Colofon
Faculteit Geesteswetenschappen Postbus 90153 5000 LE Tilburg T (013) 466 25 68 E
[email protected] I www.uvt.nl/geesteswetenschappen
DANTE magazine is een cultureel en informatief magazine met een scherpe blik voor nieuwe ontwikkelingen in de geesteswetenschappen in het algemeen en de faculteit Geesteswetenschappen van de Universiteit van Tilburg in het bijzonder. De aandacht gaat vooral uit naar opvallende onderzoeksprestaties en onderwijsinitiatieven van de facultaire departementen en naar actuele maatschappelijke thema’s in het verlengde daarvan. Redactie Maartje Bertens, Veerle Draulans, Odile Heynders (hoofdredacteur), Liesbeth Hoeven, Herman de Regt, Cindy Rooijakkers, Annemeike Tan (eindredacteur)
Een magazine van de Faculteit Geesteswetenschappen
10/2010
DANTE ‘Aristoteles schreef het beste boek ooit’
‘computer met gevoel voor kunst op Lowlands’
‘weinig mensen hebben echte angst voor de dood’
Overige medewerkers aan dit nummer Wim Dubbink, Leon Heuts, Linda Jansen, Tineke Nugteren, Gerard Tosserams, Sander Voerman, Willem Witteveen Fotografie Harold Miesen, Maarten Schuth | Coolpolitics 2010 (voorzijde, p. 20), René Gerritsen (p. 19), Annemeike Tan, Gerard Tosserams Redactieadres Universiteit van Tilburg Faculteit Geesteswetenschappen Redactie DANTE Postbus 90153 5000 LE Tilburg tel. (013) 4662596 e-mail
[email protected] Ontwerp / vormgeving Beelenkamp ontwerpers, Tilburg Druk Drukkerij Groels, Tilburg
‘Anders ‘De missie van het onderwijs aan leren Geesteswetenschappen’ denken’ ‘de vakken met de x-factor!’
Copyright Overname van (delen) van artikelen is toegestaan na schriftelijke toestemming van de redactie. Voor overname van illustraties en foto’s is toestemming van de maker vereist. 3e jaargang – nummer 2 – najaar 2010 Het volgende nummer verschijnt voorjaar 2011 1
Inhoud
Van de redactie Knowledge is no guarantee of good behavior, but ignorance is a virtual guarantee of bad behavior. Simple cultural and religious stereotypes abound in our world: for example, the facile equation of Islam with terrorism. The way to begin combating these is to make sure that from a very early age students learn a different relation to the world, mediated by correct facts and respectful curiosity. Martha C. Nussbaum, Not for Profit, Why Democracy needs the Humanities, 2010.
15
8 Van de redactie
19
02
Met Augustinus de misstanden van Abu Graib begrijpen
Odile Heynders I am a storyteller. Zo opende in juli 2010 de Turkse schrijf-
Amerikaans filosofe Martha Nussbaum in Not for Profit
ster Elif Shafak (1971) een lezing in Oxford op uitnodiging
(2010) en ook al is haar toon hier en daar drammerig en
van TED, een non profit platform voor “Ideas worth Sprea-
verheft ze al te simplistisch de democratie tot het hoogste
ding”. Shafak sprak twintig minuten lang en zonder auto
goed en het kapitalisme tot het laagste, ze heeft gelijk dat
cue geïnspireerd over haar leven en schrijverschap en over
ze de kunst ziet als een mogelijkheid andere beelden aan
Cindy Rooijakkers
de specifieke rol die je als “multiculturele” auteur al snel
te reiken. En ze heeft gelijk dat ze de Humanities in het
krijgt toebedeeld. Haar speech, The Politics of Fiction, was
zonnetje zet in een onderwijswereld die zich teveel is
vooral een pleidooi voor de potentie van fictie: juist ver-
gaan richten op techniek, management en business.
“No one’s written a better book than Aristotle’s The Nicomachean Ethics” 10
zonnen literatuur brengt verbeelding en kritische reflectie op gang en verbindt het rationele met wat onverklaarbaar
De Universiteit van Tilburg heeft het motto Understanding
is.
Society genomen als brand waaronder alle activiteiten wor-
In 2005 filmde de in Indonesië geboren en in Nederland
den bijeen gebracht. In dit nummer van het Dante
opgeleide beeldend kunstenaar Fiona Tan (1966)
Magazine presenteren we visies van onderwijscoördina-
leerlingen van een middelbare school in een buitenwijk
toren, docenten en studenten op wat dit begrijpen van
van Stockholm. In de “two-screen” videoinstallatie getiteld
de maatschappij inhoudt. Hoe kan het onderwijs in de
Tomorrow, zie je verschillende pubers: mooi, bleek, stevig,
geesteswetenschappen inspelen op wat relevant is. Welke
onzeker in jassen, met petjes, capuchons, grote oorrin-
vragen zijn belangrijk en welke ervaringen kunnen we
gen. Het kunstwerk is een pleidooi om goed te kijken, om
vertalen naar onderwijs cases? En hoe leiden we de
het individu in de eenvormig geklede groep te zien, de
studenten op tot kritische wereldburgers met een oog
ander aan te kijken.
voor on/gelijkheid?
over de wereld waarin we leven. Ze reiken verhalen aan,
Odile Heynders
prikkelen de fantasie en laten vooral ook zien hoe
Hoogleraar Vergelijkende Literatuurwetenschap bij het
‘gewoon’ leven is van Stockholm tot Istanbul of Arizona.
departement Cultuurwetenschappen en hoofdredacteur van
Het is precies dit vermogen dat kunst tot kunst maakt.
Dante Magazine.
Kunst is “bloody briljant”, zegt David Shrigley, Brits kunstenaar, in een grappig filmpje dat hij onlangs maakte
www.TED/Elif Shafak: The Politics of Fiction
als verzet tegen de bezuinigingen op kunst van de over-
www.youtube/Fiona Tan: Tomorrow
heid, maar het is ook alledaags, verrassend dichtbij en
www.youtube/David Shrigley, An Important Message
herkenbaar.
about the Arts
04
Bijzondere werkvormen in het onderwijs – het dagboek
Willem Witteveen
Vakken met de x-factor
07
08
Herman de Regt en Sander Voerman
Niet gewetenloos, wel incompetent Wim Dubbink en Leon Heuts
De inspiratie van… Tineke Nugteren
Doodgaan zoals je geleefd hebt Veerle Draulans
Lijnen in mijn hoofd Liesbeth Hoeven
13
15 16
18
Met een biertje en popcorn naar college Linda Jansen
Beide kunstenaars maken werk dat aanzet tot nadenken
22
Onze twijfelende geest Herman de Regt
Brief uit Palestina Gerard Tosserams
Tot slot...
19
21
22
23
Kunst maakt ons tot democratische burgers, schrijft
2
3
We moeten een nog duidelijker smoel opzetten. Understanding society, dat is een goed profiel.
Met Augustinus de misstanden van Abu Graib begrijpen Wat is het bijzondere aan het onderwijs van de faculteit Geesteswetenschappen in Tilburg? Een gesprek met de opleidingsdirecteuren van de faculteit. ‘Studenten moeten zich realiseren dat het leed in de wereld minder kan zijn.’ Odile Heynders en Leon Heuts
4
dat is een goed profiel, ook in relatie
Vermeer: Expliciet houdt de globali-
tot de Eindhovense Brainport, maar
sering in het onderwijs ook in dat we
dat moeten we dan ook uitdragen en
ons bezighouden met sociale media,
juist daar alles op inzetten. In al onze
met Twitter en de invloed daarvan op
opleidingen moeten we de relevantie
ons denken en handelen. Ook onder-
van wat we doen uitleggen aan de
wijsvormen veranderen daardoor.
hand van kwesties die in de samenle-
Regt: Maar studenten moeten blijven
ving aan de orde zijn. Perspectieven
lezen; teksten leren lezen en zich
bieden op wat ons denken betekent
eigen maken.
voor staatsinrichting, maatschappij en
Lenning: Wij willen de studenten
individueel en sociaal handelen.
ook langere teksten laten lezen en ze laten zien dat een bepaalde vorm
Vermeer: Het bijzondere van de
Hoe gaan we creatief om met een tijds-
van contemplatie nodig is om goed
Tilburgse Humanities opleidingen is
gewricht waarin voor beschouwing wei-
te denken. Je hebt een bepaalde
dat zij altijd een voorhoede positie
nig ruimte is en alles wordt afgerekend
duur nodig om iets tot je te nemen.
hebben moeten innemen. Wij waren
op of het nut heeft of geld opbrengt?
Niet alles hoeft per direct te worden
klein dus moesten we voortdurend
Hoe werkt de “globalising context” door
gegoogled.
op zoek naar vernieuwing om ons
in wat we doen?
Wat we vooral niet willen is dat
In welk opzicht onderscheiden onze
Vermeer: Het bijzondere aan onze
en een Bussiness major. Wij zijn
ten opzichte van de grote faculteiten
Lenning: Dit doen we door enerzijds
een student die onze faculteit verlaat
humanities opleidingen zich van
Communicatie en Informatieoplei-
vergelijkbaar met University colleges
te onderscheiden. Dat mechanisme
studenten Bildung te bieden, door
beweert: “elke terrorist is knettergek”.
opleidingen aan andere faculteiten in
dingen is de multimediale focus,
in Utrecht, Maastricht, Amsterdam en
van vernieuwen is inherent aan onze
klassieke teksten, grote kunstwerken
De opleiding zou niet geslaagd zijn
Nederland?
het gammakarakter, een stevige
recentelijk Den Haag. Wij zijn vooral
bescheiden positie en maakt ons per
en invloedrijke theorieën te behan-
als we dat soort denkbeelden niet
Lierop: De Tilburgse Algemene
statistische en methodologische
uniek vanwege ons echt interdisci-
definitie anders en vaak uitdagender.
delen, en anderzijds ze op te leiden
zouden kunnen uitbannen. We willen
cultuurwetenschappen opleiding valt
basis, daarnaast de sterke nadruk op
plinaire eerste jaar, waarin we naast
Je ziet dat wat wij ‘verzinnen’ later
tot voldoende onderlegde master
perspectieven laten zien, de complexi-
op doordat zij een inhoudelijke en
communicatie in organisaties en de
blended learning ook teamteaching
door anderen wordt overgenomen.
instromers. Het belangrijkste is dat we
teit van het grotere geheel.
institutionele benadering biedt.
menselijke aspecten van een infor-
toepassen.
En dan moeten wij weer iets nieuws
studenten leren denken als zelfstan-
Nijmegen en Rotterdam doen dat
matiemaatschappij. Ook onderschei-
Regt: Wij bieden een bachelor- en
bedenken om zichtbaar te blijven.
dige mensen. Nu redeneren ze nog te
Kunnen jullie een voor jullie opleiding
ook, maar minder sterk dan wij.
dend is de zogenoemde ‘blended
masterprogramma Filosofie aan en
Wat missen we in Tilburg?
vaak vanuit hun eigen cultuur en juist
representatieve cursus noemen en
Institutioneel houdt in: beleid en
learning’ aanpak, wat betekent dat er
een researchopleiding. We onder-
Lenning: We missen een vanzelfspre-
vanuit dat verkrampte vasthouden aan
uitleggen waarom die interessant is voor
participatie van cultuur, inhoudelijk
allerlei academische vaardigheden in
scheiden ons vooral door onze
kende toestroom van internationale
eigen positie ontstaan onzekerheid
studenten?
houdt in: analyse en interpretatie.
de curssussen ingebakken zitten.
profilering op mens en maatschap-
studenten. Zij gaan sneller naar
en populisme.
Lierop: Als je vertrekt vanuit wat
Binnenkort is daar een lerarenoplei-
Lenning: De Liberal Arts and Sciences
pij, ook al in de bachelor. Wij leggen
Amsterdam of Utrecht. We missen
Regt: Globalisering betekent dat al-
Algemene Cultuurwetenschappen
ding voor de vakken Nederlands en
opleiding is een Engelstalige Bachelor
geen zwaartepunt bij metafysica of
een imago. We zijn te onzichtbaar
les altijd aan alles raakt. Studenten
in Tilburg bijzonder maakt dan is
CKV aan gekoppeld en krijgen we een
die bestaat uit een algemeen jaar,
bijvoorbeeld geschiedenis van de
tussen onze concurrenten. Tilburg is
moeten zoveel mogelijk perspectieven
Cultuursociologie een representatieve
masterprogramma Jeugdliteratuur dat
gevolgd door een tweejarige speci-
middeleeuwse filosofie, maar zetten
niet sexy genoeg.
leren zien. Ze moeten zich realiseren
cursus, waarin het gaat om sociologi-
in Nederland uniek zal zijn.
fieke major. Men kan kiezen uit een
expliciet in op filosofie in maatschap-
Regt: We moeten een nog duidelijker
dat we, als we dat willen, het leed in
sche en literatuurwetenschappelijke
Humanities, een Law, Social Science
pelijke context.
smoel opzetten. Understanding society,
de wereld minder kunnen laten zijn.
theorieën over de productie, distri-
5
Column Willem Witteveen
Alkeline van Lenning Liberal Arts and Sciences Bachelor
butie en receptie van kunst. Ik noem
is een 2.0 cursus waarin ethische
ook de cursus Intermedialiteit over
en security-aspecten van e-business
verbanden tussen woord en beeld.
en e-commerce systemen aan bod
Studenten leren nadenken over de
komen.
waarneming van en betekenistoeken-
Bijzondere werkvormen in het onderwijs – het dagboek
ning aan de werkelijkheid.
Wat zou je doen als je morgen 1 miljoen
Regt: Theoretische Filosofie en
krijgt om te besteden aan de opleiding?
Samenleving en Practical Philosophy
Regt: Ik zou de masteropleiding
Colleges in de faculteit Geesteswetenschappen worden steeds meer gebaseerd op verschillende werkvor-
and Society zijn profilerende ba-
onmiddellijk tweejarig maken. Langer
men die in combinatie worden toegepast: zoekbronnen raadplegen op het internet, standaardwerken lezen,
chelorcursussen waarin de interactie
studeren is voor een academische
discussie op Twitter of het houden van presentaties. In de cursus Rhetoric, Culture and Democracy (eerste
tussen academische filosofie en grote
studie als Filosofie noodzakelijk om
jaar Liberal Arts and Sciences, docenten: Willem Witteveen en Odile Heynders) schrijven zowel studenten als
maatschappelijke problematieken
het niveau van de studenten op te
docenten met regelmaat een dagboek, waarin zij observaties noteren over politiek en retorica in de samen-
wordt gezocht. Filosofische expertise
krikken.
leving. Een voorbeeld van zo’n dagboek geeft Willem Witteveen, hoogleraar Encyclopedie van het recht en
is relevant in het loswrikken van vast-
Lierop: Ik zou gastdocenten aantrek-
gelopen visies rondom belangrijke
ken uit het buitenland, niet omdat
kwesties in onze samenleving. Mas-
onze eigen docenten niet goed zijn,
8 september 2010, De formatie en het Woord
rituele dans die door de informateurs op gezag van de ko-
tervakken als Ethiek en Consument,
maar om de horizon van studenten
Wat de kabinetsformatie zo ingewikkeld maakt, is dat er
ningin wordt ingezet door een obsessie met afspraken voor
Rationality, en Geschiedenis van de
te verbreden. Verder zou ik ruimte
verkiezingen aan zijn voorafgegaan. Na de val van het
het regeerakkoord. Met een regeerakkoord bedoelt men
Bachelor en Master Communicatie- en Informatie Wetenschappen (Bedrijfscommunicatie en Digitale Media, Human Aspects of Information Technology, Tekst & Communicatie/ Communicatie Design, Interculturele Communicatie) en de Educatieve Master FGW (1ste graads opleidingen voor Nederlands, Filosofie en Levensbeschouwing)
Vrijheid leveren diepgravende kritie-
willen bieden aan studenten die een
kabinet Balkenende IV zagen we de politieke partijen
niet een A4’tje waarop de tien punten staan die het kabinet
ken op vanzelfsprekende mensbeel-
goed plan schrijven voor een verblijf
veel afstand van elkaar nemen. De keuze leek te gaan
het komende jaar wil realiseren, wat nuttig zou zijn, maar
den en creëren zo intellectuele ruimte
in het buitenland, maar niet het geld
tussen VVD en PvdA, maar toen de stemmen geteld
een doorwrocht document met zeer gedetailleerde afspra-
om anders over menselijk gedrag te
hebben om er op eigen gelegenheid
waren hadden deze twee partijen elk niet meer dan een
ken over alle beleidsterreinen en probleemgebieden. In een
denken.
heen te gaan.
vijfde van de parlementszetels veroverd. Het CDA leed
regeerakkoord mag niets onbesproken blijven. Dat moet
Lenning: Ik noem de cursus Moderni-
Lenning: Een miljoen zou ik vooral
een zware nederlaag, de PVV was de grote winnaar. Zo
wel verkeerd aflopen, maar elk falen maakt de roep om een
ty Identity and Evil, omdat ik die van
kunnen gebruiken voor het opzet-
was het politieke landschap versplinterd en hadden de
regeerakkoord alleen maar sterker. Paars Plus sneuvelde
binnenuit als docent ken. Ik geef de
ten van een beurzensysteem voor
kiezers geen duidelijk signaal afgegeven. Toch moet
toen de fractiespecialisten zich ertegenaan mochten be-
cursus samen met een filosoof: David
buitenlandse studenten die willen
er een regering gevormd worden. In zo’n geval gaan
moeien. Bruin I werkte aan een regeerakkoord tussen VVD
Janssens. Wij gaan tijdens de colleges
instromen in onze opleiding. Nu is
de deuren op het Binnenhof dicht en wordt er onder
en CDA en een gedoogakkoord waar de PVV voor moest
Helma van Lierop
met elkaar in debat, studenten leren
het voor mensen van buiten Europa
leiding van een ervaren bestuurder onderhandeld over
tekenen. Intussen schreef Roemer van de SP zijn eigen
steeds van perspectief wisselen. Zo
vaak onmogelijk om hier te studeren,
de vereniging van het onverenigbare. Een fascinerend
regeerakkoord. Na twee mislukkingen wilde Rutte zelf een
wordt Kants metafysica van de moraal
omdat onze levensstandaard zo heel
schouwspel, ook al is er niet veel te zien. Onlangs
regeerakkoord opstellen, terwijl Cohen dan mee zou wil-
op de zaak Polanski toegepast en de
veel hoger is dan in andere delen van
mochten we op televisie een week lang de gesloten deur
len schrijven. Er is sprake van een ware obsessie met het
bekentenissen van Augustinus op de
de wereld. En ik zou het geld inzetten
aanschouwen waarachter de CDA-fractie vergaderde
verplichtende Woord, die een voortzetting lijkt te zijn van
ontsporingen van soldaten in de Abu
voor het behoud van kleinschaligheid:
over de gewetensbezwaren van Ab Klink. De kabinets-
typisch Nederlandse tradities van Bijbelexegese.
Graib gevangenis.
een van onze speerpunten is het ge-
formatie heeft eigenlijk meer weg van een ouderwets
Afspraken die beklijven, kunnen pas zinvol gemaakt wor-
Vermeer: User Interface Design is
ven van onderwijs in kleine groepen.
hoorspel dan van een televisiedrama. Met als ingredi-
den als de onderhandelaars elkaar vertrouwen. Daar moet
interessant als projectwerk waarin
Vermeer: Als het eenmalig is zou ik
ënten geruchten, uitgelekte brieven, bezorgde geluiden
eerst aan gewerkt worden. Waarom niet begonnen met
theorie en praktijk vervlochten
bonussen geven aan degenen die
uit de achterban, briesende partijvoorzitters, sussende
open overleg tussen de leidinggevende figuren van PvdA
zijn, met een miniconferentie met
overbelast zijn. Als het structureel is
onderhandelaars, vrolijke beoogd premiers en eindeloos
en CDA over wat er mis is gelopen bij de val van Balke-
1-minuut-presentaties aan het slot;
wil ik elf nieuwe stafleden aanwerven
pratende en duidende journalisten die suggereren dicht
nende IV en wat er nodig is om weer met elkaar door een
Design of Business Communication
om onderwijsvernieuwingen te
bij het vuur te staan.
deur te gaan? Zo zou er meer overleg kunnen zijn dat niet
gaat in op alle mogelijke media en
kunnen uitvoeren.
Als geesteswetenschappers zien we deze gang van zaken
direct op resultaat gericht is, maar op wat in staatsrechtelijk
natuurlijk liefst als een overgangsritueel, een rite de pas-
jargon de “condities voor een vruchtbare samenwerking”
sage die tot een nieuwe regering leidt. De deelnemers
heten. Want het probleem van de kabinetsformatie begint
lijken zich dat echter niet bewust. Zij belemmeren de
al bij de verkiezingen die eraan voorafgaan.
Herman de Regt Bachelor Filosofie, Master Filosofie (Mens in Economie en Psychologie / De Autonomie van het Subject en zijn Begrenzingen)
Anne Vermeer
Bachelor Algemene Cultuurwetenschappen, Master Algemene Cultuurwetenschappen (Kunsten, Publiek en Samenleving / Jeugdliteratuur), Bachelor en Master Religiestudies (Religie in Samenleving en Cultuur)
Business Information Technology
6
Column Willem Witteveen lange tijd senator voor de PvdA in de Eerste Kamer. Willem
Witteveen
7
Welke vakken hebben “het”? Drie studenten vertellen waarom een vak of docent hen bij zal blijven. “Ik kan nu Geert Wilders moet goede argumenten een weerwoord geven.”
Vakken met de “X Factor”
.
Cindy Rooijakkers, Masterstudent Communicatie- en Informatiewetenschappen aan de Faculteit Geesteswetenschappen
Vak Cultuur en Islam in Nederland
Vak Reclame en Overtuigen
Vak Religie en Ritueel
(aantal studenten: ongeveer 20)
(aantal studenten: 92)
(aantal studenten: ongeveer 70)
Naam Sanne Zeegers
Naam Evelien Scholten
Naam Bram Bots
Leeftijd 21 jaar
Leeftijd 25 jaar
Leeftijd 19 jaar
Opleiding Bachelor Religie in Samenle-
Opleiding Master Communicatie-
Opleiding Bachelor Religie in Samenle-
ving en Cultuur
design
ving en Cultuur
Wat heeft het vak je opgeleverd?
Waarom werd je blij van dit vak?
Waarom heeft dit vak voor jou de X
“Dit vak gaf antwoord op vragen die
“Sowieso paste de stof perfect in mijn
Factor?
ik had, zoals: hoe geven moslims hun
straatje. Ik ben zeer geïnteresseerd in hoe
“Omdat ik al van kleins af aan gefasci-
identiteit vorm in een niet-islamitisch
beeldreclame werkt. Ook het creatieve
neerd ben door religies en rituelen. Mijn
land? Of: is de beeldvorming over de
aspect trok me. We gingen bijvoorbeeld
hoofd kan wat mij betreft niet vol ge-
islam zoals die vaak in het nieuws komt
dieper in op slagzinnen. Ik zou het erg
noeg zitten met kennis hierover. Ik heb
wel terecht? Een persoonlijk doel was
tof vinden als ik een slagzin zou kunnen
bij Religie en Ritueel meer geleerd over
om op basis van feitelijke informatie
maken die goed aanslaat en blijft hangen,
de gebruiken van bijvoorbeeld de islam
een eigen mening te kunnen vormen.”
zoals: ‘De Belastingdienst, leuker kunnen
en het christendom. Daarnaast maakte
we het niet maken, wel makkelijker’.”
de informele stijl van lesgeven door
Zag je de colleges als vertier?
Herman Beck en Paul Post de gang naar
“Ja, eigenlijk wel. Ik keek er altijd naar
Kijk je nu met een andere bril naar
uit. Herman Beck is een heel goede
reclame?
docent. Hij heeft veel kennis en in zijn
“Ja, ik bekijk beeldadvertenties nu
Bracht het vak alle studenten in een hal-
college verweefde hij vaak eigen erva-
meer vanuit de bedenker dan vanuit de
lelujastemming?
ringen. Die manier van vertellen krikte
consument. Dan ga ik bij mezelf na hoe
“Ja, want ondanks dat het eigenlijk op
de amusementswaarde stevig op. Hij
en waarom een reclame-uiting gemaakt
religiewetenschappers was gericht, heb
betrok ons ook vaak in zijn verhaal door
zou zijn zoals die is. Ik sta perplex van
ik van de studenten Filosofie en Cultuur-
vragen te stellen.”
de kracht van manipulatie in beeld. Dag
wetenschappen – voor wie het vak ook
de colleges zeker de moeite waard.”
in, dag uit word je doodgegooid met
verplicht was – alleen maar positieve
Wat denk je nu als iemand zou zeggen:
reclame-uitingen en reclamemakers halen
reacties gehoord. Dat had denk ik vooral
“Alle moslims zijn terroristen”?
allerlei capriolen met de consument uit
te maken met het enthousiasme van de
“Ik gebruik nu mijn kennis als ik merk
om ze van een product of merk te over-
docenten en de boeiende draai die ze
dat anderen helemaal verkeerd denken,
tuigen.”
aan de inhoud gaven. De tijd vloog altijd
zoals in dit voorbeeld. Die vooroor-
voorbij; voor ik het wist zat het college
delen zijn nergens op gebaseerd en
Wat voor kritiek op het vak hoorde je in de
daar kan ik me aan storen. Er is wat
wandelgangen?
religie betreft teveel onbegrip onder de
“Nou, bij dit vak bleef de ‘klaagmuur’ erg
Gaat de opgedane kennis nu in de
Nederlandse bevolking. Mijn ambitie
leeg. Dat is wel opvallend, want bij andere
ijskast?
is om later met mijn beroep in die zin
vakken werd regelmatig geklaagd over de
“Nee, zeker niet. Ik heb politieke am-
iets bij te kunnen dragen, bijvoorbeeld
druk, de hoeveelheden en de stof. Bij Re-
bities en mocht ik later in de landelijke
als beleidsadviseur Multiculturele
clame en Overtuigen is er wat dat betreft
politiek werkzaam zijn, dan hoop ik de
Vraagstukken.”
weinig met modder gegooid. De opkomst
kennis over religie en culturen te kunnen
bleef ook goed; de collegezaal zat altijd
gebruiken. Ik ben nu bekwaam om bij-
tot de nok toe gevuld met bijna honderd
voorbeeld een Geert Wilders, die zomaar
studenten.”
van alles roept over andere geloven, met
er alweer op.”
goede argumenten en nuttige informatie een weerwoord te geven.”
8
9
Interview Interview
Alan Thomas
“Niemand heeft ooit een beter boek geschreven dan de Ethica Nicomacheia van Aristoteles” Onderzoek op het gebied van de ethiek is core business in het Departement Filosofie van de Universiteit van Tilburg. Alan Thomas is de nieuwe hoogleraar Ethiek. Met jaren ervaring achter zich in Cambridge, Harvard, en Oxford waar hij werkte met de invloedrijke (inmiddels overleden) Bernard Williams, maar ook in Londen, Vancouver, New Orleans en Kent, heeft hij nogal wat van de academische wereld gezien, kent hij het belang van de filosofie en met name de ethiek in een universitair programma. Eén van de opdrachten van de ethiek hierin is dat ze zichzelf in relatie ziet tot de wetenschappelijke opvattingen die we zijn toegedaan. Herman de Regt en Sander Voerman
10
Uw herinterpretatie van de ethiek van
Naast dit onderzoek op het gebied van
Aristoteles toont dus aan hoe morele
de ethiek, bent u ook directeur van de
kennis mogelijk is, en hoe we zouden
Tilburg Hub for Ethics and Social Phi-
kunnen ontsnappen aan de angst en de
losophy (THESP). Het hoogleraarschap
ongerustheid die het moreel relativisme
in de ethiek vormt uiteraard onderdeel
oproept?
van dat centrum, maar de input die van
Thomas: “In zekere zin, ja. Ik combi-
daaruit de hub binnenkomt beweegt
neer het met een pragmatische kijk op
zich voornamelijk op het vlak van de
kennis als het oplossen van proble-
zogeheten ‘fundamentele ethiek’. Wat is
wetenschappelijke overtuigingen die
men (‘problem solving’). Pragma-
dat precies, ‘fundamentele ethiek’?
we tegenwoordig zijn toegedaan,
tisme, zoals we dat aantreffen in het
Thomas: “Fundamentele ethiek is een
is de opdracht om te kijken hoe
werk van Peirce, is erop gericht om de
poging om te begrijpen welke plaats
de ideeën van Aristoteles ingepast
interne logica van het onderzoeken te
ethische opvattingen innemen binnen
Er wordt vaak gezegd dat je een vogel
Uw belangrijkste werk tot nu toe, Value
liams heeft dit probleem heel scherp
kunnen worden in onze huidige
reconstrueren. Het vat dat onderzoe-
het bredere scala aan intellectuele
herkent aan zijn veren. Bent u een
and Context: the nature of moral and
geformuleerd: vergeleken bij de een-
opvattingen over de natuur. Maar zijn
ken op als uiteenvallend in contexten
opvattingen die we erop na houden.
vertegenwoordiger van de Anglo-Ameri-
political knowledge, uitgegeven bij
heid en overeenstemming binnen het
deugdenethiek is opgebouwd rond
waarbinnen problemen opgelost
Ze houdt zich bezig met de vraag
kaanse school in de filosofie?
Oxford University Press, gaat onmisken-
wetenschappelijke kader, lijkt er een
het idee dat er zoiets bestaat als mo-
moeten worden. De structuur van
of er wel of niet een ware theorie
Alan Thomas: “Ik ben een generalist
baar over morele en politieke filosofie.
onverenigbare pluraliteit te bestaan
rele kennis, en dat is een project waar
morele kennis is wellicht te destilleren
over moraliteit bestaat – wat zoiets
in de traditie van Oxford en mijn
Thomas: “Dat klopt, en mijn expertise
van ethische vormen van leven. Mijn
ik me ook mee bezighoud: hoe ziet
uit de rol die deze kennis speelt in
precies zou zijn – en of we wel of
interesses strekken zich uit over een
ligt ook vooral op dat gebied. Ik
benadering van dit probleem, die
de toekomst er uit voor ware morele
die contexten waarbinnen problemen
niet gedwongen zijn om de scepti-
breed gebied. In het vakgebied van de
probeer antwoorden te vinden op een
anders is, vindt haar basis in de deug-
kennis in een uitgesproken moderne
opgelost moeten worden. Zo kun je
sche opvatting te verdedigen dat een
filosofie vindt steeds meer specialisa-
moderne angst en ongerustheid waar
denethiek van Aristoteles. Niemand
samenleving die gekenmerkt wordt
die kennis verankeren en een op rede
dergelijke ware theorie in feite niet te
tie plaats, waardoor er subgemeen-
ook Bernard Williams zich mee bezig
heeft ooit een beter boek geschreven
door een afbrokkelend bespiegelend
gebaseerd pluralisme definiëren dat
vinden is.”
schappen van specialisten ontstaan,
hield. Vooral in deze moderne tijd zijn
dan de Ethica Nicomacheia van
vermogen? De basisgedachte in de
zich binnen de moraliteit bevindt.
maar ik denk dat er nog steeds een
we getuige van een redelijk plausibel
Aristoteles.”
Aristotelische ethiek is dat er indivi-
Zo kun je dus ondanks de verschil-
Dus ‘fundamenteel’ in tegenstelling tot
rol is weggelegd voor mensen die
maar niettemin verontrustend plura-
duele karaktertrekken of -disposities
len tussen het wetenschappelijke en
‘niet-fundamenteel’ of ‘toegepast’?
bemiddelen tussen de verschillende
lisme in de moraliteit. Verschillende,
Wat grof gesteld misschien, maar waar-
(deugden) zijn, en weloverwogen
het ethische, ethische tradities van
Thomas: “In tegenstelling tot toege-
gebieden, op zoek naar snijvlakken,
op zichzelf min of meer consistente
om zou u zo’n mogelijk achterhaalde
praktische beslissingen. In de ethiek
onderzoek beschouwen als tradities
paste ethiek, zou ik zeggen.”
waarbij ze een scala aan methoden
verzamelingen morele overtuigingen
kijk op de deugd(zaamheid) loslaten op
van Aristoteles is het mogelijk om de
van problemen oplossen. Dat zou een
hanteren. Er is nog steeds niets mis
vormen van binnenuit een kloppend
het probleem van het pluralisme?
juiste morele beslissing te nemen.
manier van denken over morele ken-
Hoe moeten we dat zien in de context
mee om te zoeken naar het grotere
geheel. Toch zien we tegelijkertijd dat
Thomas: “Natuurlijk kun je de ideeën
Hoewel dit ethische gezichtspunt
nis mogelijk kunnen maken – objec-
van de ambitieuze Tilburg Hub for
geheel, naar de ‘bigger picture’, zoals
ze onderling volstrekt onverenigbaar
van Aristoteles niet zomaar oppak-
oorspronkelijk ingebed was in wat we
tieve kennis van waarden – op een zo-
Ethics and Social Philosophy?
ook de filosofen dat deden waar ik in
zijn. Er is meer dan één enkele vorm
ken en ze toepassen in de 21ste
nu beschouwen als een wetenschap-
danige manier dat die verenigbaar is
Thomas: “De Hub of het centrum is
geïnteresseerd ben, zoals Charles Lar-
van ethisch leven, en we lijken niet
eeuw. Zijn kijk op de natuur was
pelijk verkeerd beeld van de natuur,
met onze beste wetenschap, waarbij
gevestigd in het Departement Filoso-
more, Bernard Williams, en Charles
in staat te zijn om welke vorm dan
totaal verschillend van die van ons
denk ik dat het losgezongen van
een antwoord mogelijk wordt op de
fie. Het is erop gericht om mensen
Taylor.”
ook hoger of lager in een bepaalde
en aangezien ik vind dat het ethische
dat achterhaalde wereldbeeld toch
angst en ongerustheid waar Williams
uit de bredere universitaire gemeen-
rangorde te plaatsen. Bernard Wil-
gerelateerd moet zijn aan de andere
overeind blijft.
zich zo’n zorgen over maakte.”
schap samen te brengen in één
11
Aristoteles, zoals geportretteerd door Rafaël in De school van Athene (1510) In zijn hand de Ethica Nicomacheia
maar u en uw collega’s zijn ook heel
vraagstukken als ‘Wat zijn rechten?’.
druk met dienstverlenend onderwijs: het
Vele alumni van deze universiteit
opzetten en geven van cursussen ethiek
zullen merken dat ze in hun werk
en sociale- en politieke filosofie, die
op een of andere manier met deze
onderdeel uitmaken van de opleidin-
brede vraagstukken te maken krijgen.
gen van niet-filosofische studies, zoals
Dus we kunnen ze er maar beter op
organisatiekunde of bestuurskunde, en
voorbereiden.”
Na de bankencrisis, de BP-ramp en Probo Koala: hoe moeten we oordelen over falende ondernemers?
Niet gewetenloos, wel incompetent
economie. Uiteraard verwachten we dat u de waarde van deze cursussen voor
Zou u zo ver willen gaan om te stellen
de studenten in deze vakgebieden zult
dat uw doel is: betere burgers en een
verdedigen, maar hoe zou u die bijdrage
betere wereld? Wilt u dat onze studen-
wat specifieker omschrijven?
ten bijdragen aan die lovenswaardige
we kunnen je er niet toe dwingen die verantwoordelijkheid ook werkelijk op je te nemen
doelen? Thomas: “Nou, of je nu min of meer als libertijn uit deze cursussen komt, of als iemand die in meerdere of mindere mate gericht is op maatschappelijke gelijkheid, dat laat ik aan hun weloverwogen eigen oordeel over. Wij zorgen ervoor dat je je morele
12
Met de exorbitante bonussen in het bankwezen, de gifdump in Ivoorkust en de olieramp in de Mexicaanse Golf in het achterhoofd, is het eenvoudig om ondernemers af te schilderen als egoïstisch. De praktijk is subtieler: ondernemers die te veel risico hebben genomen, kan een bepaald moreel besef meestal niet ontzegd worden. Dat wil niet zeggen dat hen niks te verwijten valt. Wim Dubbink en Leon Heuts
forum, maar dat zullen voornamelijk
Thomas: “Als deze studenten afstu-
verantwoordelijkheid kunt nemen
mensen zijn die hier al zijn, of die
deren, worden het verantwoordelijke
in je professionele leven, maar we
“I’d like my life back”, waren de
kun je het ook niet helemaal wegwui-
toezicht van de overheid klopte niet...
van buiten worden gehaald zolang ze
burgers in een liberale democra-
kunnen je er niet toe dwingen die
beruchte woorden die ex-BP-topman
ven.
Dergelijke rechtvaardigingen zijn
bij kunnen dragen aan het overkoe-
tie. We willen dat ze hun politieke
verantwoordelijkheid ook werkelijk
Tony Hayward uitsprak toen hij Lou-
Het is verleidelijk om als het bedrijfs-
onbevredigend, maar je kunt ze ook
pelende doel: het ontwikkelen van
gemeenschap en haar waarden begrij-
op je te nemen – daarvoor is een
isana bezocht; woorden die getrof-
leven er moreel gezien een rommeltje
niet helemaal naar het rijk der fabelen
het perspectief van de fundamentele
pen. We willen dat ze nadenken over
persoonlijk ‘commitment’ nodig. We
fenen in het gebied deed schokken
van maakt, een kop van jut te zoeken.
verwijzen. Niemand kan ontkennen
ethiek. We zijn derhalve meer gericht
de vraag of ze zich identificeren met
hopen studenten gevoelig te maken
– hoe kon een direct verantwoorde-
We hebben dat ook gezien in het
dat het in die cultuur vaak een kwes-
op de vraagstukken binnen die ethiek
deze waarden, en zo niet, hoe ze dan
voor die keuze.”
lijke zo vol zijn van eigen leed? Het
bankwezen, waar al snel grote schur-
tie van meedoen of ten onder gaan is.
dan op het toegepaste werk dat over
op de juiste wijze kritisch na kunnen
was slechts één incident in een reeks
ken werden aangewezen. Maar het is
Daarom hebben we een verfijnd mo-
het algemeen elders geschiedt. We
denken over die waarden. Om dit te
Herman de Regt
van tactische blunders die hem de
de vraag is of die typering inzichtelijk
reel apparaat nodig om situaties te
willen zo’n forum ontwikkelen, en
bereiken zullen we deze studenten
Universitair hoofddocent Wetenschapsfi-
kop kostte. Is Hayward daarmee een
maakt wat er in dit soort situaties
begrijpen waarin het moreel misgaat
veel mensen uitnodigen. We hopen
een opleiding tot verantwoordelijk
losofie bij het departement Filosofie van
gewetenloze schurk, die koste wat
gebeurt. De gewetenloze schurk heeft
in bedrijven. Er is wel degelijk iets
natuurlijk op kruisbestuiving, ook in
burger aan blijven bieden. Ik ben van
de Faculteit Geesteswetenschappen
kost rendement wilde halen? Of ligt
geen verdediging, op zijn slechte
aan de hand maar dat laat zich niet
de richting van de toegepaste ethiek,
mening dat filosofie interessante din-
het moeilijker? In de spaarzame in-
jeugd na dan misschien, maar ban-
categoriseren met een eenvoudige
maar de nadruk ligt echt op funda-
gen te zeggen heeft over belangrijke
Sander Voerman
terviews die Hayward heeft gegeven,
kiers hebben weldegelijk argumenten
tweedeling “slechte mensen - goede
mentele ethiek.“
vraagstukken als: ‘Zijn er passende
Promovendus bij het departement
herhaalt hij hoe de reactie van BP op
om hun gedrag te rechtvaardigen. De
mensen”.
grenzen aan het handelen van de
Filosofie van de Faculteit Geestesweten-
de olielek conform de voorschriften
concurrentie is moordend, de druk
De zwaarste vorm van gebrek aan
We zijn allemaal heel benieuwd wat
staat?’, of ‘Wat maakt een maatschap-
schappen
van de overheid was. En hoewel dat
om aandeelhouderswaarde te reali-
morele kwaliteit is morele onverschil-
dit nieuwe centrum ons gaat brengen,
pij rechtvaardig?’, of zelfs enorme
antwoord moreel niet bevredigend is,
seren enorm, ‘iedereen deed het’, het
ligheid die leidt tot immoreel gedrag.
13
De inspiratie ... van De inspiratie van...
een actieve opstelling bij het zoeken
naar verbeteringen in de omgeving. Topmensen die zich menen te rechtvaardigen met argumenten als “het was niet illegaal”, maken de fout dat ze rechtvaardigingen verwarren met excuses. Alleen al kijkend naar de gevolgen, blijkt de daad zelf namelijk
In de oude koningsstad Ayutthaya in Thailand, nu een ruïne vol tempels,
verkeerd, en op zijn minst zouden
bemoste Boeddhabeelden en verkruimelende paleizen, staat een boom. Reis-
Dan gaat het inderdaad om de
verexcuseren. En dan is het nog de
schaamte en zelfonderzoek op zijn
gidsen vermelden soms clichématig: een oeroude boom, maar deze banyan is
slechte ondernemer die weinig last
vraag of hun excuses voldoen.
plaats zijn. Te meer, omdat we alleen
niet echt oud, een jaar of vijftig. Wat je hier ziet is een vlechtwerk van gewone
heeft van zijn geweten. Gebrek aan
Wanneer iemand een terechte recht-
dan ook kunnen nadenken of het
wortels en luchtwortels (die vanaf de takken recht naar beneden groeien tot ze
morele competentie is een andere
vaardiging voor zijn handelen geeft,
excuus eigenlijk wel voldoet. Morele
de grond bereiken en daar wortelen) aan de voet van de boom.
vorm, die veel beter aansluit bij de
dan valt hem niets aan te rekenen
excuses zijn alleen bij hoge uitzonde-
Er is iets vreemds met deze boom. Waarschijnlijk zijn het er twee, een banyan
manier waarop ondernemers hun
omdat de daad simpelweg niet ver-
ringen geldig, en er zijn maar enkele
en een pipal. Zaadjes (beide bomen behoren tot de ficus, en dragen piepkleine
gedrag zelf verdedigen.
keerd was, ook al leek dat zo. Als een
morele principes die een geldig ex-
vijgjes) worden vooral door vogels verspreid. Zo kan het gebeuren dat een
moeder haar volledig verlamde kind
cuus ondersteunen. De belangrijkste
boom ontstaat in een andere boom en die als bedding gebruikt. Soms gaat dat
Onder morele competentie verstaan
van de beademing haalt, dan kunnen
zijn dwang en onwetendheid (van
samen op, soms wurgt de een de ander geleidelijk. Dit is, als je goed kijkt, zo’n
we het vermogen om de morele
we – onder bepaalde omstandighe-
zaken waarvan men ook echt niets
combinatie: niet alleen groeigeschiedenis in lagen, ook religie in lagen.
aspecten van ons handelen te onder-
den – tot het inzicht komen dat ze
hoefde te weten).
Want beide bomen worden vaak als heilig beschouwd: de banyan met de fas-
kennen en ook de vermogens om een
precies deed wat gedaan moest wor-
morele argumentatie op te bouwen.
den, ook al is er een juridisch verbod.
“I’d like my life back” is een typisch
pipal waarvan de hartvormige blaadjes het licht vangen als evenzovele spiegel-
Iemand met morele competentie
Bij een morele rechtvaardiging is de
voorbeeld van morele incompetentie,
tjes. Oude symbolen van doorgaande vernieuwing, vingerwijzing naar de zon.
weet bijvoorbeeld dat het onjuist
daad niet verkeerd, ook al lijken de
van het onvermogen in te zien dat
En dan dat hoofd, die Boeddhakop. Ooit van de romp gescheiden door een
is omstandigheden uit te buiten, wapent zich tegen al te makkelijke argumentaties om die uitbuiting goed te praten en schaamt zich wan-
cinerende luchtwortels die van een boom een heel bos kunnen maken, en de
“I’d like my life back” is een typisch voorbeeld van morele incompetentie
neer blijkt dat hij niet de kracht had
soldatenzwaard, op de grond gerold, en door jaren van natuurlijke groeikracht opgenomen in dat vlechtwerk van wortels aan de voet van die dubbelboom. En nu ligt dat hoofd daar, letterlijk ingebed, vergroeid met de boom. Lang geleden zat een mens, de toekomstige Boeddha, onder allerlei bomen om het leven te doorgronden. Zijn volgelingen maakten van hem een sym-
om het juiste pad te bewandelen. Een
morele regels op het eerste gezicht
zelfonderzoek hoogstnoodzakelijk
bool: wijsheid, rust, glimlach, vergankelijkheid. Deze Boeddhakop is al bijna
ondernemer die een tijdelijke maas
wat anders te zeggen.
is. Is Tony Hayward een gewetenloze
weer aarde geworden. Een beetje vogelpoep, en wie weet ontstaat een nieuwe
schurk? Nee, hij is iemand die niet
boom. Nog een luchtwortel en het hoofd is voorgoed ingekapseld. Het voelt
in de wet aangrijpt om snel zijn chemisch afval te dumpen en zijn gedrag
Bij een terecht moreel excuus treft de
besefte dat er iets grondig mis was
bijna knus, bijna teder zo. Cultuur is natuur geworden, en de cirkel weer rond.
vervolgens verdedigt door erop te
dader eveneens geen blaam, maar de
met het leven dat hij leefde – en dat
Daarom raakt dit me. Dit is precies wat ik onderzoek: de interactie van natuur
wijzen dat het niet verboden was, is
daad blijft verkeerd. Het is bijvoor-
dit leven exact weer terugkrijgen nooit
en cultuur, van materie en verbeelding, van ver en hier. Want eigenlijk is er nog
moreel niet-competent.
beeld begrijpelijk dat wanneer iemand
meer zal gaan.
een dimensie in beeld, de hedendaagse westerse Boeddha-gekte. Nog even, en onze bij Blokker of Intratuin aangeschafte Boeddhabeelden (de “tuinkaboed-
veel wordt gepest, hij op een dag zijn
14
Deze foto treft het precies: religie en natuur.
Een veelvoorkomende vorm van
gram gaat halen en de pesters te lijf
Wim Dubbink
dha’s”) landen, bij een volgende tuinmode, op de composthoop, of onder een
morele incompetentie, die op het
gaat. We snappen dat, zeggen we
Universitair hoofddocent Bedrijfsethiek
oude boom. En wie weet wat dan voor een tweede leven ontstaat.
bedrijfsleven en zeker op de bancaire
dan, maar daarmee valt het nog niet
bij het departement Filosofie van de
sector van toepassing is, is het niet
goed te praten. Iemand wiens gedrag
Faculteit Geesteswetenschappen
doorzien van het verschil tussen
is verexcuseerd, kan niet zo maar
morele excuses en morele recht-
de deur achter zich kan dichttrek-
Leon Heuts
vaardiging. Ze menen hun gedrag te
ken. Soms is schaamte gepast; in de
Wetenschapsredacteur aan de Faculteit
rechtvaardigen, terwijl ze in feite zich
meeste gevallen een zelfonderzoek en
Geesteswetenschappen
Tineke Nugteren Universitair docent Religieus Pluralisme bij het departement Cultuurwetenschappen van de Faculteit Geesteswetenschappen
15
Interview Interview
Een warme zomerdag, midden juli, op een prachtige, rustige plek in de schaduw van de boomgaard, aan de rand van bossen en weidelanden. De gebouwen en de tuin van het Coda-hospice in Wuustwezel, de Belgische Noorderkempen, stralen rust uit. Mijn gesprekspartner evenzeer, maar dit lijkt me een voorwaarde in zijn professionele context, die hij zelf kenmerkt als ‘waar leven en dood dicht bij elkaar liggen’.
Doodgaan zoals je geleefd hebt
Gesprek met Rigo Verhaert, alumnus Master Zorg, Ethiek en Beleid Veerle Draulans
16
langere, meer structureel verankerde
ken zijn. Hoe kunnen relaties meer
“Ook de beleidsdimensie uit de op-
opleiding. Wie in Vlaanderen actief is
voedend zijn? Gaandeweg heb ik leren
leiding Zorg, Ethiek en Beleid herken
in het domein van rouwverwerking, is
ervaren dat mensen willen doodgaan
ik in mijn werk: er is bijvoorbeeld
zeker vertrouwd met de naam Arthur
zoals ze geleefd hebben. Wie altijd
groeiende belangstelling vanuit het
Polspoel. Hij was tot enkele jaren
makkelijker emoties uitte, zal dat ook
ziekenhuis, en vooral vanuit de dienst
geleden docent aan de Universiteit
doen in confrontatie met het levens-
oncologie, voor wat we hier op Coda
van Tilburg. Zo vond ik de weg naar
einde. Wie amper emoties toe liet in
doen. Vragen rijzen over pijncon-
de master Zorg, Ethiek en Beleid, die
volle levensactiviteit, zal die blijven
trole en over de rekbaarheid van het
me uitdaagde met de nodige afstand
afblokken, tot op het bittere einde. Ik
autonomie-begrip. We ontmoeten
naar mijn werk te kijken. Tevens kreeg
kan nu beter aanvaarden dat mensen
weinig mensen die echt angst hebben
ik er de kans samen te werken met
op hun manier willen doodgaan. Met
voor de dood. Verzet en angst hebben
mensen uit andere professionele
de beste bedoelingen zaken forceren,
veeleer te maken met wat net voor de
velden in de zorgsector.”
is niet heilzaam. Maar deze vaststel-
dood zal komen, de vrees voor pijn,
Sinds 2001 is Coda Hospice de
amper voor opgeleid of voorbereid
een rust- en verzorgingshuis, met
ling leidt niet tot absolute relativering.
of afscheid nemen. Het nastreven
werkplek van verpleegkundige Rigo
bent. Ik sta in voor de volledige bege-
een grote groep fysisch zorgbehoe-
“Ik heb de opleiding als een echte
Ik beschouw ze als de consequentie
van comfort op alle levensgebieden
Verhaert. De website vermeldt dat
leiding van de mij toegewezen gasten:
vende en dementerende bewoners, en
aha-erlebnis beleefd: wat ik al jaren-
van het omkeren van de asymmetrie
is cruciaal. En comfort begint dikwijls
CODA v.z.w. palliatieve totaalzorg
dit betekent soms praktisch bezig
combineerde dat met vrijwilligerswerk
lang aanvoelde in concrete zorgprak-
in de zorgrelatie. Bovendien moet
met het ‘gezien worden’ van de zieke
beoogt bij het levenseinde, zowel voor
zijn, helpen bij lichaamshygiëne of
in Coda. Zijn jarenlange beroepsacti-
tijken, kon ik nu benoemen en in
een patiënt ook toelaten begeleid
in zijn of haar kwetsbaarheid en waar-
de zieken als hun naasten. Vanuit
voeding, soms belevingsgericht bezig
viteit als verpleegkundige deed hem
bredere, theoretische kaders plaatsen.
te worden. Wij detecteren soms als
digheid, in respect voor de autonomie
een pluralistische visie ontplooit
zijn. Waarom ik me tot deze sector
kiezen voor de UvT-master Zorg,
Bijvoorbeeld onze veronderstelling
hulpverlener een psychische span-
om het leven af te ronden zoals hij of
CODA v.z.w. niet alleen zorg voor
aangetrokken voel, kan ik zelf niet uit-
Ethiek en Beleid.
dat we als zorgteam vanuit de patiënt
ning, die de beleving van leven van de
zij het wil.”
het lichamelijke, maar ook voor het
leggen. Misschien wel de combinatie
denken, leerde ik nuanceren. We den-
terminaal zieke negatief kan beïnvloe-
psychische, het sociale, het spirituele.
van fysieke en geestelijke zorg. Of het
Vanwaar deze beslissing, ondanks een
ken nog steeds sterk vraaggestuurd
den. Wij willen dan iets doen aan deze
Veerle Draulans
Op Coda Hospice verblijven 8 gasten,
feit dat je niet enkel sterk op de ‘gas-
voltijdse baan én een gezinsleven met
en oplossingsgericht. In een hospice-
spanning: ze exploreren en pogen ze
Universitair docent bij het departement
met een gemiddelde verblijfsduur van
ten’ betrokken bent, maar ook familie
opgroeiende tieners?
omgeving is de relatie nog te weinig
weg te nemen. Maar daartoe dient
Cultuurwetenschappen van de Faculteit
21 dagen. De medewerkers worden
begeleidt in hun afscheid nemen. Dit
“Ik voelde een duidelijk gemis om op
doel op zich, nog te veel middel om
de zieke zich open te stellen. Soms
Geesteswetenschappen
geconfronteerd met ongeveer 155
rouwproces start al terwijl de gast nog
systematische, maar vooral ook een
iets anders te bereiken. Sinds het af-
wil de zieke dat niet. En daar staan
overlijdens op jaarbasis.
in leven is. In elk geval ben ik al sinds
andere wijze, over zorg te denken en
studeren probeer ik in de teamreflec-
we dan als zorgprofessional: met al
mijn twaalfde geïntrigeerd door de
wilde uitdrukkelijk iets anders dan
tie meer accent te leggen op de vraag
onze ethische aanspreekbaarheid,
“Niet iedereen is voor dit soort werk
thematiek ‘leven/dood’.”
bekende paden te bewandelen. Er
hoe de interactie verloopt tussen alle
met al onze gesprekstechnieken en
weggelegd”, zegt Rigo, “het is echt
Voor 2001 was Rigo Verhaert voltijds
bestaan wel dagopleidingen met sterk
mensen die bij een specifiek zorgtra-
competenties. Wij zijn afhankelijk van
iets dat je moet kunnen en waar je
actief als hoofdverpleegkundige in
ethische inslag, maar ik zocht een
ject voor een specifieke gast betrok-
de zieke.”
17
De tentoonstelling Tilburg cultuurstad? Onze reporter gaat op onderzoek uit buiten de universiteitscampus en laat zich als Geesteswetenschapper uitdagen tot een zinnenprikkelende reflectie op kunst in de publieke ruimte. In aflevering 1 van deze rubriek: verslag van een expositie in het Audax Textielmuseum.
Lijnen in mijn hoofd
Ondanks de hitte staat voor de Echo-
Dertig jaar werk van Lam de Wolf in het Audax Textielmuseum Tilburg Liesbeth Hoeven
De expositie ‘Lijnen in mijn hoofd.
wachtenden om het tweede Lowlands University college van deze dag te
Een gouden bol of een bolletje touw?
zij poëzie in. Soms heel letterlijk, zo
volgen. De zaal geraakt niet hele-
Voor Lam de Wolf zijn beide identiek.
maakt een enorme wand met ‘Sinnerok-
maal vol, de eerste rij is traditioneel
Eens gaf ze een aantal mensen de op-
ken’ (2004) - rokken met een gedachte
onbezet, maar met popcorn en een
dracht een bolletje in de zak van hun
of moraal - zichtbaar. Geborduurde
biertje in de hand ademt het college
kleding te steken en het uiteinde van
teksten van dichters en schrijvers als
toch een iets andere sfeer dan een
het touwtje eruit te laten bungelen. Zij
Remco Campert en Freek de Jonge sie-
college op een universiteitsterrein.
wilde de reacties van omstanders pei-
ren deze kledingstukken die balanceren
Op een podium omgeven door grote
len. Het uiteindelijke doel? Aandacht
op het randje van draagbaarheid. Buiten
schermen staat Eric Postma, hoogle-
aan het lijntje geven!
hun gewone context confronteren de
raar Kunstmatige Intelligentie aan de
minuscule lijntjes die tot zinnen worden
Universiteit van Tilburg. Zijn onder-
Dertig jaar Lam de Wolf (1980-
18
tent op Lowlands een lange rij van
2010)’ was te zien tot en met 12
Een kunstenares met een knipoog, zo
de kijker met bewust leven en verganke-
zoek werd door de organisator van de
september 2010 in het Audax
laat Lam de Wolf (what’s in a name?)
lijkheid. Zo ook haar verzameling ‘Sinne-
colleges, de organisatie Cool Politics,
Textielmuseum Tilburg. Behalve
zich typeren. Het werken met lijnen
poppen’ (1999) die met woordbeelden
aansprekend genoeg gevonden
een overzicht van het oeuvre van
en textiel blijkt een constante in haar
als ‘Eenzaam- eens saam’ (geborduurd
voor een publiek van voornamelijk
deze beeldend kunstenaar werden
kleurrijke collectie sculpturen, muur-
op een pop met twee gezichten) en
er filmopnames uit verschillende
werken, kleding en draagbare objecten,
‘aandacht’ (geborduurd met een om-
perioden getoond die haar werk
zoals prachtig geëxposeerd in contrast
gekeerde ‘n’) uitdagen tot het opnieuw
toelichten. Naast deze tijdelijke
met de witte fabrieksruimten van het
doordenken van hun betekenis.
tentoonstellingen op het gebied
Textielmuseum. Wat ‘mooi’ is en ‘van
van design, kunst of mode en het
waarde’ laat zij met haar creaties in het
‘Zaai saai’!, is haar slogan. Vereenvoudi-
TextielLab waarin nieuwe en origi-
midden: de betekenis van woorden als
ging en abstractie, het denken in lijnen
nele textielproducten vervaardigd
deze licht op in het spel van horizon-
biedt weerstand tegen een oppervlakkige
worden en bezoekers getuige zijn
tale en verticale lijnen. De context
wereld met een te veel aan overbodigs
van het creatief proces van schets
ofwel rasters die als zodanig ontstaan,
en aan chaos in het hoofd. Een bolletje
tot product, huisvest het onlangs
dagen de toeschouwer uit tot een
touw kan evengoed dienst doen als
geheel gerenoveerde Textielmuse-
eigen interpretatie. Weerspiegelingen,
bewaarplaats voor een diamant of als
um twee permanente exposities die
dat zijn het. Zoals een muurwerk (‘Te-
stressbal. Lam de Wolf is niets vreemd,
het verleden van de textielindustrie
keningenmuur’, 1990) dat uit de verte
maar houdt van vervreemding - dat
belichten (‘De Wollendekenfabriek
doet denken aan een regenwolk of aan
straalt haar werk uit. Daarmee doet zij
1900-1940’ en ‘Hete Harten Koele
een vlucht vogels. Maar waarvan dicht-
een appèl op het creatieve proces van
Koppen. Werken in de textiel 1860
bij gekomen de geraffineerde schaduw-
haar kunstkijkers. Wie durft…
tot nu’).
werking van stokjes met stukjes papier
Voor meer informatie: http://www.
en zijde, die loodrecht op de muur zijn
textielmuseum.nl/
bevestigd, zichtbaar zijn.
… buiten de lijnen te denken?
Liesbeth Hoeven
Met een biertje en popcorn naar college “Bye bye! Kunstkenners en ‘Tussen Kunst & Kitsch’: nooit meer gehannes over de waarde van échte kunst en het aardewerken kruikje op oma’s zolder. Want het beoordelen laten we voortaan gewoon aan de computer over! Hoogleraar Kunstmatige Intelligentie Eric Postma ontwikkelde een computer die het ultieme oordeel geeft over de authenticiteit van kunst. Met dank aan Vincent van Gogh! Een kijkje in het brein van de AI-computer met gevoel voor perceptie.” Zo luidde de aankondiging van het optreden van Eric Postma in het Lowlands programma (20 augustus 2010). Linda Jansen
(oudere) jongeren, geïnteresseerd in muziek, theater, vrolijkheid en vooral drie dagen van heel veel fun. Postma en zijn collega’s hebben een computerprogramma ontwikkeld dat kan helpen bij het analyseren van kunstwerken op hun authenticiteit, geïnspireerd op analyses van schilderijen van Van Gogh en Van Gogh imitatoren. Het Lowlands publiek leert dat de hersenen bepaalde principes toepassen die mensen belemmeren bij het objectief analyseren van een kunstwerk. Op een groot scherm wordt een roterend masker getoond. De mensen in de zaal zien zowel in de voorkant als in de achterkant van het masker een bol gezicht, want, zo vertellen de hersenen: “Een gezicht is bol.” De mens neemt zijn om-
Promovendus bij de het departement
geving dus niet zonder meer waar.
Inspiratie en materiaal ontleent Lam
Cultuurwetenschappen van de Faculteit
Hoewel de mens onmisbaar is voor
de Wolf aan het alledaagse. Daar ziet
Geesteswetenschappen
het maken van een goede analyse
19
“Niet geheel de bedoeling om dit college bij te wonen – we verwachtten een film – maar we vonden het wel interessant eigenlijk, dus zijn we gewoon blijven zitten.”
Column Herman de Regt Column Herman de Regt
Onze twijfelende geest Recent las ik dat Charles
om de hemel te bereiken. De menner, het redelijke, houdt
Kupchan, hoogleraar inter-
het edele paard, het moedige, en het onedele paard, het
nationale betrekkingen en
begerende, in toom om opwaarts te gaan. Dat onedele
verbonden aan de Council
paard der begeerte dompelt zich echter, volgens de laatste
– de mens kan bijvoorbeeld in één
leiden tot een groot verschil. Om een
on Foreign Relations in de
inzichten in de psychologie, het liefst in een warm bad van
oogopslag vaststellen of al dan niet
vervalsing te kunnen herkennen zijn
VS, resoluut stelt dat de
zekerheid.
een godsdienstige afbeelding wordt
vaak verschillende analyses nodig.
Europese Unie ten dode is
En zoals Hume al vermoedde bepaalt het begerende feite-
getoond – kan een computer analyses
Het Lowlands publiek is tevreden.
opgeschreven, terwijl hij
lijk de koers die we gaan. De mens is onstuurbare begeerte
objectiever uitvoeren.
“Leuk al die aandacht voor kunst in
acht jaar geleden net zo
eerder dan redelijkheid, laat staan moed. Resultaat als wij
Het uitvoeren van objectieve analyses
een college over computers!” En:
resoluut voorspelde dat de
zijn van onze instincten, hebben we slechts een minieme
wordt mogelijk door in het schilderij
“Niet geheel de bedoeling om dit
EU een grote internationale
kans om iets te doen dat lijkt op kritisch denken. Onze
aanwezige informatie om te zet-
college bij te wonen – we verwacht-
speler zou worden. Een
geest wil zekerheid. Maar zonder knagende twijfel is er
ten in cijfermatige informatie. Deze
ten een film – maar we vonden het
onvervalste U-turn.
geen aanleiding anders te denken. En daarom knarst onze
informatie heeft betrekking op het
wel interessant eigenlijk, dus zijn we
Ik noem dit voorbeeld om te laten zien dat niet alleen mijn
samenleving in vastroestende raderen.
kleurgebruik (elke kleurschakering
gewoon blijven zitten.” Cool Politics,
laagopgeleide moeder resoluut aan haar ideeën over de
Dit was de deprimerende toestand waarin ik verkeerde
krijgt een ander nummer), op de
de organisatie die Lowlands Univer-
wereld vasthoudt, en, naargelang de situatie er om vraagt,
vlak voor het massale hoorcollege. Na de aftrap kwam
frequentie waarmee een kleur wordt
sity neerzet, wil mensen betrekken bij
net zo eenvoudig het tegenovergestelde gelooft. Ook de
ik al snel bij de eerste flits-peiling: “Wie van u gelooft in
gebruikt, de richting (oriëntatie) van
maatschappelijke thema’s, maar niet
intellectueel doet dit. Iedereen houdt immers het spook
global warming?” Een paar vingers. “Wie van u gelooft niet
de penseelstreek en de mate waarin
via de traditionele praatcultuur. Ze
van de twijfel liefst op veilige afstand. Onze geest twijfelt
in global warming?” Een paar andere vingers. “Wie van u
hiermee gewisseld wordt. De cijfer-
werkt met creatieve en inhoudelijke
nu eenmaal niet graag.
twijfelt hierover?” 90% van de vingers! “Wie vindt dat niet
matige informatie van één schilderij
concepten en ideeën die passen in de
Zie daar het probleem van een academische instelling die
prettig?” Bijna dezelfde 90%. “En wat doen we daar aan?”
wordt vergeleken met de vergelijkbare
wereld waarin we leven en die raken
studenten tot de meest kritische denkers wil maken.
Eén student riep moedig en geïrriteerd: “Zoek nou eens uit
cijfermatige informatie van andere
aan kunst en cultuur, duurzaamheid
Misschien leren we toekomstige academici alleen het
wat het is: wel of geen global warming!”
schilderijen van de persoon waarvan
en energie, internationale samenwer-
ontwijken van twijfel ingenieus te combineren met een
En toen verdedigde ik weer blijmoedig onze kennis binnen
gedacht wordt dat deze ook dit schil-
king, Europa en wetenschap. Dat ze
open mind: te springen van de ene voor waar gehouden
de geesteswetenschappen. Zoals het feit dat onze geest
derij heeft opgeleverd. De computer
met de Lowlands University colleges
claim naar precies de tegenovergestelde, maar dan op een
inderdaad niet graag twijfelt, maar dat we toch maar mooi
kan de cijfermatige informatie van
de juiste snaar hebben geraakt is
gewiekste manier. Behalve deze intellectuele façade is er
regelmatig door de zure appel heen bijten. Dat voortschrij-
verschillende schilderijen gemakke-
de vorige jaren al wel gebleken met
dan weinig dat de twijfelloze slimmerik scheidt van de leek
dend inzicht mogelijk is, maar pas komt na een onaan-
lijk vergelijken door bijvoorbeeld het
uitverkochte zalen. En ook dit jaar
die het ene moment de EU de hemel in prijst, om deze
gename worsteling met de twijfel. Dat het daarom goed
verschil te bepalen. Een computer is
zal op zondagavond een deel van de
later doodleuk te verguizen.
is te twijfelen – en dat ik hier geen moment aan twijfel,
immers een rekenmachine die razend-
bezoekers met wat extra inhoudelijke
In de Phaedrus tekent Plato een mythe op die Socrates
natuurlijk.
snel verschillen tussen getallen kan
bagage het Lowlands-terrein verlaten.
vertelt over de ziel. Onze ziel is als een paardenmenner die
uitrekenen. Wanneer twee schilderijen
een gevleugeld tweespan in het gareel probeert te houden
door dezelfde auteur zijn gemaakt,
Linda Jansen
dan is het verschil tussen de bijbeho-
Beleidsmedewerker onderzoek bij
rende cijfermatige informatie klein,
de Faculteit Geesteswetenschappen
wanneer dat niet het geval is zal dat
20
21
... Tot slot Tot slot... Benoemingen
(Co)promotores zijn prof.dr. M.H.F. van Uden en
Anne Goossensen is per 16 augustus 2010 benoemd tot
dr. J.T.Z. Pieper.
(deeltijd-)hoogleraar Presentie en geestelijke gezondheidszorg.
Wanneer: 9 november om 16.15 uur
De leerstoel is gevestigd door de Stichting Maatschappe-
Waar: Aula (Cobbenhagen building)
lijke Activering (SMA).
Brief uit Palestina
Jean Pierre Wilken zal op 12 november promoveren op het Sophie van Bijsterveld is per 1 september 2010 benoemd
proefschrift Recovering Care. A contribution to a theory and
tot bijzonder hoogleraar Religie, Rechtsstaat en Samenleving.
practice of good care. Copromotor is prof.dr. A.J. Baart.
De leerstoel is ingesteld door de Stichting Religie in het
Wanneer: 12 november 2010 om 14.15 uur
Publieke Domein.
Waar: Aula (Cobbenhagen building)
aanklacht. Het moge duidelijk zijn
Mirjam van Reisen is per 1 oktober 2010 benoemd tot
Coosje van de Pol zal op 14 december promoveren op het
dat de situatie enorm veel ruimte
bijzonder hoogleraar voor de Marga Klompé leerstoel
proefschrift Prentenboeken lezen als literatuur. Een structu-
laat voor verbeteringen. De belem-
Maatschappelijk verantwoord handelen vanuit de katholieke
ralistische benadering van het concept ‘literaire competentie’
merende situatie betekent echter niet
sociale traditie.
voor kleuters. Promotor is prof.dr. W.L.H. van Lierop
met een vriend die opgepakt werd en al drie weken ergens vast zit zonder
Gerard Tosserams is en student van de bacheloropleiding Liberal Arts & Science. Momenteel studeert hij aan de Birzeit University vlakbij Ramallah (Palestina) als invulling van de minor. Gerard Tosserams
22
Wanneer: 14 december om 10.15 uur
dat de mensen hier dag en nacht aan het klagen zijn, weer een stereotype
Agenda
grens en kan de vakantie beginnen.
bijgesteld, en naar omstandigheden
H.J. Inkelaar van het departement Cultuurwetenschappen
Hier is dat echter lang niet zo van-
maken ze het best goed. Zo gaat er
zal op 29 oktober promoveren op het proefschrift Conflict
Maria van Knippenberg zal op 17 december promoveren op
zelfsprekend. Mijn gast universiteit,
gaat weinig boven de politiek bespre-
on Wisdom. The Role of Scripture in 1 Corinthians 1 – 4. (Co)
het proefschrift Nederlands in het Middelbaar Beroepsonder-
Birzeit University, had me aangeraden
ken tijdens een spel backgammon
promotores zijn prof.dr. W.J.C. Weren en
wijs. Een casestudy in de opleiding Helpende Zorg.
niet vrijwillig informatie af te staan
onder het genot van een nargila en
prof.dr. A. van der Kooij.
(Co)promotores zijn prof.dr. J.W.M. Kroon,
over mijn studie in de bezette gebie-
een drankje in een van de restaurant-
Wanneer: 29 oktober 2010 om 14.15 uur
prof.dr. A.L.M. Vallen en dr. J.J.H. Kurvers.
den omdat in het verleden studenten
jes in Ramallah.
Waar: Aula (Cobbenhagen building)
Wanneer: 17 december om 14.15 uur
id-kaart of paspoort passeer je iedere
Waar: Aula (Cobbenhagen building)
Een ontdekkingsreis naar het
de toegang ontzegd is. Daarnaast
Midden-Oosten is een prachtige
moet je natuurlijk niet liegen want
De Birzeit universiteit is erg dyna-
Antoine Bodar, bijzonder hoogleraar Cultuur, Christendom
gelegenheid om je verzameling Wes-
alles wordt gecontroleerd en op
misch en colleges zijn van hoog
en Media zal onder de titel ‘ Ach, de kerk’ drie openbare
Prijzen en onderscheidingen
terse stereotypen over “de Oriënt”
internet is gemakkelijk te vinden wat
niveau. De groep internationale
hoorcolleges verzorgen.
Gerard Tosserams en Sophia Degand, beide studenten
eens op te frissen. Wat blijkt, niet alle
je doet. Gelukkig is het mij allemaal
studenten bestaat uit ongeveer
Wanneer: 29 oktober, 2 november, 5 november
Liberal Arts and Sciences, hebben de Dante prijs voor
moslims zijn terroristen, er is hier en
relatief gemakkelijk afgegaan. Veel
veertig studenten met uiteenlopende
van 20.00-22.00 uur
het beste studiegebonden reisplan gewonnen. De prij-
daar gewoon bier te verkrijgen en de
dingen kosten gewoon veel tijd. Zo
achtergronden. De colleges, maan-
Waar: Dante building (Dz 1)
zen zijn donderdag 26 augustus, bij de opening van het
4x4 auto’s zijn ook al uitgevonden.
ben ik tijdens de ‘Eid naar Jordanië
dag tot en met donderdag, beginnen
Een van de stereotypen die daaren-
geweest. Op de terugreis heb ik 6 uur
iedere dag om acht uur met vier aan-
Corrie Mazereeuw-van der Duijn Schouten zal op 5 no-
uitgereikt. De faculteit heeft de prijs ingesteld als extra
tegen zeker niet overtrokken is, is de
over de grensovergang gedaan. In
eensluitende uren Arabisch gevolgd
vember promoveren op het proefschrift Doing Business for
stimulans voor studenten om een deel van hun studie in
gastvrijheid van de Arabieren. Meteen
de West-Bank zelf zijn ook tientallen
door een lunchpauze, waarna nog
Heaven’s Sake. Studies on the Relationship between Religio-
het buitenland te vervullen.
bij aankomst krijg je talloze verblijf-
checkpoints, waar je als buitenlander
een laatste vak volgt. Vrijdag voor de
sity and Socially Responsible Business Conduct.
Arie de Ruijter, hoogleraar sociale wetenschappen en
plaatsen aangeboden van willekeurige
gelukkig relatief soepel langskomt,
moslims en zondag voor de christe-
(Co)promotores zijn prof.dr. J.J. Graafland en
decaan van de Faculteit Geesteswetenschappen, heeft op
mensen. Totaal uitgeput van het
maar desondanks is het natuurlijk
nen zijn vrije dagen en gelukkig zijn
prof.dr. S.P. Kaptein.
6 september een koninklijke onderscheiding gekregen uit
reizen kies je desondanks maar voor
niet minder vervelend. Wat snel dui-
er geen colleges gepland op zaterdag.
Wanneer: 5 november 2010 om 14.15 uur
handen van de burgemeester van Tilburg Peter Noordanus,
een goedkoop hotel, om uiteindelijk
delijk wordt is dat het dagelijks leven
Het lange weekend geeft zo geluk-
Waar: Aula (Cobbenhagen building)
vanwege zijn bijzondere wetenschappelijke en bestuurlijke
toch maar in te gaan op het aanbod
van de mensen hier volledig wordt
kig nog een beetje de mogelijkheid
van de hotelmanager om met het
beheerst door de bezetting. Water
enigszins rond te reizen en vrijwil-
Peter de Rijk zal op 9 november promoveren op het proef-
Universiteit van Tilburg tijdens de opening van het acade-
personeel mee te gaan lunchen om
is schaars, elektriciteit duur en valt
ligerswerk te doen. Nu nog plannen
schrift Bidden in de GGZ. Ontwikkeling en evaluatie van een
misch jaar. De Ruijter is benoemd tot Officier in de Orde
het lokale eten te proberen.
regelmatig uit, en het meest belang-
wanneer ik mijn visum vernieuw, ik
cursus ‘bidden’ als interventie in de geestelijke gezondheids-
van Oranje-Nassau.
In Europa denk je tegenwoordig vaak
rijke natuurlijk, internet, is traag. Ook
ben natuurlijk een toerist en mag
zorg.
niet eens meer na over grenzen. Met
kreeg ik na enkele dagen al te maken
maar drie maanden blijven...
Waar: Aula (Cobbenhagen building)
academisch jaar van de Faculteit Geesteswetenschappen,
verdiensten. De uitreiking vond plaats in de aula van de
23
