Bouwen voor de toekomst

Bouwen voor de toekomst

Onze kwetsbare aarde

We hebben één aarde om op te leven

inleiding Onze kwetsbare aarde [1]

We hebben één aarde om op te leven. En onze aarde is kwetsbaar, dus willen we zuinig met haar omgaan. Met onze activiteiten brengen we de aarde schade toe. Lucht, bodem en water raken meer vervuild. Onze grondstoffen raken op en we moeten zuiniger omgaan met onze energievoorraad.

Al Gore heeft dit enkele jaren geleden beeldend getoond in zijn film An Inconvenient Truth. De voormalige vicepresident van de Verenigde Staten van Amerika heeft laten zien dat het nodig is om het tij te keren. En wel nu!

Onze kwetsbare aarde

Het is tijd om wakker te worden en het evenwicht in de natuur te herstellen

inleiding Onze kwetsbare aarde [2]

‘Onze’ astronaut André Kuipers heeft de aarde vanuit de ruimte geobserveerd. Vruchtbare gebieden worden steeds schaarser en oerwouden worden gekapt. De luchtvervuiling en erosie zijn enorm. Hij heeft in diverse interviews aangegeven enorm te zijn geschrokken van hoe onze planeet er voor staat en hoe wij

daar mee omgaan. Kuipers vindt dat er meer besef moet komen van hoe kwetsbaar en beperkt de aarde is. Hij hoopt dat we op tijd wakker worden om het evenwicht in de natuur te herstellen en verdere schade te voorkomen. Samen kunnen we de omstandigheden voor onze aarde en daarmee voor onszelf, verbeteren. Bijvoorbeeld door het huis toekomstgericht te bouwen/ duurzaam te bouwen en te gebruiken. In deze waaier staan diverse tips en handreikingen. Wij hopen dat deze waaier een aanleiding is het huis toekomstgericht te bouwen, rekening houdend met de kwetsbaarheid van onze aarde.

De gemeente Tynaarlo is groot voorstander van duurzaam bouwen. We bouwen zelf duurzaam en willen onze (toekomstige) inwoners graag ondersteunen bij het duurzame bouwen, wonen en leven. Ons gemeentehuis in Vries is duurzaam gebouwd. Er zijn veel duurzame maatregelen en technieken toegepast; zoveel, dat we een compliment

De gemeente Tynaarlo is groot voorstander van duurzaam bouwen

inleiding Wat doet de gemeente aan duurzaam bouwen [1]

Wat doet de gemeente aan duurzaam bouwen?

©© Anke van der Helm

hebben gekregen van de Natuur en Milieufederatie Drenthe.

Energiebesparing in het gemeentehuis Het gemeentehuis was het eerste gebouw in Drenthe met een open systeem voor warmte- en koudeopslag in de bodem, waarmee energie wordt bespaard. De verlichting in de kantoren is voorzien van bewegingsdetectie en lichtsensoren. Deze meten constant de hoeveelheid invallend (buiten)licht op de werkplek en de benodigde hoeveelheid elektrisch licht wordt automatisch bijgeregeld. Zo zijn de werkplekken goed verlicht, maar nooit meer dan nodig (dimregeling). Nog een mooie energiebesparing! Op het bovenste dak (van buitenaf niet zichtbaar) is 150 m2 aan zonnepanelen geïnstalleerd en in de kantine is een zonneboiler geïnstalleerd.

Warmte en kou De platte daken zijn bedekt met sedum, een verzameling rots- en vetplantjes, met een geweldige isolerende werking. Verder zijn de ramen van het gemeentehuis sterk zonwerend en houden ’s zomers het teveel aan zon buiten.

Opgedane ervaringen worden gebruikt voor andere gebouwen, maar dan verbeterd

inleiding Wat doet de gemeente aan duurzaam bouwen [2]

Wat doet de gemeente aan duurzaam bouwen?


De kale betonconstructie in het interieur is niet alleen een esthetisch element, deze constructie neemt ook warmte op. Zo blijft het gebouw met een lager energieverbruik toch op een constante temperatuur.

Meer duurzaam bouwen Het gemeentehuis was het eerste duurzame bouwproject van de nieuwe gemeente. De opgedane ervaringen worden gebruikt voor andere gebouwen, zoals de multifunctionele accommodatie Borchkwartier in het uitbreidingsplan Ter Borch in Eelderwolde. Daar is dezelfde techniek gebruikt voor het verwarmen en koelen als in het gemeentehuis, maar dan verbeterd. Resultaat is een goed uitgebalanceerd gebouw met een behaaglijke warmte. Ook wordt in het Borchkwartier warmte teruggewonnen door ventilatie.

Wat is duurzaam bouwen? Duurzame, toekomstgerichte woningen en gebouwen zijn gezonder voor bewoners en gebruikers. De lucht in deze gebouwen is vaak schoner, ze zijn energiezuiniger en beter voor het milieu dan traditionele woningen.

Duurzaam bouwen is meer dan alleen duurzame materialen gebruiken

bouwen Wat is duurzaam bouwen?

Duurzaam bouwen is ook meer dan energiebesparen, ook worden

©© Superikonoskop

grondstoffen bespaard. Bij duurzaam bouwen ontwikkel, bouw en gebruik je woningen en gebouwen met respect voor mens en milieu. Verder wordt in duurzaam gebouwde woningen goed naar de ventilatie gekeken om vocht, schimmel en ophopen van schadelijke stoffen tegen te gaan. Zo wordt de lucht schoner en wordt het prettiger vertoeven in de huizen. En ook hiermee wordt weer energie bespaard, omdat vochtige lucht langer nodig heeft om op te warmen. Verantwoord gebruik van water hoort eveneens bij duurzaam bouwen. Evenals het voorkomen dat grondstoffen voor bouwmaterialen uitgeput raken.

Meer informatie www.rijksoverheid.nl (onder ‘bouwen, wonen en leefomgeving’) www.duurzamelifestyle.com www.duurzaamthuis.nl

Waarom duurzaam bouwen?

Duurzaam bouwen voorkomt zoveel mogelijk milieuschade, bij het bouwen, het beheren, het renoveren en het slopen. Gekeken wordt naar

Bouwen voor de toekomst met respect voor mens en milieu!

bouwen Waarom duurzaam bouwen?

Duurzaam bouwen is bijna vanzelfsprekend en niet meer weg te denken in de huidige bouwwereld. Steeds meer mensen bouwen met respect voor mens en milieu.


wat het beste is voor de gezondheid, naar comfort, veiligheid en flexibiliteit gedurende de gehele levensloop van de gebouwen. Duurzame gebouwen gaan langer mee, worden niet snel gesloopt en voldoen lang aan de wensen en eisen van gebruikers. Ze zijn levensloopbestendig en eenvoudig aan te passen aan veranderende leefomstandigheden. Duurzaam bouwen is kiezen voor duurzame materialen, energieefficiëntie, schone energie(bronnen) en waterbesparen. Een duurzaam gebouwd huis is zeer comfortabel, heeft een gezond binnenklimaat en is energiezuinig. Zo’n huis is klaar voor de toekomst.

Meer informatie www.passiefhuis.nl www.zonnewoning.nl

Voordelen van duurzaam bouwen

Door duurzaam te bouwen, wordt energie bespaard, tijdens en na

Voordeel van duurzaam bouwen is dat het milieu minder wordt belast

bouwen Voordelen van duurzaam bouwen

Voordeel van duurzaam bouwen is dat het milieu minder wordt belast. Door producten met een langere levensduur te gebruiken, worden de milieueffecten verspreid over een langere periode en zijn ze op jaarbasis kleiner.

de bouw. Besparen van energie en gebruiken van duurzame energie verminderen de uitstoot van CO2, die bijdraagt aan het verminderen van de klimaatverandering. Bovendien scheelt een lager verbruik van gas en elektriciteit aanzienlijk in de portemonnee, steeds meer ook door de almaar stijgende energieprijzen. En daar komt bij dat energiebesparende maatregelen meer comfort in huis geven.

Meer informatie www.rijksoverheid.nl (onder ‘bouwen, wonen en leefomgeving’)

Duurzaam bouwen hoeft niet duur(der) te zijn. Het kan zelfs goedkoper zijn door andere bouwwijzen toe te passen en andere materialen te gebruiken. Wanneer alleen naar de kosten voor de grondstoffen en naar de bouwkosten wordt gekeken, dan lijkt duurzaam bouwen duurder. Maar vaak zijn de onderhoudskosten van een duurzaam gebouw een stuk lager.

Duurzaam bouwen kan goedkoper zijn

bouwen Duurzaam bouwen duur(der)?

Duurzaam bouwen duur(der)?

©© Klaas Zeaforus

Daar komt bovenop dat door energieen waterbesparende maatregelen tijdens het gebruik van de woning, de eventuele meerkosten voor materialen terug worden verdiend. De energieen waterrekening worden immers lager, wat extra voordeel oplevert voor de kopers en de gebruikers. Dat de kosten veelal worden terugverdiend door lagere maandlasten is nu al belangrijk, maar wordt in de (nabije) toekomst steeds belangrijker. Energie zal naar verwachting steeds duurder worden.

Meer informatie www.rijksoverheid.nl (onder ‘bouwen, wonen en leefomgeving’)

Levensloopbestendig bouwen

De levensloopbestendige woning is eenvoudig en zonder veel kosten geschikt te maken voor bewoning tot op hoge leeftijd of in geval van fysieke handicaps, zowel de indeling van de woning als de technische installaties.

Een leven lang genieten van een woning

bouwen Levensloopbestendig bouwen

Levensloopbestendig bouwen is bouwen voor verschillende levensfasen.

De technische installatie wordt zo gemaakt dat deze eenvoudig kan worden gewijzigd of uitgebreid. En door bij ontwerpen en bouwen rekening te houden met onder meer een vrije indeelbaarheid en flexibiliteit kunnen levensloopbestendige woningen voldoen aan bijvoorbeeld de woningeisen voor senioren; gebruiksgemak en comfort, veiligheid, toegankelijkheid en aanpasbaarheid. Zo kunnen eigenaren en bewoners zo lang mogelijk genieten van de woning.

Meer informatie kennisbank.platform31.nl (zoeken op: ‘levensloopbestendig wonen’)

Domotica Met Domotica (Domus = huis, tica komt van Informatica) of huisautomatisering wordt de techniek en bediening van elektrische toepassingen in de woning gecombineerd met services en diensten van buitenaf, zoals internet, televisie, telefoon en alarminstallaties. Daardoor worden zorgtaken, communicatie, ontspanning en andere huiselijke bezigheden eenvoudiger.

bouwen Domotica

Creëer een aangename, comfortabele en veilige woonomgeving

De apparaten kunnen zo worden ingericht dat ze veel energie besparen, bijvoorbeeld door het licht of de verwarming uit te schakelen waar dat kan. De verschillende technieken worden geïntegreerd, zoals verwarmen, ventileren en verlichten. Naast efficiënt energiegebruik is er bij de toepassing van Domotica aandacht voor luxe, comfort, zorg en veiligheid. Het leefcomfort in de woning wordt verhoogd en Domotica draagt bij aan slim wonen en werken. Domotica werkt op elke plek en op elk gewenst tijdstip met eenvoudige bediening, desgewenst op afstand. Zo creëer je een aangename, comfortabele en veilige woonomgeving.

Meer informatie www.smart-homes.nl www.domoticatoets.nl

Ideeën en suggesties

Enkele tips om de woning nog eens extra duurzaam te bouwen: • Beperk het aantal ramen op het noorden. • Plaats volle muren en onverwarmde

Voorkom latere dure aanpassingen!

bouwen Ideeën en suggesties [1]

Duurzaam bouwen vanaf de ontwerpfase voorkomt latere, dure aanpassingen. Door flexibel in te delen worden aanpassingen in de toekomst makkelijker aan te brengen, zonder hoge kosten.

•

• • •

•

•

•

ruimtes, zoals een berging of garage, aan de noordkant van de woning. Zo is er minder warmteverlies. Zorg voor grote ramen op het zuiden. En ook dat de zon in de zomer buiten kan worden gehouden. Gebruik dakoverstekken als zonwering. Voorkom een open trap in de woonkamer, dat scheelt stookkosten. Pas zoveel mogelijk standaardafmetingen van bouwmaterialen toe om kosten en bouwafval te verminderen. Beperk de lengte van de warmwaterleidingen om warmteverlies te verminderen. Houd leidingen goed bereikbaar om toekomstige aanpassingen mogelijk te maken. Gebruik zoveel mogelijk natuurlijke materialen.

Ideeën en suggesties

Een flexibele indeling maakt toekomstige aanpassingen makkelijker

bouwen Ideeën en suggesties [2]

• Installeer waterbesparende doucheknoppen, kranen en toiletspoelbakken. • Zorg voor goede ventilatie, voor frisse lucht, bijvoorbeeld met een ventilatiesysteem met warmteterugwinning. • Installeer een zonneboiler voor


•

•

•

•

•

een flinke energiebesparing en dus kostenbesparing. Wek zelf stroom op met zonnepanelen (PV-panelen). Ze verdienen zichzelf terug. Kies voor lage temperatuur verwarming (LTV) voor energieen kostenbesparing. Maak hierbij gebruik van een warmtepomp, deze onttrekt warmte aan de buitenlucht, het oppervlaktewater, ventilatielucht, bodem of grondwater. Bespaar kostbaar drinkwater en plaats een regenton in de tuin. Met dit water kan de auto worden gewassen en kunnen de tuinen kamerplanten worden besproeid. Gebruik beplanting als tuinafscheidingen in plaats van een schutting.

Meer informatie duurzaambouwen.startpagina.nl

Duurzame materialen Duurzame materialen belasten het milieu en de gezondheid van de mens zo min mogelijk. Hoe meer duurzame materialen worden toegepast, hoe duurzamer de woning wordt.

Gebruik van duurzame materialen betekent dubbel bijdragen aan een schoner milieu!

bouwen Duurzame materialen

Gebruik van duurzame materialen voorkomt uitputting van grondstoffen voor bouwmaterialen. De winning van

deze materialen gaat zo energiezuinig mogelijk. Ze zijn vaak herbruikbaar, bijvoorbeeld na de sloop van een pand. Daardoor belasten ze ook in de afvalfase het milieu niet of in elk geval veel minder. Met het gebruik van duurzame materialen wordt contact met vluchtige en ongezonde verbindingen en stoffen voorkomen. De omgeving wordt gezonder en bestaat uit natuurlijker materialen. Reden te meer om duurzame materialen te gebruiken! Duurzame materialen zijn vaak voorzien van een keurmerk, zoals Milieukeur, Europees Ecolabel, Nordic Swan, FSC en PEFC.

Meer informatie www.agrodome.nl www.duurzamelifestyle.com

Zonwering Ook zonwering levert een flinke bijdrage aan de duurzaamheid van een woning. Vooral buitenzonwering!

Schaf zonwering aan met lage onderhoudskosten en een lange levensduur

bouwen Zonwering

In de zomer blijft de warmte buiten, de woning warmt minder op en de behoefte om te koelen vermindert. En als koelen toch nodig is, dan is daarvoor minder energie nodig.

(buiten)Zonwering verhoogt het comfort van de woning en het bespaart energie en dus kosten. Het is wel belangrijk om zonwering aan te schaffen met lage onderhoudskosten en een lange levensduur. Zonwering kan worden gecombineerd met zonnepanelen: een uitstekende bescherming tegen zonlicht en zonwarmte, terwijl tegelijkertijd energie wordt opgewekt.

Daglichttoetreding Daglicht is erg belangrijk voor mensen. Gebrek aan daglicht kan gezondheidsklachten veroorzaken.

Een daglichtbuis verhoogt de waarde van een woning

bouwen Daglichttoetreding

In elk huis zijn wel ruimtes waar niet of nauwelijks daglicht komt. Donkere plekken met weinig daglicht zijn bijvoorbeeld het donkere trappenhuis, de hoek in de woonkamer die niet

wordt gebruikt door gebrek aan licht of de inpandige kamers en ruimten zonder ramen als badkamer, inloopkast of toilet. Met een daglichtbuis komt er toch daglicht op die plekken in huis. De donkere ruimten worden zo prettige en gezonde woon- en werkplekken. Doordat er overdag geen licht meer hoeft te branden, wordt ook veel energie bespaard. En ook hiermee wordt de waarde van de woning verhoogd.

Onderhoud Goed werkende installaties bevorderen een schoon en gezond binnenklimaat en bieden optimaal comfort. Een gerust gevoel!

Goed werkende installaties bevorderen een gerust gevoel!

bouwen Onderhoud

Woningen en installaties (ook als ze duurzaam zijn) hebben onderhoud nodig om hun functie en kwaliteit te behouden. In de gebruiksinstructies

van de producten staat vaak meer informatie over het onderhoud en hoe op de onderhoudskosten kan worden bespaard. Voor de meeste installaties kunnen onderhoudscontracten worden afgesloten. Een dergelijk contract biedt zekerheid voor een goede werking van de installaties en verlaagt de kans op storingen. Goed onderhoud draagt bij aan het behoud van de installaties en aan het verhogen van de waarde van de woning.

Bepalen duurzaamheid

In één oogopslag duidelijk hoe duurzaam (het ontwerp van) een woning is

bouwen Bepalen duurzaamheid

Weten hoe duurzaam (het ontwerp van) een woning is? Dat kan. De gemeente Tynaarlo beschikt over een instrument waarmee de duurzaamheidsprestaties van bijvoorbeeld een woning kunnen worden gemeten, namelijk GPR Gebouw.

GPR Gebouw is in te zetten bij de ontwerpen realisatiefase tijdens de bouw van de woning. Na het invullen van benodigde (bouwkundige) gegevens geeft het instrument de duurzaamheidsprestaties, ingedeeld in vijf thema’s: energie, milieu, gezondheid, gebruikskwaliteit en toekomstwaarde. Per thema wordt een waardering op een schaal van 1 tot 10 gegeven en zo wordt in één oogopslag duidelijk hoe duurzaam de woning is. Architecten en aannemers kunnen de duurzaamheid van een woning met dit systeem bepalen. Beschikken zij niet over het instrument, dan kan de licentie van de gemeente worden gebruikt. Dit is gratis!

Meer informatie www.gprgebouw.nl

Maximaal comfort, minimale energie

De term passiefhuis staat voor een specifieke bouwstandaard voor gebouwen met een goed en comfortabel binnenklimaat, dat zo weinig mogelijk energie verbruikt.

Maximaal comfort, minimale energie; de bouwstandaard van de toekomst!

bouwen Maximaal comfort, minimale energie

Maximaal comfort met minimale energie dat wordt bereikt met een zogenoemd passiefhuis.

©© Thomas Langer

drievoudige warmtereflecterende ramen

zonnecollectoren (optioneel)

zeer goede dakisolatie

luchtaanvoer

luchtafvoer

luchtaanvoer

luchtafvoer

verse lucht luchtafvoer

ventilatiesysteem met warmteterugwinning bodemwarmtewisselaar

Het binnenklimaat is zowel in de zomer als in de winter goed en wordt geregeld met een beperkt verwarmingssysteem en zonder actief te koelen. Een passiefhuis is zeer goed thermische geïsoleerd en is ook zeer lucht- en kierdicht. Het goede binnenklimaat wordt geregeld met een gebalanceerd ventilatiesysteem in combinatie met warmteterugwininstallatie. In de zomer zorgen zonwering en nachtventilatie voor koelte in huis. Een passiefhuis is comfortabel, gezond, rendabel, milieuvriendelijk en de bouwstandaard van de toekomst.

Meer informatie www.passiefhuis.nl

Zonnewoning

Een Zonnewoning is energiezuinig, comfortabel en duurzaam

bouwen Zonnewoning

Een woning krijgt het certificaat Zonnewoning op basis van bouwkundige criteria en het gebruik van milieuvriendelijke materialen. Een Zonnewoning is energiezuinig, comfortabel en duurzaam. Innovatieve en traditionele ontwerpen kunnen in aanmerking komen voor het certificaat.


Doordat er minimaal twee vormen van duurzame energietechnieken, zoals zonnepanelen en een warmtepomp, worden toegepast, is een Zonnewoning energiezuinig. Een Zonnewoning heeft een Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) die minimaal 15% lager ligt dan die in het geldende bouwbesluit. De woning is goed geïsoleerd en geventileerd, klimaatbeheersing, luchtverversing en energie wordt zo veel als mogelijk behouden. De Zonnewoning is op het zuiden georiënteerd en heeft veel grote ramen voor veel lichtinval. De goede isolatie en een uitgekiend ventilatiesysteem zorgen voor een constant en behaaglijk binnenklimaat. Dit betekent een prettig wooncomfort. Ook zijn in de Zonnewoning milieuvriendelijke, duurzame (bouw)materialen verwerkt.

Meer informatie www.zonnewoning.nl

Bodemwarmte Bodemwarmte raakt nooit op. Het is bovendien schoon en relatief goedkoop. We halen de bodemwarmte tot 100 meter diepte uit de bodem. Het wordt gebruikt voor verwarming van woningen.

Bodemwarmte raakt nooit op!

aarde Bodemwarmte

Warmte uit het bodemwater is een duurzame vorm van energieopwekking, die nauwelijks vervuiling en uitstoot van CO2 geeft, waardoor de klimaatverandering wordt verminderd.

©© KVDP - Fred de Oyster koeling (zomer)

verwarming (winter)

warmtewisselaar

bodem

bodem

aquifer

aquifer

warmteopslag

warmteopslag

Warmte en koude opslag in de bodem (WKO) WKO is geschikt voor warmteuitwisseling: in de zomer stoppen we warmte in de bodem, in het bodemwater. In de winter halen we het er weer uit. In een ‘open’ systeem wordt grondwater opgepompt en teruggepompt. In een ‘gesloten’ systeem worden buizen in de bodem aangebracht met daarin een vloeistof, die wordt opgewarmd met bodemwarmte. Met een warmtepomp wordt deze warmte opgewarmd tot voldoende warmte om een woning mee te verwarmen.

Meer informatie www.provincie.drenthe.nl/wko www.milieucentraal.nl www.agentschapnl.nl (onder ‘meer doen met energie’)

Verharding in de tuin

Door te kiezen voor groen in plaats van bestrating, krijgt de tuin ook nog waarde voor de natuur!

aarde Verharding in de tuin

We hebben steeds vaker en heviger regenbuien. Straten staan vaker blank, omdat het riool het regenwater niet snel genoeg kan afvoeren. Dit kunnen we voorkomen door te zorgen dat het water in de grond kan wegzakken, voordat het de riolering bereikt.


De tuininrichting kan daar een belangrijke bijdrage aan leveren door een deel vrij te laten van (dichte) verharding. En door te kiezen voor groen in plaats van bestrating, krijgt de tuin ook nog waarde voor de natuur. Langs de bestrating stroken met gras, grond, schors of split aanbrengen en zoveel mogelijk waterdoorlaatbare bestrating gebruiken, zorgen dat er meer regenwater kan worden afgevoerd. Er zijn veel soorten waterdoorlaatbare bestrating, zoals schelpen, split, bredere voegen tussen stenen, houtsnippers of boomschors, vlonders. Grind is minder geschikt. Het is schaarser en grindwinning tast het landschap aan.

Meer informatie www.milieucentraal.nl

Biodiversiteit in de tuin

Particuliere tuinen kunnen flink bijdragen aan het verhogen van biodiversiteit in buurt, wijk en dorp

aarde Biodiversiteit in de tuin

Biodiversiteit is de verscheidenheid aan levensvormen binnen een ecosysteem. Het is een indicator voor de gezondheid van een ecosysteem. Biodiversiteit draagt bij aan veel aspecten van het menselijk welzijn. Menselijk handelen leidt echter vaak


tot onomkeerbare verliezen op het gebied van de biodiversiteit op aarde. Deze verliezen namen de afgelopen vijftig jaar sneller toe dan ooit. Tijd voor actie! Particuliere tuinen kunnen flink bijdragen aan het verhogen van de biodiversiteit in de buurt, de wijk en het dorp. Enkele manieren waarop kan worden bijgedragen aan het in stand houden en verbeteren van de biodiversiteit: • Gebruik streekeigen planten en bomen • Maak de tuin aantrekkelijk voor dieren • Let op het materiaalgebruik in de tuin • Tuinier natuurlijk • Plaats nestkasten • Leg vegetatiedaken aan

Meer informatie www.biodiversiteit.nl www.bijenhelpdesk.nl www.drachtplanten.nl www.vlinderstichting.nl www.vogelbescherming.nl

Cradle to cradle Probeer goed te zijn in plaats van minder slecht! Dat is het motto bij duurzaam ontwikkelen en bouwen.

Cradle to Cradle: probeer goed te zijn in plaats van minder slecht!

aarde Cradle to cradle [1]

Gekeken wordt naar milieubelasting gedurende de gehele levenscyclus van een product. De nieuwe kijk op duurzaam ontwerpen is het Cradle to Cradle principe.


Het Cradle to Cradle principe gaat uit van de gedachte ‘afval is voedsel’ en gaat dus veel verder dan hergebruik of tot grondstof verwerken van afval. Volgens dit principe kunnen materialen uit de producten aan het einde van hun levensloop zonder kwaliteitsverlies worden hergebruikt in een oneindige kringloop. Hiervoor zijn intelligent ontworpen producten nodig, waarvan de biologische en technische voedingsstoffen scheidbaar zijn en zonder kwaliteitsverlies kunnen worden teruggewonnen, volledig kunnen worden hergebruikt. Zo is een product in de biosfeer volledig afbreekbaar. Het kan als voedsel dienen voor natuurlijke organismen.

Cradle to cradle

Cradle to Cradle gaat veel verder dan hergebruik of tot grondstof verwerken van afval

aarde Cradle to cradle [2]

Alle niet afbreekbare stoffen worden beschouwd als een hoogwaardige grondstof voor nieuwe producten in de technosfeer. Ook mogen er tijdens de fabricage van een product op geen enkele wijze schadelijke afvalstoffen ontstaan.


Alle restproducten kunnen worden hergebruikt of zijn milieuneutraal. De kringloop van deze materialen is dan compleet en afval is voedsel. Bij Cradle to Cradle principe gelden de volgende drie basisregels • Afval is voedsel • Zon is de energiebron • Respect voor Diversiteit Het Cradle to Cradle concept is nog in opbouw en ontwikkeling. Het aantal producten met een Cradle to Cradle certificaat is nog niet heel groot, maar neemt gestaag toe. Ook in de bouwsector komen hiervoor steeds meer producten.

Meer informatie www.cradletocradle.nl

Zonwering Ook zonwering levert een flinke bijdrage aan de duurzaamheid van een woning. Vooral buitenzonwering! In de zomer blijft de warmte buiten, de woning warmt minder op en de behoefte om te koelen vermindert. En als koelen toch nodig is, dan is daarvoor minder energie nodig.

vuur Zonwering

De warmte buitenhouden èn tegelijkertijd energie opwekken!

(buiten)Zonwering verhoogt het comfort van de woning en het bespaart energie en dus kosten. Het is wel belangrijk om zonwering aan te schaffen met lage onderhoudskosten en een lange levensduur. Zonwering kan worden gecombineerd met zonnepanelen: een uitstekende bescherming tegen zonlicht en zonwarmte, terwijl tegelijkertijd energie wordt opgewekt.

Daglichttoetreding Daglicht is erg belangrijk voor mensen. Gebrek aan daglicht kan gezondheidsklachten veroorzaken.

Gebrek aan daglicht kan gezondheidsklachten veroorzaken

vuur Daglichttoetreding

In elk huis zijn wel ruimtes waar niet of nauwelijks daglicht komt. Donkere plekken met weinig daglicht zijn bijvoorbeeld het donkere trappenhuis, de hoek in de woonkamer die niet

wordt gebruikt door gebrek aan licht of de inpandige kamers en ruimten zonder ramen als badkamer, inloopkast of toilet. Met een daglichtbuis komt er toch daglicht op die plekken in huis. De donkere ruimten worden zo prettige en gezonde woon- en werkplekken. Doordat er overdag geen licht meer hoeft te branden, wordt ook veel energie bespaard. En ook hiermee wordt de waarde van de woning verhoogd.

Lage temperatuur verwarming (LTV)

LTV verwarmt een zeer goed geïsoleerd huis gelijkmatiger, constanter en milieuvriendelijker dan gewone centrale verwarming. Bij LTV is de aanvoertemperatuur van

LTV zorgt voor een lagere gasrekening en meer comfort

vuur Lage temperatuur verwarming

Meer comfort en energie besparen? Denk dan eens aan lage temperatuur verwarming (LTV).

het water naar de radiatoren, vloer- of wandverwarming, maximaal 55 graden Celsius. Bij gewone centrale verwarming kan dat oplopen tot 80 graden. Door deze lagere temperatuur wordt met een lager gasverbruik het huis toch warm gehouden. En dat kan flink schelen op de gasrekening. Bovendien is LTV milieuvriendelijker, doordat de uitstoot van broeikasgassen lager is. En LTV zorgt voor gezondere lucht in huis, door minder stofschroei, zwevend stof in de lucht en stofmijt. Een LTV-systeem is te koppelen aan bijna alle hr-ketels, collectieve verwarming en aan warmtepompen.


Zonne-energie De zon is de grootste energie producent van ons zonnestelsel. De zon levert 7.500 x de wereldbehoefte aan energie.

De zon levert 7.500 x de wereldbehoefte aan energie.

vuur Zonne-energie [1] Zonnepanelen

Zonne-energie is ook in Nederland rendabel. Terugverdientijden van acht jaar zijn zonder subsidie al haalbaar.

©© Ra Boe

Zonnepanelen Zelf energie opwekken levert niet alleen een financiële besparing op. Het blijkt dat veel mensen het leuk vinden om zelf energie op te wekken. Zonne-energie is een duurzame energiebron: het is milieuvriendelijk en biedt op lange termijn de meeste kans op welvaart. Licht is er altijd, zelfs op een zwaar bewolkte dag. Ook op zo’n dag wekt een zonnepaneel elektriciteit op. En om elektriciteit op te wekken heb je relatief weinig nodig: een zonnepaneel, een omvormer en een verbinding met het elektriciteitsnet of met een accu.

Zonne-energie Een gemiddeld huishouden kan met een zonneboiler zo’n 210 m3 aardgas besparen in vergelijking met een gewone combiketel. Zo wordt al snel tot de helft van de energiekosten voor het opwarmen van water bespaard.

Zonnecollector en -boiler In een zonnecollector wordt water

Met een zonnecollector kan flink op energie worden bespaard

vuur Zonne-energie [2] Zonnecollectoren

Zonnecollectoren

©© Ra Boe

verwarmd door de zon. Het water wordt zo warm, dat het kan worden gebruikt voor het verwarmen van kamers of als warm water in de douche of keuken. Het warme water wordt opgeslagen in de zonneboiler. Een standaard zonneboiler bestaat uit een collector met een oppervlakte van ongeveer 3 m2 en een voorraadvat van 80 tot 150 liter. Het collectorwater wordt rondgepompt in een gesloten circuit.

Koude douche Standaard heeft een zonneboiler een naverwarmer. Een combiketel, cv-ketel of een badgeiser kan als naverwarmer dienen. Met een dergelijke naverwarmer wordt de koude douche voorkomen.

Meer informatie www.ecohuisholland.nl www.milieucentraal.nl www.icdubo.nl

Maximaal comfort, minimale energie

De term passiefhuis staat voor een specifieke bouwstandaard voor gebouwen met een goed en comfortabel binnenklimaat, dat zo weinig mogelijk energie verbruikt.

Een passiefhuis verbruikt zo weinig mogelijk energie

vuur Maximaal comfort, minimale energie

Maximaal comfort met minimale energie dat wordt bereikt met een zogenoemd passiefhuis.

©© Thomas Langer

drievoudige warmtereflecterende ramen

zonnecollectoren (optioneel)

zeer goede dakisolatie

luchtaanvoer

luchtafvoer

luchtaanvoer

luchtafvoer

verse lucht luchtafvoer

ventilatiesysteem met warmteterugwinning bodemwarmtewisselaar

Het binnenklimaat is zowel in de zomer als in de winter goed en wordt geregeld met een beperkt verwarmingssysteem en zonder actief te koelen. Een passiefhuis is zeer goed thermische geïsoleerd en is ook zeer lucht- en kierdicht. Het goede binnenklimaat wordt geregeld met een gebalanceerd ventilatiesysteem in combinatie met warmteterugwininstallatie. In de zomer zorgen zonwering en nachtventilatie voor koelte in huis. Een passiefhuis is comfortabel, gezond, rendabel, milieuvriendelijk en de bouwstandaard van de toekomst.

Meer informatie www.passiefhuis.nl

Zonnewoning Een woning krijgt het certificaat Zonnewoning op basis van bouwkundige criteria en het gebruik van milieuvriendelijke materialen. Een Zonnewoning is energiezuinig, comfortabel en duurzaam. Innovatieve en traditionele ontwerpen kunnen in aanmerking komen voor het certificaat.

Optimaal wooncomfort, duurzaam èn milieuvriendelijk

vuur Zonnewoning

Doordat er minimaal twee vormen van duurzame energietechnieken, zoals


zonnepanelen en een warmtepomp, worden toegepast, is een Zonnewoning energiezuinig. Een Zonnewoning heeft een Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) die minimaal 15% lager ligt dan die in het geldende bouwbesluit. De woning is goed geïsoleerd en geventileerd, klimaatbeheersing, luchtverversing en energie wordt zo veel als mogelijk behouden. De Zonnewoning is op het zuiden georiënteerd en heeft veel grote ramen voor veel lichtinval. De goede isolatie en een uitgekiend ventilatiesysteem zorgen voor een constant en behaaglijk binnenklimaat. Dit betekent een prettig wooncomfort. Ook zijn in de Zonnewoning milieuvriendelijke, duurzame (bouw)materialen verwerkt.

Meer informatie www.zonnewoning.nl

Energieprestatie norm (EPC)

De nieuwe woning klaar voor de toekomst? Kijk dan eens naar de EPC-norm

vuur Energieprestatienorm (EPC)

In het Bouwbesluit is de Energie Prestatie Norm (EPC) vastgesteld. Deze norm is ontwikkeld om het energiegebruik van gebouwen onderling te kunnen vergelijken. Tot 2020 wordt deze norm aangescherpt, totdat de in 2020 gebouwde woningen nagenoeg energieneutraal zijn en minder fossiele brandstoffen worden

gebruikt. Daardoor verminderen vervuiling van bodem, lucht en water en de gevolgen voor het klimaat. Door energiebesparende maatregelen toe te passen, zoals extra goede isolatie en gebruiken van energiezuinige installaties en alternatieve energie, zoals zonne-energie en bodemwarmte kan de woning voldoen aan de EPC-norm. Een woning met een scherpere EPC is klaar voor de toekomst, met een lager energieverbruik en dus, ook lagere kosten. Redenen genoeg om bij het ontwerp van een nieuwe woning na te gaan of de woning duurzaam kan worden gebouwd.

Meer informatie www.energielabel.nl

Energiezuinige apparatuur Veel apparaten hebben al een energielabel dat laat zien hoe zuinig een apparaat met energie omgaat. De meest zuinige apparaten hebben energielabel A (op sommige apparaten is dat al A+, A++ of A+++).

Bij de aanschaf van een apparaat rekening houden met het energieverbruik loont!

vuur Energiezuinige apparatuur

Een kleinere koelkast verbruikt vaak minder energie dan een grote.

En het is bijna altijd lonend om de energieslurpende oude koelkast en vriezer te vervangen door een nieuwe en (veel) zuiniger variant. Anders gebruiken van een apparaat, bewuster en efficiënter, kan veel energie schelen en dus ook geld. Enkele tips: • Was met een volle trommel, op lage temperatuur; • Droog de was zoveel mogelijk buiten; • Zet niet gebruikte apparaten uit, niet stand-by. Handig hierbij zijn zogeheten bespaarstekkers, stand-by killers of een stekkerdoos met schakelaar.

Meer informatie www.energielabel.nl

Uitschakelen elektrische apparaten

Stand-by staan is meestal niet nodig en het kost (onnodig) veel stroom. Opstarten en uitschakelen van apparaten kost niet meer energie. Het is evenmin slecht voor het apparaat.

In een gemiddeld huishouden is het stand-by verbruik jaarlijks bijna 100 euro!

vuur Uitschakelen elektrische apparaten

Energie besparen zonder kosten te maken kan heel eenvoudig. Zet apparaten uit, in plaats van stand-by.

©© Julien Jorge

En apparaten in de stand-by blijven energie gebruiken. In een gemiddeld huishouden is het stand-by verbruik jaarlijks zo’n 450 kWh, dat is bijna € 100,00 per jaar (prijspeil 2012/2013). Bijna tweederde van het stand-by verbruik is te vermijden door apparaten uit te zetten in plaats van stand-by. En als er meer apparaten bij elkaar staan, zoals de computer en de randapparatuur, stop dan alle stekkers in een stekkerdoos met een aan/uit-schakelaar. Schakel deze stekkerdoos na gebruik uit.


Energiezuinige lampen Gebruik van energiezuinige lampen is zeker aan te raden. Ze belasten het milieu minder, doordat ze minder energie verbruiken.

Welke lamp is het energiezuinigst?

vuur Energiezuinige lampen

Tot 99% van de milieubelasting van verlichting ontstaat door het elektriciteitsgebruik van de lamp. Elektriciteit wordt voornamelijk nog opgewekt door verbranding van fossiele brandstoffen, waarvan de voorraden uitgeput raken. En bij de

verbranding komt veel CO2 vrij, wat bijdraagt aan klimaatverandering. En elektriciteitsproductie levert vervuilende stoffen op als zwaveldioxide, stikstofoxide en kwik. Om al die redenen is het gebruik van de energiezuinige lamp aan te bevelen. Het energiezuinigst zijn spaarlampen (compacte fluorescentie lampen), een deel van de led-lampen en tl-lampen. Halogeenlampen komen op de tweede plaats. De verschillen in efficiëntie tussen led-lampen zijn nog groot. De relatieve milieuvriendelijkheid hiervan varieert eveneens sterk. Het energieverbruik van de led-lampen is aangegeven op de verpakking.


Bodemwarmte Bodemwarmte raakt nooit op. Het is bovendien schoon en relatief goedkoop. We halen de bodemwarmte tot 100 meter diepte uit de bodem. Het wordt gebruikt voor verwarming van woningen.

Warmte uit de zomer gebruiken in de winter

vuur Bodemwarmte

Warmte uit het bodemwater is een duurzame vorm van energieopwekking, die nauwelijks vervuiling en uitstoot van CO2 geeft, waardoor de klimaatverandering wordt verminderd.

©© KVDP - Fred de Oyster koeling (zomer)

verwarming (winter)

warmtewisselaar

bodem

bodem

aquifer

aquifer

warmteopslag

warmteopslag

Warmte en koude opslag in de bodem (WKO) WKO is geschikt voor warmteuitwisseling: in de zomer stoppen we warmte in de bodem, in het bodemwater. In de winter halen we het er weer uit. In een ‘open’ systeem wordt grondwater opgepompt en teruggepompt. In een ‘gesloten’ systeem worden buizen in de bodem aangebracht met daarin een vloeistof, die wordt opgewarmd met bodemwarmte. Met een warmtepomp wordt deze warmte opgewarmd tot voldoende warmte om een woning mee te verwarmen.

Meer informatie www.provincie.drenthe.nl/wko www.milieucentraal.nl www.agentschapnl.nl (onder ‘meer doen met energie’)

Groen dak Een groen dak staat leuk en het heeft veel voordelen! Een groen dak, of vegetatiedak, is een dak begroeid met gras, planten of zelfs bomen. Afhankelijk van het type dak en de draagkracht van het dak, kan men een groen dak aanleggen. Het groen beschermt het dak tegen verweer van buitenaf, waardoor het langer meegaat.

lucht Groen dak

Een groen dak staat leuk en filtert de lucht!

Het verbetert de luchtkwaliteit, omdat de groene laag fijnstof absorbeert. Een groen dak heeft een goede isolerende werking en bespaart zo energie. Het dempt geluid en houdt het huis koeler in de zomer en minder koud in de winter. Het vangt regenwater op, waardoor het riool wordt ontzien. Het is goed voor de natuur, omdat het vogels en vlinders aantrekt.

Meer informatie www.ecohuisholland.nl

Kleine windmolens

Een windmolen is alleen goed voor het milieu wanneer hij voldoende wind vangt

lucht Kleine windmolens

Zelf energie opwekken kan ook met een kleine windmolen, net als met zonnepanelen. Bij het opwekken van elektriciteit komen geen vervuilende stoffen en broeikasgassen vrij.

Een windmolen is alleen goed voor het milieu wanneer hij voldoende wind vangt. Dat wil zeggen, als de molen meer energie levert dan er bij de bouw van de molen en afvalverwerking nodig is. Het milieuvoordeel hangt dan ook sterk af van waar en hoe de windturbine is geplaatst. Alleen op locaties waar het voldoende waait kunnen molens meer energie leveren dan ze hebben gekost.

Meer informatie www.milieucentraal nl

Collectieve windmolens Een kleine windmolen plaatsen is niet altijd mogelijk. Het kan zijn dat de situatie niet geschikt is of dat het bestemmingsplan geen windmolens toelaat.

Samen energie opwekken kan ook!

lucht collectieve windmolens

Een andere mogelijkheid is dan deelnemen in of mede-eigenaar worden van een collectieve windmolen. Hiervoor bestaan verschillende mogelijkheden.

©© Hardscarf

De eigen bijdrage in een collectieve windmolen wordt binnen een redelijke termijn terugverdiend met de opbrengst van de windmolen.

Meer informatie www.noordenwind.org www.windenergie-info.nl

Ventileren Een goed geventileerd huis is belangrijk voor de gezondheid; vuile lucht eruit, schone lucht erin. Dit voorkomt ook te veel vocht in huis. Teveel vocht is slecht voor de gezondheid en verhoogt de stookkosten, omdat het meer energie kost om vochtige lucht te verwarmen.

Verse, schone lucht is gezond!

lucht Ventileren [1]

Om goed te ventileren hebben onze comfortabele, moderne, goed


geïsoleerde en kierdichte woningen ventilatiesystemen nodig. Een mechanisch afvoersysteem zuigt lucht uit de woning weg, waardoor op natuurlijke manier schone lucht de woning in wordt gezogen. Een balansventilatiesysteem voert evenveel lucht aan als af en is meestal gecombineerd met een warmteterugwininstallatie, die koude lucht van buiten opwarmt met warmte uit de afgevoerde lucht. Dat maakt balansventilatie het energiezuinigste ventilatiesysteem.

Ventileren

Vuile lucht eruit, schone lucht erin

lucht Ventileren [2]

Goede aanleg en onderhoud zijn bij ventilatiesystemen erg belangrijk. Ze voorkomen bijvoorbeeld gezondheidsproblemen door schimmel en bacteriën uit de vuile filters en lawaai van het systeem.


Nog enkele tips om vochtproblemen in huis tegen te gaan: • Hang wasgoed buiten te drogen of in een goed geventileerde ruimte. • Maak na het douchen de wanden en de vloer droog. • Laat bij schoonmaken oppervlakken niet te nat achter. • Kook met de deksels op de pannen (dat scheelt damp).


Wees zuinig op water

Zuinig omgaan met water betekent ook al snel een energiebesparing. De stookkosten voor het opwarmen van het water gaan omlaag en er wordt energie bespaard bij de waterzuivering.

Bespaar water èn energie!

water Wees zuinig op water

Nederland heeft betrouwbaar, schoon drinkwater. Daar moeten we zuinig mee om springen. Zoet water is schaars op aarde. Slechts zo’n 2,5 procent van het water is zoet en dat zit voor een groot deel in de poolkappen en gletsjers.

©© Anita Martinz

U kunt besparen door te investeren in energieen waterzuinige apparatuur en bijvoorbeeld door gebruik te maken van korte, dunne warmwaterleidingen. Daarmee komt het warme water zo snel mogelijk op de juiste plaats en koelt dus zo min mogelijk af, dus minder warmteverlies. Verder is het goed zoveel mogelijk regenwater als alternatief voor leidingwater te gebruiken voor bijvoorbeeld het wassen van de auto en het besproeien van de tuin.


Opvang en gebruik regenwater

Regenwater is zacht en van goede kwaliteit. Het kan worden gebruikt voor toiletspoeling, verzorging van kameren tuinplanten en het wassen van de auto.

Gebruik regenwater voor het wassen van de auto en het besproeien van de tuin

water Opvang en gebruik regenwater

Het regent steeds vaker en heviger. Door de bestrating kan het regenwater nergens heen en raakt het riool overbelast.

©© KVDP - Fred de Oyster

Regenwateropvang met zuivering tot drinkwater

waterfilter

kelder

regenpijp

waterfilter om water drinkbaar te maken

bodem

wateropvang

pomp

zandfilter

regenwatertank

Regenwater kan worden opgevangen in een regenton of regenwaterput of -tank. De regenton is eenvoudig en goedkoop (vanaf € 45). Het water kan worden gebruikt voor de tuinen kamerplanten. Overtollig water kan in de bodem van de tuin wegsijpelen. Een regenwaterput kan worden ingegraven in de tuin en een regenwatertank kan in de kelder of op zolder worden geplaatst. Ze kunnen beide deel uitmaken van een regenwaterinstallatie. Hoeveel water men kan opvangen is onder andere afhankelijk van de grootte van het dak, de helling en het type dakbedekking.


Verharding in de tuin

Door te kiezen voor groen in plaats van bestrating, krijgt de tuin ook nog waarde voor de natuur!

water Verharding in de tuin

We hebben steeds vaker en heviger regenbuien. Straten staan vaker blank, omdat het riool het regenwater niet snel genoeg kan afvoeren. Dit kunnen we voorkomen door te zorgen dat het water in de grond kan wegzakken, voordat het de riolering bereikt.

De tuininrichting kan daar een belangrijke bijdrage aan leveren door een deel vrij te laten van (dichte) verharding. En door te kiezen voor groen in plaats van bestrating, krijgt de tuin ook nog waarde voor de natuur. Langs de bestrating stroken met gras, grond, schors of split aanbrengen en zoveel mogelijk waterdoorlaatbare bestrating gebruiken, zorgen dat er meer regenwater kan worden afgevoerd. Er zijn veel soorten waterdoorlaatbare bestrating, zoals schelpen, split, bredere voegen tussen stenen, houtsnippers of boomschors, vlonders. Grind is minder geschikt. Het is schaarser en grindwinning tast het landschap aan.


Groen dak Een groen dak staat leuk en het heeft veel voordelen! Een groen dak, of vegetatiedak, is een dak begroeid met gras, planten of zelfs bomen. Afhankelijk van het type dak en de draagkracht van het dak, kan men een groen dak aanleggen.

water Groen dak

Een groen dak staat leuk en het heeft veel voordelen!

©© Ryan Somma

Het groen beschermt het dak tegen verweer van buitenaf, waardoor het langer meegaat. Het verbetert de luchtkwaliteit, omdat de groene laag fijnstof absorbeert. Een groen dak heeft een goede isolerende werking en bespaart zo energie. Het dempt geluid en houdt het huis koeler in de zomer en minder koud in de winter. Het vangt regenwater op, waardoor het riool wordt ontzien. Het is goed voor de natuur, omdat het vogels en vlinders aantrekt.


informatieve websites www.milieucentraal.nl www.ecohuisholland.nl 101bespaartips.blogspot.be

Duurzaam bouwen www.icdubo.nl duurzaambouwen.startpagina.nl www.rijksoverheid.nl

(zoeken: ‘levensloopbestendig wonen’)

www.smart-homes.nl

algemeen informatieve websites

(onder ‘bouwen, wonen en leefomgeving’)

www.duurzamelifestyle.com www.duurzaamthuis.nl www.passiefhuis.nl www.zonnewoning.nl kennisbank.platform31.nl

www.domoticatoets.nl www.agrodome.nl

Meten duurzaamheid www.gprgebouw.nl www.energielabel.nl

Zelf energie opwekken www.provincie.drenthe.nl/wko www.agentschapnl.nl (onderwerp ‘meer doen met energie’)

www.slimgroen.nl www.noordenwind.org www.windenergie-info.nl

Water en biodiversiteit www.biodiversiteit.nl www.bijenhelpdesk.nl www.drachtplanten.nl www.vlinderstichting.nl www.vogelbescherming.nl www.eerlijkbuitenleven.nl

Cradle to Cradle www.cradletocradle.nl

• An Inconvenient Truth (dvd), Paramount Classics 2006 • Cradle to Cradle: afval = voedsel, M. Braungart e.a., Scriptum 2007 • Het transitie handboek - van olie-ahankelijkheid naar lokale veerkracht, Rob Hopkins, uitgeverij Jan van Arkel 2008/09 • In het oog van de orkaan, Jan Rotmans, Aeneas 2012 • The age of stupid (dvd), van F. Armstrong & C. Gillet, 2009

Duurzaam bouwen • Duurzame ecohuizen, Simone K. Schleifer e.a., Librero 2011

algemeen Informatieve boeken en DVD's

Informatieve boeken en DVD's

• De winst van duurzaam bouwen, A.M. Rakhorst, Scriptum 2008

Energiebewust • Duurzaam bouwen, Binnenkijken in energiebewuste woningen, Gretel Kerkhofs e.a. Lannoo 2010 • EnergieVademecum, Energiebewust ontwerpen van nieuwbouwwoningen, Frank Stofbergen, Aeneas 2010 • Huis vol energie, Inspiratie Voor Energieneutraal Wonen, Machiel Bakx e.a., Aeneas 2012 • Klimaatgids 2.0, Eva de Boer e.a., Stichting Natuur en Milieu 2008 • Roemers Odyssee, er is maar een wereld (dvd), gemeente Tynaarlo en provincie Drenthe 2012

Water en biodiversiteit • Small green roofs, Low-tech options for greener living, Nigel Dunnett e.a., Timber Press London 2011 • Tuinieren met gebruikte materialen, Gids voor creatief hergebruik in de tuin, E. de Winter, Roodbont 2004

Kinderboeken • Help! Vleugje de lucht in, Mireille van Orden, gemeente Zeewolde 2012 • Mijn kleine handboek duurzame ontwikkeling, Gaulthier Azou & Melanie Perez, Rebo 2010

Inhoud

algemeen Inhoud

Bepalen duurzaamheid  Biodiversiteit in de tuin  Bodemwarmte   Collectieve windmolens  Cradle to cradle  Daglichttoetreding   Domotica  Duurzaam bouwen duur(der)?  Duurzame materialen  Energieprestatienorm (EPC)  Energiezuinige apparatuur  Energiezuinige lampen  Groen dak   Ideeën en suggesties 

Informatieve boeken en dvd's  Informatieve links  Kleine windmolens  Lage temperatuur verwarming (LTV)  Levensloopbestendig bouwen  NS SEP  Onderhoud  Onze kwetsbare aarde  Opvang en gebruik regenwater  Passiefhuis   Uitschakelen elektrische apparaten  Ventileren  Verharding in de tuin   Voordelen van duurzaam bouwen  Waarom duurzaam bouwen?  Wat doet de gemeente aan duurzaam bouwen?  Wat is duurzaam bouwen?  Wees zuinig op water  Zonnecollectoren  Zonnepanelen  Zonnewoning   Zonwering  

North Sea Sustainable Energy Planning (NS SEP) is een Europees project binnen het North Sea Region Interreg IVB Programme waarin de gemeente Tynaarlo en de provincie Drenthe ervaringen over duurzame energieplanning uitwisselen met gemeenten en universiteiten uit Duitsland, België, Zweden, Denemarken en Schotland.

algemeen north sea sustainable energy planning

North sea sustainable energie planning

De 14 partners van NS SEP zetten zich in voor: • energieneutrale regio’s; • dorpen en wijken die energie produceren; • renovatieprojecten die het energiegebruik sterk verminderen; • het bestrijden van energieverlies in wijken en steden; • een netwerk van samenwerkende organisaties; • het bevorderen van het gebruik van duurzame energie.

Meer informatie www.northseasep.eu

Colofon Deze waaier is een uitgave van de Gemeente Tynaarlo, voorjaar 2013 Idee & Concept Yvonne Arnst B.V. (inclusief redactie), Dorinda Hijszeler en Egbert Westerdijk, Gemeente Tynaarlo Vormgeving Anke van der Helm, ... en vorm, Mensingeweer

algemeen Colofon

Mogelijk gemaakt door een bijdrage vanuit Interreg North Sea Sustainable Energy Planning (NS SEP)

bouwen aarde vuur lucht water

Bouwen voor de toekomst

Recommend Documents