als kenniscentrum moet daarbij optimaal worden benut. Stap 4: het saldo van de energievraag na maximale opwekking via trias 2 en 3 aanvullen met de (exergetisch) meest energie efficiënte systemen De drie hoger genoemde stappen zullen ongetwijfeld niet volstaan om de volledige energiebehoefte van de stad Leuven te dekken. Behalve de grote uitdagingen die het verlagen van de energievraag met zich meebrengt, zijn ook het lokaal opwekken van 50 GWh photovoltaïsche energie en 15 GWh windenergie zeer ambitieuze doelstellingen. Hetzelfde geldt voor het ontwikkelen van het biomassapotentieel, en van groene warmtetoepassingen ondersteund door warmtenetten. Er zullen in elk geval bijkomende initiatieven nodig zijn om het energiesysteem op elk moment stabiel te houden. De determinerende parameter bij de keuze van de oplossing is maximale systeemefficiëntie. Daarbij kunnen volgende systemen naar voor worden geschoven: Warmtegestuurde warmtekrachtkoppeling (WKK) op aardgas met bijhorend warmtenet (geïntegreerd met biogas, bronnen van afvalwarmte en zonneboilers). Dergelijk warmtenet kan dus de drager zijn van diverse bronnen van al dan niet hernieuwbare energie. Met andere woorden, zowel conventionele als alternatieve bronnen kunnen op het systeem ingeplugd worden maar het doel daarbij is om op termijn enkel nog de hernieuwbare inputs over te houden. Merk op dat ‘warmtegestuurd’ slaat op het feit dat de ingezette WKK’s niet geoptimaliseerd worden naar elektriciteitsproductie, maar naar het optimale productieprofiel voor warmte; Invoer van groene energie, zowel elektriciteit als warmte (of bij uitbreiding energiedragers zoals biogas of waterstof). Naar verwachting zal elektriciteit daarvan het leeuwendeel uitmaken. Op dit vlak is Leuven (zoals elke andere stad) afhankelijk van de evoluties op macro schaal. Dit betreft in het bijzonder de ontwikkeling van een pan Europees supergrid dat grootschalige hernieuwbare energieproductie verspreid in en rond Europa met elkaar verbindt. Het is momenteel moeilijk om een zicht te krijgen op de kans dat dit supergrid binnen een bepaalde termijn beschikbaar zal zijn, en voor welk aandeel van zijn energievraag een stad als Leuven van dit grid zal mogen afhangen (zie ook hoofdstuk 3: methodologische onderbouwing van het actieplan, voor verdere duiding). 141

Ondanks de genoemde onzekerheden blijft het daarom aangewezen om de volgende strategische acties te ondernemen: Volle steun aan warmtenetten, in het bijzonder de ‘twijfelende’ projecten, hetzij door dwingende reglementering, hetzij door het faciliteren van samenwerkingsverbanden tussen competentie, kapitaal en resources. Als verdere ondersteuning hiervan is een stadsplanning op lange termijn onontbeerlijk, zodat langdurige infrastructuurprojecten op voldoende bedrijfszekerheid en rentabiliteit kunnen rekenen; Participatie in, of contractering met, externe groene energieprojecten; Daartoe kunnen investeringsvehikels opgezet worden, eventueel met publieke participatie. 8.1.4.2 Secondary benefits De secundaire voordelen van de energietransitie situeren zich voornamelijk op volgende gebieden: Meer energie autonomie door verminderde afhankelijkheid van te importeren bronnen, en de daarbij horende kostenbesparingen. De te verwachten stijging van de energieprijzen voor fossiele bronnen verhoogt enkel het belang van dit aspect; Hieraan gelinkt de voordelen van het verminderen van de energievraag. Indien meer algemeen een deel van de 250 miljoen Euro die de Leuvense burgers en bedrijven momenteel per jaar uitgeven aan energiefacturen in de hoger genoemde stappenstrategie kan geïnvesteerd worden, dan komt een trendbreuk in zicht. Er kan hierbij een opwaartse dynamiek ontstaan; Belangrijke opportuniteiten voor participatie in de groene economie, met economische concurrentievoordelen en creatie van werkgelegenheid voor zowel laag als hooggeschoolden als resultaat.

8.1.5 Geïntegreerde strategie voor het thema consumptie 8.1.5.1 Analyse Consumptie is een moeilijk aanstuurbaar thema met een belangrijke impact in scope 3. Het interfereert bovendien sterk met thema’s zoals mobiliteit of natuur en landbouw (voedselcyclus). Niettemin is het mogelijk om voor consumptie duidelijke verduurzamingstrategieën af te lijnen. De thematische cel consumptie heeft daartoe haar aanpak als volgt onderbouwd152: Een focus op gedragsverandering: wat zijn de gewenste of verwachte gedragsveranderingen en welke noodzakelijke voorwaarden stellen zich om deze te bereiken? Consumptie wordt gedefinieerd aan de hand van het huishoudbudget en de gerelateerde CO2 impact; Er is gedifferentieerd naar de schaal waarop specifieke problemen aangepakt moeten worden: wat kan worden veranderd binnen de scope ‘Leuven’ en wat dient vooral een signaalfunctie te krijgen naar hogere beslissingsniveaus? Binnen de cel zijn vier iteraties gebeurd om zo de juiste prioriteiten te identificeren. Meerbepaald dienen prioriteiten voor toekomstige interventie volgens de cel op basis van de volgende criteria geselecteerd te worden: Effectieve CO2 impact; Tijdsschaal: op korte termijn bij voorkeur de grootste impact onder handen nemen (bv. renovatiegraad gebouwen), vervolgens initiatieven op langere termijn (bv. focus op bouwmaterialen zodra energievragen opgelost zijn); Potentieel om te fungeren als concreet modelproject, versus faciliterende, transversale initiatieven (bv. communicatie, beleid, financiering); 142

Lokale bevoegdheid: bij voorbaat initiatieven die volledig lokaal beslist en geïmplementeerd kunnen worden (bv. isolatiebeleid), in tweede orde initiatieven die de implementatieschaal en beslissingsbevoegdheid van het lokale stadsniveau overstijgen (bv. materialenbeleid). Eigenaarschap is een belangrijk gegeven voor consumptie: wie is eigenaar van het ‘probleem’ (de emissies, de milieu impact), en dus ook van de mogelijke oplossingen? Daarvoor moet het ‘business model voor (de) belanghebbende partij (…) verduidelijkt worden zodat dit daadwerkelijk opgepikt wordt’. Binnen de thematische cel werd vervolgens verder gewerkt op vier thema’s: voeding, energie, mobiliteit, en andere consumptie. De belangrijkste ideeën en conclusies die hieruit voortvloeiden worden hieronder samenvattend weergegeven153. Ze zijn steeds gestructureerd rond dezelfde vragen. Voeding Meer inzetten op lokale, kort gesloten ketens. Kiezen voor een bereidingscyclus, distributie en verpakking met lagere impact. Verhoogd inzetten op lokale seizoensgebonden en zelfgeteelde producten. De distributie van verse streekproducten is nog moeilijk: de aantallen en het aanbod zijn momenteel onvoldoende. Verschuiving in het voedingspatroon bewerkstelligen waarbij de vlees en visconsumptie verminderen. De thematische cel is van mening dat dit zowel voor de horeca als voor de gezinnen een bespreekbaar of aanvaardbaar principe is, maar dat de communicatie en kennisverwerving hierover bijzondere aandacht verdienen. Het beleid rond voeding is te versnipperd. Er zijn verschillende raden en organisaties actief (landbouw, handel, voedselhygiëne), maar er is geen voedselstrategie: ‘geen minister of schepen van Voeding’. Daarbij hamert de cel, net zoals de TC natuur en landbouw, op het belang van het behouden van de bestaande cultuurgronden in Leuven om lokale voedselproductie mogelijk te maken. De overheid moet haar rol in de communicatie en informatiecampagnes opnemen. Er is behoefte aan omkaderende, socioculturele maatregelen om de inspanningen en evoluties kenbaar en algemeen aanvaard te maken. Dat betekent tools om behaalde resultaten zichtbaar te maken verspreiden aan alle mogelijk organisaties. Snelle terugkoppeling van inspanningen, beloning met behulp van cijfers. Gevoel wegnemen dat sommige acties een druppel op een hete plaat zijn (bv. energiecoördinator van een school zou ook vlees/vis ... kunnen meten en deze via een tool omrekenen naar meer verstaanbare begrippen). Scholen (ook KU Leuven) hebben een educatieve en voorbeeldfunctie. De consumenten van 2030 zitten nu op de banken. Ondersteuning van voedseldistributie, koks, catering, horeca. De vraag naar voedingsproducten wordt door deze spelers bepaald/aangemoedigd (reclame en menu's). Helaas bezitten ze vaak niet de juiste kennis (over lokale en verdwenen groenten en hun bereidingswijzen, over de weging van verschillende voedingsproducten t.o.v. elkaar). Energie Interventies kunnen best gediversifieerd worden volgens doelgroep. Dat kan als volgt: o

o

o

Studentenhuisvesting (inclusief private kotenmarkt), sociale huisvesting: op korte termijn smart meters en domotica installeren om de gedragsverandering van de huurder richting klimaatneutraliteit te stimuleren (bv. bewegingssensoren verplicht maken); Bestaande woningen : stimuleren, faciliteren en/of verplichten van een energiescan (van een minimale en gecontroleerde kwaliteit). Daarbij moeten vooral huurwoningen aangepakt kunnen worden; Bedrijven, instellingen, stadsdiensten: verplichten van het opmaken van een formeel energieplan (inventaris/status) en vervolgens zelfvoorziening progressief opleggen; bij 143

uiteindelijke overproductie van energie kan dan herverdeling (waterrecuperatie, warmtenetten, microgrids) plaatsvinden. Het is belangrijk om het energiegebruik voor iedereen ‘tastbaar’ te maken en hieromtrent verder te sensibiliseren154. Smart meters kunnen helpen om zowel te sensibiliseren als om meteen aan te sturen. Er kan ook worden gewerkt met een actief persoonlijk begeleidingsplan voor Leuvense huishoudens, aangepast per doelgroep: van weten (scans) over eenvoudige maatregelenpakketten naar de begeleiding van grondige maatregelen155. Voorbeeldgebouwen maken duidelijk wat mogelijk is, zie ook hieronder. Werken met ‘getuigenissen’ via de geëigende communicatiekanalen streeft hetzelfde doel na. Nog verder gaan ludieke wedstrijden, bijvoorbeeld van steden tegen elkaar, reality shows,…; Beleidsmatig raadt de thematische cel aan om een ‘open innovatiecel energie’ te creëren die het academisch onderzoek linkt met de praktijk, en van daaruit iconische en educatieve pilootprojecten opzet156. Als verdere omkadering kan worden gedacht aan het opzetten van een lokale Leuvense energiecoöperatieve waarin burgers bij voorbaat aandelen kunnen verwerven. Mobiliteit De gedragsmatige interventies zijn gekend: vermijden van mobiliteit, ook bv. door technologie zoals videoconferencing; overstappen naar duurzame modi zoals zacht en openbaar vervoer. Daartoe moet een aantrekkelijk aanbod klaar staan. De thematische cel neemt een kloof waar tussen de inspanningen van de non profit versus de profit sector; die laatste is aan een inhaalbeweging toe. De omslag moet worden ondersteund door gepaste legale en fiscale maatregelen: het gebruik van de auto minder aantrekkelijk maken ten voordele van de duurzamere modi. Het lokale beleid kan focussen op een goed aanbod van openbaar vervoer, van fietsinfrastructuur, en inzetten op autovrije stadsdelen (in het bijzonder het centrum van Leuven). Daarnaast zijn initiatieven om de vraag naar goederen en het aanbod van goederen te bundelen aangewezen: samenwerken van leveranciers, ‘buurtboodschappen’,… Hier gelden zowat dezelfde sensibiliseringsmogelijkheden als bij energie. Duurzaam mobiliteitsgedrag zou ook beloond moeten worden. Andere consumptie Doelmatige etikettering van goederen en diensten is een primaire vereiste: niet alleen de CO2 voetafdruk, maar ook bv. sociale duurzaamheidsaspecten (arbeidsomstandigheden,…)157. Anderzijds is reclame permanent actief en speelt ze vaak een nefaste rol of is ze zelfs misleidend. Meer algemeen is de rol van de aanbodzijde voor consumptie belangrijk; daarbij worden ook onnodige behoeften gecreëerd. Een ander aspect dat aandacht verdient is de kwaliteit van goederen en diensten, waarbij vaak geldt ‘goedkoop is uiteindelijk duur’. Lage kwaliteit werkt ook de wegwerpcultuur in de hand. Alhoewel dit vraagstukken zijn die de schaal van Leuven ver overstijgen, kan niettemin gedacht worden aan lokale strategieën, bijvoorbeeld door het betrekken van lokale media. Ook voor consumptie kan een trias benadering gelden, waarbij de eerste stap erin bestaat overconsumptie te vermijden. Deze eerste stap kan veel vormen aannemen, bijvoorbeeld ook het vermijden van buitensporige comforteisen. In de tweede stap kan ondermeer ingezet worden op recuperatie, tweedehandsgebruik, herstelling en remanufacturing. Alternatief is de recycleerbaarheid hoogwaardig, zoals bij het cradle to cradle principe. Voor veel producten is een langere levensduur mogelijk maken op zich al milieuvriendelijker. In een derde stap kan

144

de milieu impact van het productie en consumptieproces naar beneden (duurzame materialen, laag energiegebruik,…). Een CO2 taks is instrumenteel om consumptie aan te sturen; dit zou de prijsbarrière voor duurzame goederen meteen ook naar beneden halen. Een radicaler alternatief is het ontwikkelen van CO2 quota. In het algemeen kunnen overheden veel faciliteren of aansturen door te belasten wat niet duurzaam is en te subsidiëren wat wel duurzaam is. Nogal wat huidig beleid is in die zin contraproductief, zie bv. het beleid en de fiscaliteit omtrent bedrijfswagens. Vooral in zakelijke omgevingen moeten er lange termijn financieringssystemen voorhanden zijn zodat de duurzame optie ook effectief gekozen wordt. Daarbij moet in bedrijven, instellingen,… de nodige kennis aanwezig zijn voor het maken van deze duurzame keuzes. Structurele spelers (zoals bv. de centrale aankoopdienst van de KU Leuven) hebben hierin een voorbeeldfunctie. Een belangrijk ontwikkelingsspoor is de evolutie van een ‘eigendomseconomie’ naar een ‘deel en diensteneconomie’. Een eerste aspect betreft het delen van bezit. Een eenvoudig voorbeeld hiervan is de aankoop van één grasmachine voor het tuinonderhoud van vijf gezinnen; bovendien kunnen de tuinen gedeeltelijk samengevoegd worden met een centraal speelparkje erin zodat speeltuigen maar één keer voorzien hoeven te worden en daarbij groter of interessanter kunnen zijn. Een ander voorbeeld is Co housing, dat inspeelt op delen op het niveau van gegroepeerde woningen. Een tweede aspect betreft de uitbreiding van de concepten huren en leasen naar domeinen waar ze nog niet gebruikelijk zijn. Zo kunnen bijvoorbeeld binnen een ESCO concept (energy services company) energiediensten als geheel aangeboden worden, zonder dat de gebruiker de benodigde installaties zelf nog moet aankopen, noch onderhouden. Vanuit de stad kunnen hiervoor faciliterende initiatieven ontwikkeld worden, in het bijzonder om geïnteresseerden bij elkaar te brengen of om het voorzien van gemeenschappelijke ruimtes, goederen, diensten,… te begeleiden, maar bijvoorbeeld ook om tussen te komen bij conflicten. Ook lokale transitiebewegingen kunnen hier een belangrijke rol opnemen: bottom up en grassroots zijn een essentieel gegeven voor de gemeenschapseconomie.

8.1.6 Geïntegreerde strategie voor het thema transitie en participatie Zoals het thema energie dient beschouwd te worden als een materiële, dragende laag onder de andere thema’s, geldt voor het thema transitie en participatie dat het zich als een immateriële, procesmatige laag boven die andere thema’s situeert. Zowel energie als transitie en participatie ‘voeden’ dus de thema’s gebouwde omgeving, mobiliteit, natuur en landbouw, en consumptie, zij het op een sterk verschillende manier158. De thematische cel Transitie en Participatie heeft in dit verband een aantal uitgangspunten en aanbevelingen geformuleerd die het transitieproces kunnen ondersteunen. De bijhorende nota wordt hieronder integraal geciteerd159. ‘Wie is eigenaar van Leuven Klimaatneutraal? Uitgangspunten en aanbevelingen ‘What has happened here is a social not a technological revolution. Indeed, it was a specific requirement of the scheme, when established, that only existing, off the shelf renewable technology be used. The real changes have been those in attitude’ (Robin McKie, The Observer, 2008, over het eiland Samsø in Denemarken dat er in slaagde om haar carbon footprint over een periode van 10 jaar met 140% te verminderen160).

145

De uitdaging De economische, sociale en ecologische problemen waarvoor onze maatschappij staat, zijn enorm en vragen een fundamenteel en alomvattend antwoord dat de actuele denk en handelingskaders ver overstijgt. De transitie waarvoor we staan vraagt om een systeeminnovatie met een actieve en brede participatie van alle burgers. Daarvoor is er een continuüm van participatievormen noodzakelijk: van informeren over raadplegen, adviseren, co produceren tot mee beslissen. Hoe hoger men klimt op de ‘participatieladder, des te groter de kans op slagen. Burgers die de mogelijkheid hebben om te co produceren en die kunnen mee beslissen zullen niet alleen hun attitude bijstellen maar ook hun gedrag fundamenteel aanpassen. Leuven Klimaatneutraal zal haar doelstelling waarmaken indien technologische ingrepen hand in hand gaan met vergaande sociaal culturele innovatie middels een brede burgerparticipatie. Van deel nemers naar deel hebbers Transitie is een proces dat zich voltrekt over de lange termijn waarbij in een volgehouden en collectieve inspanning geëvolueerd wordt in de richting van een nieuw (wereld)beeld met betrekking tot de gewenste situatie. Burgers onderzoeken samen wat het probleem is en hoe ze hun praktijken kunnen veranderen. Het op gang brengen van die gesprekken in functie van ervaringsgericht leren is een eerste belangrijke stap om draagvlak op te bouwen en de transitie waar te maken. Aanbevelingen 1.

Imagining / Words creates worlds

Betrek burgers bij visievorming. Vanuit een ‘sense of urgency ‘ en de noodzaak om collec ef antwoorden te formuleren creëren burgers een enthousiasmerend en posi ef beeld van Leuven in 2030 (Leitbild). Het is e ec ever en op lange termijn duurzamer om de weg samen met de burgers uit tekenen, dan het gesprek te starten op basis van een vooraf gecreëerd concept/traject 2.

There is no limit to what a man can do if he’s prepared to give the credits to others (H. Truman)

Vertaal de visie in concrete projecten die ‘de weg wijzen’ en inspelen op de concrete leefwereld van burgers Identificeer, capteer, waardeer, gebruik de kennis, ervaring en praktijken die nu reeds in de brede samenleving de samenleving aanwezig zijn (bottom up). Identificeer enkele demonstratie projecten (laaghangend fruit) die als experiment opgezet worden in functie van ‘quick wins’ (top down).

3.

The whole system is in the room

Identificeer en betrek alle belanghebbenden bij de formulering van projecten. Gebruik een participatiematrix als toetsingsinstrument om te checken of gewenste of mogelijke participatie maximale kansen biedt. Zorg dat alle belanghebbenden vertegenwoordigd zijn als er beslissende stappen gezet worden: burgers, wijkcomités, overheid, leveranciers van diensten, financiers,…. Communiceer duidelijk over mogelijkheden en grenzen van participatie (wek niet de indruk dat alles kan en uitgevoerd zal worden, maak vooraf duidelijk wie beslist en waar de grenzen liggen). Moedig, naast de mensen die al overtuigd zijn, ook nieuwe mensen aan om te participeren, die minder met het onderwerp vertrouwd zijn en ook niet gewend zijn om aan beleid en maatschappelijk processen deel te nemen.

146

4.

Kies voor een methodologie

Fundamenteel voor het welslagen van Leuven Klimaatneutraal 2030 is participatief en ‘sociaal leren’ (‘A collaborative form of inquiry, in which all involved engage together in democratic dialogue as coresearchers and as co subjects’ Peter Reason). Het zijn niet alleen beleidsmakers, onderzoekers en experts die onderzoeken en bepalen wat burgers zouden moeten doen en wat hen tegenhoudt, maar burgers onderzoeken samen (ook met experts en beleidsmakers) wat het probleem is en hoe ze hun praktijken kunnen veranderen. Het op gang brengen en in de tijd continueren van die gesprekken is een centraal en structureel onderdeel van een transitieproces. Daartoe bestaan heel wat methodieken en voorbeelden zoals World Café, Open Space, Art of Hosting, Appreciative Inquiry 5.

Pas de principes toe van cocreatief leiderschap

Cocreatief leiderschap is de uitgelezen vorm van leiderschap om tot gedragen veranderingen te komen. Cocreatie veronderstelt gedeeld leiderschap, dat verantwoordelijkheidszin en zelfsturing ambieert bij de realisatie van verandering. Je kan het vergelijken met hoe een mierenkolonie functioneert. Bijna elke uitdaging die de natuur voor mieren in petto heeft, pakken zij ontzettend effectief aan. Hoe klein iedere individuele mier ook is, wat hij in samenwerking zonder externe sturing en vanuit een schijnbare chaos realiseert, is ronduit spectaculair. Cocreatie heeft al altijd bestaan. Het is aan ons om het op grotere schaal toe te passen (‘De toekomst wordt cocreatief, of wordt niet’, Stichting Lodewijk de Raet). 6.

Veranker participatie in Leuven Klimaatneutraal en vertaal dit in de structuren Haal naast technische expertise ook experten in huis m.b.t. het begeleiden van participatieprocessen / voorzie ook actieve sensibilisatie om de groep van participerende burgers groter te maken en nieuwe mensen in het bad te trekken Voorzie structurele ﬁnanciering voor par cipa eve processen en voor het levensvatbaar maken van relevante ideeën Vertaal het belang van participatie in de juridische structuur van Leuven Klimaatneutraal o o o

een ‘raad van belang’ i.p.v. een ‘raad van bestuur’ belanghebbenden: kennisinstellingen, stad, private sector, middenveldorganisaties, inclusief burgers wie is ‘eigenaar’ en wie neemt de beslissingen ? De sponsors, de subsidiënten, de experts,... inclusief de burgers die zich engageren? Kan vrijwillige inzet gemonetariseerd worden? Wie is voorzi er? Wie is projectcoördinator?

Zoek naar financieel economische modellen die participatie erkennen en waarderen o o o

8.2

coöperatieve structuren Impact Investment Fund (investeringsfonds met beperkte ﬁnanciële return maar met sociale en ecologische impact) complementaire muntsystemen’

Scope 3 emissies

Voor de scope 3 emissies worden binnen Leuven Klimaatneutraal enkel kwalitatieve maatregelen beschouwd. Er kan daarom in de eerste plaats verwezen worden naar de geïntegreerde strategie voor het thema consumptie, zie hierboven. Maatregelen onder andere thema’s hebben echter ook een invloed op scope 3. Het meest relevante voorbeeld hiervan is lokale voedselproductie, waardoor eveneens emissies buiten Leuven vermeden kunnen worden. In die zin dienen alle geïntegreerde strategieën onder 8.1 beschouwd te worden als opererend in een continuüm tussen scope 1, 2 en 3.

147

8.3

Adaptatie versus mitigatie

Adaptatiemaatregelen vormen geen expliciete focus van de voorliggende studie, maar spelen wel een grote rol voor de weerbaarheid en veerkracht (resilience) van Leuven in de toekomst. Daarom is er onrechtstreeks of punctueel wel aandacht aan besteed. Samenvattend kunnen de principes en maatregelen die adaptatie onderbouwen als volgt vernoemd worden: Het streven naar energie en materiaalautonomie waardoor de afhankelijkheid van externe bronnen, en dus ook externe schokken, vermindert; Het streven naar voedselautonomie om gelijkaardige redenen; Het verhogen van de weerstand tegen lokale klimaatschokken: hierbij gaat het vooral om het opvangen van extremere weersfenomenen. Het groenblauw netwerk speelt daarin een vitale rol in termen van waterberging en wateropslag (waaronder ook het voeden van de grondwatertafels), controle van de lokale temperatuur (in het bijzonder het stedelijk hitte eiland of urban heat island/UHI) en het bevorderen van een gezond lokaal (micro)klimaat. Het voorkomen of beperken van sociale en economische schokken door in te zetten op de hoger vernoemde maatregelen en door concepten van de circulaire economie te implementeren. Ook het voorzien van duurzame werkgelegenheid, bijvoorbeeld op het vlak van hernieuwbare energievoorziening en lokale voedselproductie, kan hiertoe bijdragen.

148

9

Bouwstenen van een actieplan Voorstel van hiërarchie en timing van maatregelen

9.0

Inleiding

In hoofdstuk 6 werd een reeks belangrijke kwantificeerbare maatregelen voorgesteld. Nadien werden de impact ervan op de broeikasgasuitstoot en de economische waardering berekend. In hoofdstuk 8 werden bijkomende maatregelen geïdentificeerd, waarvan het karakter in dit geval varieert van kwantitatief naar kwalitatief. Kwalitatief in deze context betekent dat impact op de uitstoot, geldelijke waarde of andere kenmerken moeilijk of niet te begroten zijn, zodat een ander soort waardering nodig is. Dit betekent echter niet dat kwalitatieve maatregelen bij uitvoering geen uitstootvermindering met zich meebrengen of geen andere vorm van winst opleveren. Ze dienen daarom als evenwaardig beschouwd te worden. Vaak werken kwalitatieve maatregelen op een dieper, structureel niveau van het maatschappelijk functioneren. Ze zijn daarom essentieel in een perspectief van geïntegreerde duurzame ontwikkeling. Alle hier beschouwde maatregelen dienen gezien te worden als bouwstenen voor een actieplan, of beter, voor mogelijke actieplannen. Het is, gezien vanuit een transitieperspectief, inderdaad niet mogelijk om één welbepaald transitiepad naar klimaatneutraliteit te identificeren, en dus ook niet mogelijk om daartoe één geschikt actieplan af te leiden. Bovendien zal een actieplan bij uitvoering regelmatig bijgestuurd moeten worden op basis van feedback uit de praktijk. Omdat diverse actoren uiteenlopende verantwoordelijkheden hebben bij de realisatie van klimaatneutraliteit, ontstaat er bovendien een dynamisch proces waarbij de actoren progressief onderhandelen over wie wanneer welke actie uitvoert. Dit neemt niet weg dat er bij aanvang kan gestreefd worden naar een eerste, robuust kader voor deze acties. Het voorstel van actieplan in dit hoofdstuk heeft als doel om zo’n referentiekader aan te bieden. Het verzamelt een reeks solide opties, gerangschikt volgens prioriteit en volgtijdelijkheid. De geselecteerde maatregelen en prioriteiten in dit actieplan zijn het resultaat van regelmatige wisselwerking tussen de wetenschappelijke kern, de thematische cellen en de strategische transitiearena (G20). Aanvullend wordt er in voorliggend voorstel ook gestreefd naar een maximale aansluiting met reeds bestaande initiatieven in Leuven, zodat het potentiële draagvlak voor dit voorstel vergroot. Over welke maatregelen prioritair zijn, bestaat overigens een aanzienlijke consensus bij zowel experts als stakeholders. Het voorstel tot actieplan bevat vijf onderdelen. Het eerste deel beschouwt de reeds bestaande initiatieven die een bijdrage kunnen leveren aan het transitiepad naar klimaatneutraliteit. Een levensvatbaar actieplan dient dit beschikbaar potentieel maximaal te valoriseren. Een tweede deel beschrijft een groep ‘snelle starters’. Dit zijn maatregelen, acties of opzetten die met een beperkte (bijkomende) inzet van middelen op korte termijn aangevat kunnen worden. Ze bouwen in belangrijke mate voort op de bestaande initiatieven beschreven in het eerste deel, en zorgen dat overheden, bedrijven, instellingen en burgers al concreet aan de slag kunnen vanaf dag één. In een derde deel wordt een selectie van ‘grote werven’ toegelicht. Deze projecten of ‘opportuniteiten’ zijn complexer, vragen meer voorbereiding en vereisen aanzienlijke financiële investeringen. Bovendien moeten ze vaak beleidsmatig verankerd worden en kunnen er juridische of andere knelpunten bestaan waarvoor eerst een oplossing moet worden gevonden. Het is echter 149

belangrijk dat de voorbereiding van deze projecten meteen start, zodat ze op hun beurt op een redelijke termijn gerealiseerd kunnen worden. Op de G20 van 14 november 2012 werden deze grote werven besproken. In dit rapport zijn al de besproken projecten opgenomen, maar daarbij zijn er een aantal herverdeeld naar de snelle starters. Het vierde deel beschrijft ingrepen die complementair zijn aan de eerste twee categorieën. Het gaat om strategieën die enkel op lange termijn kunnen worden gerealiseerd, en vaak ook op een diep, structureel niveau ingrijpen. Het vijfde deel beschrijft geen acties, maar wel de opvolging ervan. Omwille van het specifieke karakter wordt dit deel ondergebracht in een apart hoofdstuk. Hier wordt aangegeven wat we in de toekomst (beter) moeten meten, inventariseren of beoordelen om de effectieve voortgang in kaart te brengen. In de eerste plaats betekent dit het identificeren van een geschikte groep indicatoren. Hierbij dient er een afweging te gebeuren tussen theoretische wenselijkheid en praktische haalbaarheid. Er dienen mogelijke barrières omtrent de beschikbaarheid en ‘oogstbaarheid’ van data aangepakt te worden. De data dienen in gebruiksvriendelijke formaten vergaard te worden, en de betrokken stakeholders moeten deze probleemloos kunnen consulteren. Het actieplan valt niet noodzakelijk samen met, maar leunt uiteraard wel maximaal aan bij de scenario’s Leuven Klimaatneutraal 2030 en 2050. Het verschil tussen de scenario’ s en het actieplan is in essentie een verschil tussen de verkenning van theoretische mogelijkheden op de lange termijn enerzijds, en de concrete selectie van een groep haalbare, door de stakeholders gedragen interventies op de korte en middellange termijn anderzijds. Bovendien is het uitvoeren van de hier voorgestelde elementen alleen niet voldoende om de ambities van LKN 2030 en LKN 2050 te realiseren. Daartoe moet de graad van interventie snel een hogere vlucht nemen. Het actieplan geldt dus als de voorzet voor een ruimere systeemverandering. Het voorstel tot actieplan bevat niet alle mogelijke initiatieven die momenteel al kunnen bijdragen aan de transitie naar klimaatneutraliteit, maar biedt wel de nodige omkadering om bijkomende actie een plaats te geven.

9.1

Aanzetten in bestaande initiatieven

In Leuven bestaat er al sinds geruime tijd een sterke dynamiek rond het thema duurzaamheid. Er is dan ook heel wat kennis en ervaring aanwezig. Binnen het project Leuven Klimaatneutraal 2030 werd er daarom een inventaris opgesteld van bestaande initiatieven die een aanknopingspunt kunnen leveren bij het opstellen van een roadmap naar klimaatneutraliteit. Het is inderdaad van groot belang dat Leuven Klimaatneutraal maximaal inpikt op dit reeds aanwezige potentieel. Dit is niet enkel gewenst om redenen van efficiëntie, maar evenzeer om het draagvlak voor de klimaatmaatregelen zo groot mogelijk te maken. Hieronder worden de belangrijkste bestaande initiatieven en reeds geformuleerde wensbeelden samenvattend toegelicht. Meer informatie is te vinden in de bijlage ‘LKN Oplijsting Bestaande Initiatieven in Leuven’, en uiteraard ook bij de betreffende organisaties en initiatiefnemers. De focus ligt niet enkel op klimaatneutraliteit, maar op alle aspecten van geïntegreerde duurzaamheid.

9.1.1 De campagne Leuven Overmorgen Leuven Overmorgen is een campagne die liep in 2011, en die tot doel had de Leuvenaar te polsen omtrent zijn of haar ideeën voor een duurzame toekomst van de stad. De centrale uitdagingen die daarbij geïdentificeerd werden, waren de klimaatverandering, de uitputting van grondstoffen en de bevolkingsgroei. Er werd een oproep verspreid aan 800 verenigingen en vrijwilligers en het initiatief werd via diverse media bekendgemaakt. Uiteindelijk beantwoordden ongeveer 1000 burgers de 150

oproep. De input werd verzameld op diverse creatieve manieren, en vervolgens structurerend verwerkt. Dat leidde tot voorstellen voor actie in vier domeinen: mobiliteit, voedselvoorziening, wonen, en een bijkomende categorie van ‘andere’ ideeën. 9.1.1.1 Mobiliteit Inzetten op de fiets en het openbaar vervoer, en de dominantie van de auto inperken, zijn duidelijk de hoofdlijnen van dit thema. Ze vallen bijzonder goed samen met de mobiliteitsmaatregelen die elders in dit rapport voorgesteld worden. Veel burgers vinden de huidige fietsinfrastructuur onvoldoende uitgebouwd en niet veilig genoeg. Vooral het conflict met het busverkeer, dat in het stadscentrum duidelijk tegen de verzadiging aan zit, speelt daarin een nefaste rol. Om fietsvriendelijk te worden, moet de stad haar fietsnetwerk stevig opwaarderen, maar ook de ondersteunende infrastructuren op niveau brengen. Dit betreft in de eerste plaats adequate fietsenstallingen. Er dient ingezet te worden op alle mogelijke fietsvormen en formaten, waaronder elektrische fietsen, bak en vrachtfietsen, fietstaxi’s, fietskarren, etc… Een stedelijk fietsverhuursysteem zoals het Brusselse Villo kan ondermeer de problematiek van diefstallen helpen inperken. Intermodale knooppunten moeten het schakelen met andere vervoersmodi faciliteren. Opvallend is dat men ook vindt dat fietsers de verkeersregels beter moeten respecteren. En van de Leuvense politici wordt verwacht dat ze met de fiets naar de gemeenteraad gaan. Bij het openbaar vervoer komen diverse knelpunten van het huidige bustransport aan bod (concentrisch gerichte structuur van de verbindingen, verzadiging van het stadscentrum en druk op de zwakke weggebruikers) terwijl tegelijk de dienstverlening, inbegrepen het nachtelijke vervoersaanbod, sterk gewaardeerd wordt. Een herstructurering van de lijnen, ondersteunende infrastructuur zoals gescheiden busbanen en de omschakeling naar veilige, omgevingsvriendelijke en duurzame alternatieven (bijvoorbeeld elektrische shuttles in het stadscentrum) moeten soelaas bieden. Belbussen en groepstaxi’s verzekeren een bediening van alle inwoners en het nachtelijk aanbod dient uitgebreid te worden. De dominantie van het autoverkeer en de daarbij horende nadelen, bijvoorbeeld op het vlak van leefbaarheid, worden erkend. Tegelijk is er een vraag naar meer parkeerplaatsen. Dat wijst in de richting van een ambigue houding ten aanzien van de auto, die hoe dan ook een sterk verankerd gegeven blijft. Niettemin worden de alternatieven voor het (individuele) autobezit en –gebruik door heel wat deelnemers gepromoot. Ook in Leuven Overmorgen wordt gepleit om de binnenstad autoluw of zelfs autovrij te maken. Dit wordt gefaciliteerd door transitparkings en alternatieve modi om de stad binnen te komen. Vrachtwagens blijven buiten de binnenstad, daartoe is er overslag naar speciale elektrische voertuigen. Ook in de deelgemeentes zijn er autoluwe zones en buurtparkings. Rekeningrijden wordt ingevoerd met het oog op verstandig autogebruik. Dat neemt niet weg dat andere deelnemers niet restrictief ‘groen’ autoverkeer verkiezen boven de ingrepen hierboven, die ze als beperkend ervaren. Leuven wordt ervaren als een stad waar je heel wat te voet kan doen, en waar wandelen dus bij voorbaat gepromoot moet worden. Voetgangers willen vooral niet in de verdrukking komen ten aanzien van auto’s, bussen en fietsers. Op de huidige inrichting van het stationsplein is er kritiek. De verkeersstromen moeten duidelijker en veiliger worden, er dient een kiss & ride zone te komen en het plein mag best groener. Wat betreft innovatieve vervoerswijzen staat er op de verbeelding van de Leuvenaar geen limiet. Het voorbeeld van een kabelbaan van de Keizersberg naar de binnenstad kan hier volstaan als smaakmaker.

151

9.1.1.2 Bouwen en wonen Er is een woningnood is bij alle bevolkingsgroepen, en dit maakt compacter wonen daarom tot leidraad voor de toekomstige evoluties. De betaalbaarheid van wonen in Leuven wordt als problematisch bevonden. Een minderheid van de deelnemers vindt dat Leuven een verzadigingspunt bereikt waarbij ‘gewoon wonen’ niet meer mogelijk is. Sommigen verkiezen uitbreiding van Leuven boven verdichting. Niettemin wordt in de rapportage gesteld dat ‘de vrijstaande woning in het groen’ in Leuven Overmorgen ook nauwelijks aan de orde was. De tendens is daarom resulterend naar ‘compact, kwalitatief en betaalbaar’. Als oplossing worden ondermeer kleiner wonen, alternatieve woonvormen (kangoeroewonen, co housing, huizen delen,…), overdacht hoger bouwen, leegstand bestrijden, en flexibiliteit/aanpasbaarheid van woningen genoemd. Goede voorbeeldprojecten kunnen hiervoor de toon zetten. Het opdelen van huizen voor studentenkamers wordt afgekeurd. Ruimteverslindend individualisme maakt best plaats voor een opzet waarbij hoogkwalitatieve collectieve ruimtes en voorzieningen complementair zijn aan de eigen compacte privé ruimte. Leuvenaars moeten meer samen gaan doen. De stad wordt ervaren als te versteend. Ze moet dus letterlijk groener worden. Van daaruit wordt automatisch de stap gezet naar meer duurzaamheid in het algemeen: energiezuiniger, klimaatrobuuster, op basis van lokale en collectieve hernieuwbare energie (zon, pv, wind, warmtenetten). De duurzame stad wordt verder ook gefaciliteerd door een blijvende goede mix van voorzieningen. Gettovorming (zowel rijk als arm) dient absoluut vermeden te worden. In dit alles wordt de menselijke maat nooit uit het oog verloren: mega ontwikkelingen zijn uit den boze. 9.1.1.3 Voedselvoorziening Duurzame voeding is een duidelijke bekommernis in Leuven Overmorgen. Lokaal seizoensgebonden voedsel, stedelijke voedselproductie in ondermeer volkstuintjes, een stadsboer, bioproducten… tot minder vlees eten. Dit alles begint met beter geïnformeerd zijn of worden over de mogelijkheden hiertoe. Labels en keurmerken ondersteunen dit. Ook voor dit thema wordt er meer samen gewerkt. Een voorbeeld zijn collectieve voedselproducerende stadstuinen, of het gebruik van het openbaar domein zonder meer voor voedselproductie (bijvoorbeeld met fruitbomen). De deelnemers aan Leuven Overmorgen wensen verder dat ook de professionele landbouw verduurzaamt volgens een compatibel spoor. De link tussen beiden is te vinden in een boerenmarkt, voedselteams of zelfplukboerderijen. Deze voedseltransitie behoeft voldoende ondersteuning. Scholen en hoger onderwijs spelen hierin een belangrijke rol. Overleg, bijvoorbeeld met de Boerenbond, is noodzakelijk. Promotie kan op velerlei manieren. Donderdag Veggiedag is voor de vooruitdenkende Leuvenaar niet genoeg: Vrijdag Louisdag zal de lokale producten op de kaart zetten. 9.1.1.4 Andere thema’s Bij de andere thema’s komt vooral het aspect ‘meer en beter samen doen’ aan bod. Gemeenschapsruimtes en –functies, buurtwerk, ontmoetingsplaatsen,… ondersteunen deze beweging naar een verrijkende collectiviteit. Een groene leefomgeving staat hoog op de agenda. (Wilde) speelruimte voor kinderen is daarbij essentieel.

152

En tenslotte wil de Leuvenaar meer participeren. De burger is een partner van de stad. In die zin werd Leuven Overmorgen zelf gezien als een stap in de goede richting, vatbaar voor herhaling of verderzetting. 9.1.1.5 Conclusie / interpretatie De ideeën die de Leuvenaar formuleerde voor de campagne Leuven Overmorgen zijn merkwaardig compatibel met de maatregelen die in dit rapport voorgesteld worden. Er kan natuurlijk geopperd worden dat de mensen en organisaties die de oproep van Leuven Overmorgen beantwoordden, vermoedelijk bij voorbaat een progressief en veranderingsgezind profiel hadden. Tegelijk kan er dus gevreesd worden dat er nog een grote en zwijgende groep behoudsgezinde Leuvenaars bestaat die wél zweren bij de auto als ultiem symbool van bewegingsvrijheid, een vrijstaande woning in de groene rand rond Leuven verkiezen, of graag in elk seizoen alle mogelijke soorten voeding in hun supermarkt aantreffen. Het is echter eigen aan een transitie dat deze tegengestelde tendensen aanwezig zijn. In functie van het doel klimaatneutraliteit zijn de ‘systeemuitdagers’ daarbij de groep waar men dient op in te zetten, zeker als het onomstotelijk vast staat dat een status quo zoals de behoudsgezinde fractie van de bevolking het voorstaat, niet (vol)houdbaar is. In die zin moeten de ideeën uit Leuven Overmorgen beschouwd worden als een voedingsbodem waarin heel wat kiemen van de noodzakelijke verandering al ontsprongen zijn.

9.1.2 Bestaande initiatieven De initiatieven die hieronder thuishoren worden samenvattend besproken volgens de thema’s gelijkaardig aan de opdeling in sectoren/thematische cellen elders in dit rapport. Zie ook de bijlage ‘LKN Oplijsting Bestaande Initiatieven in Leuven’ voor detailinformatie over de bewuste organisaties en acties. De activiteit van kennisinstellingen (onderzoeksprojecten, dienstverlening) hoort hier in principe ook onder thuis, maar deze heeft een apart karakter en wordt ook op een andere manier (via de quadruple helix) gevaloriseerd binnen Leuven Klimaatneutraal. Alhoewel in de oplijsting bepaalde initiatieven uit deze sfeer voorkomen (bv. Energyville) zullen ze hieronder daarom niet verder behandeld worden. Voor de in Leuven bestaande initiatieven kan gedacht worden aan twee mogelijke sporen om ze, althans indien gewenst, te valoriseren voor, of binnen, Leuven Klimaatneutraal 2030: het initiatief werkt verder in de huidige vorm, maar ondersteunt LKN 2030 en wordt tegelijkertijd ondersteund door LKN 2030. Daarbij kan gedacht worden aan het toekennen van een label, bijvoorbeeld in de aard van ‘Leuven Klimaatneutraal Compatibel’. het initiatief wordt opgenomen in de projectwerking van Leuven Klimaatneutraal. Dit kan een manier zijn om bestaande logistiek, financieringsmogelijkheden, kennis en ervaring, engagementen,… rechtstreeks toe te voegen aan de dynamiek van Leuven Klimaatneutraal met een voordeel voor alle betrokken partijen. Naar verwachting zullen veel organisaties geïnteresseerd zijn in een binding met Leuven Klimaatneutraal, en hierop kan dus best proactief ingegaan worden. 9.1.2.1 Energie Onder dit thema valt het actiedomein van organisaties en instellingen die inzetten op energiebesparing en hernieuwbare energieopwekking. Dat gaat van het bestrijden van energie armoede (Pendule vzw) en het reduceren van het gebruik (Energiesnoeiers, de Energiejacht) tot het investeren in hernieuwbare energie (diverse actoren: stad, bedrijven en instellingen).

153

9.1.2.2 Landbouw en natuur Hieronder vallen ondermeer initiatieven voor lokale voedselproductie en –distributie (Het Open Veld, Samentuinen/Velt, Veeakker/Ferm Local) en natuurinrichting (Natuurinrichtingsprojecten Dijlevallei en Plateau van Moorsel door de Vlaamse Landmaatschappij). 9.1.2.3 Handel en diensten Hier vinden we initiatieven voor gedeelde werkplekken (Coworking/Bar d’Office/Club d’Office), duurzame studentenhuisvesting (CORE cvba) en informatie ondersteuning en samenwerking (Lerend Netwerk Carbon Footprint/VOKA, Netwerk Duurzaam Leuven, Ecolife vzw). Diverse overheden in Leuven hebben recent duurzame gebouwen gerealiseerd die mee de trend helpen zetten voor Leuven Klimaatneutraal: het OCMW en de Vlaamse Milieumaatschappij met passiefkantoren, de provincie Vlaams Brabant met een energiezuinig provinciehuis en de Vlaamse Overheid met het duurzame VAC aan het station.

Figuur 9.1.1: passiefkantoor centraal besturingsgebouw Dijlevallei van de Vlaamse Milieumaatschappij (evr Architecten, bron: evr Architecten) en het ontwerp voor de CO2 negatieve wijk Tweewaters (Stéphane Beel Architects i.s.m. X. De Geyter, bron: Ertzberg). Deze projecten zijn al integraal compatibel met Leuven Klimaatneutraal.

9.1.2.4 Huishoudens De nadruk bij huishoudens ligt op duurzaam wonen en duurzame voeding, voornamelijk door informatie ondersteuning en het opzetten van distributienetwerken. Voor bouwen en wonen zijn er ondermeer het Provinciaal Steunpunt Duurzaam Bouwen Vlaams Brabant en Dialoog vzw. Op het vlak van voeding zijn er Voedselteams Leuven vzw en het project Voedselstrategie Leuven, Veggieplan Leuven/EVA vzw, en KU Leuven met het project Groentetas. In Leuven zijn er verder ook heel wat winkels waar een specifiek aanbod aan duurzame producten te vinden is. Culturele organisaties zetten ook in op duurzaamheid; de Leuvense Klimaatweek is hiervan wellicht het voorbeeld dat de meest rechtstreekse link met Leuven Klimaatneutraal vertegenwoordigt. 9.1.2.5 Industrie Hieronder vinden we diverse projecten terug (project gemeenschappelijk oplaadstation elektrische voertuigen Industriezone Haasrode en GREEN IT, beide ondersteund door VOKA, het project voor de bundeling van goederenstromen in Haasrode door GC Europe en Flanders Smart Hub), en vanuit Natuurpunt vzw het aanreiken van een handleiding voor het bevorderen van de biodiversiteit op bedrijfsterreinen.

154

9.1.2.6 Mobiliteit Hier gaat het vooral om promotie van de fiets (VELO/KU Leuven, VI TES Leuvense Fietskoerier, project elektrische fietsen stad Leuven, Fietsschool Leuven, Dialogus) en alternatief of verminderd gebruik van de auto (Cambio, Autopia). Algemene ondersteuning van duurzame mobiliteit wordt bijvoorbeeld verzorgd door Mobiel 21 vzw.

Figuur 9.1.2: De interactieve kaart van Voedselteams op de bijhorende website (bron: www.voedselteams.be)

9.1.2.7 Andere: evenementen Een reeks initiatieven heeft de vorm van een regelmatig weerkerend evenement. Ze dienen vooral om te sensibiliseren. De Leuvense Klimaatweek is een reeds aangehaald voorbeeld, maar daarnaast zijn er ook het Leuvens Klimaatforum, het Hernieuwbare Energie Kampioenschap, Dagen Zonder Vlees, Mijn Korte Ritten, Leuven Autovrij, Met belgerinkel naar de Winkel, Vief Leuven en Big Jump.

9.2

Snelle starters

Onder deze noemer worden acties, initiatieven of projecten verzameld die al lopen of waarmee men op korte termijn aan de slag kan zoals hoger toegelicht. Ze zijn niet alleen noodzakelijk voor het proces Leuven Klimaatneutraal, maar zorgen er ook voor dat dit tastbaar wordt en dat er vanaf het begin resultaten geboekt kunnen worden. De snelle starters zorgen ervoor dat de huidige dynamiek niet onderbroken wordt en dat er kennis en ervaring opgedaan wordt om de grote werven aan te pakken. De hierna volgende reeks ideeën, concepten en projecten is inspirerend bedoeld, maar zeker niet limitatief. Ze geeft een staalkaart van wat aanwezig en/of mogelijk is.

155

9.2.1 Een cel klimaatwerking in bedrijven en organisaties Doorheen de werking van Leuven Klimaatneutraal tot op heden is duidelijk geworden dat organisaties en bedrijven in verband met de klimaat en duurzaamheidsproblematiek bepaalde competenties en expertise in huis dienen te hebben (of te halen), om binnen de eigen structuur en werking vervolgens een mandaat te scheppen om rond dit thema actie te ondernemen. Daarbij gaat het niet alleen om medewerkers die aan interne consultancy kunnen doen. Er kan op die manier bijvoorbeeld ook veel efficiënter geprospecteerd worden naar samenwerkingsverbanden en projectsubsidies. In dit verband dient er op gewezen te worden dat de Europese Commissie veel belang hecht aan klimaatactie, en daar ondermeer via het Zevende Kaderprogramma en zijn opvolger Horizon 2020 grote budgetten voor vrijmaakt. De thema’s “Secure, Clean and Efficient Energy Challenge”, “Smart, Green and Integrated Transport Challenge”, “Resource Efficiency and Climate Challenge” vormen drie van de zes officiële Grand Societal Challenges voor Europa. Een zeer groot deel van het EU onderzoeksbudget zal dus naar de oplossingen voor deze uitdagingen gaan. Het kost inspanning om succesvol op dit soort oproepen in te gaan, maar de toegekende budgetten lopen dan ook vaak in de miljoenen Euro’s. Ontwikkelaar Ertzberg haalde op die manier een projectsubsidie binnen voor de CO2 negatieve wijk Tweewaters, en heeft daarmee een voorbeeld gesteld dat hopelijk ruime navolging zal krijgen. KU Leuven en IMEC behoren tot het toegekende project EIT KIC InnoEnergy (European Institute of Technology, Knowledge and Innovation Community). Overigens beperkt het prospectieveld zich niet louter tot de sfeer van de EU. Ook op andere niveaus (federaal, regionaal) kan steun verworven worden. Via dergelijke projecten krijgt men ook toegang tot kennisnetwerken. Het is daarbij essentieel dat de betrokkenen bij voorbaat kunnen leren uit andere geslaagde of juist niet geslaagde projecten, zodat leergeld niet nutteloos verschillende keer betaald wordt.

9.2.2 Informatieloketten en tools voor burgers en bedrijven Er is duidelijk een grote nood, vooral bij burgers en bedrijven, aan helder, compact en direct toepasbaar advies omtrent klimaat en duurzaamheidsmaatregelen. Daarom kan gedacht worden aan het inrichten van specifieke duurzaamheids of energieloketten, bij voorkeur voortbouwend op het bestaande aanbod voor ondersteuning. Financiële ondersteuningsmogelijkheden worden een prioritair punt van aandacht, zeker indien in de context van een klimaatfonds of gelijkaardig opzet specifieke middelen gereserveerd worden voor klimaatgebonden investeringen. Ook de rol van bijvoorbeeld ESCO’s (energy service companies) dient hiervoor beschouwd te worden. Een ander punt van aandacht is een vlotte informatiedoorstroming, ook buiten de loketfuncties. Zo kan men bijvoorbeeld denken aan een laagdrempelige on line evaluatietool waarmee burgers aan de slag kunnen om te meten en te verbeteren; daarin kan een economische vertaalslag (wat kost het mij en wat brengt het later op?) meteen inbegrepen zijn. De stad plant momenteel de uitvoering van een thermografie van Leuven. Die zal een belangrijke pijler worden van het luik sensibilisering en informatieverstrekking.

9.2.3 Wijkwerking Leuvenaars willen meer samenwerken aan klimaatactie, en ze willen hiermee snel aan de slag kunnen gaan. Dit kan betrekking hebben op vertrouwde thema’s zoals het gebruik van de openbare ruimte en de lokale natuur, collectieve voorzieningen en diensten, lokale voedselproductie, het delen van infrastructuren en diensten (bv. meervoudig ruimtegebruik, open scholen,…) en het opzetten van evenementen. Maar deze wijkwerking kan in de toekomst ook een vitale rol gaan spelen in de grote werven omtrent collectieve gebouwrenovatie en collectieve energievoorzieningen. Burgers, maar ook 156

bedrijven en instellingen, moeten elkaar kunnen vinden om hiervoor samenwerkingsverbanden aan te gaan. De stad bevindt zich in een ideale positie om deze lokale, grassroots wijk of projectwerking te ondersteunen. Ze streeft daarbij best naar co productie met de burger, zoals dit overigens aangeraden wordt vanuit de campagne Leuven Overmorgen en in de adviezen van de thematische cel Transitie en Participatie.

9.2.4 Casus: het project Open Schuur Open Schuur is een project omtrent lokale voedselstrategie, waarbij voor de fysische infrastructuur een invulling van Hal 4, 5 en bijhorende tussenhallen van de Centrale werkplaatsen in Kessel Lo beoogd wordt.

Figuur 9.2.1: Buitenimpressie van de Open Schuur in Kessel lo. Bron: Collectiv4 Architects / Fugzia / Voedselteams

De initiatiefnemers stellen over dit project: ‘Tot op vandaag heeft geen enkele Vlaamse stad een stedelijke voedselplanning of strategie. Onze steden en gemeenten zoeken echter wel naar recepten en aanpak voor het verduurzamen van hun voedselpatronen, ondermeer via Fair Trade Gemeenten en fragmentarische ingrepen zoals sociale kruideniers en restaurants, via boerenmarkten en de opname van streekproducten tijdens recepties... De bewustwording bij veel mensen bewijst dat er een noodzaak is aan een meer structurele aanpak en nieuwe concepten die deze producten integreren in een buurt of de stad als geheel en niet meer enkel als toevalligheden, tijdelijke of beperkte initiatieven bestaan. Leuven heeft echter het potentieel om hierin een voorbeeld te stellen omdat het • • • • •

de ambitie heeft om haar toekomstige omgang met voeding te wijzigen in het kader van ondermeer haar klimaatstreven voor 2030; een bevolking heeft die in relatief grotere mate open staat voor vernieuwende duurzame projecten; een actief middenveld heeft en een grote kennisbron (KU Leuven en KH Leuven); met het Netwerk Duurzaam Leuven een platform heeft voor overleg en netwerking voor de participatieve aanmaak van beleid; met het project Leuven Overmorgen een grote stakeholderbevraging houdt m.b.t. (ondermeer) voedsel.

157

Daarom ons voorstel voor het verduurzamen van voedselpatronen als een geïntegreerde aanpak die ertoe leidt dat de Leuvenaars zich in de toekomst voeden op een manier die lekker is en gezond, en tegelijk duurzaam, klimaatneutraal en sociaal rechtvaardig: De open schuur.’ 161 De missie van het concrete project wordt daarbij als volgt omschreven: ‘Producten van lokale telers en producenten worden in Open Schuur verkocht met de liefde waarmee ze werden gemaakt. Hierdoor vergroot de potentiële afzetmarkt van lokale boeren. Producent en consument komen op deze plek dichter bij elkaar. Het moet duidelijk zijn dat we geen concurrentie willen zijn van de lokale handelaren maar hen de mogelijkheid geven om hun positie te versterken. Dit door een aanbod dat een aanvulling vormt op het reeds bestaande aanbod in de handelszaken en op de wekelijkse markten.’ 162 Het aanbod bestaat alleen uit verse, seizoensgebonden producten die tegen een correcte prijs verkocht worden. Open Schuur voorziet ook in een lunch en aperitiefbar en wil dat de plek een bindmiddel wordt voor de buurt, de stad en passanten. Organisaties die werkzaam zijn rond het thema voeding kunnen er hun onderkomen vinden. Er is bijzondere aandacht voor de architecturale en stedenbouwkundige kwaliteit van het project. De initiatiefnemers verwijzen ook expliciet naar de rol die ze kunnen spelen voor Leuven Klimaatneutraal, en vermelden gelijkaardige projecten her en der in Europa als referentie.

Figuur 9.2.2: Plan Open Schuur. Bron: Collectiv4 Architects / Fugzia / Voedselteams

158

Figuur 9.2.3: Binnenimpressie Open Schuur. Bron: Collectiv4 Architects / Fugzia / Voedselteams

9.2.5 Casus: CORE cvba CORE staat voor ‘Coöperatief Ondernemen in Rationeel Energiegebruik’. De coöperatie met sociaal oogmerk werd opgericht in 2012 onder impuls van een groep studenten van Groep T. De oprichters verduidelijken: ‘CORE cvba so is een coöperatie van studenten met bedrijven die de ecologische voetafdruk van studenten en van de maatschappij wil verkleinen alsook wil sensibiliseren rond duurzame ontwikkeling.’ 163 Het doel en de manier van werken van de organisatie worden als volgt omschreven: ‘Om het doel te bereiken, werkt CORE enerzijds duurzame systeemoplossingen uit voor projecten met een sterke technische component. Bij deze projecten streeft CORE steeds naar een oplossing die voor alle partijen sociaal en financieel aanvaardbaar is én ook een positieve impact heeft op onze planeet. De belangrijkste pijlers die CORE aanpakt zijn mobiliteit, voeding en huisvesting. Samen goed voor het grootste deel van de CO2 voetafdruk, zoals blijkt uit de nulmeting die door Futureproofed werd uitgevoerd voor Leuven Klimaatneutraal 2030. Via systeemdenken poogt CORE op een andere manier naar deze pijlers te kijken en zo met creatieve en innovatieve oplossingen voor de dag te komen. De winst die wordt geboekt door de uitwerking van deze projecten wordt terug geïnvesteerd in de maatschappij. Zo wil CORE de duurzame ontwikkeling van de studentensamenleving financieel ondersteunen. Ons doel is immers meerwaarde creëren en niet de financiële winst op zich. Anderzijds wil CORE iedereen betrekken bij het maatschappelijk transitieproces dat gepaard gaat met duurzame ontwikkeling. Dit doet CORE door studenten via educatie en projecten te sensibiliseren voor een duurzame levenswijze, rationeel energiegebruik en coöperatief ondernemen. Hierbij mikt CORE op studenten van alle leeftijden, van de lagere school tot het hoger onderwijs. Deze studenten moeten allemaal op hun eigen niveau worden aangesproken zodat zij deze waarden meenemen in hun verdere leven en er ook daadwerkelijk iets mee willen doen. Kinderen en jongvolwassenen zijn immers de ondernemers, werknemers en ouders van morgen. Omdat CORE zelf opgebouwd is uit studenten, ontstaat er een unieke invalshoek naar de andere studenten toe zodat dit sociaal oogmerk effectief kan uitgevoerd worden.’ 164

159

Figuur 9.2.4: technisch principeschema voor studentenhuisvesting volgens COOPKot / CORE. Bron: www.thinkcore.be

Op het vlak van studentenhuisvesting wil CORE zich vooral concentreren op de volgende aspecten: Energie: isolatie, verwarming, ventilatie,… Hybride lokale netten AC/DC (DC applicaties met voeding door eigen hernieuwbare bronnen) Monitoring en domotica Water en materiaalkringlopen Ruimtegebruik en samenlevingsaspecten CORE beperkt zich niet noodzakelijk tot studentenhuisvesting en diensten in Leuven. Voor Eeklo realiseerden ze een voorstudie naar de haalbaarheid van een warmtenet gevoed door restwarmte van een nabijgelegen afvalverbrandingsinstallatie. Inmiddels werden vertegenwoordigers van CORE ook structureel opgenomen in het Metaforum KU Leuven Klimaatneutraal.

9.2.6 Casus: het KU Leuven project HOLDUB HOLDUB staat voor ‘Holistisch Duurzaam Bouwen by Engineers’. Het is een interdepartementeel onderzoeksproject aan de Faculteit Ingenieurswetenschappen dat als doel heeft één van de volgende renovatie of nieuwbouwprojecten van de universiteit tot een laboratorium en toonbeeld van duurzaam bouwen te maken. Het gebouw wordt daarbij tevens een levend platform om kennis en ervaring te communiceren naar de buitenwereld toe. Na realisatie wordt het uitvoerig gemonitord om de werkelijke prestaties te kunnen vergelijken met de vooraf berekende performantie. De initiatiefnemers vertrekken van de vaststelling dat de energie en duurzaamheidsscores van het bestaande KU Leuven gebouwenbestand laag zijn (ondermeer door de grote hoeveelheid oude gebouwen) terwijl er juist veel kennis omtrent duurzaam bouwen aanwezig is. Met dit project wil men de kansen om daar iets aan te doen, omzetten naar reële ingrepen. HOLDUB is meteen ook een gelegenheid voor de betrokken wetenschappers om hun maatschappelijke verantwoordelijkheid op te nemen – walk your talk toegepast op de eigen werkomgeving. Het project benadrukt het belang van een holistische aanpak, waarbij interdisciplinaire samenwerking de meeste garanties biedt op een succesvol resultaat. Het project sluit goed aan bij bestaande onderzoekslijnen aan diverse departementen, mobiliseert de studenten en gaat ook uit van een intensieve samenwerking met de Technische Diensten van de KU Leuven (zie ook participatie van de Technische Diensten aan Metaforum KU Leuven Klimaatneutraal). Momenteel wordt er opgestart door het opzetten van verkennende eindwerken in de volgende domeinen: monitoring van bestaande gebouwen aan de KU Leuven, analyse van de impact van

160

gebruikersfeedback op het duurzaam presteren van gebouwen, en optimalisatie van duurzame ingrepen gebaseerd op levenscyclusanalyse (LCA, LCIA).

9.2.7 Energy Potential Mapping voor Leuven Om optimaal en gecoördineerd te kunnen inzetten op hernieuwbare bronnen in Leuven zijn twee fundamentele acties vereist: het in kaart brengen en vervolgens valoriseren van de mogelijkheden om hernieuwbare warmte en elektriciteit op te wekken; en het maximaal in balans brengen van vraag en aanbod van (hernieuwbare) energie door het gebruik van slimme netwerken, de uitwisseling van restenergiestromen en het bufferen van energie met behulp van diverse soorten opslagcapaciteit. Dat betekent dat men, vooraleer de systeemomslag kan aangezet worden, een duidelijk beeld dient te hebben van wat het hernieuwbaar energiepotentieel inhoudt en waar de mogelijke afnemers van diverse energiestromen zich bevinden. Idealiter koppelt men deze oefening meteen aan een vorm van ruimtelijk energieplan waarbij het ruimtebeslag voor de diverse toepassingen zinvol ingepast wordt in de ruimtelijke ordeningsplannen. De methodologie hiervoor en de manier waarop dit integrerend kan worden toegepast in de gebouwde omgeving zijn wetenschappelijk beschreven165. Voor Leuven is het belangrijk om een dergelijke Energy Potential Map prioritair aan te maken. Ze moet voor alle betrokken actoren een richtsnoer aanreiken dat toont waar men technisch en ruimtelijk naar toe wil. In het bijzonder kunnen de ‘grote werven’ dan zinvol ingepast worden in een overkoepelende systeembenadering. Het valt ten sterkste aan te bevelen dat dit ondernomen wordt op de schaal van de regio rond Leuven, en dat de stad daarvoor derhalve samenwerkt met de omliggende gemeenten en/of met de Provincie. Ook de andere mogelijke projectpartners voor deze inventarisatie worden best regionaal geselecteerd.

161

Figuur 9.2.5: Uittreksel uit een energy potential map voor Zuid Oost Drenthe in Nederland. De kaart toont hoe hernieuwbare en restenergiestromen kunnen geïntegreerd worden in een regionaal energielandschap met zijn stedelijke, industriële en rurale functies. Samengesteld beeld gebaseerd op (Broersma & van den Dobbelsteen 2011) 166.

9.2.8 Geïntegreerde inventarisatie en monitoring op basis van GIS applicaties Het in kaart brengen en opvolgen van een geschikte set klimaat en duurzaamheidsindicatoren kan ook beschouwd worden als een snelle starter. Voor een transitieproces is het immers van meet af aan nodig dat men de vorderingen kan meten en beoordelen. GIS systemen kunnen hiervoor een uitstekende basis vormen. Zie hoofdstuk 10 voor een behandeling van dit aspect.

9.3

Grote werven

Zoals aangehaald in de inleiding betreffen de grote werven projecten of ‘opportuniteiten’ die complexer zijn, meer voorbereiding vragen en aanzienlijke financiële investeringen noodzakelijk maken. Toch is het belangrijk dat er zo snel mogelijk mee gestart wordt. De hieronder besproken opportuniteiten worden gedragen door de G20 en zijn ook voorgesteld aan, en verkennend afgetoetst met, de thematische cellen.

162

Een aantal van deze opportuniteiten is binnen de voorliggende analyse ondergebracht bij de snelle starters. Het betreft de diverse vormen van ondersteuning van actoren (door sensibilisering, informatieverstrekking en financiering) en het Energy Potential Mapping project. De overblijvende opportuniteiten zijn gegroepeerd in clusters die grosso modo samenvallen met de thematische domeinen van Leuven Klimaatneutraal.

9.3.1 Cluster 1: Residentiële gebouwen Het bereiken van een lage of nulenergiestandaard in de gebouwde omgeving is uiteraard één van de grootste uitdagingen waar Leuven Klimaatneutraal voor staat. Dat geldt zowel voor de bestaande gebouwen als voor nieuwbouw. Het is dan ook logisch om hieromtrent pilootprojecten te selecteren, met een voorstel als volgt: 1.

Klimaatneutrale nieuwbouwwijk(en): voor de nieuwe stedelijke ontwikkelingen die er nog komen in Leuven ligt het voor de hand om de lat zo hoog mogelijk te leggen. Daartoe zal er ondermeer moeten worden nagedacht over hoe (lokaal specifieke) regelgeving hiervoor ingezet kan worden, en hoe dergelijke projecten maximaal ondersteund kunnen worden (in het bijzonder financieel);

2.

‘Slechte’ wijk(en) ombouwen tot Klimaatwijk(en): omdat de toekomstige renovatie inspanning voor Leuven zo groot is, dient er gezocht te worden naar de mogelijkheden voor opschaling. Dat kan ondermeer door renovatie, zover als haalbaar, aan te pakken op wijkschaal. Dit vergt een zorgvuldige analyse vooraf van de locaties in Leuven met het grootste potentieel: interesse van de bewoners, huidige toestand van de gebouwen, noodzaak tot interventie. Het doelmatig inventariseren van de bestaande gebouwde omgeving is daarbij een waardevol hulpmiddel.

Figuur 9.3.1: Inventarisatie van het bestaande gebouwenbestand, bijvoorbeeld op basis van (ver)bouwdatum, kan helpen om potenties voor collectieve renovatieprojecten op te sporen. Op bovenstaande kaartjes zijn op die manier karakteristieke groepen gebouwen aangemerkt. Merk op dat de hier getoonde ‘golven’ niet helemaal samenvallen met de renovatiegolven uit hoofdstuk 6, die gebaseerd zijn op de Tabula typologie. Bron: thematische cel Gebouwde Omgeving / Ruben Baetens.

Bovendien zal nagedacht dienen te worden over hoe allerlei obstakels overwonnen kunnen worden en of, en hoe, collectieve investeringen mogelijk zijn. Het overtuigen van individuele woningeigenaars om samen en simultaan te gaan renoveren is daarbij ongetwijfeld een flinke uitdaging. Anderzijds tonen voorbeelden aan dat hiervoor creatieve oplossingen mogelijk zijn, zij het in de context van een eenvoudigere eigendomsstructuur. Financiering is, zoals voor de nieuwbouwwijken, een primair aandachtspunt.

163

Figuur 9.3.2: Wijkrenovatieproject Kerkrade West nabij Maastricht, Nederland. Een bestaande woonwijk wordt letterlijk thermisch ‘ingepakt’ met minimale verstoring voor de bewoners, die daardoor niet tijdelijk hoeven te verhuizen. Ook de gebouwinstallaties worden vernieuwd. Bron: Herwin Sap, Hogeschool Zuyd. Een presentatie kan geconsulteerd worden op http://www.duwobo.be/media/TA20126.pdf.

De G20 benadrukt in zijn commentaar dat de eerste wijkprojecten bij voorkeur vertrekken van diverse uitgangssituaties, en in het bijzonder met een verschillend doelpubliek voor ogen. Behalve een project dat bij voorkeur geïnteresseerden aanspreekt die al een hoog duurzaamheidsprofiel hebben en die beschikken over de nodige middelen om daarin te investeren, dient er ook zeker gedacht te worden aan een project dat dergelijke kansen biedt voor sociaal zwakkere groepen. De voorbeeldrol van deze eerste projecten spreekt voor zich. Via specifieke netwerking dienen actoren met elkaar in contact gebracht te worden, zodat ze opgedane kennis en ervaring kunnen uitwisselen. Inpikken op bestaande kanalen en het aan boord halen van de economische actoren (bv. Leuven Handelt) is hierbij aangewezen. Daarnaast dient er ook nagedacht te worden over manieren waarop het split incentive probleem, waarbij gebouweigenaars niet geneigd zijn te investeren in maatregelen die de huurder ten goede komen, overwonnen kan worden. Zeker voor de private markt van studentenkamers stelt er zich hier een aanzienlijke uitdaging.

9.3.2 Cluster 2: Niet residentiële gebouwen (2de, 3de en 4de sector) Analoog aan de residentiële sector viseren de opportuniteiten vanaf de aanvang zowel bestaande gebouwen als nieuwbouw. Daarbij wordt gedacht aan: 1.

Duurzame / klimaatneutrale bedrijventerreinen: zowel het aanpakken van bestaande zones als het inzetten op nieuwe (reeds geplande) ontwikkelingen. Voor bestaande bedrijventerreinen is het streven naar een goede communicatie en participatie met de betrokken ondernemingen van vitaal belang. Er kan gedacht worden aan verdichting, lokale energieuitwisseling en –opwekking, gedeelde logistiek,… en dit zo veel mogelijk in aansluiting op wat er al gebeurt. 164

2.

Versnelde diepgaande renovatie en performante nieuwbouw bij de grote instellingen: omdat ze veel gebouwen in portefeuille hebben en omdat ze een voorbeeldrol spelen, is het aangewezen dat de grote instellingen in Leuven bij bouw of renovatieprojecten hoge energiestandaarden, en bij uitbreiding hoge duurzaamheidseisen hanteren. Om de klimaatdoelstellingen voor Leuven te bereiken, is het bovendien nodig dat het tempo van de renovaties verhoogt. Zie in deze context ook hoofdstuk 6 voor ordegroottes. Ongetwijfeld zal dit leiden tot nieuwe of herziene investeringsprogramma’s en de prospectie van geschikte subsidiëringskanalen.

De G20 vraagt hierbij aandacht voor de omgang met historische gebouwen en de complexiteit van renovatiedossiers. Het streven naar aantrekkelijke business cases is een belangrijke randvoorwaarde voor alle projecten. De regelgeving moet doelmatige interventie toelaten en de nodige competenties moeten bij alle actoren aan boord zijn. Grondeigendom of een erfpachtsituatie kunnen ingezet worden als hefboom om lage energiestandaarden op te leggen. De planning dient (ook) te anticiperen op een hernemende economie.

9.3.3 Cluster 3: Lokale energievoorziening Lokale energievoorziening wordt gepland op basis van Energy Potential Mapping (zie snelle starters) en viseert alle haalbare productiewijzen voor Leuven. Geschikte of aangepaste infrastructuurnetwerken vormen een andere peiler van dit interventiedomein. De voorstellen zijn als volgt: 1.

Stadsverwarming in een Klimaatwijk type 2: met type 2 wordt een bestaande wijk bedoeld die het juiste gebruiksprofiel vertoont. Stadsverwarming is inderdaad het interessantst bij een hoge en ruimtelijk geconcentreerde warmtevraag. Die treedt bij voorbaat op in oudere stadsdelen waar de gebouwen slechte energieprestaties hebben of slechts moeizaam kunnen gerenoveerd worden tot (zeer) lage energiestandaarden. Warmte en koudenetten worden daarbij best gepland met een ruimere infrastructuur voor district heating & cooling in het achterhoofd, zodat latere aankoppeling of uitbreiding naar een stadsbreed netwerk mogelijk is.

2.

Faciliteren van windenergie en biomassa: zoals de thematische cel energie het formuleerde, dient hernieuwbare energie de plaats te krijgen die maatschappelijk verantwoord en nodig is. Er kan integraal verwezen worden naar de behandeling in hoofdstuk 8 voor de strategieën die hiertoe best ingezet worden. De verandering op het veld dient in Leuven zichtbaar te worden door het uitwerken van concrete projecten. Ecowerf is een bevoorrechte partner voor projecten in het domein van biomassa (of zelfs de innovatieve verwerking van het huishoudelijk afval tot energie en materialen – zie verder).

3.

Ondersteunen van de groei van PV en zonneboilers: dit soort installaties dient gevaloriseerd te worden binnen een lange termijnperspectief. Collectieve installaties verdienen bijzondere aandacht omdat ze een aantal schaalvoordelen opleveren. Dat geldt ook voor zonneboilers, die op een meer ‘industriële’ schaal kunnen toegepast worden mits koppeling aan warmtebuffers en (slimme) warmtenetten. Ook hier kan verwezen worden naar hoofdstuk 8 voor de te hanteren strategieën. Zonneboilers en PV zijn daarnaast samen met omgevingswarmte de speerpunten voor hernieuwbare energie installaties op kleine schaal (individuele woningen, kantoren,…). Hiervoor kan het energieloket (zie snelle starters) een faciliterende rol spelen.

Bij dit alles dient opgemerkt te worden dat de juiste technologie in de juiste context dient toegepast te worden. Warmtenetten zijn niet overal aangewezen. Er is een trade off nodig met het individuele

165

(stand alone) potentieel, dat laatste in de vorm van micro wkk, warmtepompen, zonneboilers en zonnepanelen of PVT (PV + zonneboiler in één paneel). Hernieuwbare energie kan sterke impulsen opleveren voor de lokale economie. Er wordt ook best gestreefd naar lokale verankering van de bijhorende activiteiten en bedrijfsvormen. Met het oog op toekomstige technologische ontwikkelingen zoals plasmatechnologie wordt het potentieel van afvalverwerking best mee beschouwd. In die context zou er ook moeten gestreefd worden naar een situatie waarbij er geen afval meer geëxporteerd wordt uit Leuven als het ter plaatse duurzaam verwerkt kan worden. Ook dit zal hoogst waarschijnlijk aanpassing van de regelgeving vereisen.

9.3.4 Cluster 4: Mobiliteit De opportuniteiten voor de cluster mobiliteit situeren zich in de sfeer van de ‘combi stad’ zoals beschreven in de hoofdstukken 6 en 8; voor een kwantitatieve respectievelijk kwalitatieve duiding kan dan ook naar deze hoofdstukken verwezen worden: 1.

Leefbare woonkernen in ‘Leuven fietsstad’: dit wordt voornamelijk bereikt door middel van autovrije/ luwe kernen met zone 30 en een versterkt en geïntegreerd fietsbeleid, zowel bij de stad als bij de grote instellingen;

2.

Een stedelijk distributiesysteem: hiervoor dient men een concreet project te definiëren, een geschikte lokatie te selecteren en een economisch haalbare uitbating te ontwerpen. De omkaderende infrastructuur mag daarbij niet uit het oog verloren worden;

3.

Voorbereiding van robuuster openbaar vervoer: met de diverse betrokken partners dient het werk aan een regionaal OV plan verder gezet te worden, op zo’n manier dat dit plan de te verwachten evoluties én de wens naar klimaatneutraliteit maximaal kan opvangen. Dit vereist ondermeer een goede afstemming tussen het ruimtelijk ordeningsbeleid en de ontwikkeling van deze OV structuur;

Figuur 9.3.3: mogelijk opzet van een aangepaste OV structuur in de regio Leuven met voorstel tot lijnvoering van een stedelijk netwerk voor trambanen. De grijze assen tonen het huidige spoorwegnetwerk. Voorstel uit de SBO studie ORDER IN F’ (bron: BUUR).

166

Mobiliteit en ruimtelijke ordening zijn gevoelig thema’s. De G20 stelt hierbij vast dat het idee van een vertramming in Leuven nog op weerstand stuit, maar dat deze evolutie anderzijds onmiskenbaar wordt. Vooral rond de groeipolen is de afstemming van het openbaar vervoer met de ruimtelijke ordening essentieel. Er dient ook voldoende aandacht te komen voor vóór en natransport op multimodale trajecten. Het parkeerbeleid moet hierin meteen meegenomen worden; daarvoor is de aanzet in de middeleeuwse kern al in ontwikkeling. Op het vlak van infrastructuur dient men verder rekening te houden met de elektrificatie (niet alleen OV en auto’s, maar ook fietsen). De elektrische fiets heeft vooral een potentieel voor langere (fiets)afstanden.

9.3.5 Cluster 5: Open ruimtefuncties & slim verdichten Hoe er in de toekomst in Leuven moet omgegaan worden met de nog beschikbare open ruimte is zo mogelijk een nog delicater thema dan het vorige. Het is echter in het belang van alle partijen dat hierover duidelijkheid komt, en dat daarbij de meest duurzame opties (in de brede zin van het woord) veilig gesteld worden. Daarom zijn de voorgestelde opportuniteiten als volgt: 1.

Slimme verdichting: dit betekent het maximaal vrijwaren van de open ruimte, stedelijke verdichting plannen bij voorzieningen en openbaar vervoer, en inzetten op compactheid en meervoudig ruimtegebruik;

2.

Ontwikkeling van een stedelijke voedselstrategie: deze heeft een positieve invloed op de scope 3 emissies en leidt tot verhoogde autonomie. Tegelijk kan deze strategie de leefbaarheid in de stad helpen verhogen, vooral op basis van de benodigde groenstructuren. ‘Voedsel kan overal’ is het motto dat ook vanuit de G20 komt. Van stedelijke landbouw in vertical farms tot de kruidentuin op een terras: het potentieel mag niet onderschat worden. Eigen voedselproductie heeft ook een sterke symboolfunctie: deze activiteit brengt ons terug in direct contact met de ecosysteemdiensten waarvan we afhankelijk zijn;

3.

Natuurlijke structuren: het groenblauwe netwerk dient als uitdrukkelijk aanwezige en hoogwaardige structuur vorm te krijgen. Deze structuur speelt een vitale rol voor de leefbaarheid van de stad en vervult diverse functies van klimaatadaptatie.

Zoals eerder aangehaald in hoofdstuk 8 is het nodig om verder na te denken over de rol van de landbouw, en de vorm waarin deze in Leuven kan evolueren gedurende de komende decennia. Dit dient zeker te gebeuren in een ruimer, gecombineerd perspectief stad – regio, en rekening houdend met een juiste vorm van subsidiariteit.

9.3.6 Scope 3 en de circulaire economie De opportuniteiten hierboven spelen maar onrechtstreeks in op het aspect consumptie en de daarbij horende scope 3 emissies. De G20 beveelt daarom aan om in de toekomst ook op dit bijkomende spoor te werken. Daarbij kan gedacht worden aan specifieke opzetten omtrent hergebruik, herstelling en recyclage, het delen van goederen en diensten,… Meer algemeen beantwoorden deze principes goed aan het concept van een circulaire economie waarbij (lokale) gesloten kringlopen verwezenlijkt worden, en waarbij ook sociale voordelen van dergelijk aanpak kunnen gevaloriseerd worden.

167

9.4

Lange termijnacties

De grote werven vormen het startpunt voor langdurige interventie op een structureel systeemniveau. Het uitwerken van een actieplan op de lange termijn behoort niet tot doelstellingen van deze studie, maar daarvoor kunnen wel kort enkele leidende principes gesuggereerd worden: evoluties op lange termijn dienen bedacht te worden vanuit een samenhangend beleid omtrent ruimtelijke ordening. Dit beleid kan op zijn beurt gestoeld zijn op de trias logica, meerbepaald als volgt: o

het beperken van de vraag naar energie door verstandig stedelijk compacteren (intra gebouwenergiegebruik) en het faciliteren van duurzame mobiliteit (extra gebouwenergiegebruik). Leuven heeft momenteel geen grote stedelijke densiteit, maar biedt wel een aantal kansen om hier op langere termijn verandering in aan te brengen zonder daarom de woon en leefkwaliteit van de stad te hypothekeren. Hiervoor zijn voldoende conceptuele modellen en inspirerende studies beschikbaar, zie bijvoorbeeld het Ecopolis concept van Sybrand Tjallingii167 of de denkoefening Flemish Metropolitan Dream door Posadlabs168. Bij nieuwe ontwikkelingen dient de samenhang ruimtelijke ordening mobiliteit primair onder de aandacht te komen (concentreer vervoersgenererende activiteiten bij de knopen van het OV, …);

o

het implementeren van een (regionaal) energiesysteem op basis van hernieuwbare bronnen op basis van energy potential mapping en een bijhorende ruimtelijke energieplanning (zie ook hoger). Het energiesysteem dient daarbij zo naadloos mogelijk ingebed te worden in alle andere lagen van de ruimtelijke ordening.

er dient gewerkt te worden aan een langdurige omkadering van de transitieprojecten door: o

aangepaste financieringsmechanismen: hiervoor is het concept van een klimaatfonds uiteraard het eerste ontwikkelingsspoor. Het verwerven van subsidies is een ander belangrijk spoor;

o

aangepaste regelgeving: alhoewel hogere beleidsniveaus hier sterk mee interfereren, kan de stad toch best maximaal inzetten op regelgeving die in het perspectief van klimaatneutraliteit en integrale duurzaamheid resultaatgericht is eerder dan middelengericht. Dit vereist ondermeer transversaal beleid en een holistische benadering van, bijvoorbeeld, de vergunningsproblematiek. Integrale afwegingskaders zijn hiervoor onontbeerlijk. Wanneer men bijvoorbeeld dient in te grijpen op het bestaande historisch patrimonium, wat is dan de afweging tussen energieprestaties en behoud van de authentieke vormen en materialen? Wanneer kan je verplichten om enkel glas te behouden en wanneer niet? Vanuit een methodologisch standpunt kan hier aangeraden worden om geschikte multicriteria methodes in te zetten die zorgen voor een evenwichtige beoordeling van alle aspecten in een gegeven beslissingsruimte.

o

het opzetten van efficiënte participatiestructuren: de lokale overheid heeft voor het aanpakken van de klimaatuitdaging de continue steun van een meerderheid van de betrokken stakeholders nodig. Tegelijkertijd dient er gewaakt te worden over het vermijden van een impasse (lock in) of nog erger, tegenstroom of faling (zie ook het transitieschema in hoofdstuk 7). Dit is een bijzonder moeilijke evenwichtsoefening.

De grote werven zullen ongetwijfeld gelden als test case voor de volgehouden omslag naar een koolstofarm maatschappelijk bestel. Ze zullen toelaten het transitiepad al doende bij te sturen – een principe dat ook in Gent gehanteerd wordt onder de slogan ‘Studeren en Doen’. Mits een goede opvolging van dit proces zijn de kansen op slagen aanzienlijk, en de mogelijke maatschappelijke winsten groot.

168

10

Opvolging en monitoring

Voor een proces als Leuven Klimaatneutraal is het van vitaal belang om op elk moment te weten tot op welke hoogte de diverse doelstellingen gerealiseerd zijn. Niet alleen is het belangrijk om te weten wat de resterende distance to target is. Door geschikte metingen en opvolging kan men ook vaststellen welke maatregelen en processen goed lopen, en welke niet. Op basis van dergelijke continue opvolging kan men vervolgens, voor zover gewenst, de diverse deelprocessen bijsturen. Monitoring en opvolging vormen dus een vitale component van het dynamisch procesbeheer. Daarnaast zijn tussentijdse meetresultaten ook nodig om een doelmatige communicatie met de diverse stakeholders én met het ruimere publiek te kunnen onderhouden. Omtrent wat moet worden opgevolgd geldt een drievoudige vraagstelling: Welke indicatoren of data zijn vereist voor een correcte opvolging? Hierbij geldt dat het aantal indicatoren best zo veel mogelijk beperkt wordt, zonder daarom de volledigheid van het opvolgingsproces in het gedrang te brengen. Indicatoren zijn bij voorkeur ook voldoende goed ‘oogstbaar’ en niet te complex van aard. Wie kan of dient daarvoor de dataverzameling te doen (bijvoorbeeld: de Stad, de nutsmaatschappijen, regionale entiteiten zoals het Vlaams Energieagentschap of de Vlaamse Milieumaatschappij, semi publieke instellingen zoals De Lijn,…)? En hoe kunnen deze indicatoren worden ingebed in efficiënte informatiestructuren, in het bijzonder in GIS systemen? In wat volgt wordt vooral een tentatief antwoord geformuleerd op de eerste vraag. Afhankelijk van hoe de procesarchitectuur rond Leuven Klimaatneutraal verder evolueert, kan vervolgens beslist worden wie de data voor welke indicatoren verzamelt, en hoe deze in een geschikte structuur vergaard kunnen worden. In de marge hiervan kan aangeraden worden om het mechanisme van de nulmeting minstens om de vijf jaar (grondig) te herhalen zodat er een regelmatige structuur van overkoepelende ijkpunten onstaat. Idealiter is de opvolging van de totale CO2 uitstoot uiteraard meer continu. Omdat klimaatneutraliteit principieel ingebed moet zijn in een strategie van geïntregreerde duurzame ontwikkeling (DO), komen diverse DO gerelateerde indicatoren ook in aanmerking voor opvolging. Dat betekent dat het aantal gewenste indicatoren, zowel op milieutechnisch als sociaal en economisch vlak, al gauw explosief kan gaan toenemen. Bovendien komt men hierbij in een situatie terecht van veelvuldige overlap met bestaande opvolgingsprocessen, zoals bijvoorbeeld dat van de Stadsmonitor die zelf 200 duurzaamheidsindicatoren opvolgt voor de Vlaamse centrumsteden169. Ook regionale indicatorsets zoals die van het Milieurapport (Vlaamse Milieumaatschappij)170, het VRIND rapport171 of het Landbouwrapport172 bevatten indicatoren die toepasbaar zijn op, of extrapoleerbaar naar, Leuven. Er moet dus gedacht worden aan zinvolle complementariteit. Met die randvoorwaarden in het achterhoofd kan voor Leuven Klimaatneutraal alvast een kernset van specifieke indicatoren worden opgelijst.

169

10.1 Voorstel van LKN kernset De kernset kan een opdeling in sectoren volgen, analoog aan de werkwijze elders in dit rapport.

10.1.1 Gebouwen (residentieel en niet residentieel) Het is opvallend hoe weinig momenteel met voldoende zekerheid geweten is over het bestaande gebouwenbestand. Om een goede opvolging van energie en klimaatgerelateerde eigenschappen mogelijk te maken zijn voor elk gebouw minstens de volgende data nodig: Perceeloppervlakte en aantal m² bruto gebouwoppervlakte, opgesplitst volgens het aantal bouwlagen en aantal m² per bouwlaag. Deze waarden laten ondermeer ook toe om een aantal belangrijke stedenbouwkundige parameters bij te houden, met name: o

de ground space index (GSI ) = bebouwd oppervlak / gebiedoppervlak

o

de floor space index (FSI) = bruto vloeroppervlak (bvo) / gebiedoppervlak

o

de open space ratio (OSR) = onbebouwd oppervlak / bvo

Deze gegevens kunnen bijvoorbeeld interessant zijn om na te gaan op welke plaatsen stedelijke verdichting mogelijk is door bijkomende bouwlagen te voorzien; Huidige functie of functies; indien er meerdere functies zijn tevens de opsplitsing naar aantal m² bruto gebouwoppervlakte per functie; Het gebouwgebonden, berekende energieverbruik per jaar per m² bruikbare vloeroppervlakte (kWh/m² jaar). De basis voor deze gegevens bestaat uit kenmerken omtrent de gebouwschil (oppervlaktes en U waardes) en type en rendement van de gebouwinstallaties. In principe zijn deze gegevens voor residentiële gebouwen te vinden op het Energieprestatiecertificaat (EPC), en bekend bij het Vlaams Energieagentschap (VEA). Het VEA deelt deze gegevens momenteel echter niet mee aan de gemeentes. Hierin zou verandering moeten komen. Voor niet residentiële gebouwen is de kennis van deze gebouwkarakteristieken eveneens gewenst (het EPC voor publieke gebouwen gaat momenteel uit van het gemeten verbruik in het geval van bestaande gebouwen. Verder moet de inhoud van het EPC bij verkoop en verhuur van niet residentiële gebouwen nog wettelijk bepaald worden. Bij nieuwbouw zijn in principe alle gewenste gegevens bekend); Het gebruikersgebonden, effectieve energiegebruik van hetzelfde gebouw in kWh/jaar en type energiedrager. In het effectieve verbruik van residentiële gebouwen zitten elementen die nog niet verrekend zijn in de gebouwgebonden waarde, met name het verbruik van de huishoudelijke toestellen en de verlichting. Bijkomend zijn verschillen tussen het berekende en effectieve energiegebruik ook toe te schrijven aan het gedrag van de gebruiker (inbegrepen effecten zoal rebound), en aan toleranties of fouten in het EPC. Het effectieve gebruik laat toe om de werkelijke CO2 uitstoot te berekenen; het berekende verbruik en de daarbij horende deelgegevens laten toe om gebouwen te evalueren, ondermeer met het oog op de keuze van geschikte bouwkundige ingrepen om de energieprestaties te verbeteren. Verder is het aangewezen om een beeld te hebben over de energie armoede, bijvoorbeeld op basis van gegevens afkomstig van het OCMW, en dit om doelmatig aan sociaal gerichte tussenkomst en ondersteuning te kunnen werken. Doordat minder kapitaalkrachtige burgers vaak ook de middelen niet hebben om energiebesparingsmaatregelen uit te voeren, valt het belang van dergelijke ondersteuning niet te onderschatten. Zeker voor deze laatste indicator gelden randvoorwaarden van vertrouwelijkheid, zie verder.

170

10.1.2 Mobiliteit Naar toekomstig beleid toe vindt ondermeer de thematische cel mobiliteit dat er nood is aan meer betrouwbare, lokale meetresultaten met betrekking tot de mobiliteitsvolumes. Momenteel moet teveel teruggegrepen worden naar extrapolaties vanuit regionale of federale gegevens. Dit leidt tot volgende suggesties voor de mobiliteitsindicatoren: Aantal voertuigkilometers, personenkilometers en tonkilometers per jaar en per type transportmiddel, bijgehouden voor het grondgebied Groot Leuven. De te beschouwen transportmiddelen zijn personenwagens, vrachtwagens, schepen, treinen, trams, bussen, motorfietsen en fietsen. In principe is het ook wenselijk om te weten hoeveel er gestapt wordt. Op die manier krijgt men een volledig beeld van het aandeel zacht vervoer (wandelen en fietsen). Verkeerstellingen zijn bij voorkeur beschikbaar voor elk jaar, en dit zowel voor de snelwegen, gewestwegen, provinciewegen als gemeentewegen. Momenteel is dit voor de laatste twee categorieën niet het geval. Infrastructuurgegevens per modus (aantal kilometer, oppervlakte, uitrusting en hiërarchische indeling): wegen, fietspaden, spoorwegen, tramlijnen, vaarwegen, en bij voorkeur ook wandelwegen.

10.1.3 Natuur en landbouw De indicatoren voor deze sector dienen te worden geselecteerd met het oog op de diverse soorten klimaatgebonden functies die ermee verbonden zijn: Oppervlaktes volgens de gebruikstypes van de open ruimte: landbouw, bos, natuurgebied, parken, tuinen, recreatiegronden en sportvelden, natuurlijke wateroppervlakken en – stromen,…; Oppervlaktetype en verzegelingsgraad: deze gegevens laten toe om de permeabiliteit van de grond in kaart te brengen, en derhalve de mogelijkheden voor bijvoorbeeld waterbuffering en aanvulling van de grondwatertafel; Bomenbestand: buiten de gegevens omtrent officiële bossen is het ook wenselijk om het bestand te kennen in termen van niet officiële bossen en/of voorraden hoogstammige bomen, zowel op openbaar domein als op privéterreinen; Oppervlakte en type groendaken (intensief, extensief): deze daken spelen een rol in de controle van wateroverlast en reductie van het urban heat island waardoor de kennis van het bestand belangrijk is; Biomassagegevens: zie energie. Lokale voedselproductie: behalve gegevens omtrent de lokale landbouw is het aangewezen om te weten welke andere vormen ingezet worden voor lokale voedselproductie, zoals volkstuinen, urban of vertical farming,…

10.1.4 Energie Behalve het bijhouden van de klassieke gebruiksgegevens is er in de context van Leuven Klimaatneutraal een belangrijke rol weggelegd voor energy potential mapping. Zie de hoofdstukken 3 en 8 voor meer duiding over dit thema. Dit resulteert in de volgende reeks indicatoren: Gebruiksgegevens per type energiedrager en per jaar: deze gegevens zijn gemakkelijk te bekomen voor aardgas en elektriciteit, maar al een stuk moeilijker voor bijvoorbeeld stookolie. Het is wenselijk om voor alle dragers, en ook voor nieuwere vormen zoals houtpellets, over betrouwbare gegevens te beschikken. Wellicht blijft dit een moeilijke opgave; 171

Gegevens omtrent het lokaal hernieuwbaar potentieel (in functie van energy potential mapping): deze gegevens laten toe om een aanpak volgens de nieuwe triasbenadering (zie hoofdstukken 3 en 8) in kaart te brengen. Dit betekent dat er gegevens beschikbaar zijn omtrent: o

Restenergiestromen: restwarmte en eventueel –koude. De uitwisseling van deze stromen heeft een belangrijke ruimtelijke component en is afhankelijk van de beschikbaarheid van warmtenetten;

o

Energetisch valoriseerbare reststromen: behalve biomassareststromen ook andere bruikbare afvalstromen, zeker met het oog op toekomstige technologieën om deze stromen efficiënter te verwerken;

o

Bodemenergie (en bij uitbreiding omgevingsenergie) met inbegrip van bufferpotentiëlen voor warmte en koudeopslag: deze gegevens zijn niet enkel van belang om het potentieel aan warmte of koude extractie te kennen, maar ook om thermische uitputting of overmatige opwarming te voorkomen, buffers juist te kunnen inplannen en interferentie tussen warme en koude bronnen of buffers te voorkomen. Er dient met andere woorden een integrale energiehuishouding van de ondergrond te gebeuren;

o

Lokale hernieuwbare energiepotentiëlen: het potentieel uitgedrukt in locatie, oppervlakte en/of beschikbaar vermogen van wind, zon PV en zon thermisch, biomassa en waterkracht. Voor biomassa dient er een onderscheid te worden gemaakt tussen zuivere afvalstromen (bijvoorbeeld vergistbare mest, GFT, bermmaaisel en snoeiafval van het openbaar domein, …) en oogstbaar potentieel. Dit laatste kan terug bestaan uit zuivere energiegewassen die doelgericht worden geteeld, maar ook uit tussenvormen waarbij bijvoorbeeld in natuurgebieden, bossen en parken geoogst wordt zonder dat dit echter de primaire functie is van deze groenstructuren.

10.2 Datastructuur en communicatie De hoger vermelde indicatoren dienen op een geschikte manier verzameld en opgeslagen te worden, zodat ze gemakkelijk consulteerbaar zijn voor opvolging en verwerking. Daarbij moet er ook nagedacht worden over wie wat kan of mag raadplegen. Het valt aan te bevelen om de indicatoren bij te houden op basis van een geografisch informatiesysteem (GIS). Dit systeem kan gelinkt zijn aan of samenvallen met één of meer bestaande systemen van, bijvoorbeeld, de lokale overheid. Niettemin zou het interessant zijn om alle nodige indicatoren voor Leuven Klimaatneutraal beschikbaar te hebben binnen één geïntegreerd systeem. Beheersmatig dient er dan bepaald te worden welke betrokkenen hiervoor welk soort input aanleveren. Vervolgens dient er een protocol bedacht te worden voor het opzet van de verschillende soorten output. Experts of procesverantwoordelijken dienen alle nodige indicatoren te kunnen consulteren. Daarnaast valt echter ook sterk aan te raden om output beschikbaar te stellen voor het ruimere publiek, bijvoorbeeld via interactieve kaarten (via bv. de website www.leuvenklimaatneutraal.be). Hiervoor gelden twee principiële randvoorwaarden: Publiek beschikbare gegevens dienen te worden getoond in een vorm die voor de gebruiker ervan aantrekkelijk, gemakkelijk leesbaar en verstaanbaar is; Bij het ter beschikking stellen van de gegevens geldt een hiërarchie op basis van vertrouwelijkheid: bevoegde personen kunnen alle gegevens consulteren; individuele burgers of bedrijven kunnen de hen betreffende gegevens consulteren; het ruime publiek kan

172

gegevens consulteren die vrij beschikbaar zijn of die op dergelijke wijze geaggregeerd zijn dat vertrouwelijke informatie niet meer herkenbaar is. Idealiter wordt deze gegevensstructuur derhalve doelmatig verbonden aan de diverse communicatie en informatiekanalen van Leuven Klimaatneutraal. Hier kan bijvoorbeeld ook gedacht worden aan het voeden van webtools die burgers en bedrijven toelaten om voor hun eigen woning, bedrijf of andere na te gaan hoe ze klimaatgerichte maatregelen kunnen ondernemen.

173

11

Conclusie

In dit rapport is nagegaan op welke manier Leuven op een economisch realistische manier klimaatneutraal kan worden. Het vooropgestelde wensbeeld zet de realisatiedatum daarvoor op 2030. Het rapport biedt hiervoor geen pasklare oplossingen aan. Gezien de complexiteit van het benodigde transitieproces, is dit ook niet gewenst – een te nemen of te laten oplossing moet hier zelfs als contraproductief worden beschouwd. Het rapport biedt wel moduleerbare bouwstenen van mogelijke oplossingen aan, en gaat ook na hoe die best samengesteld kunnen worden tot haalbare scenario’s. De bijhorende impact op de broeikasgasuitstoot en financiële kosten en baten worden in beeld gebracht. Daaruit blijkt dat het leeuwendeel van de nodige klimaatmaatregelen rendabel zijn, met betrekking tot een correcte economische levenscyclusduur en conform de bijhorende (directe) terugverdieneffecten. Deze analyse overstijgt daarom ook het kostenneutraal scenario: een afkappunt tussen totale opbrengsten en kosten zal pas ontstaan wanneer de rentabiliteit op kortere termijn beschouwd wordt, en dus wanneer maatregelen hun inherente lange termijnwinst nog niet volledig opgeleverd hebben. Deze vaststelling verlegt meteen de focus van de centrale vraag van dit onderzoek. De vraag is inderdaad niet meer of het zinvol is om in Leuven een klimaatplan uit te voeren. Het antwoord hierop is voluit ja. De weg naar klimaatneutraliteit is immers ook de weg naar een veerkrachtige, gezonde en sterke stad voor de toekomst. De relevante vraag wordt nu: hoe kan dit proces worden georganiseerd, en op welke termijn kan het worden uitgevoerd? In de ontwikkelde scenario’s is hier op een omzichtige manier mee omgesprongen. Technisch is het mogelijk om in 2030 benaderend klimaatneutraal te zijn, rekening houdend met de beperkte invloed die lokale actoren hebben op randvoorwaarden die de schaal van de stad Leuven overstijgen. Het uitvoeren van de nodige maatregelencombinaties om Leuven in 2030 inderdaad zo ver te brengen, zou echter neerkomen op een kleine revolutie. Op goed 15 jaar tijd zou het merendeel van de gebouwen gerenoveerd moeten worden. Op dezelfde termijn zouden er fundamentele infrastructuuraanpassingen moeten doorgevoerd zijn op het vlak van mobiliteit, meerbepaald met betrekking tot het openbaar vervoer, de fietsinfrastructuur en het beheer van de verplaatsingen per auto. Er zou een omslag moeten komen in het beleid omtrent ruimtelijke ordening, waarbij versneld afgestapt wordt van een benadering die focust op statische rechtszekerheid ten voordele van een dynamisch procesbeheer dat zich concentreert op lange termijndoelstellingen. Er zou snel eenduidigheid moeten komen over de bestemming van de resterende open ruimte in Leuven, waarop diverse actoren vandaag concurrerende claims leggen. Tegelijk dient de groei van de stad en zijn kenniseconomie verder opgevangen te worden. En voor al deze ingrepen dienen in tijden van krapte grote investeringsbudgetten vrijgemaakt te worden, zowel van de kant van de lokale overheid, van de instellingen en bedrijven als van de Leuvense burgers zelf. Dit is, samenvattend, uitermate ambitieus. Daarom is in dit rapport gekozen voor een tweede weg. Daarbij wordt nagegaan hoe Leuven zich op een structureel pad van systeemtransitie kan bewegen, rekening houdend met de randvoorwaarden die gelden wanneer men de effecten van de klimaatverandering wil beperken tot een wereldwijd gemiddelde temperatuursstijging van 2°C. Dit komt erop neer dat tegen 2050 ongeveer 80% uitstootreductie moet gerealiseerd worden. Een blik vooruit Tenslotte wensen de auteurs van dit rapport te beklemtonen dat een succesvolle opvolging van het project Leuven Klimaatneutraal er alle belang bij heeft om de basisprincipes van multi actorsamenwerking en transitiemanagement maximaal te omhelzen. Zoals ook gebleken is uit het werk van de thematische cel ‘Transitie en Participatie’ vereist een complex, en uitermate ambitieus maatschappelijk proces zoals LKN 2030 dat alle Leuvense stakeholders – Stadsoverheid, 174

stadsambtenarij, semi publieke instellingen, kennisinstellingen, private bedrijven, maatschappelijk middenveld, culturele sector, Leuvense burgers – volop meewerken aan de implementatie van het project. Slechts wanneer er een voldoende breed ‘Quadruple Helix’ partnerschap tot stand komt, op basis van gelijkwaardigheid, zal het momentum en het draagvlak gevonden worden om het project in de praktijk te realiseren. Zonder draagvlak en participatie bloedt immers elk transitieproject dood. In die zin beveelt het wetenschappelijk team van LKN 2030 aan dat er in de loop van 2013 een formele organisatie wordt opgericht voor de verdere aansturing en implementatie van het project. Alle relevante actoren dienen hierin betrokken te worden. De missie van die organisatie zou kunnen zijn dat zij “als onafhankelijke organisatie de integrale verduurzaming van de stad Leuven wil ondersteunen door te inspireren, te informeren, te meten en te faciliteren”. Op die manier kan de stad Leuven een lichtbaken worden voor andere steden en gemeenten in Europa.

175

Nota’s en referenties 1

Core Writing Team, Pachauri, R., Reisinger, A. (eds.) (2007), Climate Change 2007: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I, II and III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC. Hierbij dient opgemerkt te worden dat de Zweedse wetenschapper Svante Arrhenius al in 1896 de broeikasgaswerking van CO2 uitstoot beschreef en dat de klimaatverandering op het agenda van de UNFCCC staat sinds 1992. UNEP en de World Meteorological Organization richtten kort daarvoor, in 1988, het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) op om de kennis omtrent de klimaatverandering, en de mogelijke strategieën om die tegen te gaan, te verdiepen

2

Schellnhuber, H.J. et al (2012), 4° Turn Down the Heat: Why a 4°C Warmer World Must be Avoided, The World Bank, beschikbaar op: http://climatechange.worldbank.org/sites/default/files/Turn_Down_the_heat_Why_a_4_degr ee_centrigrade_warmer_world_must_be_avoided.pdf; UNEP (2012), The Emissions Gap Report 2012, United Nations Environment Programme (UNEP), beschikbaar op: www.unep.org/publications/ebooks/emissionsgap2012/

3

Barnosky, D. et al (2012), Approaching a state shift in Earth’s biosphere, in: Nature, Vol. 486, p. 52 58, beschikbaar op: www.nature.com/nature/journal/v486/n7401/full/nature11018.html

4

www.c40cities.org/

5

www.burgemeestersconvenant.eu/index_nl.html

6

KPMG (2011), CDP Cities 2011 Global Report on C40 Cities, Carbon Disclosure Project, beschikbaar op: https://www.cdproject.net/Documents/CDP Cities 2011 Report.pdf

7

Voor de inzet van actieonderzoek, zie ondermeer https://steunpunttrado.be/onderzoek

8

Naar het einde van het projectjaar toe werd een aparte juridisch financiële werkgroep opgericht, met een mandaat uit de G20. Half februari 2013 ligt een eerste basis klaar voor de oprichting van een quadruple helix structuur voor LKN 2030. De details hiervan zullen in de loop van 2013 worden uitgewerkt.

9

De externe projectmedewerker (klimaatconsultancy) was Futureproofed (Jan Aerts, Serge de Gheldere) De wetenschappelijk coördinator was dr. Han Vandevyvere, KU Leuven

10

Het PM team bestond uit: dr. Peter Tom Jones (Projectmanager, IOF Onderzoeksmanager KU Leuven), voorzitter dr. Han Vandevyvere (Postdoctoraal Onderzoeker, KU Leuven) prof. Johan Driesen (Hoogleraar ESAT, KU Leuven/Energyville) Mohamed Ridouani (Schepen van Milieu, Stad Leuven) Geert Vanhorebeek (Adviseur Duurzaamheid, Stad Leuven) Kristine Verachtert (Afdelingshoofd Ruimtelijk en Duurzaamheidsbeleid, Stad Leuven) Jan Aerts (Projectleider, Futureproofed) Mike Desmet (Projecten en Campagnes, Netwerk Duurzaam Leuven/BBL), opgevolgd door Yanti Ehrentraut (Doelgroepenmedewerker, Netwerk Duurzaam Leuven/BBL) Pieter Paul Mortier (Programmatie, STUK & Artefact), opgevolgd door Marijn Lems (Programmatie, STUK & Artefact) Veerle Van Schoelant (Theater en Dansprogrammatie, 30CC), opgevolgd door Koen Adams (Artistiek Directeur, 30CC) Tamara Broos (Adviseur Externe Communicatie, Stad Leuven)

176

11

De Begeleidingscommissie bestond uit: Alle leden van het PM team, en Mohamed Ridouani als voorzitter; Marc Bauwens, Algemeen directeur, AGSL Veronique Charlier, Directeur Ruimtelijke Ontwikkeling, Stad Leuven Liesbet Creemers, Managementexecutive, Ertzberg Raf Ghijsen, Afdelingshoofd Energie en Technieken, UZ Leuven Veronique Henderix, Coördinator Projecten, AGSL Inge Pauwels, Afgevaardigd bestuurder, Dialoog vzw, opgevolgd door Evelien Willaert, Inhoudelijk Medewerker Bouwen & Energie, Dialoog vzw Elisabeth Schraepen, Public Affairs Manager, AB Inbev, opgevolgd door Karen Rombaut, AB Inbev (Environment Western Europe) Joost Swinnen, Senior Project Manager Mobiliteitsvisie 2020 & Zorgsystemen, De Lijn Karel Van Acker, Deeltijds hoofddocent MTM, KU Leuven Rudy Van Beers, Hoofd Infrastructuurgebied Leuven, Eandis Johan Van Helleputte, Senior Vice President Strategic Development, IMEC Peter Vanbiesbroeck, Algemeen directeur, VOKA Leuven Patrick Willems, Algemeen directeur, Interleuven

12

Het Communicatieteam bestond uit: Peter Tom Jones (KU Leuven), Tamara Broos (Stad Leuven), Natacha Schepkens (AB Inbev), Sabrina De Donder (Interleuven), Geertrui Heyvaert (Stad Leuven), Fanny Biesemans (Eandis), Evy Desmedt (De Lijn), Liesje Delaure (UZ Leuven), Veerle Vanschoelant (Stad Leuven), Tine Danschutter (KU Leuven), Liesbet Creemers (Ertzberg), Jim Baeten (Trizone), Sigrid Somers (KU Leuven), Els Vandeborght (UZ Leuven), Frank Geypens (STUK), Suzy Vanhoof (UZ Leuven), Karen Vandenplas (De Lijn)

13

Voor een inleiding op transitiemanagement (inclusief het onderscheid tussen strategisch en operationeel transitiemanagement, zie Jones, P.T., De Meyere, V. (2009), Terra Reversa: De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, EPO/Jan van Arkel.

14

De visionaire Transitiearena of G20 bestond uit: Erik Beatse, Stafmedewerker, RISO Vlaams Brabant Hans Bruyninckx, Voorzitter BBL, BBL/KU Leuven Veronique Charlier Serge de Gheldere, Klimaatambassadeur Al Gore, CEO Futureproofed prof. Koen Debackere, Algemeen Beheerder, KU Leuven David Dessers, Leuvens Klimaatforum Carl Devlies, Schepen Ruimtelijke Ordening, Stad Leuven 177

Peter Tom Jones Johan Kips, Algemeen Beheerder, UZ Leuven Francy Peeters, Directeur, De Lijn Vlaams Brabant Lieve Polfliet, Assistent directeur, CAW Leuven Mohamed Ridouani Karen Rombaut prof. Jef Roos, Raad van Bestuur, KU Leuven Louis Tobback, Burgemeester, Stad Leuven Rudy Van Beers Peter Van Biesbroeck Johan Van Helleputte Jo Vandebergh, CEO, Ertzberg Steven Vandervelden, Algemene en artistieke leiding, STUK Han Vandevyvere, voorzitter Patrick Willems 15

De externe procesbegeleider was Tri.zone (Jim Baeten)

16

De trekkers van de thematische cellen waren: Inge Pauwels, opgevolgd door Evelien Willaert (beiden Dialoog vzw) voor de thematische cel Gebouwde Omgeving; Rudy Van Beers (Eandis) voor de thematische cel Energie; Elke Franchois (Mobiel 21 vzw) voor de thematische cel Mobiliteit; Wim Verheyden (Vrienden Heverleebos en Meerdaalwoud) en Wim Merckx (Voedselteams) voor de thematische cel Natuur en Landbouw; Katrien Barrat (Futureproofed) voor de thematische cel Consumptie; Jan Wyckaert (Vredeseilanden) voor de thematische cel Transitie en Participatie

17

De KU Leuven senior experts waren: dr. Han Vandevyvere, ASRO (Duurzame stadsplanning, ruimtelijke ordening en stadsontwikkeling) prof. Johan Eyckmans, Economie (Economische aspecten) prof. Johan Driesen, ESAT / Energyville (Duurzaam energiebeheer) prof. Karel Van Acker / dr. Peter Tom Jones, MTM (Duurzaam materialenbeheer) prof. Ben Immers, Industrieel Beleid – Verkeer & Infrastructuur, opgevolgd door Griet De Ceuster, Transport & Mobility Leuven, een spin off bedrijf van de KU Leuven (Duurzame mobiliteit) prof. Dirk Saelens, Burgerlijke Bouwkunde (Duurzame gebouwen) prof. Filip Volckaert, Biologie (Natuur in de stad) prof. Erik Mathijs, BIW (Draagvlakcreatie/transitie) prof. Martin Hermy, Afdeling Bos, Natuur en Landschap (Groenbeheer)

18

De KU Leuven (Associatie) junior experts waren: Ruben Baetens, Afdeling Bouwfysica (TC Gebouwde Omgeving) Clara Verhelst, Afdeling Toegepaste Mechanica en Energieconversie (TC Energie) Juan Van Roy, Afdeling ESAT – ELECTA (TC Energie) Bart Wolput, Afdeling Industrieel Beleid / Verkeer & Infrastructuur, (TC Mobiliteit) Niels Leemput, Afdeling ESAT – ELECTA (TC Mobiliteit) Sietze Swolfs, Groep T (TC Mobiliteit)

178

Liesbet Vranken, Afdeling Bio economie (TC Natuur en Landbouw) Koenraad Van Meerbeek, Afdeling Bos, Natuur en landschap (TC Natuur en Landbouw) Tom Van Schaeybroeck, Afdeling Bos, Natuur en landschap (TC Natuur en Landbouw) Matthias Demuzere, Afdeling Geografie (TC Natuur en Landbouw) Marieke Vangoidsenhoven, Afdeling Bos, Natuur en Landschap (TC Natuur en Landbouw) Ulka Delbroek, Centrum voor Levende Talen (TC Consumptie) Basil Vassilicos, Groep T (TC Consumptie) Frie Degreef, KH Leuven (TC Consumptie) Kris Bachus, HIVA (TC Consumptie) Veerle Van Hooric, KH Leuven (TC Consumptie) 19

Er zou oorspronkelijk ook een socio economische analyse worden gemaakt: hierbij wordt de huidige situatie (bv. via de SISEW: Simplified Index of Sustainable Economic Welfare) vergeleken met de situatie in 2030 volgens het Referentiescenario en het Scenario Leuven 2030. Dit bleek na verder onderzoek niet haalbaar op basis van de beschikbare data, tijd en budgettering.

20

Omtrent het belang van inter en transdisciplinair onderzoek voor duurzame ontwikkeling, zie Godemann, J. (2006), Promotion of interdisciplinary competence as a challenge for Higher Education, in: Journal of Social Science Education, Vol. 5, No. 2, p. 51 61, www.jsse.org/2006/2006 2/pdf/godemann promotion.pdf; Baer, J. (2008), Foreword, Goverscience Civil Society Organisations Seminar, European Commission, Directorate General for Research, Brussels, 9 10/10/2008, (Catalogue: Office for Official Publications of the European Communities EUR 23912); Doucet, I.,Janssens, N. (eds.)(2011), Transdisciplinary Knowledge Production in Architecture and Urbanism. Towards Hybrid Modes of Inquiry, Springer

21

United Nations World Commission on Environment and Development, Brundtland, G.H. (1987), Our Common Future: Report of the World Commission on Environment and Development, WCED

22

Elkington, J. (1998), Cannibals with Forks: The Triple Bottom Line of 21st Century Business, New Society Publishers

23

Vandevyvere, H. (2011), How to cut across the catchall? A philosophical cultural framework for assessing sustainability, in: International Journal of Innovation and Sustainable Development, Vol. 5, No. 4, p. 403 424

24

De term ‘geïntegreerd’ wordt verkozen boven ‘holistisch’ omdat ze neutraler is. Niettemin verwijzen beide woorden naar eenzelfde achterliggend concept dat nauw verbonden is met het principe van whole systems thinking. Voor een verhelderende bespreking van dit laatste concept, zie Sterling, S. (2003), Whole Systems Thinking as a Basis for Paradigm Change in Education: Explorations in the Context of Sustainability, PhD Dissertation, University of Bath, pp. 37 46, www.bath.ac.uk/cree/sterling/sterlingthesis.pdf

25

Begeleidingscommissie Leuven Klimaatneutraal 2030, 15 december 2011

26

De sectoren voor emissies die het IPCC onderscheidt (point of emission analysis) zijn energiebevoorrading, transport, gebouwen, industrie, landbouw, bosbouw, en afval m.i.v. afvalwater. Deze laatste bron heeft een beperkt aandeel. Zie bv. Rogner, H. H. et al. (2007), Introduction, in: Metz, B., Davidson, O.R., Bosch, P.R., Dave, R., Meyer, L.A. (eds.), Climate Change 2007: Mitigation. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press

179

27

Van Steertegem, M. (2009), MIRA T 2008 Indicatorrapport Vlaanderen, VMM, www.milieurapport.be/Upload/Main/docs/Administrators/MIRA T 2008/indicatorrapport 2008.pdf

28

Federale Overheidsdienst Economie, K.M.O., Middenstand en Energie (2008), De energiemarkt in 2006, FOD Economie, K.M.O., Middenstand en Energie; OECD (2008), Nuclear Energy Outlook 2008, www.nea.fr/neo/; OECD (2009), NEA Annual Report 2008, www.nea.fr/pub/activities/ar2008/index.html

29

Schattingen over de reserves lopen uiteen. In 2009 zette BP de reserve tot productie ratio voor steenkool, aardgas en petroleum respectievelijk op 120, 60 en 45 jaar. BP (2009), BP Statistical Review of World Energy June 2009, BP, London

30

Voor het respectieve aandeel, zie IPCC (2007), Climate Change 2007: Synthesis Report, IPCC, Geneva, p. 36, www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_ipcc_fourth_assessment_report_synthesis_ report.htm. Ontbossing en de ontbinding van organisch materiaal vormen samen de tweede belangrijkste oorzaak van broeikasgasuitstoot.

31

“What’s not clean tech: nuclear and coal.” Zie Pernick, R., Wilder, C. (2007), The Clean Tech Revolution.

32

Een bekende criticus ter zake is de inmiddels overleden ingenieur Hans Halkema, zie bv. www.wind energie halkema.org. Deze kritiek moet ondertussen geplaatst worden in een kader van snel evoluerende technologieën. Omtrent de wederzijdse interferentie en de klimaat impact van windparken, zie bv. www.lowtechmagazine.be/2011/09/windenergie kan slechts 6 procent van wereldwijd energieverbruik leveren.html.

33

www.abengoasolar.com/corp/web/es/nuestros_productos/plantas_solares/#seccion_1

34

www.desertec.org/concept/

35

Bijvoorbeeld: zoneiland Almere, www.nuon.com/nl/het bedrijf/kernactiviteiten/opwekken energie/zoneiland.jsp

36

Czisch, G. (2006), Scenarios for a Future Electricity Supply – Cost Optimized Approaches to Supplying Europe and its Neighbours with Electricity from Renewable Energies / Szenarien zur zukünftigen Stromversorgung kostenoptimierte Variationen zur Versorgung Europas und seiner Nachbarn mit Strom aus erneuerbaren Energien, Universität Kassel

37

Zie bv. lopend onderzoek aan KU Leuven, bv. www.kuleuven.be/research/researchdatabase/project/3E11/3E110336.htm en www.kuleuven.be/onderzoek/onderzoeksdatabank/project/3E09/3E091204.htm

38

Tillie, N., van den Dobbelsteen, A., Doepel, D., Joubert, M., De Jager, W., Mayenburg, D. (2009), Towards CO2 Neutral Urban Planning: Presenting the Rotterdam Energy Approach and Planning (REAP), in: Journal of Green Building, Vol. 4, No. 3, p. 103 112; zie ook www.iktekenervoor.nl/documents/reap_rapport.pdf

39

Roggema, R., van den Dobbelsteen, A., Stremke, S., Mallon, W. (2011), Spatial energy Framework Aiming at Breakthroughs Brings Goals Beyond Policy Objectives within Reach, in: Jenkins, A. (ed.), Climate Change Adaptation, Nova Science Publishers, pp. 127 150; van den Dobbelsteen, A., Broersma, S., Stremke, S. (2011), Energy Potential Mapping for Energy Producing Neighborhoods, in: International Journal of Sustainable Building Technology and Urban Development, Vol.2 No.2, pp. 170 176, www.exergieplanning.nl/publicaties/2011%20Energy%20Potential%20Mapping%20DOBBELST EEN%20BROERSMA%20STREMKE.pdf 180

40

Vandevyvere, H. (2011), Micro, meso, macro: tendensen in de energietransitie, Slim bouwen: welke energietechnieken?, presentatie, Flanders Smart Hub, 06/04/2011, www.flanderssmarthub.be/uploads/1HanVandevyve_lowres(1).pdf; Vandevyvere, H. (2011), Op kop of aan de staart, in: Ruimte, Jaargang 3, No. 10, p. 56 59

41

Zie bijvoorbeeld het onderzoek door de Oxford Research Group, te consulteren via http://www.stormsmith.nl/ (in het bijzonder de referentiedocumenten).

42

Voor een discussie van het normatieve gehalte van duurzaamheidsevaluaties, zie ‘How to cut across the catchall? …’

43

Een voorbeeld hiervan is te vinden in: Dones, R., Heck, T. (2005), LCA based evaluation of ecological impacts and external costs of current and new electricity and heating systems, in: proceedings of Material Research Society Fall Meeting 2005, Symposium G: Life Cycle Analysis Tool for 'Green' Materials and Process Selection, Paper G3.1., Boston, November 29 December 1, 2005. Opmerkelijk is de goede score van nucleaire energie, maar hierbij moet meteen worden opgemerkt dat bij de impactbegroting de problemen van mogelijke proliferatie, de lange bewaartijd van het kernafval en de kans op ernstige ongevallen helemaal niet of slechts impliciet ingerekend zijn in de externe kosten.

44

Zie bijvoorbeeld het Ecofys rapport terzake: WWF International, Ecofys, OMA (2011), The Energy Report: 100% Renewable Energy by 2050, WWF, www.ecofys.com/nl/page/37/

45

Price, L. et al. (2006), Sectoral trends in global energy use and greenhouse gas emissions, Lawrence Berkeley National Laboratory, p. 12; Vandaele, L., Van Orshoven, D., Palmers, G., Woyte, A., Coppye, W., Hens, H., Coene, A., Vandermarcke, B., Corthals, K. (2004), Bouwen, wonen en energie, viWTA31; Hens, H. (2006), Duurzaam bouwen, Francqui Leerstoel, Vrije Universiteit Brussel, p. 13

46

Levine, M. et al. (eds.), Climate Change 2007: Mitigation. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change, Cambridge University Press

47

Hens (2006), op.cit., p. 13

48

McKinsey & Company (2009), Pathways to World Class Energy Efficiency in Belgium, McKinsey & Company, www.mckinsey.com/App_Media/Reports/Belux/Energy_efficiency_in_Belgium_full_report.pdf

49

McKinsey & Company (2009), op. cit., p. 18

50

van den Dobbelsteen, A. (2009), The REAP methodology, in: Tillie, N. et al., REAP Rotterdam Energy Approach and Planning, Towards CO2 neutral urban development, Edition 350, www.iktekenervoor.nl/documents/reap_rapport.pdf

51

Exergie is de kwaliteit van energie, of thermodynamisch uitgedrukt, het vermogen ervan om arbeid te leveren. In de praktijk worden vaak hoog exergetische bronnen ingezet voor toepassingen waar laag exergetische bronnen ook volstaan, wat dus een vorm van verspilling veroorzaakt. Zo wordt aardgas in een condensatieketel verbrand op ongeveer 1000°C, enkel met het doel om ruimtes op te warmen van bijvoorbeeld 10°C naar 20°C. Dat laatste kan ook gebeuren met industriële afvalwarmte op 45°C. Het energetisch rendement van de condensatieketel is dan wel zowat 100%, het exergetisch rendement ervan is minder dan 10%. Voor een omstandige toelichting van exergie en zijn rol in de energiebevoorrading van gebouwen, zie Torio, H., Schmidt, D. (eds.)(2011), Low Exergy Systems for High Performance Buildings and Communities, Annex 49 Final Report, ECBCS Annex 49, www.annex49.com/download/Annex49_guidebook.pdf

181

52

Op basis van Salat, S. (2009), Energy loads, CO2 emissions and building stocks: morphologies, typologies, energy systems and behaviour, in: Building Research & Information, Vol. 37, No. 5, p. 598 — 609; Ratti, C., Baker, N., Steemers, K. (2005), Energy consumption and urban texture, in: Energy and Buildings, Vol. 37, No. 7, p. 762–776

53

Het belang van deze relatie kan geïllustreerd worden met een eenvoudig rekenvoorbeeld. Het betreft volgende scenariovergelijking tussen twee uiterste combinaties: Scenario A: Ongeïsoleerde rijwoning van 200m² in de stad, zonder auto naar het werk. Jaarverbruik verwarming woning: 200 kWhprim/jaar, m² x 200 = 40.000 kWh Totaal ‘ceteris paribus’: 40.000 kWh Scenario B: Passiefwoning van 200m² in het buitengebied op 40 km van de stad, naar het werk met 2 SUV’s die 10 liter benzine per 100 km verbruiken. Jaarverbruik verwarming woning: 37,5 kWhprim/jaar, m² x 200 = 7.500 kWh 2 SUV’s x 2 x 40km/dag x 250 werkdagen x 0,1l/km x 9 kWh/l = 36.000 kWh Totaal ‘ceteris paribus’: 43.500 kWh Met andere woorden, van zeer onzuinig naar zeer zuinig op vlak van gebouwenergie kan volledig tenietgedaan worden door een mobiliteitsgedrag in omgekeerde zin. Vandevyvere, H. (2010), Strategieën voor een verhoogde implementatie van duurzaam bouwen in Vlaanderen. Toepassing op het schaalniveau van het stadsfragment, doctoraatsverhandeling, K.U.Leuven, p. 218, https://lirias.kuleuven.be/bitstream/123456789/269336/1/ManuscriptLirias.pdf

54

Newman, P., Kenworthy, J. (1989), Cities and Automobile Dependence: An International Sourcebook, Gower

55

Van den Dobbelsteen, A. (2004), The sustainable office: an exploration of the potential for factor 20 environmental improvement of office accommodation, Van den Dobbelsteen

56

Diamond, J. (2006), Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed, Penguin Books. Jared Diamond beschrijft in zijn werk echter ook enkele voorbeelden van het succesvol omgaan met ecosysteembedreigingen, waaronder het bosbeheer in Japan onder te Tokugawa of Edo periode (1603 1868). Ook andere auteurs vermelden de Edo periode (naar de hoofdstad Tokyo) als een merkwaardig voorbeeld van een circulaire economie, tijdens een periode waarin Japan zowat volledig van de buitenwereld afgesloten was.

57

Worden bijvoorbeeld niet behandeld: de ondergang van Ur, de verwoestijning van Noord Afrika door Romeinse exploitatie of de Dust Bowl in de Verenigde Staten, zie ook illustraties.

58

Zie bv. McCormick, J. (1991) , Reclaiming Paradise: The Global Environmental Movement, Indiana University Press, p. 22.

59

Luyssaert, S. et al. (2008), Old growth forests as global carbon sinks, Nature, No. 455 (11 September 2008), pp. 213 215

60

Voor Limburg bijvoorbeeld werd de totale uitstoot van scope 1 en 2 begroot op 9.140 kton CO2 equivalent, terwijl de jaarlijkse opslagcapaciteit in deze relatief beboste provincie op 720 kton CO2 equivalent geschat werd (590 kton in de groei van bovengrondse biomassa en 130 kton in de bosbodems). Daarvan gaat echter jaarlijks opnieuw 270 kton verloren door boskap. Gorissen, L., Vercaemst, P. (ed.)(2011), Totaal Actieplan CO2: Scenario’s voor een CO2 neutraal Limburg in 2020, VITO, p. 44

61

Het cijfer voor 2004 is 17,4%, zie IPCC (2007), op. cit., p. 36

62

Voor een uitgebreide behandeling, zie Jørgensen, S. (2006), Eco Exergy as Sustainability, WIT Press

182

63

Een trias benadering lijkt hier niet onmiddellijk aangewezen omwille van de complexe context. Niettemin kan er gedacht worden aan elementen zoals vraagvermindering, bijvoorbeeld door de vleesconsumptie te verminderen ten voordele van het vegetarisch aandeel in voeding.

64

bv. Holemans, D., Engelen, S., Wynants, M. (2011), Welvaren Zonder Groei, VUB Crosstalks/Oikos; Jackson, T. (2009), Prosperity without Growth? The transition to a sustainable economy, Sustainable Development Commision, www.sd commission.org.uk/data/files/publications/prosperity_without_growth_report.pdf

65

Voor een sociologische analyse van de rol van consumptie en de vele barrières richting duurzame consumptie, zie Jones, P.T., De Meyere, V. (2009), Terra Reversa: De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, EPO/Jan van Arkel

66

www.grossnationalhappiness.com

67

Rotmans, J. (2008), Transition management: a co evolutionary approach, presentatie, seminarie Crosstalks: Energy Efficiency: Reconsidering Sustainability, Vrije Universiteit Brussel, 05/12/2008. Een toegankelijke Nederlandse synthese van het transitiemanagementmodel is terug te vinden in: Jones, P.T., De Meyere, V. (2009), Terra Reversa: De transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, Berchem/Utrecht.

68

www.duwobo.be

69

www.plan c.eu/

70

Zie bv. Bauler, T. (2007), Indicators for Sustainable Development: A Discussion of their Usability, Université Libre de Bruxelles, http://theses.ulb.ac.be/ETD db/collection/available/ULBetd 05102007 104144/unrestricted/tbauler these_envi.pdf

71

Oorspronkelijk: Arnstein, S. (1969), A Ladder of Citizen Participation, in: Journal of the American Institute of planners, Vol. 35, No. 4, pp. 216 224. Ondertussen bestaat er een uitgebreide verzameling varianten en kritieken.

72

Vandevyvere (2010), op. cit., p. 72

73

Hardin, G. (1968), The Tragedy of the Commons, in: Science, Vol. 162, No. 3859, p. 1243 1248

74

Dit hoofdstuk behandelt de nulmeting of baseline emission inventory voor de broeikasgasuitstoot met als referentiejaar 2010. De tekst van dit hoofdstuk is een integrale overname van een tekst die door Jan Aerts (Futureproofed) en Peter Tom Jones (KU Leuven) geschreven werd voor een publicatie over deze nulmeting. Beschikbaar via: http://issuu.com/tweewaters/docs/lkn2030 pub lang final high?mode=window&backgroundColor=%23222222

75

Conform ISO 14064. Deze standaard wordt ook door de Vlaamse Overheid gebruikt in de MIRA rapportage, evenals door de Limburgse Overheid in haar TACO2 plan voor klimaatneutraliteit.

76

www.ghgprotocol.org

77

Van Steertegem, M. (red.)(2009), Milieuverkenning 2030 Milieurapport Vlaanderen, VMM.

78

Van Steertegem, M., op. cit., p. 15

79

European Commission (2011), A Roadmap for moving to a competitive low carbon economy in 2050 / Routekaart naar een concurrerende koolstofarme economie in 2050, beschikbaar via http://ec.europa.eu/clima/policies/roadmap/index_en.htm

80

Van Steertegem, M., op. cit., p. 16 18

183

81


82

Van Steertegem, M., op. cit., p. 65

83

Couder, J., Verbruggen, A., Maene, S. (2009), Toekomstverkenning Mira 2009 Wetenschappelijk rapport Sectoren Huishoudens en Handel & Diensten, Vlaamse Milieumaatschappij, p. 20, beschikbaar op: http://www.milieurapport.be/Upload/main/091201_finaal_WR_huishoudens_handel_dienste n_TW_erratum.pdf

84

Couder, J., Verbruggen, A., Maene, S., op. cit., p. 20

85


86


87

Couder, J., Verbruggen, A., Maene, S., op. cit., p. 71 72

88


89


90

Lodewijks, P., Brouwers, J., Van Hooste, H., Meynaerts, E. (2010), Mira 2009 Wetenschappelijk rapport Energie en Klimaatscenario’s voor de sectoren Energie en Industrie, Vlaamse Milieumaatschappij, p. 142, beschikbaar op: http://www.milieurapport.be/Upload/main/WR_Energie_en_Industrie_def_TW.pdf

91


92

Zie bv. Ratti, C., Baker, N., Steemers, K. (2005), Energy consumption and urban texture, in: Energy and Buildings, Vol. 37, No. 7, p. 762–776; Salat, S. (2009), Energy loads, CO2 emissions and building stocks: morphologies, typologies, energy systems and behaviour, in: Building Research & Information, Vol. 37, No. 5, p. 598 — 609; Maïzia, M. et al. (2009), Energy requirements of characteristic urban blocks, in: Scartezzini, J., Smith, B. (Eds.), Proceedings of CISBAT 2009 Renewables in a changing climate From Nano to Urban Scale, EPFL, Lausanne, Switzerland, 2 3 September 2009, p. 439 444; Ewing, R., Rong, F. (2008), The impact of urban form on U.S. residential energy use, in: Housing Policy Debate, Vol. 19, No. 1, p. 1 30

93

Zie bv. Ewing & Rong (2008), op.cit.; Newman, P., Kenworthy, J. (1989), Cities and Automobile Dependence: An International Sourcebook, Gower

94

In zeer specifieke gevallen zijn daarbij ook maatschappelijke kosten en baten ingerekend, zie de bespreking van de individuele maatregelen.

95

EU Emissions Trading System (EU ETS), zie http://ec.europa.eu/clima/policies/ets/index_en.htm

96

Ochelen, S., Putzeijs, B. (2008), Milieubeleidskosten Begrippen en berekeningsmethoden, Vlaamse Overheid, Departement LNE, beschikbaar op http://www.lne.be/themas/beleid/milieueconomie/downloadbare bestanden/ME2_rapport%20Milieukosten.pdf

97

En derhalve niet de nieuwe stappenstrategie volgens A. van den Dobbelsteen, zie ondermeer: van den Dobbelsteen, A. (2009), The REAP methodology, in: Tillie, N. et al., REAP Rotterdam Energy Approach and Planning, Towards CO2 neutral urban development, Edition 350

98

Vlaams Energieagentschap (2011), Actieplan van het Energierenovatieprogramma 2020 voor het Vlaamse woningbestand, VEA, beschikbaar op: http://www.vlaanderen.be/nl/publicaties/detail/c0 actieplan voor het energierenovatieprogramma 2020 voor het vlaamse woningbestand monitoring rapport 184

99

Cyx , W., Renders, N., Van Holm, M., Verbeke, S. (2011), IEE TABULA Typology Approach for Building Stock Energy Assessment, VITO, beschikbaar via http://www.vito.be/VITO/NL/HomepageAdmin/Home/WetenschappelijkOnderzoek/TransitieE nergieEnMilieu/tabula

100

Het is moeilijk om hierover een prognose te doen. De recente nieuwbouwgraad voor woongebouwen in België is 0,7% (berekend op basis van gegevens in http://statbel.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/economie/bouw_industrie/). In Leuven was de nieuwbouwgraad voor alle bouwtypes samen over de laatste 10 jaar daarentegen gemiddeld 1,8% per jaar (op basis van aantal bouwaanvragen en gegevens uit het Grootschalig Referentiebestand). We kiezen dus voor een tussenwaarde. Ter vergelijking was de renovatiegraad in Leuven de laatste 10 jaar gemiddeld 0,6%. De huidige gemiddelde renovatiegraad in Europa is dan weer 1,2 à 1,5% (zie Europese Commissie (2011), Energie efficiëntieplan 2011, beschikbaar op http://eur lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0109:FIN:NL:PDF; dit plan stelt bv. ook dat de vernieuwingsgraad van openbare gebouwen zou moeten verdubbeld worden naar 3% per jaar, waarbij energetisch grondig verbeterd wordt).

101

De uitgangspositie is in principe voordeliger als kan aangesloten worden op een groter (stads)warmtenet.

102

Concreet betekent dit dat renovatiegolven, passiefhuisstandaard, dakisolatie en plaatsen van hoogrendementsglas uitgesplitst zijn. Daling van het huishoudelijk elektriciteitsgebruik is à rato toegekend in alle interventieschijven om dubbeltellen te vermijden. Zonneboilers en warmtepompen zijn aangerekend als bijkomend op de verwachte groei, en dus complementair aan EUR(Leuven). Oriëntatie, nieuwbouw en spontane renovatie zijn complementair en/of onafhankelijk.

103

Zie bijlagen, uitgebreide Nota Concepten en Methodes, Versie 2.0, 25 mei 2012, p. 20

104

Concreet betekent dit dat de LKN maatregelen handel en diensten onafhankelijk van zijn van EUR(Leuven), dus een gebouw wordt onderworpen hetzij aan EUR(Leuven) in BaU, hetzij aan LKN. Monitoring & visualisatie en relighting worden evenwel toegepast in de twee situaties, dus voor alle gebouwen.

105

Delhaye, E., Van Zeebroeck, B., De Geest, C.(2009), Wetenschappelijk rapport MIRA 2009 Transport: visionair scenario, Vlaamse Milieumaatschappij, beschikbaar op: http://www.milieurapport.be/Upload/main/WR_Transport_visionair_S2009_def_301109_TW. pdf

106

Hopman, M. et al. (2011), De baten van groen hanteerbaar: TEEB in de stad, rapport symposium 21 september 2011, beschikbaar op www.vvm.info/; zie ook www.teebweb.org/

107

Methodiek en tool beschikbaar via http://rma.vito.be/natuurwaardeverkenner/ ; zie ook achtergronddocument Liekens, I., Schaafsma, M., Staes, J., De Nocker, L., Brouwer, R., Meire, P., (2009), Economische waarderingsstudie van ecosysteemdiensten voor MKBA, Studie in opdracht van LNE, afdeling milieu , natuur en energiebeleid, VITO, 2009/RMA/R308.

108

Studie uitgewerkt door Clara Verhelst, Afdeling Toegepaste Mechanica en Energieconversie, Departement Werktuigkunde (KU Leuven).

109

Bijvoorbeeld vergeleken met wat de stad Leuven momenteel courant investeert: 45 miljoen Euro investeringen door de stad in wegen,…. en een totale begroting van de stad van 180 miljoen Euro; totale energie uitgaven in Leuven voor ongeveer 250 miljoen Euro per jaar waarvan 100 miljoen Euro per jaar door de gezinnen besteed aan energiefacturen.

185

110

http://www.burgemeestersconvenant.eu/index_nl.html (NL), www.eumayors.eu (ENG)

111

EU Covenant of Mayors (2010), How to develop a Sustainable Energy Action Plan, Publications Office of the European Union, beschikbaar op: http://www.eumayors.eu/IMG/pdf/seap_guidelines_en 2.pdf, p. 22

112

EU Covenant of Mayors, op. cit., p. 5

113

EU Covenant of Mayors, op. cit., p. 5

114

EU Covenant of Mayors, op. cit., p. 7 8.

115

Rotmans, J. (2008), Transition management: a co evolutionary approach, presentatie, seminarie Crosstalks: Energy Efficiency: Reconsidering Sustainability, Vrije Universiteit Brussel, 05/12/2008

116

Intern rapport TC Gebouwde omgeving, p. 1 5

117

Zie bv. ook www.posadlabs.com/flemish metropolitan dream/

118

www.dubovlaamsbrabant.be

119

www.duurzaamgebouwd.nl/projecten/20121122 kansrijke leegstaande gebouwen

120

www.vlaamsbrabant.be/vrije tijd cultuur/cultuur/sociaal cultureel werk/droomproject sociaal cultureel werk/index.jsp

121

Voor een interessant project waarbij verschillende generaties een verrijkende uitwisseling aangaan, zie bv. Le Balloir in Luik, http://www.helmo.be/esas/mapage/euxaussi/famille/balloir.html

122

Jaeger, C., Paroussos, L., Mangalagiu, D., Kupers, R., Mandel, A., Tàbara, J. (2011), A New Growth Path for Europe: Generating Prosperity and Jobs in the Low Carbon Economy (Synthesis Report); European Climate Forum e.V., beschikbaar op: http://edoc.gfz potsdam.de/pik/get/4813/0/2bbb2541f5e08c473dd1a087176b3b49/4813.pdf

123

Meeus, L., Kaderják, P., Azevedo, I., Kotek, P., Pató, Z., Szabó, L., Glachant, J. (2012), How to Refurbish All Buildings by 2050, Final Report, European University Institute, beschikbaar op: http://www.eui.eu/Projects/THINK/Documents/Thinktopic/THINKTopic72012.pdf

124

Europese Commissie (2011), Energie efficiëntieplan 2011, p. 6, beschikbaar op http://eur lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0109:FIN:NL:PDF

125

Over de invloed van het isolatieniveau, zie bv. onderzoek door het Nederlands Bureau Waardebepaling Onroerende zaken waaruit blijkt dat goed geïsoleerde woningen bij verkoop tot 30% meer opbrengen dan hun tegenhangers met een slecht energielabel, http://www2.nbwo.nl/?id=49

126

Platformtekst TC Mobiliteit, 12/11/2012, p. 1 2

127

Voor het belang van Leitbilder, zie o.a. Jones, P.T., De Meyere, V. (2009), Terra Reversa: de transitie naar rechtvaardige duurzaamheid, EPO/Jan van Arkel.

128

www.belgerinkel.be

129

www.champ cycling.eu/en/

130

www.bypad.org

131

Platformtekst TC Mobiliteit, 12/11/2012, p. 2

186

132

Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden om de Nederlandse methodiek van ‘Gebiedsgericht benutten’ in te zetten (www.rijkswaterstaat.nl/zakelijk/slimmer_werken/gebiedsgericht_benutten/).

133

Intern rapport TC Natuur en landbouw, p.1 2

134

Hamerschlag, K. (2011), Meat eaters guide to climate change and health, Environmental Working Group, 25 p.; en Virtanen, Y., Kurppa, S., Saarinen, M., Katajajuuri, J M., Kirsi Usva, K., Ilmo Mäenpää, I., Mäkelä, J., Grönroos, J., Ari Nissinen (2011), Carbon footprint of food approaches from national input output statistics and a LCA of a food portion, in: Journal of Cleaner Production, vol. 19, p. 1849 1856.

135

VMM (2012), Lozingen in de lucht 2000 2011, VMM, beschikbaar op http://www.vmm.be/pub/jaarverslag lozingen in de lucht 2000 2011

136

TC Natuur en landbouw, op. cit., p. 1 en p. 12

137

European Environment Agency (2012), Urban adaptation to climate change in Europe, EEA, beschikbaar op http://www.eea.europa.eu/publications/urban adaptation to climate change

138

EEA, op. cit.

139

TC Natuur en landbouw, op. cit., p. 2 7

140

TC Natuur en landbouw, op. cit., p. 7 11

141

Tjallingii, S. (1995), Ecopolis Strategies for Ecologically Sound Urban Development, Backhuys Publishers

142

TC Natuur en landbouw, op. cit., p. 15

143


144


145

‘Mensen met een groene woonomgeving voelen zich gezonder en zijn ook gezonder. Ze bezoeken minder vaak de huisarts voor bijvoorbeeld depressie, diabetes, longaandoeningen en duizeligheid. …Vooral mensen met een lagere sociale status, kinderen en ouderen hebben profijt van meer groen in hun omgeving. Dat een groene omgeving gezonder is, komt doordat mensen die meer tijd doorbrengen in een groene omgeving, sneller herstellen van stress. … Verder voelen zij zich minder eenzaam en ervaren ze minder vaak een tekort aan sociale contacten. … Bovendien voelen mensen in een groene woonomgeving zich veiliger.’ (www.uu.nl/NL/Actueel/Pages/Eengroeneleefomgevingisgezond.aspx). Zie ook: Maas, J. (2009), Vitamin G : Green environments Healthy environments, Universiteit Utrecht

146

van den Dobbelsteen, A. (2009), The REAP methodology, in: Tillie, N. et al., REAP Rotterdam Energy Approach and Planning, Towards CO2 neutral urban development, Edition 350

147

Intern rapport TC Energie, p. 1 5.

148

van den Dobbelsteen, A., Broersma, S., Stremke, S. (2011), Energy potential mapping for energy producing neighborhoods, in: International Journal of Sustainable Building Technology and Urban Development, Vol. 2, No. 2, p. 170–176.

149

Interne bronnen thematische cel Energie. Omwille van concurrentiegevoeligheid worden verdere data niet vrijgegeven.

150

Inschattingen en berekeningen door K. Van Meerbeek, T. Van Schaeybroeck, M. Hermy en H. Vandevyvere (KU Leuven) in het kader van de TC Energie

151

Candries, L. / Evolion, Small Hydro Projecten, presentatie, 04/09/2012 187

152

Intern rapport TC Consumptie, p. 1 4.

153

Intern rapport TC Consumptie, p. 8 17, deelcitaten komen uit deze tekst en zijn soms aangepast op het vlak van punctuatie.

154

Een goed voorbeeld van hoe energieverbruiken kunnen gevisualiseerd worden is te vinden onder www.greenbiz.com/blog/2012/05/21/taking energy saving out dark ages.

155

Hier wordt verwezen naar het initiatief Maison Energie Huis van Leefmilieu Brussel.

156

Hier wordt verwezen naar de voorbeeldprojecten van Leefmilieu Brussel.

157

Te vermelden als bron van informatie is www.labelinfo.be; hieruit blijkt wel de veelheid aan labels en informatie, en de nood om meer te uniformiseren.

158

Voor een theoretische analyse van de samenhang tussen duurzaamheidsaspecten die klimaatneutraliteit omkaderen, zie Vandevyvere, H. (2011), How to cut across the catchall? A philosophical cultural framework for assessing sustainability, in: International Journal of Innovation and Sustainable Development, Vol. 5, No. 4, p. 403 424.

159

TC Transitie en Participatie, Platformtekst Ronde Tafel, Leuven, 7 december 2012.

160

Artikel consulteerbaar op www.guardian.co.uk/environment/2008/sep/21/renewableenergy.alternativeenergy

161

Collectiv4Architects, Fugzia, Voedselteams, Leren Ondernemen/Sociale Kruidenier, Projectvoorstel Open Schuur, 2012, p. 3

162

Collectiv4Architects, Fugzia, Voedselteams, Leren Ondernemen/Sociale Kruidenier, op. cit., p. 7

163

http://www.thinkcore.be/

164

http://www.thinkcore.be/core.php

165

Zie ondermeer van den Dobbelsteen, A. (2009), The REAP methodology, in: Tillie, N. et al., REAP Rotterdam Energy Approach and Planning, Towards CO2 neutral urban development, Edition 350; van den Dobbelsteen, A., Broersma, S., Stremke, S. (2011), Energy potential mapping for energy producing neighborhoods, in: International Journal of Sustainable Building Technology and Urban Development, Vol. 2, No. 2, p. 170–176; en Vandevyvere, H., Stremke, S. (2012), Urban planning for a renewable energy future: methodological challenges and opportunities from a design perspective, in: Sustainability, Vol. 4, No. 6, p. 1309 1328, beschikbaar op: http://www.mdpi.com/2071 1050/4/6/1309

166

Broersma, S., van den Dobbelsteen, A. (2011), Synergie Tussen Regionale Planning en Exergie: SREX; Publikatieburo Bouwkunde, zie ook http://www.exergieplanning.nl/

167

Tjallingii, S. (1995), Ecopolis Strategies for Ecologically Sound Urban Development, Backhuys Publishers

168

http://www.posadlabs.com/flemish metropolitan dream/

169

Zie www.thuisindestad.be/stadsmonitor.html

170

Zie www.milieurapport.be/

171

Zie www.vlaanderen.be/nl/overheid/werking vlaamse overheid/hoe werkt de vlaamse overheid/vrind 2012 cijfergegevens en indicatoren over de vlaamse samenleving

172

Zie http://lv.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?id=2959

188

DE TRANSITIE NAAR LEUVEN KLIMAATNEUTRAAL 2030

Recommend Documents