Cijfers en streepjes door Hans P. Noppen
Al sinds mensenheugenis zijn we geneigd dingen te rangschikken, te ordenen en te nummeren. Ook kijkt niemand meer op van het zichzelf een nummer of code te (laten) geven - denkt u aan het SOFI nummer. Straks ligt ons GEN profiel in lettercodes in een databank. Maar laten we onze bespiegelingen stoppen. Ook voor kuifje-albums geldt, dat zij op een zeker moment gerubriceerd en geordend werden en worden met behulp van nummers, codes en streepjes. Een chronologisch overzicht met uitleg.
Vlucht 714 p.25 2e strook 1e plaatje
Cokes in voorraad p.36 4e strook 3e plaatje
Zwarte Rotsen p.13 1e strook 2e/3e plaatje
De geheimzinnige ster p.6 2e strook 1e plaatje
Depotnummer (vanaf 1965)
Kuifje in Amerika (1e druk gebrocheerd 1969)
Het heeft eigenlijk relatief lang geduurd voordat in kuifje-albums unieke codenummers verschenen. De eerste code die wij aantreffen, is een zogenaamd depotnummer. Sinds de (Belgische) wet op het Wettelijk Depot (8 april 1965) worden Belgische uitgaven, vanaf 1 januari 1966, bewaard in de Koninklijke Bibliotheek van België, bij de afdeling Wettelijk Depot. De werken die zich daar bevinden, zijn gecatalogiseerd. 1
De Koninklijke Bibliotheek hecht veel waarde aan het behoud van het culturele erfgoed van het land. Dit beperkt zich niet tot manuscripten en gedrukte boeken. Het omvat eveneens prenten, tekeningen, kaarten, plannen, munten, medailles, enz., waarvoor een aantal speciale afdelingen werd opgericht. En zo ook voor de albums van Hergé. Als voorbeeld nemen we nu het depotnummer dat in (een ouder) album van De sigaren van de farao staat (rechtsonder op de laatste bladzijde): D.1967/0053/4. Het jaartal staat voor het jaar van deponeren van deze versie van het album; het tweede getal duidt de uitgever aan (CASTERMAN; ref.1) en het laatste getal is een willekeurig volgnummer. Dit volgnummer heeft geen relatie tot de titel en ook niet tot de taal; een volgend album van De sigaren hoeft dus niet 5 te zijn. Wanneer in 1969 het album wordt aangepast en het album opnieuw wordt gedeponeerd, luidt de code: D.1969/0053/243. Recentere uitgaven laten achtereenvolgens zien, en dan op de binnenzijde van het voorschutblad: D.1986/0053/70 (hard cover) en D.1997/0053/343. Zij corresponderen met de tegelijkertijd veranderende ISBN code, maar hierover later. Het vermelden van een depotnummer is niet verplicht. Maar zelfs ons "Groene boekje" laat een Wettelijk depotnummer zien (D/1995/0034/487)! Uitgeverij CASTERMAN beschikt over een (computer)lijst van al haar uitgegeven titels en depotnummers, in chronologische volgorde. Titels of schrijvers zijn echter niet gegroepeerd. Voor een gedetailleerde lijst van (verandering van) depotnummers bij de "linnen ruggen" verwijs ik graag naar de catalogus van Boer en Stalenburg [ref.2]. ISBN code (vanaf 1973)
Zoals recent ons Genootschap er niet aan ontkwam om een ISSN code op Duizend Bommen en Sapristi te vermelden (kijkt u maar eens in het colofon),zo staat er sinds 1973 ook een ISBN nummer op de kuifje-albums. ISBN staat voor International Standard Book Number en is een tiencijferig getal. Het getal wordt gedefinieerd op basis van de internationale norm NISO/ANSI/ISO 2108:1992 [ISO1] Een ISBN getal is niet zo maar een getal. Het wordt "beschermd" door een speciale, numerieke controle. Elk cijfer wordt vermenigvuldigd met een getal aflopend van 10 tot 1. Het resultaat van die vermenigvuldigingen wordt opgeteld. Om "waarlijk" een goede ISBN code te zijn moet die som deelbaar zijn door 11; in vakjargon de "modulus 11". Het laatste cijfer kan dan een 1, 2, …10, en X zijn ; deze X staat voor 10 (zie bijv. De juwelen!). DIT VOORBEELD KAN IN EEN KADER ! Voorbeeld (ISBN: 90-303-2502-X: De juwelen/1973): 9 * 10 = 90 +
0 * 9 = 0 +
3 * 8 = 24 +
0 * 7 = 0 +
3 * 6 = 18
+
2 * 5 = 10
+
5 * 4 = 20
+
0 * 3 = 0 +
2 * 2 = 4 +
X * 1 = 10
=
176
= 16 * 11
Deze modulus 11 controle was ooit bedacht om ponstypistes op een fout te betrappen. Namelijk één cijfer verkeerd ingetikt en het resultaat van de berekening was niet meer deelbaar door 11. De kans dat twee cijfers verkeerd werden ingetikt en de som net weer wel deelbaar was door 11, is verwaarloosbaar klein. 2
Zoals uit het bovenstaande blijkt, worden er vier cijfergroepen gebruikt. Groep 1 2 3 4
Betekenis Taal of land/streek (bijv. 2 = Frans; 4 = Spaans; 90 = Vlaams) Code van de uitgever; CASTERMAN = 303 Nummer van de publicatie Controle
De Nederlandstalige kuifje-albums beginnen dus altijd met 90-303. Zoals al opgemerkt, gaat een veranderend depotnummer gepaard met een veranderend ISBN nummer. Bij een recent album van De sigaren van de farao staan naast de respectievelijke depotnummers de nummers 90-303-2643-3 (1986) en 90-303-2752-9 (1997). Van de ISBN nummers houdt CASTERMAN (handgeschreven) lijsten bij. Hier had en heeft men zoveel als mogelijk series van titels gegroepeerd op basis van vrijgehouden kolommen van gereserveerde nummers. Wanneer die op een gegeven moment op waren, moest men toch weer elders verder nummeren. In tegenstelling tot een depotnummer is het vermelden van een ISBN nummer verplicht en internationaal. Voor de liefhebbers, op internet is hierover veel te vinden (ref.3). Om even terug te komen op ons eigen blad "Duizend Bommen". Bij het ISSN Centrum Nederland van de Koninklijke Bibliotheek kunt u - zonder kosten - voor een tijdschrift of andere seriële Nederlandse uitgave een International Standard Serial Number aanvragen, mits de publicatie voldoet aan de opnamecriteria van het Depot van Nederlandse Publicaties. Bij levering aan het depot wordt de titel met ISSN opgenomen in de Nederlandse Bibliografie en in de wereldwijde ISSN-database. Het International Standard Serial Number is een uniek en internationaal erkend nummer om titels van seriële publicaties te kunnen identificeren. Dit nummer vergemakkelijkt de uitwisseling van informatie tussen uitgevers, distributeurs, boekhandels, tijdschriftenagenten, onderzoekers, bibliotheken en hun gebruikers. Dit geldt zeker voor titels in een moeilijk toegankelijke taal of ander alfabet en voor titels die sterk op elkaar lijken. Het ISSN is ook zeer praktisch bij het zoeken in geautomatiseerde bestanden en bij het verwerken en uitwisselen van gegevens. Een ISSN bestaat als regel uit 8 cijfers (7 cijfers en een controlegetal) en wordt met voorlooptekst en koppelteken als volgt gepresenteerd: ISSN 1566-6050 (Duizend Bommen!) Ook hier geldt de modulus 11 controle; alleen beginnen we niet met 10 maar met 8 als vermenigvuldigingsreeks, rekent u maar na.
Streepjescode (vanaf 1982)
Vanaf 1982 vinden we het zgn. EAN-codesysteem (de bekende streepjescode; ref.4) achterop de albums. Deze methodiek vindt haar oorsprong in de Verenigde Staten. De code werd daar destijds Universal Product Code (UPC) genoemd; nu ook wel Global Trade Item Number (GTIN). Het moge duidelijk zijn dat de cijfers (maar ook letters, leestekens en stuurtekens) worden vertaald in symbooltekens: combinatie van streepjes en spaties, die door een scanner gelezen kunnen worden. Het eerste product waarvan de UPC-code werd gescand, was een pakje kauwgum. Dat gebeurde op 26 juni 1974 in een supermarkt in Troy, Ohio. In Nederland werden de eerste 3
artikelen in januari 1977 in een Heemskerkse supermarkt gescand. De systeemcode die EAN International aan boeken (ISBN) toekent, begint altijd met 978, ongeacht het land. EAN geeft ook per bedrijf/uitgever een aansluitnummer. Het aansluitnummer voor CASTERMAN is 90303. De systeemcode en het aansluitnummer vormen samen de eerste zeven cijfers van de artikelcode. De volgende vijf cijfers van de code (de 'artikelcode') kent het bedrijf zelf toe aan haar artikelen. Wederom is het laatste cijfer een controlecijfer. In onderstaande tabel wordt de structuur uitgelegd, met als voorbeeld het nummer van het album Kuifje in Amerika: Bedrijfsnummer Systeemcode Aansluitnummer Positie 2 of 3 posities 4 of 5 posities Voorbeeld 978 90303
Artikel volgnummer 4 of 5 posities 2519
Controlecijfer 1 positie 2
In feite wordt van de ISBN-code van dit album (90 303 2519 4) het controlecijfer 4 weggelaten. Zo ontstaat een code van 9 cijfers. Voor deze code komt de systeemcode 978, waarna het controlecijfer opnieuw moet worden berekend. Dit levert dan 2 op! De controle op de correcte code is hier wat ingewikkelder dan bij de ISBN code. Alle cijfers op de even posities, gerekend van rechts naar links, worden bij elkaar geteld en vermenigvuldigd met 3. Voor de oneven posities (behalve de 1e positie) worden ze slechts opgeteld. De som van beide wordt afgerond op het eerstvolgende tiental en verminderd met die som. Het resultaat is het controlecijfer. Dus hier:
(9 + 5 + 3 + 3 + 9 + 7 = 36) x 3 = 108 (1 + 2 + 0 + 0 + 8 + 9 = 20) = 20 Maakt samen 128, afgerond 130, verminderd met 128 geeft 2 als controlecijfer. De streepjescode is verplicht. Let op, het is bekend dat het controlecijfer niet meer altijd correct wordt toegepast. Sommige bedrijven lichten hier, om administratieve redenen, de hand mee. Voor de doorzetters; bezoek ook eens de EAN website (ref.5). NUGI code (vanaf 1987)
Sinds 1987 wordt een zgn. NUGI code vermeld. NUGI staat voor Nederlandse Uniforme Genre Indeling. Dit is een verfijnde indeling in genres die sinds 1987 gebruikt wordt door de Nederlandse boekenuitgeverijen (er is sprake van geweest om die in Vlaanderen over te nemen maar dat is er niet van gekomen). Voordien werd de UGI gehanteerd. Vrijwel alle erkende uitgeverijen en veel niet-erkende uitgevers ondersteunen dit systeem. Een genre wordt met een driecijferige NUGI-code aangeduid. Binnen de indeling worden 347 verschillende NUGI-codes (ook wel kortweg NUGI's genoemd) onderscheiden. Voor het algemene en wetenschappelijke boek bevat het systeem 250 verschillende NUGIrubrieken. Voor het schoolboek zijn dat er 80. Daarnaast zijn er 17 codes voor non-books (zoals kalenders, agenda's, kleurboeken, video's, cd-roms's). De uitgever bepaalt welke NUGI-code van toepassing is. Veelal wordt de NUGI in het boek vermeld. In sommige gevallen komt de uitgever daarbij voor een lastige keuze te staan, namelijk als een boek in meerdere genres past. Uitgeverijen vermelden daarom soms meerdere NUGIcodes in het boek. 4
Code 240 is bijvoorbeeld de code voor prentenboeken voor kinderen. Op de kuifje-albums vindt u 370. Dit staat voor: - fiction - niet-literair - strips voor een algemeen publiek (8-80 jr) Die 8-80 jr, het staat er echt, is een kans gemist voor open doel; dat had natuurlijk van 7 - 77 jr. moeten zijn! De vermelding is vrijwillig maar wordt graag toegepast omdat het zeker voor de (Nederlandstalige) boekhandel een uitstekend hulpmiddel is voor archivering. Er blijkt een site "www.nugi.com" in ontwikkeling te zijn maar deze was nog niet actief ten tijde van het schrijven van dit artikel. Ordernummer (vanaf 1996)
De sigaren 1997
Blijkbaar is het eind van de codes nog niet in zicht. Op het moment dat de NUGI code verhuist naar het midden op de achterkant van het album, boven de streepjescode, verschijnt er plotseling een additionele, vijf-cijferige code links naast deze NUGI code 370. Bijv. bij De Sigaren 32406. Dit blijkt een zgn. ordernummer te zijn dat CASTERMAN gebruikt ter onderscheiding van de diverse drukken en voor opslag in het magazijn te Doornik. Tot slot Is het eind in zicht? Voor de uitgever levert het veel inspanning op om al die codes maar weer steeds correct op de albums te zetten. En het gaat wel eens mis. Maar voor de verzamelaars is het een aanvullend hulpmiddel om de recentere uitgaven juist in de tijd te plaatsen. ref.1 ref.2 ref.3 ref.4 ref.5 ref.6
Uitgeverij CASTERMAN (nu eigendom van Flammarion) J.A. Boer en N. Stalenburg, Achterstevoren, oktober 1995, Gouda/zwolle http:// www.cis.ohio-state.edu/htbin/rfc/rfc2288.html EAN Nederland, Het EAN-codesysteem in handel, industrie transport en logistieke dienstverlening, nov 99, Amsterdam http://www.ean.nl De NUGI Handleiding, KVB (Koninklijke Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels), Frederiksplein 1, 1017 XK Amsterdam.
5
