Feiten en cijfers Zoetermeer

Feiten en cijfers 2015 Zoetermeer

Visie en Feiten Zoetermeer

Feiten en cijfers 2015

2

Visie en Feiten Zoetermeer Gemeente Zoetermeer en Rabobank Regio Den Haag 1. Visie op Zoetermeer 4 2. Feiten a. Samenvatting sterke en zwakke punten 7 b. Demografie, leefbaarheid en veiligheid 9 c. Vestigingen en werkgelegenheid 13 d. Economie 14 e. Detailhandel 18 f. Arbeidsmarkt 19 g. Wonen 21 h. Gemeentelijke financiën 24 Bijlagen a. Kerncijfers Den Haag en Zoetermeer 25 b. Leefbaarheidscores wijken en buurten Zoetermeer 26 c. Samenstelling Leefbaarometer 28 d. Coalitieakkoord 2014-2018 gemeente Zoetermeer 29 e. Uitgangspunten en ambities Rabobank Regio Den Haag 30 f. Colofon 31



3

1. Visie op Zoetermeer In Zoetermeer komt op een verrassende wijze nieuw en oud

kunt aanbieden, met een aansprekende en gevarieerde

bij elkaar. Al het ‘nieuwe’ zien we in het groeistad-DNA dat nog

woningmarkt, met alle voorzieningen (incl. vrije tijd, cultuur etc.)

steeds in de gemeente voelbaar is en wat zich zelfs nog een

die daarbij horen.

beetje vertaalt in pioniersgeest, op zoek naar nieuwe, onbe-

Tegen deze achtergrond is de recente crisis dubbel lastig

kende kansen en ontwikkelingen. Het ‘oude’ refereert aan meer

geweest voor Zoetermeer. Niet alleen vanwege verlies van

grootstedelijke kenmerken waarin de initiële groeistimulans

werkgelegenheid (zie ook later), maar ook omdat de woning-

vanuit Den Haag zichtbaar is, en die zich etaleert in nog steeds

bouw (de klassieke Zoetermeerse groeimotor) sterk is afgeremd.

bestaande relaties, bijvoorbeeld op het vlak van werken (pendel)

Hoewel er in de eerste maanden van 2015 duidelijke signalen

en winkelen. Je zou ook kunnen zeggen dat alle kenmerken

zijn dat we macro-economisch weer uit het dal kruipen, is

en kwaliteiten van de regio in de gemeente Zoetermeer terug

inmiddels wel duidelijk dat de woningmarkt zich niet

te vinden zijn, van grootstedelijke tot meer suburbane eigen-

automatisch herstelt. Herstructureringen (onder andere bij

schappen, stadse en dorpse karaktertrekken en een breed scala

woningcorporaties), forse huurverhogingen, een aanmerkelijk

van voorzieningen. Daarmee heeft Zoetermeer haar eigen

strenger woning-financieringsbeleid en minder bestedings-

positie in de regio verworven, ondersteund door inmiddels een

ruimte bij de woonconsument – en in het geval van Zoetermeer

substantiële omvang, in termen van bevolking, voorzieningen

relatief veel woningen die onder water staan verhinderen een

en – nog in iets mindere mate – werkgelegenheid en economie.

vlot en sterk herstel. We zien dat de woningprijzen in Zoeter-

1

meer relatief sterk onder druk staan. Al met al onderstreept dit Een onmiskenbaar punt van onderscheid van Zoetermeer is de

de noodzaak om de woningmarkt in Zoetermeer weer zo snel

positieve bevolkingsdynamiek waarin we de groeistad van weleer

mogelijk vlot te trekken, in alle segmenten. Deels door te inves-

en de meer recente stadsuitbreidingen terugzien. Inmiddels is

teren in (nieuwe) woningen, maar ook door de doorstroming

echter sprake van een meer gematigd groeipad met een lager

weer op gang te helpen, wat vaak begint bij de startersmarkt,

tempo. Daarmee is het tijd voor een transitie van onstuimige groei

ook voor jongeren.

naar dynamisch beheer en die slag is inmiddels ook grotendeels gemaakt. Kwaliteit is nu even belangrijk als kwantiteit en biedt

Op meerdere terreinen en in meerdere vormen zien we de

de mogelijkheid om de gemeente breed neer te zetten, als een

compleetheid terug die Zoetermeer inmiddels kenmerkt. Dat

gemeente waar het goed leven, wonen, recreëren en werken is.

etaleert zich onvermijdelijk ook in minder sterke punten, zoals een zekere concentratie van allochtonen (die soms door een

Een belangrijk deel van de toekomstige groei is afhankelijk

lage startkwalificatie minder kansen hebben), enkele wijken

van binnenlandse migratie (anders dan natuurlijke groei: het

waar de leefbaarheid beter zou kunnen, een verhoudingsgewijs

verschil tussen geboorten en sterften). Dat betekent dat nieuwe

hoge werkloosheid en minder gunstige veiligheidscijfers.

inwoners een bewuste keuze zullen (kunnen) maken om zich in

Opvallend genoeg laat dat zich combineren met een gunstig

Zoetermeer te vestigen. Dan helpt het als je een complete stad

inkomensbeeld met relatief hoge inkomens en weinig

1

In dit geval de zes gemeenten die tot het werkgebied van Rabobank Regio Den Haag behoren: Den Haag, Leidschendam-Voorburg, Rijswijk, Voorschoten, Wassenaar en Zoetermeer



4

huishoudens in de laagste inkomensklassen. Opvallend is ook dat de kwaliteit van de openbare ruimte goed wordt beoordeeld. Dit betekent dus dat er geen grote structurele problemen zijn, maar wel aandachtspunten, waarvan moet worden voorkomen dat deze zich verder uitbreiden. Het is al lang niet meer de taak van alleen de overheid om dit aan te pakken. Ook het maatschappelijk middenveld en ondernemingen die van mening zijn dat ze ook een zekere maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben, zouden daarin een rol kunnen spelen. Een extra uitdaging is, dat de komende decennia de bevolking van Zoetermeer relatief sterk

beschermen en noodzakelijke voorzieningen (zorg, cultuur,

zal vergrijzen. Dat vraagt een omslag van accent op jeugd naar

sport en recreatie) zo veel mogelijk in stand te houden.

aandacht ook voor ouderen en zal samen met de decentralisa-

Aan de andere kant weten we ook dat (rest)capaciteit (zoals

tieopgaven bij de overheid tot een aanmerkelijke toename van

ruimte voor bedrijvigheid op bedrijventerreinen, kantoren of

de vraag naar zorg en de daarvoor benodigde budgetten leiden.

winkelcentra) geen vanzelfsprekende garantie voor toekomstige groei meer is en soms zelfs van lust tot last kan worden. Door

In zekere zin moet Zoetermeer een oplossing vinden voor de

een lager economisch groeipad en nieuwe inzichten en ontwik-

schaar waarin de gemeente en gemeenschap zich momenteel

kelingen die leiden tot een aanzienlijk geringer ruimtegebruik per

bevinden. Het ene blad van de schaar wordt daarbij gevormd

kantoorwerker, komen leegstaande kantoren niet meer vanzelf vol

door de noodzakelijke omslag van groei naar beheer. Deze

en komt bestemmingswijziging (bijvoorbeeld naar woonruimte

is niet nieuw en komt niet onverwacht, zodat daarop gean-

voor starters) of zelfs sloop als alternatief in zicht. Hetzelfde geldt

ticipeerd kan worden. Het andere blad van de schaar wordt

voor bedrijventerreinen, waar ook de regionale problematiek

gevormd door de crisis, die de groei op veel deelmarkten

(bijvoorbeeld bedrijventerreinen in buurgemeente Lansingerland,

(tijdelijk) tot stilstand heeft gebracht en ‘ons’ (overheid, bedrijfs-

of op iets meer afstand de problematische kantorenmarkt in

leven, burgers) confronteert met lastige en soms pijnlijke

Gouda) in ogenschouw genomen zou moeten worden.

bezuinigingen. En juist dat laatste aspect maakt de speelruimte voor veel partijen een stuk kleiner.

Een zelfde problematiek bestaat bij winkelvoorzieningen. In Zoetermeer is het aanbod redelijk recent op het niveau gebracht

Een goede onderlinge samenwerking en afstemming is onder

dat past bij de omvang, aard en statuur van de gemeente. Op

dergelijke omstandigheden van grote betekenis. Gemeente,

zich was de leegstand begin 2015 nog onder gemiddeld, maar

bedrijfsleven, organisaties (zoals onderwijs) en burgers vinden

deze is in 2014 wel sterk toegenomen. Zoetermeer ervaart forse

elkaar al op veel dossiers. Het is onder dergelijke omstandigheden

zuigkracht van omliggende steden, waar men ook niet stil heeft

de opgave om de kwaliteit van de gemeente als potentiële vesti-

gezeten. Den Haag blijft de grootste concurrent van Zoetermeer

gingsplaats voor ondernemers en burgers zo goed mogelijk te

en Rotterdam ontwikkelt zich steeds meer tot onderscheidende



5

consumentenstad. Het koopkrachtverlies van, c.q. de geringere

en als dat een structurele trend is, zit hierin enig risico. Primair

toevloeiing naar Zoetermeer geeft aan dat haar positie aller-

is verbetering hiervan de verantwoordelijkheid van de onder-

minst onbedreigd is en sterk zal moeten worden ingezet op

nemer, maar andere partijen (overheid, banken, organisaties,

aspecten waarin men zich daadwerkelijk kan onderscheiden,

het intermediaire veld) zouden wel kunnen bekijken op welke

zoals goede bereikbaarheid, gemakkelijk en grotendeels gratis

wijze zij ondernemers met potentie die tijdelijk lastig zitten, zo

parkeren, een mooie combinatie van en verbinding tussen oud

goed mogelijk kunnen ondersteunen. Bedrijfsleven en overheid

en nieuw (ook fysiek) en klantgericht ondernemerschap.

in Zoetermeer stemmen onderling al veel af, bijvoorbeeld in de Sociaal-economische Agenda en dat is een duidelijk teken van

Dankzij de nog steeds aanzienlijke werkgelegenheid heeft de

de wens om gezamenlijk aan versterking te werken.

lokale economie een substantiële omvang van ca. € 3,5 mrd toegevoegde waarde. Daarmee is het economisch gezien

Tegen deze achtergrond is het belangrijk om te blijven werken

binnen de regio de tweede gemeente achter Den Haag (veruit

aan profilering van Zoetermeer als aantrekkelijke stad voor

de grootste met € 20,6 mrd) maar vóór Rijswijk met € 2,5 mrd.

vestiging van bedrijven. Niet alleen door de ‘harde’ kwaliteiten

Meer eigen werkgelegenheid zou de omvang en het draagvlak

(ruimte voor ondernemerschap, zowel fysiek als in overdrachte-

van de lokale economie ten goede komen en daarin zit feitelijk

lijke zin) onder de aandacht te brengen, maar ook door Zoeter-

de meest constante opgave voor de gemeente Zoetermeer.

meer te etaleren als complete stad, met de voordelen en zonder

Met ruim 48.2000 banen is sprake van een op zich omvangrijk

de nadelen van een metropolitaan woon-, werken leefmilieu.

banenaanbod (vergelijk Rijswijk: ca. 32.700), maar gezien de

Het accent op ‘leisure’ ondersteunt het profiel van de complete

omvang van de beroepsbevolking (67.000 personen) zouden

en aangename stad, de keuze voor ICT (zowel in onderwijs als

10.000 banen extra de gemeente niet misstaan.

bedrijfsleven) lijkt vruchten af te werpen.

Een dergelijke koele rekentechnische benadering houdt uiteraard te weinig rekening met de lastige marktomstandigheden

Het is niet helemaal hard te maken dat de geringere werk

en de wordingsgeschiedenis van de gemeente. De harde cijfers

gelegenheid ook de belangrijkste verklaring is voor de hogere

leren echter ook dat op dit punt (betere verhouding tussen

werkloosheid. Gemeenten in de directe omgeving (Den Haag,

banen en beroepsbevolking) de laatste jaren geen vooruitgang

Rijswijk) of in de Randstad (inclusief Haarlemmermeer, Schiphol

is geboekt en sinds het begin van de crisis zelfs weer winst

en Utrecht) bieden immers ook veel werkgelegenheid.

verloren is gegaan. Daarnaast is het evident dat het verlies

Het is echter de vraag of deze banen ook voor lager opgeleide

(vertrek) van enkele grote bedrijven/organisaties niet

werklozen gemakkelijk (fysiek) bereikbaar zijn.

gemakkelijk gecompenseerd kan worden.

Dat betekent dat sturen op een minimale startkwalificatie bij jongeren, het voorkomen van voortijdige schooluitval, maar ook

Naast inspanningen om nieuwe bedrijven/werkgelegenheid

het fit houden voor de arbeidsmarkt van ouderen een belangrijke

aan te trekken, is ‘achterdeur dicht’ een strategie om zoveel

opgave is voor overheid, ondernemers en onderwijsinstellingen.

mogelijk verlies van werkgelegenheid tegen te gaan. Dat wil

De samenwerking die onder andere in het kader van de Sociaal-

niet zeggen dat onvermijdelijke saneringen moeten worden

economische Agenda tussen overheid, bedrijfsleven en maat-

tegengewerkt, maar houdt wel in dat onnodig verlies zo veel

schappelijke organisaties tot stand is gebracht, legt daarvoor een

mogelijk zou moeten worden voorkomen. In termen van rende-

goede basis en onderstreept dat partijen die in Zoetermeer daad-

ment presteerde het Zoetermeerse bedrijfsleven (in 2013) zwak

werkelijk het verschil kunnen maken, op één lijn zitten.



6

2. Feiten a. Samenvatting sterke en zwakke punten Sterk

Zwak

• Positieve dynamiek (bevolking, werken, voorzieningen)

• Nu nog gemiddeld leeftijdsprofiel, volgens prognoses zal de

als gevolg van groeiopgave van de laatste decennia; groei

groep (zeer) ouderen aanzienlijk in omvang toenemen, m.n.

houdt aan, maar wel op een aanmerkelijk lager niveau;

de categorie 75+; de groei in dit segment ligt aanmerkelijk

omslag van ‘groei’ naar ‘beheer’ vindt geleidelijk plaats

boven de landelijke groei; dit zal gevolgen hebben voor

• Binnenlandse (en in mindere mate buitenlandse) migratie is een belangrijke drager onder de bevolkingsgroei; bijdrage natuurlijke groei neemt weer iets toe • Gunstig inkomensbeeld (huishoudens), weinig zeer arme huishoudens, oververtegenwoordiging hogere inkomensgroepen • Het aandeel huishoudens dat huurtoeslag ontvangt, is aanzienlijk, maar wel minder dan landelijk en regionaal het

ondersteunings- en zorgvraag • Afname leeftijdsgroep 15-65 jaar (potentieel actieven) van 83.120 personen in 2014 naar 80.600 in 2025 verkleint enigermate het sociaal-economisch draagvlak en de vijver waaruit werkgevers kunnen putten • Negatief migratiesaldo ouderen (> 55 jaar) • Vergeleken met het landelijke cijfer een hoger (maar binnen

geval is; het regionale cijfer wordt fors beïnvloed door een

de regio lager) aandeel niet-westerse allochtonen; deze

hoog percentage in Den Haag (zie ook veel koopwoningen

groep heeft vaak minder kansen op de arbeidsmarkt en een

onder water bij zwak)

zwakkere sociaal-economische positie

• Relatief veel mantelzorgers • Kwaliteit publieke ruimten positief beoordeeld • In het algemeen positieve beoordeling leefbaarheid, enkele aandachtswijken (Palenstein, Meerzicht-Oost, Buytenwegh) • Zeer sterke toename aantal bedrijfsvestigingen, maar werkgelegenheidsgroei staat onder druk (zie ook bij zwak) • Bedrijven en organisaties hebben in 2013 iets meer geïnvesteerd dan landelijk het geval was • Bovengemiddelde bijdrage MKB aan totale omzet en toegevoegde waarde geeft economie een brede basis

• Eigen gezondheid wordt iets minder goed genoemd; iets meer overgewicht, maar minder drinkers en rokers • Op de indicatoren ‘samenstelling van de woningvoorraad’, ‘veiligheid’ en ‘sociale samenhang’ scoort Zoetermeer onder het landelijke cijfer, maar de veiligheidssituatie is wel minder negatief dan in de gehele regio; anders gezegd: elders in de regio (met name in Den Haag) is veiligheid een nog groter issue; relatief veel voorkomende misdrijven zijn diefstal en verkeersmisdrijven • Aanzienlijke krimp werkgelegenheid sinds 2008, meer dan

• Nog enig arbeidspotentieel door iets lagere

landelijk en overeenkomstig de regionale lijn. Daarmee is de

arbeidsparticipatie, met name bij vrouwen

voorsprong op de landelijke ontwikkeling die in voorgaande

• Per inwoner liggen de baten en lasten van de overheids

perioden is opgebouwd (vooral tussen 1996 en 2002 en

financiën op een bescheiden niveau; met name de uitgaven

tussen 2006 en 2008) weer verloren gegaan. Vooral in

aan ruimtelijke ordening en volkshuisvesting, volksgezond-

de lokale industrie, groot- en detailhandel en advies en

heid en milieu, economische zaken en verkeer, vervoer en

onderzoek is tussen 2008 en 2014 veel werkgelegenheid

waterstaat liggen (per inwoner) onder het landelijke cijfer.

verdwenen, ICT was nagenoeg de enige sector met een



7

toename van de werkgelegenheid. Gerelateerd aan de

• Dankzij investeringen in de laatste jaren (incl. 2014), bevindt

beroepsbevolking heeft Zoetermeer (nog steeds) relatief

het detailhandelsaanbod zich kwantitatief (beschikbaar

weinig werkgelegenheid, wel zien we een mooie groei van

verkoopoppervlakte) inmiddels op het regionale niveau

de werkgelegenheid in 2014

(gezien de bevolkingsomvang); de winkelleegstand is ook in

• Het lokale bedrijfsleven heeft in 2013 zwak gepresteerd,

Zoetermeer fors toegenomen (verdubbeling tussen 2011 en

met een (licht) negatief rendement; daarmee blijft ook de

2012), en is in 2014 verder toegenomen; per saldo ligt deze in

rentabiliteit op het eigen vermogen achter; ondanks deze

2014 nog aanzienlijk onder de landelijke en regionale cijfers

tegenvallende resultaten zien we wel een verbetering ten

• Iets geringere koopkrachtbinding (mate waarin de inwoners

opzichte van het voorgaande jaar (2012) • Aanzienlijke kantorenleegstand; eveneens fors areaal nog

van Zoetermeer bij winkels in de eigen gemeente besteden) en fors lagere koopkrachttoevloeiing (de mate waarin

uit te geven bedrijventerrein; vaak wordt dit als plus gezien

de detailhandel bestedingen van elders aantrekt) kunnen

omdat het de basis legt onder toekomstige groei, bij een

een indicatie zijn van geringere aantrekkings-/concurren-

aanhoudend laag economisch groeipad en een ruim

tiekracht van winkelgebieden; Den Haag is de belangrijkste

aanbod in de regio (zoals dat nu aan de orde is), bestaat het

concurrent voor de Zoetermeerse consumenteneuro

risico met niet verkochte bedrijventerreinen ‘te blijven zitten’

• Werkloosheid is een aandachtspunt; deze ligt op het landelijke – maar boven het regionale – cijfer; in februari 2015 lag het werkloosheidspercentage iets lager dan in dezelfde maand in het voorgaande jaar, landelijk zien we in deze periode nog een lichte stijging • Iets groter aandeel sociale huurwoningen en (daardoor) minder koopwoningen; aandeel meergezinswoningen boven het landelijke, maar (fors) onder het regionale cijfer; zie ook eerdere opmerkingen over de geringere bijdrage vanuit de woningvoorraad aan de leefbaarheid • De gemiddelde woning is naar regionale maatstaven relatief groot (107 m2 vs 101 m2) en nieuw, maar heeft toch een iets lagere WOZ-waarde; ook de vraagprijs per m2 ligt onder de regionale waarde en heeft in de periode 2009-2014 iets meer onder druk gestaan dan landelijk en vooral regionaal het geval was; in het populaire woningsegment in de prijsklassen tussen € 180.000 en € 240.000 bestaat meer aanbod dan vraag; in het hogere prijssegment (meer dan € 300.000) overtreft de vraag het aanbod; al met al lijkt sprake te zijn van geen gemakkelijke woningmarkt • Een aanzienlijk aantal koopwoningen staat onder water, bijna 1 op de 3 (regionaal ruim 1 op de 5)



8

b. Demografie, leefbaarheid en veiligheid Figuur 1 Bevolkingsontwikkeling 1972-2014 (1972=100)

Figuur 2 Bevolkingsprognoses 2015-2040 (2015=100)

Bron: ABF/CBS, bewerking AldusWillem

• 2014: ca 123.560 inwoners (1976: 45.500); 2040: ca 139.700 inwoners Figuur 3 Leeftijdsopbouw Zoetermeer 2014-2040

Figuur 4 Leeftijdsopbouw Werkgebied en Nederland


• aandelen leeftijdsgroepen veranderen door groei en ontgroening/vergrijzing



9

Figuur 5 Mutaties per leeftijdsgroep Zoetermeer 2014-2040

Figuur 6 Mutaties per leeftijdsgroep Werkgebied en Nederland 2014-2040


• bevolkingsomvang 15-65 jaar (potentieel productieven)

Figuur 7 Etniciteit (2014)

2014: 83.575, 2025: 80.600, 2040: 81.575 • bevolkingsomvang 65-75 jaar 2014: 10.940, 2025: 16.200, 2040: 15.200 • bevolkingsomvang >75 jaar 2014: 7.070, 2025: 12.000, 2040: 18.900


Figuur 8 Inkomen per huishouden 2012 en groei 2008-2012

Figuur 9 Inkomensverdeling huishoudens met inkomen 2012


• Inkomensverdeling o.b.v. landelijke verdeling in 10-procentsgroepen. Visie en Feiten Zoetermeer


10

Figuur 10 Bevolkingsmutatie (saldo per 1.000 inwoners)

Figuur 11 Migratiesaldo naar leeftijdsklasse, gemiddeld 2011-2013


• Omwille van de zichtbaarheid in verschillen is de Y-as in figuur 10 afgetopt. Het saldo van de binnenlandse migratie (per 1.000 inwoners) bedroeg in 1972 maar liefst 255, en vertoont in de periode tot 1980 een dalende lijn tot ca 46.

Figuur 12 Aandeel bewoners dat aan gezondheidscriterium voldoet, Zoetermeer, 2012

Figuur 13 Aandeel bewonders dat aan gezondheidscriterium voldoet, Nederland, 2012

Bron: ABF/CBS/GGD, bewerking AldusWillem



11

Figuur 14 Leefbaarheid 2012 • Het betreft samengestelde indicatoren, waarin een groot aantal variabelen is opgenomen; zie de bijlagen voor de onderliggende variabelen en scores op wijken buurtniveau. • Gestandaardiseerde afwijkingen t.o.v. het nationale gemidddelde (=0)

Bron: Leefbaarometer, bewerking AldusWillem

Figuur 15 Misdrijven per 1.000 inwoners 2013

Figuur 16 Misdrijven per 1.000 inwoners 2013

Bron: ABF, Veiligheidsmonitor, bewerking AldusWillem



12

c. Vestigingen en werkgelegenheid Figuur 17 Aantal vestigingen (1996=100)

Figuur 18 Werkgelegenheid (1996=100)

Bron: ABF/LISA, bewerking AldusWillem

• Zoetermeer (2014): aantal vestigingen 6.383, aantal banen 48.224; aantal banen per vestiging 7,7 (Nederland 6,2). • Sinds het topjaar 2008 is het aantal banen in Zoetermeer afgenomen van 51.506 naar 48.224, een krimp met 3.282 banen.

Figuur 19 Vestigingen naar grootteklasse (werkzame personen, wp) 2014

Figuur 20 Sectorstructuur banen (2014)




13

Figuur 21 Groei werkgelegenheid 2008-2014 procentueel

Figuur 22 Groei vestigingen en werkgelegenheid 2008-2014 Zoetermeer absoluut


• Veranderingen bij kleine sectoren (weinig vestigingen en werkgelegenheid) kunnen procentueel grote uitschieters opleveren, daarom is aan figuur 21 figuur 22 toegevoegd, waarin de absolute groei van het aantal vestigingen en de werkgelegenheid worden getoond.

d. Economie Figuur 23 Toegevoegde waarde naar sectoren 2013

Figuur 24 Bruto toegevoegde waarde totaal (€ mln) 2013

Bron: Rabobank Regionaal Economische Thermometer, bewerking AldusWillem

• Bruto Toegevoegde Waarde is eenvoudig gezegd het verschil tussen de inkoop- en verkoopwaarde van de door bedrijven en instellingen geleverde goederen en diensten.



14

Figuur 25 Mutaties economisch presteren 2012-2013

Figuur 26 Rentabiliteit 2013


• Economisch resultaat: bedrijfswinsten na aftrek van een gewaardeerd ondernemersloon voor ondernemers (en eventueel meewerkende gezinsleden) die niet op de loonlijst staan in geval het bedrijf geen rechtspersoon is (BV of NV). Dit speelt met name in het kleinbedrijf. • Het Zoetermeerse bedrijfsleven kent een zwakke rentabiliteit (figuur 26), maar deze is van 2012 op 2013 wel verbeterd (figuur 25).

Figuur 27 Arbeidsproductiviteit 2013 (€ 1.000)

Figuur 28 Investeringsratio 2013


• Arbeidsproductiviteit: toegevoegde waarde gedeeld door het arbeidsvolume (naar fulltime omgerekende banen, dus gecorrigeerd voor deeltijdbanen). Sectorstructuur (in industrie is arbeid gewoonlijk productiever dan in bijvoorbeeld de dienstverlening) en schaalgrootte zijn van invloed op de arbeidsproductiviteit. • Investeringsratio: investeringen gerelateerd aan de bruto toegevoegde waarde.



15

Figuur 29 Rentabiliteit eigen vermogen 2013

Figuur 30 Solvabiliteit 2013


• Rentabiliteit Eigen Vermogen: het economisch resultaat gerelateerd aan het eigen vermogen. • Solvabiliteit: het eigen vermogen + reserves en voorzieningen gerelateerd aan het totale geïnvesteerde vermogen. Het eigen vermogen dient als buffer om tegenvallers op te vangen en als basis voor toekomstige investeringen en groei. Doorgaans wordt een minimale solvabiliteit op ca 30% gesteld.

Figuur 31 Bijdragen MKB en Grootbedrijf Zoetermeer 2013

Figuur 32 Bijdragen MKB en Grootbedrijf Nederland 2013


• Hier gehanteerde definitie midden- en kleinbedrijf: bedrijven met minder dan 100 werknemers; vaak (met name in Europees verband) wordt de grens op 250 werknemers gelegd. • Bedrijfsresultaat: zonder aftrek gewaardeerd ondernemersloon (i.t.t. economisch resultaat, zie figuur 25).



16

Figuur 33 Leegstand kantoorruimte medio 2014

Figuur 34 Uitleefbaar Bedrijventerreinen (ha) 2013

Bron: DTZ Zadelhoff, CBS, IBIS, bewerking AldusWillem

• Binnen de grotere regio worstelt Gouda met een zeer hoge kantorenleegstand (31%). De leegstand van Leiden bevindt zich op het Haagse niveau. • De kantorenvoorraad in Zoetermeer omvat 639.000 m2 (Den Haag 4.080.000 m2, Rijswijk 876.000 m2, Leidschendam-Voorburg 297.000 m2 (medio 2014)). • Zoetermeer heeft 205 ha (netto) bedrijventerrein. Binnen de regio bevindt het grootste areaal bedrijventerreinen zich in Den Haag (337 ha). • Zoetermeer heeft binnen de regio het grootste areaal nog uit te geven bedrijventerrein (29 ha, waarvan 7 ha terstond). Den Haag 16 ha (waarvan 4 ha terstond), Rijswijk 15 ha (geheel niet-terstond). Belangrijkste kantoorlocaties Den Haag en omgeving 1. Nieuw Centrum 2. Beatrixkwartier 3. CS Kwadrant 4. Congrescentrum e.o. 5. In de Boogaard 6. Hoornwijck 7. Rokkeveen 8. Binckhorst 9. Laakhaven HS 10. Ypenburg 11. Forepark 12. Plaspoelpolder 13. Delft-Noord 14. Hofzichtpark/Mariahoeve 15. Boerhavelaan 16. Stadshart Zoetermeer Visie en Feiten Zoetermeer


17

e. Detailhandel Figuur 35 Detailhandelsaanbod (m2/1.000 inwoners)

Figuur 36 Detailhandelsleegstand (m2/1.000 inwoners)

Bron: ABF, Locatus, bewerking AldusWillem

• Zoetermeer beschikt over 186.8100 m2 winkelverkoopoppervlakte (2015; Den Haag 723.500 m2, Leidschendam-Voorburg 104.200 m2, Rijswijk 89.000 m2). • In Zoetermeer stond begin 2015 6,4% van de verkooppunten en 5,4% van het winkelverkoopoppervlakte leeg, aanzienlijk minder dan landelijk (7,5% resp. 7,8%); regionaal 7,1%/12,1%, Den Haag 7,1%/9,3%, Leidschendam-Voorburg 9,9%/7,7%, Rijswijk 10,6%/10,8%. Figuur 37 Koopkrachtbinding 2011

Figuur 38 Koopkrachttoevloeiing 2011

Bron: Rabobank Koopstromenmonitor, bewerking AldusWillem

• Koopkrachtbinding: de mate waarin de inwoners van een gemeente hun bestedingen in de eigen gemeente doen; de koopkrachtbinding neemt over het algemeen toe naarmate een gemeente meer stedelijk is, reden om in de figuren de mate van stedelijkheid als benchmark te nemen. • In het algemeen hebben de dagelijkse bestedingen een hogere koopkrachtbinding dan niet dagelijks, anders gezegd: voor de dagelijkse boodschappen reist men minder ver dan voor niet-dagelijkse (w.o. mode en luxe, in en om huis, vrije tijd etc.). • Koopkrachttoevloeiing: de mate waarin de detailhandel omzet van buiten de eigen gemeente aantrekt. • De cijfers betreffen de bestedingen van Nederlandse consumenten, c.q. binnenlandse bestedingen. Visie en Feiten Zoetermeer


18

Figuur 39 Belangrijkste herkomstgemeenten detailhandelsontvangsten Zoetermeer 2011

Figuur 40 Belangrijkste bestemmingsgemeenten detailhandelbestedingen inwoners Zoetermeer 2011

Bron: Rabobank Koopstromenmonitor, bewerking AldusWillem

• Gemeten vanuit de detailhandelsbedrijven die in Zoetermeer gevestigd zijn (figuur 39), c.q. consumenten die in Zoetermeer wonen (figuur 40).

f. Arbeidsmarkt Figuur 41 Arbeidsparticipatie 2014

Figuur 42 Werkgelegenheidsfunctie 2014

Bron: CBS, LISA, bewerking AldusWillem

• Arbeidsparticipatie: het deel van de bruto beroepsbevolking (bevolking in de leeftijdsklasse 15-65 jaar dat actief is op de arbeidsmarkt, d.w.z. werkt of zou willen werken). • Werkgelegenheidsfunctie: aantal banen (ongeacht arbeidsduur) gedeeld door de omvang van de beroepsbevolking; landelijk bedraagt de werkgelegenheidsfunctie 102%. Mede doordat mensen meer dan 1 baan kunnen hebben (en door kwalitatieve aansluitingsproblemen op de arbeidsmarkt) is er desondanks nog sprake van werkloosheid. Zoetermeer telt ca 48.200 banen bij een beroepsbevolking van ca 67.000 personen. In regionaal perspectief: 12,8% van het aantal banen, 16,4% van de beroepsbevolking.



19

Figuur 43 Kenmerken beroepsbevolking

Figuur 44 Werkloosheid

Bron: CBS, UWV, bewerking AldusWillem

• Verdeling naar leeftijdsklasse, etniciteit en onderwijsniveau (per indeling telt het op naar 100%). • Werkloosheid: percentage is het aantal geregistreerde werkzoekenden afgezet tegen de beroepsbevolking, iedereen van 15 tot 65 jaar die 12 uur of meer per week werkt (werkzame beroepsbevolking) en iedereen die wil en kan werken en actief op zoek is naar werk voor 12 uur of meer per week (werkloze beroepsbevolking). Figuur 45 Pendelbalans (2011)

Figuur 46 Pendelrelaties Zoetermeer (2011)

Bron: CBS, bewerking AldusWillem

• Ook hier is sprake van een regionale (en niet: lokale) arbeidsmarkt, wat zich vertaalt in (veel) pendel. • Pendel wordt gemeten in eenheden van 100 personen, waardoor in figuur 46 kleinere gemeenten een zelfde waarde (lijken te) hebben.



20

g. Wonen Figuur 47 Eigendomsverhoudingen 2013

Figuur 48 Woningvoorraad naar type woningen

Bron: ABF, CBS bewerking AldusWillem

• Zoetermeer telt ca 53.800 woningen, waarvan minder dan de helft (21.100) koopwoningen. • Particulier huur: anders dan huur via woningcorporaties (sociale huur). • De gemiddelde woningbezetting is 2,3 personen (regionaal 2,1, landelijk 2,3). • Meergezinswoningen betreft appartementen, flats etc. Figuur 49 WOZ-waarden 2014 (€ 1.000)

Figuur 50 Woningdichtheid (woningen/woonha)




21

Figuur 51 Vraagprijs per m2 2015 en mutatie 2009-2015

Figuur 52 Huishoudens met huurtoeslag 2012


• De gemiddelde vraagprijs per m2 betreft de prijs van de aangeboden woningen en staat los van de daadwerkelijke transactieprijs. De omvang en samenstelling van het pakket aangeboden woningen zijn daarop van invloed. Figuur 53 Loan to Value 2012

Figuur 54 Schatting vraag en aanbod koopwoningen Zoetermeer naar prijsklasse (€ 1.000) 2012

Bron: WoOn2012, bewerking AldusWillem

• Loan to Value: in WoOn2012 door respondenten opgegeven geleende bedrag vs. de door de eigenaren geschatte verkoopwaarde; aantal huishoudens in Zoetermeer ‘onder water’: 8.900 (31,4% van alle huishoudens met een eigen woning).



22

Figuur 55 Verleende bouwvergunningen Zoetermeer

Figuur 56 Verleende bouwvergunningen Nederland


Figuur 57 Verhuiswensen naar segment

Figuur 58 Energielabel woingen 2013

Bron: WoOn (2012), CBS bewerking AldusWillem

Figuur 59 Gemeentelijke woonlasten 2014

Figuur 60 OZB percentage

Bron: WoOn (2012), CBS, bewerking AldusWillem



23

h. Gemeentelijke financiën Figuur 61 Baten en lasten per 1.000 inwoners 2014

Figuur 62 Lasten per 1.000 inwoners 2014

Bron: CBS, bewerking AldusWillem



24

3. Bijlagen Bijlage a Kerncijfers Den Haag en Zoetermeer (incl. aandeel totaal 6 gemeenten Den Haag, Leidschendam-Voorburg, Rijswijk, Voorschoten, Wassenaar, Zoetermeer)

Kerncijfers Den Haag en Zoetermeer Den Haag

Zoetermeer

waarde

aandeel

waarde

Inwoners 2013

508940

63,3%

123561

15,4%

Inwoners 2025

557316

63,7%

131951

15,1%

Inwoners 2040

611515

64,5%

139726

14,7%

Huishoudens 2013

250149

64,9%

53971

14,0%

Huishoudens 2025

277167

64,5%

60140

14,0%

Huishoudens 2040

304101

64,9%

64768

13,8%

Gemiddelde leeftijd (jr, 2013)

38,5

40,1

Groene druk 2013 (< 15 jr tov 15-65 jr)

36,2

38,7

Grijze druk 2013 (> 65 jr tov 15-65 jr)

21,3

Westerse allochtonen (2013) Niet-westerse allochtonen (2013) Inkomen totaal (€ 1 mln, 2011) Inkomen per huishouden (€ 1.000, 2011)

23,9

81046

67,3%

13328

11,1%

175534

79,3%

23046

10,4%

7221

59,6%

1886

15,6%

31,6

36

Gezondheid (score 0-100, 2013)

44

52

Sociale samenhang (score 0-100, 2013)

23

33

Beroepsbevolking (1.000 personen, 2013)

239

Arbeidsparticipatie (netto, %, 2012)

63,7

67,8

Werkloosheid (okt. 2014)

5,1%

5,4%

Werkgelegenheidsfunctie (banen/beroepsbevolking 2013)

1,05

0,77

Aantal vestigingen (2013)

aandeel

63,5%

61,1

16,2%

37311

69,7%

6157

11,5%

251448

68,2%

47274

12,8%

20595

70,8%

3409

11,7%

Bruto toegevoegde waarde MKB (€ 1mln, 2013)

8154

62,7%

1693

12,9%

Investeringen (€ 1 mln, 2013)

2796

68,0%

623

15,1%

Resultaat (€ 1 mln, 2013)

559

79,2%

-113

-16,1%

Arbeidsproductiviteit (€ 1.000, 2013)

94,1

Bedrijventerreinen netto (ha, 2013)

337

48,8%

205

29,7%

16

26,2%

29

47,5%

9818

37,8%

3706

14,3%

Winkelverkoopoppervlak (m2, 2014)

730789

62,1%

182850

15,7%

Leegstand winkelverkoopoppervlak (m2, 2014)

108757

75,5%

10636

7,4%

7833

72,0%

1015

9,3%

575

73,2%

49

6,2%

46261

58,9%

10308

13,1%

Aantal banen (2013) Bruto toegevoegde waarde totaal (€ 1 mln, 2013)

Bedrijventerreinen uitgeefbaar (ha, 2013) Oppervlakte totaal (ha, 2013)

Verkooppunten detailhandel (2014) Leegstand verkooppunten detailhandel (2014) WOZ-waarde woningen totaal (€ 1 mln, 2013) gemiddelde WOZ-waarde woningen (€ 1.000, 2013) aantal woningen gemiddeld bouwjaar woningen gem. opp. Woningen (m2, 2012) Nieuwbouwwoningen (2012+2013) Oordeel woonomgeving (score 0-100, 2013)


81,4

188 246592

188 63,9%

1955

54

14,2%

1984

95 2959

54782 107

67,1%

1001

22,7%

61


25

Bijlage b Leefbaarheidscores wijken en buurten Zoetermeer Leefbaarheidscores wijken en buurten Zoetermeer Totaalscore Leefbaarometer

Samenstelling bevolking

Sociale samenhang

Publieke ruimte

Veiligheid

Voorzieningen

Woningvoorraad

Zoetermeer - Dorp

positief

16

2

5

-10

38

-16

Zoetermeer - Stadscentrum

positief

6

26

15

-31

48

-36

matig positief

-44

-1

3

-38

47

-44

Zoetermeer - Driemanspolder

positief

-8

11

6

-16

36

-44

Zoetermeer - Meerzicht-West

positief

0

8

16

-26

-11

-40

Zoetermeer - Meerzicht-Oost

matig positief

-19

3

18

-29

16

-39

Zoetermeer - Buytenwegh

matig positief

-15

1

20

-28

23

-41

zeer positief

30

-3

39

-2

21

-15

Zoetermeer - Seghwaert-Zuidwest

positief

12

-9

24

-23

16

-25

Zoetermeer - Seghwaert-Noordoost

positief

5

-23

21

-24

7

-21

Zoetermeer - Noordhove-West

positief

7

-25

43

-18

-11

4

Zoetermeer - Noordhove-Oost

positief

19

-19

32

-15

-12

3

Zoetermeer - Rokkeveen-West

zeer positief

29

-4

26

-9

-6

-7

Zoetermeer - Rokkeveen-Oost

positief

20

-22

18

-19

-9

1

Zoetermeer - Oosterheem-Zuidwest

positief

-21

-36

-44

0

-23

12

Zoetermeer - Oosterheem-Noordoost

positief

-5

-12

-37

-15

-18

-1

Zoetermeer - Rokkehage

positief

-10

-22

6

-11

30

-2

Zoetermeer - Lansinghage

positief

25

-37

11

-23

-6

5

Zoetermeer - Zoeterhage

-

-

-

-

-

-

-

positief

10

22

10

-17

27

16

-

-

-

-

-

-

-

zeer positief

24

27

-38

2

-22

35

Zoetermeer - Buitengebied-West

-

-

-

-

-

-

-

Zoetermeer - Meerpolder

-

-

-

-

-

-

-

Zoetermeer - Scheidingszone

-

-

-

-

-

-

-

Zoetermeer - Van Tuyllpark

-

-

-

-

-

-

-

positief

3

-8

11

-20

10

-21

Zoetermeer - Palenstein

Zoetermeer - De Leyens

Zoetermeer - Hoornerhage Zoetermeer - Balijbos Zoetermeer - Westerpark en omgeving

Zoetermeer

Bron: Leefbaarometer 2013



26

■ Zeer negatief ■ Negatief ■ Matig ■ Matig positief ■ Positief ■ Zeer positief ■ Uiterst positief



27

Bijlage c Samenstelling Leefbaarometer Woningvoorraad

Sociale samenhang

Dominantie vrijstaande woningen

Dominantie middelbare paren zonder kinderen

Dominantie tweekappers

Dominantie jonge paren zonder kinderen

Dominantie flats met meer dan 4 verdiepingen

Dominantie oudere paren zonder kinderen

Dominantie etagewoningen

Dominantie jong alleenstaand

Dominantie boerderijen en tuinderijen

Dominantie middelbaar alleenstaand

Dominantie stedelijke statuswoningen

Aandeel ouderen

Dominantie suburbane statuswoningen

Aandeel gezinnen met kinderen

Dichtheid

Homogeniteit gezinnen met oudere kinderen

Percentage sociale huurwoningen

Homogeniteit gezinnen met jonge kinderen

Dominantie 1940-1959 bouw

Dominantie eigenaar bewoners

Dominantie 1970-1979 bouw

Verhuizingen (mutatiegraad)

Dominantie vroegnaoorlogs (1945-1960)

Veiligheid

Dominantie vooroorlogse bouw (tot 1940)

Vernielingen

Publieke ruimte

Waarde verkochte huurwoningen

Geweldsmisdrijven

Aandeel sloop

Geluidsbelasting railverkeer

Overlast

Geluidsbelasting totaal

Nabijheid groot water

Groene ruimte tussen vroegnaoorlogse bouw

Water in de wijk

Uitzicht op binnenwater

Verstoring openbare orde Diefstal uit de auto

Voorzieningenniveau

Nabijheid supermarkt

Nabijheid bankfiliaal

Nabijheid groot winkelcentrum

Bevolkingssamenstelling

Aandeel niet-werkende werkzoekenden

Dominantie inkomens tot 2x modaal

Dominantie minimuminkomens

Dominantie inkomens meer dan 2x modaal

Aandeel niet-westerse allochtonen

Aandeel hoogopgeleiden



28

Bijlage d Coalitieakkoord 2014 – 2018 gemeente Zoetermeer Titel: Partners: College:

Spraakmakend op weg D66, LHN, VVD, PvdA Ch.B. (Charlie) Aptroot, burgemeester M.E. (Mariëtte) van Leeuwen, LHN drs. ing. R.C. (Robin) Paalvast, D66 M.J. (Marc) Rosier, VVD ir. T.C. (Taco) Kuiper, PvdA I.H.C. (Isabelle) Vugs-Vink, D66 drs. H.M.M. (Hennie) Koek, Gemeentesecretaris

Belangrijkste (inhoudelijke) punten beleidsakkoord Onderwijs • ontwikkeling van de Integrale Kind Centra en Buiten Schoolse Opvang • betere koppeling van de arbeidsmarkt met het onderwijs; aantrekken van meer maakindustrie voor werkgelegenheid MBO-vaklieden Economie, Werkgelegenheid & Arbeidsparticipatie • meer werkgelegenheid en verstevigen binding werkgevers • inzet Sociaal Economische Agenda om samen met ondernemers kansen te benutten en te investeren in nieuwe motoren voor de economie • beter ondernemersklimaat door betere dienstverlening, minder administratieve lasten en regeldruk • ondernemerschap tonen en open staan voor publiek-private ondernemingsvormen • gerichte promotie en acquisitie, duidelijke profilering stad • open staan voor ondernemende ideeën, functiemenging • samenwerking en afstemming op MRDH-niveau • duurzame arbeidsparticipatie, ook voor minder kansrijken Armoedebestrijding • cruciale rol voor vrijwilligersorganisaties en mantelzorgers Wonen • langer zelfstandig wonen door combinaties wonen en zorg; verbondenheid in de wijk


• woningen voor ouderen (levensloopbestendige woningen) en jongeren (woningen in bijvoorbeeld leegstaande kantoren) • kortere wachttijden sociale huurwoningen • aandacht voor gevolgen verkoop Vestiawoningen • verouderde woningen duurzaam renoveren en energieneutrale nieuwbouw Leefbaarheid, duurzaamheid & groen • gemeente geeft voorbeeld v.w.b. duurzaamheid • energiescans, vermindering CO2 uitstoot, meer biodiversiteit en minder verkeersgeluid • na 50 jaar opbouw nu onderhoud en renovatie Veiligheid • wijkgerichte aanpak samen met de inwoners en partners • afglijden voorkomen door perspectief te bieden • goede balans tussen preventie en repressie Jeugd en Zorg • regierol, alle zeilen bijzetten om het slim te organiseren • dicht bij de mensen, vertrouwen en handelingsruimte voor professional, gemeente als vangnet • vernieuwen en experimenteren, vertrouwen • mantelzorgers zo goed mogelijk faciliteren Cultuur, Sport en Vrije tijd • cultuur, sport en leisure dragen bij aan aantrekkelijke woon- en werkstad: basis op orde • sport in zijn volle breedte als visitekaartje gemeente; bestaande voorsprong inzetten voor positionering • investeren in voldoende en kwalitatief goede accommodaties • ondernemende houding culturele instellingen: eigen inkomsten, slimme verbindingen • verbinden en verlevendigen Stadshart en Dorpsstraat; brede kwaliteitsverbetering • jongeren binden met beleving en evenementen; grootschalig en kleinschalig in de wijk


29

Bijlage e Uitgangspunten en ambities Rabobank Regio Den Haag Missie We zijn (dagelijks) van betekenis voor onze klanten en samenleving. Visie (klantbeloftes) Betrouwbaar De Rabobank maakt duidelijke afspraken met mij en komt deze na. Samen sterker De Rabobank deelt informatie en netwerken waarmee ik mijn voordeel kan doen. Altijd persoonlijk Ik kan altijd een adviseur spreken die weet wie ik ben en die voor mij een stap extra zet. Actieve deelname Ik ervaar dat de Rabobank investeert in mijn leefomgeving. Gericht op nu & morgen Ik word op voordelen en risico’s gewezen, zonder dat ik hier om hoef te vragen. Kernwaarden Integer - Respect - Professioneel – Duurzaam

Coöperatief dividend Naast sponsoring wordt er op dit moment op jaarbasis € 550.000 van de winst beschikbaar gesteld voor maatschappelijke en culturele doeleinden. Rabobank verbindt Rabobank wil een verbindende factor van betekenis zijn door mensen, bedrijven, instellingen en overheden met elkaar te verbinden, zonder dat daar een direct commercieel belang aan ten grondslag ligt. De verbindende rol die Rabobank van nature vervult, is de manier om lokale betrokkenheid invulling te geven. Dit doen we op onze thema’s: • leefbaarheid in zorg en wonen • economische vitaliteit • duurzaamheid • banking for food Voorbeelden hiervan zijn: de Culturele Business Case, Ondernemersplein, Leren omgaan met Geld, ook het ondersteunen van starters en het organiseren van andere netwerkevenementen en workshops passen hierbij.  Directie en (sleutel) medewerkers vervullen een belangrijke rol als verbinder en

Kerncijfers 2014 Balanstotaal € 6,6 mrd (3e Rabobank van Nederland) Bedrijfsresultaat voor voorzieningen € 30 mln Formatie 530 fte

geven de lokale betrokkenheid gestalte. Zij dienen zichtbaar te zijn, voor klanten, voor leden, maar ook voor personen of partijen daarbuiten. De regio die de nieuwe bank gaat bedienen is te groot om dit allemaal centraal te doen. In de verschillende gemeenten is een eigen gezicht van Rabobank nodig, met een goed netwerk in de gemeenschap. Juist met het verdwijnen van de functie van fysieke kantoren is het zaak dat directie en medewerkers van de bank zichtbaar zijn. Dat geeft de bank een menselijk gezicht.



30

Bijlage f Colofon Samenstelling

De in deze publicatie gepresenteerde cijfers zijn gebaseerd

AldusWillem

op gegevens uit door ons betrouwbaar geachte in- en externe

Willem van der Velden

bronnen, waaronder CBS, ABF, gemeente Zoetermeer,

www.alduswillem.nl

Haaglanden, UWV Werkbedrijf, Leefbaarometer, Rabobank Regio Den Haag, Rabobank Nederland.

In opdracht van Rabobank Regio Den Haag

Gegevens uit deze bronnen zijn op zorgvuldige wijze in de analyses verwerkt. Rabobank Regio Den Haag en AldusWillem

Afsluitdatum

aanvaarden echter geen enkele aansprakelijkheid voor het

23 mei 2015

geval dat de in deze publicatie neergelegde gegevens of prognoses onjuistheden bevatten. Het betreft algemene

Foto’s

informatie die aan veranderingen onderhevig is.

Nationale Beeldbank



31

Rabobank Regio Den Haag

Feiten en cijfers Zoetermeer

Recommend Documents